The Project Gutenberg eBook of Van den Vos Reynaerde

This ebook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this ebook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook.

Title: Van den Vos Reynaerde

Editor: F. Buitenrust Hettema

Hermann Degering

Release date: March 10, 2013 [eBook #42293]

Language: Dutch

Credits: Produced by Jeroen Hellingman and the Online Distributed
Proofreading Team at http://www.pgdp.net/ for Project
Gutenberg.

*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK VAN DEN VOS REYNAERDE *** 











Oorspronkelijke voorkant.


[1]










Zwolsche Herdrukken No. 18


Van den Vos Reynaerde [2]










Van den Vos Reynaerde


Tweede herziene druk




uitgegeven naar het Comburgse en Darmstadse

handschrift door

Dr. F. Buitenrust Hettema

naar het Dyckse handschrift door

Dr. H. Degering


Zwolle—W. E. J. Tjeenk
Willink—1921




[3]








Comburgse handschrift A

Comburgse handschrift A




[4]


Comburgse handschrift A

Comburgse handschrift A




[5]


Darmstadse fragment E

Darmstadse fragment E




[6]


Dyckse handschrift F

Dyckse handschrift F




[7]










Voorbericht






In 1903 verscheen in de Zwolsche Herdrukken een
uitgave Van den Vos Reynaerde, naar het Comburgse handschrift
uitgegeven door F. Buitenrust Hettema en J. W. Muller.


Bij deze nieuwe herdruk, nu alleen door mij bezorgd, wordt aan een
daar gegeven belofte voldaan en ook het Darmstadtse fragment (E) hier
herdrukt; daarenboven was Dr. Degering, de vinder zelf van “het
Dyckse handschrift (F)”, zo welwillend dit, op nieuw herzien,
hier uit te geven.


Het Comburgse handschrift en het Darmstadtse fragment zijn
nauwkeurig vergeleken, afgedrukt. Alleen zijn klaarblijkelike
verschrijvingen of vergissingen in A verbeterd, om de lezer
daarmee niet te vermoeien; overigens bleef de hs-tekst onveranderd,
“ook al konden we voorshands niet verklaren noch aanwijzen hoe de
eventueele fout te herstellen was.” Evenmin is in het rijm, de
maat of de grammatiese vormen gewijzigd.


Waar in het hs. een rode hoofdletter staat, springt in deze uitgave
de regel met een dubbel “blok” in; waar een rubricatie voor
de “rooilijn” staat, met een enkel. Verder zijn afgekorte
woorden met cursieve letters voluit geschreven, gescheiden leden van
een eigenlike samenstelling door het teken (-) verbonden, eigennamen
met hoofdletters gedrukt, en leestekens—zo schaars mogelik,
alleen zover strikt nodig voor het gemakkelik lezen—aangebracht.
Over een en ander, alsook over het hs. zelf, is meer te vinden in mijn
Inleiding1, bladzijde CXXXVIII.
[8]


Omtrent biezonderheden van het Darmstadtse fragment verwijs ik naar
de eerste uitgave van Martin, in Quellen und
Forschungen LXV (1889).


Waar het een Middelnéderlandse tekst gold, heeft Dr. Degering
ter wille van de gelijkvormigheid in de gehele uitgave, goedgevonden
dat zijn in het Duits geschreven Voorbericht, en noten, in ’t
Nederlands zijn omgewerkt, en in vereenvoudigde spelling gedrukt.


Bijgevoegd zijn er twee fotogravures—geen
facsimilé’s—van hs. A; een van fragment E, en een
van hs. F, fo. 105 v. de onderhelft.




De weetgierige lezer, die zien wil wat van onze Reynaert I, en hoe
dit bewaard is, vindt hier nu alle teksten bijeen.


Zwolle, Mid-winter 1920. B. H. [9]








1 Om geen
traditie te laten ontstaan, vermeld ik hier ter loops dat Muller
(Critische Commentaar op Van den Vos Reinaerde 1917) en Verdam
(aankondiging in het Museum 1910) berichten hoe door mij
moedwillig de “betere lezingen” van hs. (f) zijn verzwegen
in mijn Inleiding en Aantekeningen. Blijkbaar is hun beiden,
onopzettelik, ontgaan dat de uitgave van Degering van 1910 is, en mijn
Inleiding en Aantekeningen gezet zijn in 1909, en geheel afgedrukt
waren in Des. 1909,—zoals op blz. XI is vermeld; en
CXXXIV: “van dit hs. is nog geen uitgave,
alleen enige proeven zijn gepubliceerd.”—Ik heb alleen
gebruik kunnen maken van “stichproben”, door Dr. Muller in
de Vla. Acad. meegedeeld.










Bij deze afdruk van het Dyck’se Handschrift (F.)
ben ik nog conservatiever te werk gegaan, overeenkomstig het plan van
deze uitgave, als in de eerste druk, Munster 1910; alleen is de tekst
gewijzigd waar mij toeleek duidelik een schrijffout te wezen; andere
onjuistheden, die ten dele ook komen door het “rhapsodiese”
van het werk, of opzettelike wijzigingen, of orthografiese
biezonderheden, die volgens mijn opvatting de oostelike (nederrijnse)
afschrijver te laste komen (vs 1290 hiep; vs 2330 listinge; vs 3167
balsch)—heb ik ongewijzigd gelaten: in de noten is er hoogstens
dan op gewezen indien uit de eigenaardigheid er van iets op te maken
viel voor de te veronderstellen tekst van Willems origineel.


Ook het uiterlik stemt overeen met de wijze waarop de medeuitgever
hs. A en E heeft bewerkt.


Overigens verwijs ik omtrent inhoud, schrift, ouderdom en
geschiedenis van het hs. naar de voorrede van de eerste uitgave; waar
ik na nogmaals nauwkeurig nagaan, niets heb bijtevoegen of ook te
wijzigen vind.


Met enige voldoening meen ik te mogen constateren dat mijn opvatting
omtrent de verhouding van de dichters Aernout en Willem, tegenover
Muller en Franck, ingang begint te vinden. Wie evenwel deze mening
deelt, moet, zo hij consequent wil blijven, aannemen dat aan de
reconstructie van de R. zoals Willem hem vervaardigde—als men ten
minste een dergelijke opgave zonder onoplosbare vragen over te laten,
mogelik acht,—het Dyckse handschrift en niet het Comburgse tot
grondslag moet gelegd worden. Muller’s critiese uitgave zal dan
wel niet meer op zijn instemming kunnen rekenen.


Berlijn, 1920. Degering. [12]














Van den Vos Reynaerde.


 Handschrift A




VVillem, die Madoc1 maecte,
(fo. 192c i.m.)


Daer hi dicken omme waecte,


Hem vernoyde so haerde


Dat die auonture van Reynaerde


5In dietsche onghemaket
bleuen


(Die Willem niet heuet vulscreuen),


Dat hi die vijte van Reynaerde dede2
soucken


Ende hise na den walschen
boucken


In dietsche dus heuet begonnen.


10God moete ons ziere
hulpen jonnen!


Nu keert hem daer toe mijn zin


Dat ic bidde in dit beghin


Beede den dorpren enten doren,


Ofte si commen daer si horen


15Dese rijme ende
dese woort


(Die hem onnutte sijn ghehoort),


Dat sise laten onbescauen:


Te vele slachten si den rauen


Die emmer es al euen malsch.


20Si maken sulke
rijme valsch,


Daer si niet meer of ne weten (fo. 192d)


Dan ic doe hoe datsi heeten


Die nu in Babilonien leuen.


Daden si wel, si soudens
begheuen.[14]


25Dat en segghic
niet dor minen wille:


Mijns dichtens ware een ghestille,


Ne hads mi eene niet ghebeden


Die in groeter houesscheden


Gherne keert hare saken.


30Soe bat mi dat ic soude
maken


Dese auontuere van Reynaerde.


Al begripic die grongaerde


Ende die dorpren ende die
doren,


Ic wille dat die ghene horen


35Die gherne
pleghen der eeren


Ende haren zin daer toe keeren


Datsi leuen hoofschelike,


Sijn si arem, sijn si rike,


Diet verstaen met goeden sinne.


40Nu hoert hoe ic hier
beghinne.


Het was in eenen tsinxen daghe,


Dat beede bosch ende haghe


Met groenen loueren waren
beuaen.


Nobel die coninc hadde ghedaen


45Sijn hof crayeren
ouer al


Dat hi waende, hadde hijs gheual,


Houden ten wel groeten loue.


Doe quamen tes sconinx houe


Alle die diere, groet ende cleene,


50Sonder vos Reynaert
alleene.


Hi hadde te houe so vele mesdaen


Dat hire niet dorste gaen:


Die hem besculdich kent, ontsiet.


Also was Reynaerde ghesciet,


55Ende hier
omme scuwedi sconinx hof


Daer hi in hadde crancken lof.


Doe al dat hof versamet was,


Was daer niemen sonder die
das,


Hine hadde te claghene ouer Reynaerde,


60Den fellen
metten grijsen baerde.


Nv gaet hier vp eene claghe.[16]


Isingrijn ende sine maghe


Ghinghen voer den coninc staen.
(fo. 193a)


Ysengrijn begonste saen


65Ende sprac:
‘coninc heere,


Dor hu edelheit ende dor hu eere


Ende dor recht ende dor ghenade


Ontfaerme hu miere scade


Die mi Reynaert heeft ghedaen,


70Daer ic af dicken
hebbe ontfaen


Groeten lachter ende verlies.


Voer al dandre ontfaerme hu dies


Dat hi mijn wijf heuet verhoert,


Ende mine kindre so mesvoert


75Dat hise beseekede
daer si laghen,


Datter twee noint ne saghen


Ende si worden staer-blent.


Nochtan hoendi mi sent:


Het was sint so verre comen


80Datter eenen dach
af was ghenomen,


Ende Reynaerd soude hebben ghedaen


Sine onsculde, ende also saen


Alse die heleghe waren brocht,


Was hi ander-sins bedocht


85Ende ontfoer ons
in sine veste.


Heere, dit kennen noch die beste


Die te houe zijn commen hier.


Mi heuet Reynaert, dat felle dier,


So vele te leede ghedaen,


90Ic weet wel al sonder
waen,


Al ware al tlaken paerkement


Datmen maket nu te Ghent,


In ne ghescreeft niet daer an.


Dies zwijghic3 nochtan,


95Ne ware mijns wiues
lachter


Ne mach niet bliuen achter


No onversweghen no
onghewroken.’[18]


Doe Ysengrijn dit hadde ghesproken,


Stont vp een hondekijn, hiet Cortoys,


100Ende claghede
den coninc in francsoys


Hoet so arem was wijlen eere,


Dat alles goeds en hadde meere


In eenen winter, in eene vorst,


Dan alleene eene worst,


105Ende hem
Reynaert, die felle man, (fo.
193b)


Die selue worst stal ende nam.


Tybeert die cater die wart gram.


Aldus hi sine tale began


Ende spranc midden in den rinc


110Ende seide:
‘heere coninc,


Dor dat ghi Reynaerde zijt onhout,


So en es hier ionc no hout,


Hine hebbe te wroughene ieghen hu.


Dat Cortoys claghet nu


115Dats ouer menich iaer
ghesciet.


Die worst was mine, al en claghic
niet.


Ic hadse bi miere lust ghewonnen,


Daer ic bi nachte quam gheronnen


Omme beiach in eene molen,


120Daer ic die worst in
hadde ghestolen


Eenen slapenden molen-man.


Hadder Cortoys yewet an,


Dan was bi niemene dan bi mi.


Hets recht dat omberecht zi


125Die claghe die Cortoys
doet.’


Pancer de beuer sprac: ‘dinct hu
goet,


Tybeert, datmen die claghe ombeere?


Reynaert es een recht mordeneere


Ende een trekere ende een dief.


130Hine heeft oec niemene
so lief,


No den coninc minen heere,


Hine wilde dat hi lijf ende eere


Verlore, mochtire an winnen


Een vet morzeel van eere hinnen.


135VVat sechdi
van eere laghe:[20]


En dedi ghistren in den daghe


Eene die meeste ouerdaet


An Cuwaerde den hase die hier staet,


Die noyt eenich dier ghedede?


140Want hi hem
binnen sconinx vrede


Ende binnen des coninx gheleede


Ghelouede te leerne sinen crede


Ende soudene maken capelaen.


Doe dedine sitten gaen


145Vaste tusschen
sine beene.


Doe begonsten si ouer eene


Spellen ende lesen beede (fo. 193c)


Ende lude te zinghene crede.


Mi gheuiel dat ic te dien
tijden


150Ter seluer stede soude
lijden.


Doe hoerdic haerre beeder sanc


Ende maecte daer-waert minen ganc


Met eere arde snelre vaerde.


Doe vandic daer meester Reynaerde


155Die ziere lessen hadde
begheuen,


Die hi te voren vp hadde gheheuen,


Ende diende van sinen houden
spelen


Ende hadde Coewaerde bi der kelen


Ende soude hem thoeft af hebben
ghenomen,


160Waer ic hem niet
te hulpen comen


Bi auontueren in dien stonden.


Siet hier noch die verssche wonden


Ende die teekine, heere coninc,


Die Coewaert van hem ontfinc.


165Laetti dit bliuen
onghewroken


Dat hu verde dus es te-broken,


Ghine wreket als huwe mannen
wijsen,


Men saelt huwen kindren mesprijsen


Hier-naer ouer wel menich iaer.’


170‘Bi
Gode, Pancer, ghi secht waer,’


Sprac Ysengrijn daer hi stoet,


‘Heere, waer Reynaerd doot, het
waer ons goet,[22]


Also behoude mi God mijn leuen!


Ne ware wert hem dit
vergheuen,


175Hi sal noch
hoenen binnen eere maent


Sulken dies niet ne bewaent.’


Doe spranc vp Grinbert die das,


Die Reynaerts broeder sone was,


Met eere verbolghenlike tale.


180‘Heere
Ysengrijn, men weet dat wale


Ende hets een hout bijspel:


‘Viants mont seit selden wel.’


Verstaet, neemt miere talen goem:


Ic wilde, hi hinghe an eenen boem


185Bi ziere kelen als een
dief,


Die andren heeft ghedaen meest grief.


Heere Ysengrijn, wildi angaen


Soendinc ende dat ontfaen,


Daer toe willic helpen gherne. (fo. 193d)


190Mijn oem en
saelt hem oec niet wernen.


Entie meest andren heeft mesdaen


Sal den andren in baten staen


Van minen oem ende van hu.


Al comt hi niet claghen nu,


195Ware mijn oem wel te
houe


Ende stonde in sconinx loue,


Heere Ysengrijn, als ghi doet,


En soude den coninc niet dincken
goet


Ende ghine bleues heden
onbegrepen


200Dat ghi sijn vel so
hebt ghenepen


So dicwile met huwen scerpen
tanden,


Dat hi niet ne conde ghehanden.’


Ysengrijn sprac: ‘hebdi gheleert


An huwen oem dus lieghen
apeert?’


205‘In
hebbe daeran niet gheloghen:


Ghi hebt minen oem bedroghen


Arde dicke in menegher wijsen.


Ghi mesleettene van den pladijse


Die hi hu warp van der kerren,


210Doe ghi hem volghet
van verren


Ende ghi die beste pladijse vp laset,


Daer ghi hu ane hadt versadet,


Ghine gaeft hem no goet no quaet,[24]


Sonder alleene eenen pladijsen-graet,


215Dat ghi hem te
ieghen brocht


Dor dat ghine niet en mocht.


Sint hoendine van eenen bake


Die vet was ende van goeder smake.


Dien ghi leit in huwen muzeele.


220Doe Reynaert heesschede
zijn deele,


Andwoerdi hem in scerne:


‘Hu deel willic hu gheuen gherne,


Reynaert, scone ionghelinc:


Die wisse daer die bake an hinc,


225Becnause, so es so
vet.’


Reynaerde waes lettel te bet


Dat hi den goeden bake ghewan


In sulker zorghen, dattene een
man


Vinc ende warpene in sínen
zac.


230Dese pine ende
dit onghemac


Heuet hi leden dor Ysengrijne (fo. 194a)


Ende ondert weruen meer dan ic hu
rijme!


Ghi heeren, dinct hu dit ghenouch?


Nochtan om meer ongheuouch


235Dat hi claghet om sijn
wijf,


Die Reynaerde heuet al haer lijf


Ghemint, so doet hi hare.


Al ne makeden4 zijt niet mare,


Ic dart wel segghen ouer waer


240Dat langher es dan
.vij. iaer


Dat Reynaert heuet hare trauwe.


Om dat Haersint die scone vrauwe


Dor minne ende dor quade zede


Reynaert sinen wille dede:


245Wattan, so was sciere
ghenesen!


Wat talen mach daer omme wesen!


Nu maket heere Cuwaert die hase


Eene claghe van eere blase.


Of hi den credo niet wel en las,


250Reynaerd die zijn
meester was,


Mochte hi sinen clerc niet blauwen?


Dat ware onrecht, en trauwen![26]


Cortoys claghet om eene worst


Die hi verloes in eene vorst.


255Die claghe ware bet
verholen:


Ende hoerdi datso was ghestolen?


Male quesite male perdite:


Ouer recht5 wert men qualike
quite


Datmen heuet qualic ghewonnen.


260Wie sal Reynaerde dat
verjonnen,


Of hi ghestolen goet ghinc an?


Niemen die recht versceeden can.


Reynaert es een gherecht man.


Sint dat die coninc sinen ban


265Heuet gheboden
ende sinen vrede,


So weetic wel dat hi ne dede


Dinc ne gheene, dan of hi ware


Hermite ofte clusenare.


Naest siere huut draecht hi een hare.


270Binnen desen
naesten jare


Sone hat hi vleesch, no wilt no tam:


Dat seidi die ghistren danen quam.


Malcroys heuet hi begheuen, (fo. 194b)


Sinen casteel, ende heuet vp
heuen


275Eene cluse daer hi
leghet in.


Ander beiach no ander ghewin


So wanic wel dat hine heuet


Dan karitate diemen hem gheuet.


Bleec es hi ende magher van pinen,


280Hongher, dorst, scerpe
karijnen


Doghet hi voer sine zonden


Recht te desen seluen stonden.’


Doe Grimbert stont in dese tale,


Saghen si van berghe te dale


285Canticler
commen gheuaren,


Ende brochte vp eene bare


Eene doode hinne, ende hiet Coppe,


Die Reynaert hadde bi den croppe


Hoeft ende hals af ghebeten.


290Dit moeste nu de coninc
weten.


Canteclere quam voer de bare
gaende[28]


Sine vederen zeere slaende.


In weder-zijden van der baren


Ghinc een hane wijde mare.


295Die een hane hiet
Cantaert,


Daer wijlen na gheheeten waert


Vrauwe Alenten goeden hane.


Die ander hiet, na minen wane,


Die goede hane Crayant,


300Die scoenste hane
diemen vant


Tusschen Portaengen ende Polane.


Elker-lijc van desen hanen


Drouch6 eene berrende stallicht


Dat lanc was ende richt.


305Daer waren
Coppen broeders twee,


Die riepen: ‘o wy ende
wee.’


Om haerre sustre Coppen doot


Dreuen si claghe ende jammer groot.


Pinte ende Sproete droughen die bare.


310Hem was te moede
zware


Van haerre suster die si hadden
verloren.


Men mocht arde verre horen


Haerre tweer carminghe.


Dus sijn si commen int ghedinghe.


315Canticler
spranc in den rijnc (fo.
194c)


Ende seide: ‘heere coninc,


Dor God ende dor ghenade


Nu ontfaermet miere scaden


Die mi Reynaert heeft ghedaen


320Ende mine
kindren,7 die hier staen


Ende seere hebben haren
onwille.


Ten in-gane van aprille,


Doe die winter was vergaen


Ende men siet die bloumen
staen


325Ouer al die velde
groene,


Doe was ic fier ende coene


Van minen groten gheslachte.[30]


Ic hadde jongher zonen achte


Ende jongher dochtren zeuene


330Dien wel lusten
te leuene,


Die mi Roede die vroede


Hadde brocht te dien broede.


Si waren alle vet ende staerc


Ende ghinghen in een scone paerc,


335Dat was beloken
in eenen muere.


Hier-binnen stoet eene scuere


Daer vele honden toe hoorden,


Datsi menich dier fel scoorden


Dies waren mine kindre onueruaert.


340Dit benijdde dus
Reynaert


Dat siere waren so vaste binnen


Dat hire ne gheen conste ghewinnen.


Want Reynaert, die felle ghebuere,


Hoe dicken ghinc hi om den
muere,8


345Ende leide om
ons sine laghen.


Alsene dan die honde saghen,


Liepen si na met haerre cracht.


Eene waerf wart hi vp de gracht


Bi auontueren daer belopen,


350Dat ic hem sach
een deel becoepen


Sine diefte ende sinen roef,


Dat hem die pelse zeere stoef.


Nochtan quam hi bi baraten,


Dattene God moete verwaten!


355Doe waer-wi zijns
langhe quijte.


Sint quam hi als een hermijte,


Reynaerd, die mordadeghe dief, (fo. 194d)


Ende brochte mi zeghele ende brief


Te lesene, heere coninc,


360Daer hu seghele ane
hinc.


Doe ic die letteren began
lesen,


Dochte mi daer an ghescreuen wesen9


Dat ghi haddet coninclike


Ouer alle huwen rike[32]


365Alle dieren
gheboden vrede


Ende oec allen voghelen mede.


Oec brochte hi mi ander niemare


Ende seide dat hi ware


Een begheuen clusenare


370Ende hi hadde
ghedaen vele zware


Voer sine zonden meneghe pine.


Hi toechde mi palster ende slauine


Die hi brochte van der Elmare,


Daer onder eene scerpe hare.


375Doe sprac hi:
‘heere Cantecleer,


Nu mooghdi wel vor-wert meer


Van mi sonder hoede leuen.


Ic hebbe bi der stole10
vergheuen


Al vleesch ende vleesch-smout,


380Ic bem voert meer so
hout,


Ic moet miere zielen telen.


Gode willic hu beuelen.


Ic ga daer ic hebbe te doene.


Ic hebbe middach ende noene


385Ende
priemen te segghene van den daghe.


Doe nam hi neuen eere haghe


Sinen wech, te dien ghesceede


Ghinc hi lesen sinen crede.


Ic wart blide ende onueruaert


390Ende ghinc te
minen kindren waert,


Ende was so wel al sonder hoede


Dat ic al met minen broede


Sonder zorghe ghinc buten muere.


Daer gheuiel mi quade auontuere,


395Want Reynaert, die
felle saghe,


Was ghecropen dor de haghe


Ende hadde ons die porte ondergaen.


Doe wart miere kindre saen


Een ghepronden huten ghetale, (fo. 195a)


400Dat leide Reynaert in
sine male.


Quade auontuere mi doe nakede.


Want sint dat hise smakede


In sinen ghiereghen mont,[34]


Ne conste ons wachtre no onse hont


405No bewachten no
bescaermen.


Heere, dat laet hu ontfaermen.


Reynaert leide sine laghe


Beede bi nachte ende bi daghe


Ende roefde emmer mine kindre.


410So vele es tghetal nu
mindre


Dant ghewone was te zine,


Dat die .xv. kindre mine


Sijn ghedeghen al tote vieren.


So zuuer heefse die onghiere


415Reynaert in
sinen mont verslonden.


Noch ghistren wart hem
metten honden


Ontjaghet Coppe die mare


Die hier leghet vp dese bare.


Dit claghic hu met groeten zeere:


420Ontfaremt hu mijns, wel
soete heere!’


Die coninc sprac: ‘Grimbeert die
das,


Hu oem die clusenare was,


Hi heuet ghedaen so goede carine,


Leuic een jaer, het sal hem scinen!


425Nu hoert hier,
Canticleer,


Wat sal der talen meer?


Hu dochter leghet al hier versleghen.


God moet haerre zielen pleghen


Wine moghense niet langher houden


430(God moeter al
ghewouden)


Ende sullen onse vygelyen
zinghen.


Daer na sullen wise bringhen,


Den lichame, ter eerden met
eeren.


Dan sullen wi met desen heeren


435Ons beraden
ende bespreken


Hoe wi ons best ghewreken


An Reynaerde dese moort.’


Doe hi ghesprac deze woort,


Beual hi ionghe ende houden


440Datsi vygelyen
zinghen souden.


Dat hi gheboet was sciere ghedaen.
(fo. 195b)


Doe mochtemen horen ane slaen


Ende beghinnen harde ho


Dat placebo domino[36]


445Ende die verse
die daer toe horen.


Ic seit oec in waren worden,


Ne ware oec tware11 ons te lanc,


Wie daer der zielen vers zanc


Ende wie die zielen-lesse las.


450Doe die vygelyen
ghehent was,


Doe leidemen Coppen in dat graf


Dat bi engiene ghemaect was


Onder die linde in een gras,


Van maerber-steene slecht12 was


455Die saerc die
daer vp lach.


Die letteren, diemen daer an
sach,13


Deden14 an tgraf bekinnen


Wie daer lach begrauen binnen.


Dus spraken die bouc-staue


460An den zaerc vp
den graue:


‘Hier leghet Coppe begrauen


Die so wale conste scrauen,


Die Reynaert die vos verbeet


Ende haren gheslachte was te
wreet’.


465Nv leghet
Coppe onder mouden.


Die coninc sprac tsinen houden


Datsi hem alle bespraken


Hoe si alre best ghewraken


Dese groete ouerdade.


470Doe waren si
alle te rade


Datsi daer den coninc rieden


Dat hine dan soude ombieden


Dat hi te houe soude comen,


No dor scaden no dor vromen


475Ne lette, hine quame
int ghedinghe,


Ende men Brune van dien dinghe


Die bodscap soude laden.


Dies was die coninc sciere beraden


Dat hi dus sprac te Bruun den beere:


480Heere
Bruun, dit segghic voer dit heere[38]


Dat ghi dese bodscap doet.


Oec biddic hu dat ghi zijt vroet,


Dat ghi hu wacht van baraet. (fo. 195c)


Reynaert es fel ende quaet:


485Hi sal hu
smeeken ende lieghen,


Mach hi, hi sal hu bedrieghen


Met valschen woorden ende met
sconen,


Mach hi, bi Gode, hi sal hu honen.’


‘Heere,’ seit hi, ‘laet hu
castyen,


490So moete mi God
vermalendyen,


Of mi Reynaert so sal honen,


Inne saelt hem weder lonen


Dat hijs an den dulsten zi.


Nu ne zorghet niet om mi.’


495Nu neemt hi orlof
ende hi sal naken


Daer hi zeere sal mesraken.


Nv es Brune vp die vaert


Ende heuet in ziere herten onwaert


Ende het dochte hem ouer-daet


500Dat yement soude sijn
so quaet


Ende dat hem Reynaert hoenen
soude.


Dor den keer van eenen woude


Quam hi gheloepen dor eene wostine,


Daer Reynaert hadde de pade sine


505Ghesleghen crom
ende menichfoude,


Also als hi huten woude


Hadde gheloepen om sijn beiach.


Beneden der woestinen lach


Een berch oech ende lanc,


510Daer moeste
Bruun sinen ganc


Te middewaerde ouer maken,


Sal hi te Manpertus gheraken.


Reynaerd hadde so menich huus,


Maer die casteel Manpertus


515Dat was die beste van
sinen borghen.


Daer trac hi in, als hi in zorghen


Ende in noede was beuaen.


Nu es Brune die beere ghegaen


Dat hi te Manpertuus es comen,


520Daer hi de porte heuet
vernomen


Daer Reynaerd hute plach te gane,[40]


Doe ghinc hi voer die barbecane


Sitten ouer sinen staert


Ende sprac: ‘sidi in huus, Reynaert?


525Ic bem Bruun,
des coninx bode. (fo.
195d)


Die heuet ghezworen bi sinen gode:


Ne comdi niet ten ghedinghe


Ende ic hu niet voer mi bringhe,


Recht te nemene ende te gheuene


530Ende in
vreden voert te leuene,


Hi doet hu breken ende raden.


Reynaerd, doet dat ic hu rade


Ende gaet met mi te houe waert.’


Dit verhoerde al nu Reynaert


535Die voer sine poerte
lach,


Daer hi vele te ligghene plach


Dor waremhede van der zonnen.


Bi der tale die Bruun heeft
begonnen,


Bekenden alte-hant Reynaert


540Ende tart bet te
dale waert


In sine donckerste haghedochte.


Menichfout was zijn ghedochte


Hoe hi vonde sulken raet


Daer hi Bruun, den fellen
vraet,


545Te scherne mede mochte
driuen


Ende selue bi ziere eeren bliuen.


Doe sprac Reynaert ouer lanc:


‘Huwes goets raets hebbet danc,


Heere Bruun, wel soete vrient.


550Hi heuet hu qualic
ghedient


Die hu beriet desen ganc,


Ende hu desen berch lanc


Ouer te loepene dede bestaen.


Ic soude te houe sijn ghegaen,


555Al haddet ghi mi niet
gheraden.


Maer mi es den buuc so gheladen


Ende in so vter-maten wijse


Met eere vremder nieuwer spise:


Ic vruchte in sal niet moghen
gaen.[42]


560Inne mach sitten
no ghestaen,


Ic bem so vtermaten zat.’


‘Reynaert, wat haetstu, wat?’


‘Heere Brune, ic hat crancke haue.


Arem man dan nes gheen graue:


565Dat mooghdi bi mi wel
weten.


Wi aerme liede, wi moeten heten,


Hadden wijs raet, dat wi node haten.
(fo. 196a)


Goeder versscher honich-raten


Hebbic couuer arde groet,


570Die moetic heten
dor den noet,


Als ic hel niet mach ghewinnen.


Nochtan als icse hebbe binnen,


Hebbicker af pine ende onghemac.’


Dit hoerde Brune ende sprac:


575‘Helpe,
lieue vos Reynaert,


Hebdi honich dus onwaert?


Honich es een soete spijse


Die ic voer alle gherechten prijse,


Ende icse voer alle gherechten
minne.


580Reynaerd, helpt mi dat
ics ghewinne.


Edele Reynaert, soete neve,


Also langhe als ic sal leuen


Willic hu daer omme minnen.


Reynaerd, helpt mi dat ics ghewinne.’


585‘Ghewinnen, Bruun? ghi hout hu
spot.’


‘In doe, Reynaert, so waer ic zot,


Hildic spot met hu, neen ic niet.’


Reynaert sprac: ‘Bruun, mochtijs yet?


Of ghi honich moghet heten,


590Bi huwer
trauwen, laet mi weten:


Mochtijs yet, ic souts hu saden.


Ic saels hu so vele beraden,


Ghine hatet niet met hu tienen,


Waendic hu hulde daer-met
verdienen.’


595‘Met mi tienen?
hoe mach dat wesen?


Reynaert, hout huwen mont van
desen,


Ende sijts seker ende ghewes:


Haddic al thonich dat nu es[44]


Tusschen hier ende Portegale,


600Ic haet al vp
teenen male.’


Reynaerd sprac: ‘Bruun, wat
sechdi?


Een dorper, heet Lamfroit, woent hier
bi,


Heuet honich so vele te waren,


Ghine hatet niet in .vij. jaren.


605Dat soudic hu
gheuen in hu ghewout,


Heere Brune, wildi mi wesen hout


Ende voer mi dinghen te houe.’


Doe quam Brune ende ghinc ghelouen


Ende sekerde Reynaerde dat: (fo. 196b)


610Wildine honichs
maken zat,


(Des hi cume ombiten sal)


Hi wilde wesen ouer al


Ghestade vrient ende goet gheselle.


Hier omme louch Reynaert die felle


615Ende sprac:
‘Bruun, heelt mare,


Verghaue God dat mi nu ware


Also bereet een goet gheual


Alse hu dit honich wesen sal,


Al wildijs hebben .vij. hamen.’


620Dese woort sijn
hem bequame,


Bruun, ende daden hem so
sochte:


Hi louch dat hi nemmee ne mochte.


Doe peinsde Reynaerd daer hi stoet:


‘Bruun, es mine auonture goet,


625Ic wane hu daer noch
heden laten


Daer ghi sult lachen te maten.’


Na dit peinsen ghinc Reynaert huut


Ende sprac al ouer luut:


‘Oem Bruun, gheselle, willecome.


630Het staet so, suldi
hebben vrome,[46]


Hier ne mach zijn gheen langher
staen.


Volghet mi, ic sal voeren gaen.


Wi houden desen crommen
pat.


Ghi sult noch heden werden zat,


635Saelt na minen
wille gaen,


Ghi sult noch heden hebben sonder
waen


Also vele als ghi moghet ghedraghen.’


Reynaert meende van groten slaghen:


Dit was dat hi hem beriet.


640Die keytijf
Bruun ne wiste niet


Waer hem Reynaerd die tale keerde,


Die hem honich stelen leerde,


Dat hi wel seere sal becoepen.


Al sprekende quam dus gheloepen


645Reynaert met
sinen gheselle Brune


Tote Lamfroits bi den tune.


VVildi horen van Lamfreyde?


Dat was, eist waer15 somen mi seide,


Een temmerman van goeden loue,


650Ende hadde bi
sinen houe


Eene eecke brocht huten woude (fo. 196c)


Die hi ontwee clieuen soude,


Ende hadde twee wegghen daer in
ghesleghen,


Also temmermans noch pleghen.


655Die eecke was ontdaen
wel wijde,


Des was Reynaert arde blide.


Te Brunen sprac hi ende louch:


‘Siet hier hu grote gheuouch,


Brune, ende nemet wel goem:


660Hier in desen
seluen boem


Es honichs vtermaten vele.


Prouft oft ghijs in huwe kele


Ende in huwen buuc moghet
bringhen.


Nochtan suldi hu seluen dwinghen,


665Al dincket hu goet die
honich-raten,


Hetet te zeden ende te
maten,[48]


Dat ghi hu seluen niet verderuet:


Ic ware ontheert ende ontheruet,


Wel soete oem, mesquame hu yet.’


670Brune sprac:
‘Reynaert, ne sorghet niet.


Waendi dat ic bem onuroet?


Mate es tallen spele goet.’


‘Ghi secht waer,’ sprac Reynaerd,


‘Waer omme bem ic oec
veruaert?


675Gaet toe ende
crupet daer in.’


Reynaert peinsde om zijn ghewin,


Ende Brune liet hem so
verdoren


Dat hi thoeft ouer die horen


Ende die twee voerdere voete in stac.


680Ende Reynaert
poghede dat hi brac


Die wegghen beede huter eecken:


Die daer te voren ghinc so smeeken,


Bruun bleef gheuanghen in den
boem:


Nu heuet de neve sinen oem


685In boesheden
bracht met sulker achte,


Dat hi met liste no met crachte


In gheere wijs ne can ontgaen


Ende bi den hoefde staet
gheuaen.


Wat raeddi Brunen te doene?


690Dat hi was sterc
ende coene


Sal hem niet ghehelpen moghen.


Hi sach wel, hi was bedroghen.


Hi began briesschen ende dulen,
(fo. 196d)


Hi was ghegrepen bi zier mulen


695So vaste ende bi
den voeten voren:


Al dat hi pijnde was verloren,


Hine waende nemmermeer ontgaen.


Van verren was Reynaert ghestaen


Ende sach commen Lamfreyde


700Die vp sinen
hals brochte beide[50]


Een scaerpe haex ende eene barde.


Hier mooghdi horen van Reynaerde


Hoe hi sinen oem ghinc rampineeren:


‘Oem Brune, vaste gaet mineeren!


705Hier comt Lamfroyt
ende sal hu scijncken:


Haddi gheten, so souddi
drincken.’


Na der talen so ghinc Reynaert


Weder te sinen casteele waert


Sonder orlof, ende mettien


710Heuet Lamfroyt
den beere versien,


Ende vernam dat hi was gheuaen.


Doe ne was daer gheen langher
staen:


Hi liep wech metter haest


Daer hi die hulpe wiste naest,


715Daer dat naeste dorp
stont,


Ende dede hem allen cont


Dat daer stont gheuaen een
beere.


Doe volchde hem een mekel heere.


Int dorp ne bleef man no wijf:


720Den beere te nemene
sijn lijf


Liept al dat loepen mochte.


Sulc was die eenen bessem brochte,


Sulc eenen vleghel, sulc een rake,


Sulc quam gheloepen met eenen
stake,


725So si quamen van
haren werke.


Selue die pape van der kerke


Brochte eenen cruus-staf,


Die hem de coster noede gaf.


Die coster drouch eene vane


730Mede te stekene
ende te slane.


Des spapen wijf, vrauwe Iulocke,


Quam gheloepen met haren rocke,


Daer so omme hadde ghesponnen.


Voer hem allen quam gheronnen.


735Lamfroyt met eere
scerper haex. (fo.
197a)


Al hadde Brune lettel ghemaex,


Hi ontsach meer ongheual


Ende sette al ieghen al.


Doe hi dat gheruchte hoorde,[52]


740Hi spranc vp, so dat
hem scorde


Van sinen aensichte al die huut.


Al brochte Brune dat hoeft huut


Met aerbeide ende met pinen,


Nochtan liet hi daer van den zinen


745Eene oere ende
beede sine lier.


Nye maecte God so leelic dier.


Hoe mochte hi zeerre sijn mesrocht?


Al haddi thoeft hute brocht,


Eer hi die voete conde ghewinnen,


750Bleuer alle die
claeuwen binnen


Ende sine twee anscoen beede.


Dus gherochte hi huut met leede.


Hoe mochte hi zijn ontheert meer?


Die voete waren hem so zeer,


755Dat hi tloepen
niet conste ghedoghen.


Dat bloet liep hem ouer die hoghen,


Dat hi niet wel conste ghesien.


Hine dorste bliuen no vlien.


Hi sach suut onder die zonne


760Lamfroyt
commen gheronnen,


Daer na die priester, die heere,


Hi quam gheloepen vele zeere,


Daer na die coster metter vane,


Daer na alle die prochiane,


765Die houde lieden
metten ionghen.


Daer na quam vp haren stap
ghespronghen


Sulke quene, die van houden


Cume eenen tant hadde behouden.


Wie so wille wachte hem dies:


770Die scade heuet of
verlies


Ende groet ongheual,


Ouer hem so willet al.


Dit sceen arem man Brunen wel:


Sulc dreechdem nu an sijn vel,


775Die des
ghesweghen hadde stille,


Hadde Bruun ghestaen tsinen wille.
[54]


Dit was beneden eere riuiere
(fo. 197b)


Dat Brune, onsalichst alre diere,16


Van meneghen dorper was beringhet.


780Doe was daer lettel
ghedinghet.


Hem naecte groet onghemac.


Die een slouch, die ander stac.


Die een slouch, die ander warp.


Lamfroyt was hem alte scaerp.17


785Een, hiet Lottram
Lanc-voet,


Hi drouch eenen
verhoernden18 cloet,


Ende stacken emmer na dat hoghe.


Vrauwe Vulmaerte scerpe loghe


Ghinckene koken met eenen staue.


790Abelquac ende
mijn vrauwe Baue


Laghen beede onder die voete


Ende streden beede om eene cloete.


Ludmoer metter langher nese


Drouch eenen loedwapper an een pese


795Ende
ghincker met al omme zwinghen.


Ludolf metten crommen
vingheren


Dede hem alles te voren.


Want hi was best gheboren,


Sonder Lamfroy alleene:


800Hughelijn metten
crommen beene


Was zijn vader, dat weet men wale,


Ende was gheboren van Abstale,19


Ende was sone vrauwe Ogernen,


Eene20 hout-makigghe van
lanternen.


805Ander wijf
ende ander man,


Meer dan ic ghenomen can,


Daden Brunen groet onghemac,


So dat hem zijn bloet huut lac.


Brune ontfinc al sulc payment


810Als hem elc gaf daer
omtrent.


Die pape liet den cruus-staf


Ghedichte21 slaen slach in
slach[56]


Ende die coster metter vane


Ghinc hem vastelike ane.


815Lamfroyt quam ter
seluer wijlen


Met eere scerper bijlen


Ende slouchene tusschen hals ende
hoeft,


Dat Brune wart zeere verdoeft,


Dat hi verspranc van den slaghe (fo. 197c)


820Tusschen der
riuiere enter haghe


In eenen trop van houden wiuen


Ende warper een ghetal van viuen


In die riuiere die daer liep,


Die wel wijt was ende diep.


825Des papen wijf wasser
eene,


Des was spapen bliscap cleene,


Doe hi zijn wijf sach in die vliet,


Doene luste hem langher niet


Bruun te stekene no te slane.


830Hi riep: ‘siet,
edele prochiane,


Ghindre vloot vrauwe Julocke


Beede met spillen ende met rocke.


Nu toe, die haer helpen mach!


Ic gheue hem iaer ende dach


835Vul pardoen
ende aflaet


Van alre sondeliker daet.’


Beede man ende wijf


Lieten den aermen keytijf


Brune ligghen ouer doot


840Ende
ghinghen daer die pape gheboot


Beede met stringhen ende met
haken.


Die wijle datsi die vrauwe huut traken,


So quam Brune in die riuiere


Ende ontswam hem allen sciere.


845Die dorperen
waren alle gram:


Si saghen dat hem Brune ontswam,


Datsi hem niet mochten
volghen.


Vpt touuer stonden si
verbolghen


Ende ghinghen na hem
rampineren.[58]


850Bruun die lach
in die ryuiere


Daer hi vant den meesten stroem.


Al dryuende bat hi dat God den boem


Moeste verdrouuen ende
verwaten,


Daer hi zijn hoere in hadde ghelaten


855Ende beede sine
lier.


Voert vloucte hi dat felle dier,


Den boesen vos Reynaerde,


Diene met sinen brunen baerde


So diepe in die eecke dede crupen,


860Daer na Lamfroyt van
der stupen,


Daer hi hem so leede dede. (fo. 197d)


In aldustanen ghebede


Lach Brune also langhe wijle,


Dat hi wel een halue mile


865Van der stede was
ghedreuen


Daer die dorpers waren bleuen.


Hi was verpijnet ende moede


Ende onder-commen van den
bloede,


So dat hi hadde crancke vaert.


870Doe zwam hi te lande
waert


Ende croep ligghen in dat hoeuer.


Ghine saghet noint droeuer


Gheen dier no gheenen man.


Hi lach jammerlic ende stan


875Ende slouch met
beede sinen lancken.


Des mochte hi al Reynaerde dancken.


Nv hoert wat Reynaert heeft
ghedaen.


Hi hadde een vet hoen gheuaen


Bi Lamfroyts an der heyden,


880Eer hi danen was
versceiden.


Hi hadt vp eenen berch ghedreghen


Verre huut allen weghen,


Daer het eenlic was ghenouch.


Dat was wel zijn gheuouch,


885Dor dat daer was
niemens ganc


Ende hi dor niemens bedwanc


Sine proye dorste rumen.[60]


Doe hi dat hoen toten plumen


Hadde gheleit in sine male,


890Doe ghinc hi neder te
dale


Eenen verholenliken pat.


Hi was vtermaten zat.


Dat weder was scone ende heet


Hi hadde gheloepen dat hem dat zweet


895Neder liep neuen die
liere.


Daer omme liep hi ter riuiere,


Dor dat hi hem vercoelen soude.


In bliscap arde menichfoude


Was sijn herte doe beuaen.


900Hi hopede wel al
sonder waen


Dat Lamfroyt hadde den beere
versleghen


Ende hine thuus-waert hadde
ghedreghen.


Doe sprac hi: ‘hets mi wel gheuaren.
(fo. 198a)


Die mi te houe meest soude daren,


905Die hebbic doot in
desen daghe.


Nochtan wanic sonder claghe


Ende sonder wanconst bliuen.


Ic mach te rechte bliscap driuen.’


Doe Reynaert was in dese tale,


910Sach hi neder-waert te
dale


Ende vernam Bruun daer hi lach.


Enten eersten als hine sach,


Hadde hijs rauwe ende toren


(Daer die bliscap was te voren,


915Daer lach nu22 thoren ende nijt)


Ende sprac: ‘vermalendijt,


Lamfroyt, moet dijn herte sijn!


Du best dulre dan een zwijn,


Lamfroyt, ergher puten sone!


920Lettel eeren
bestu ghewone.


Hoe es di dese beere ontgaen,


Die di te voren was gheuaen?[62]


Hoe menich morseel leghet der-an,


Dat gherne hetet menich man.


925O wy, Lamfroyt,
verscrouen druut,


Hoe rikelike een beere-huut


Heefstu heden verloren,


Die di ghewonnen was te voren!’


Dit scelden heuet Reynaert ghelaten


930Ende ghinc neder
bi der straten


Dor te siene hoet Bruun stoet.


Doe hine sach ligghen al een bloet


Ende ziec ende onghesont,


Den aermen beere, te dier stont,


935Dat sach Reynaert arde
gherne,


Doe bescalt hine te sinen scherne:


‘Siere priester, dieu vo saut!


Kendi Reynaert, den rybaut?


Wildine scauwen, so siettene hier,


940Den roden scalc,
den fellen ghier!


Seght mi, priester, soete vrient,


Bi den heere dien ghi dient,


In wat ordinen wildi hu doen,


Dat ghi draghet23 roeden
capproen?


945So weder sidi abd so
pryhore? (fo.
198b)


Hi ghinc hu arde na den hore


Die hu dese crune heuet bescoren.


Ghi hebt huwen top verloren,


Ghi hebt hu anscoen af ghedaen:


950Ic wane, ghi wilt
zinghen gaen


Van huwen complete dat ghetijde.’


Dit hoerde Brune ende wart omblijde,


Want hine const doe niet ghewreken.


Hem so dochte sijn herte breken,


955Ende slouch
weder in die riuiere:


Hine wilde van den fellen diere


Nemmeer hoeren die tale.[64]


Hi liet hem neder daer te dale


Metten strome dryuen te hant


960Ende ghinc
ligghen vp dat zant.


Hoe sal nu Brune te houe comen?


Al mocht hem al de weerelt vromen,


Hine ghinghe niet ouer sine voete.


Hi was ghenoopt so onsoete


965In die eecke, daer hi
te voren


Van tween voeten hadde
verloren


Alle die claeuwen ende dat vel,


Hine conste niet ghepeinsen wel


Hoe hi best ten coninc gaet.


970Nu hoert hoe hi die
vaert bestaet.


Hi zat ouer sine hamen


Ende began met groter scamen


Rutsen ouer sinen staert,


Ende als hi dus moede waert


975So wentelde hi dan eene
wile.


Dus dreef hi meer dan eene mile,


Eer hi tes coninx houe quam.


Doemen Brune vernam


In derre wijs van verren comen,


980Wart ghetwifelt van
hem zomen


Wat daer quam ghewentelt zoe.


Dien coninc wart de herte onvroe,


Die Brune bekende te hant,


Ende seide: ‘dit es mijn seriant


985Brune, hem es
dat hoeft so roet:


Hi es ghewont toter doot.


Ay God, wie heeftene so mesmaect?’ (fo. 198c)


Binnen desen so was Brune ghenaect,


Dat hi den coninc claghen mochte.


990Hi stan ende
versuchte onzochte


Ende sprac: ‘coninc, edel
heere,[66]


Wreket mi dor hu selues eere


Ouer Reynaerde, dat felle dier,24


Die mi mine scone lier


995Met ziere lust
verliesen dede


Ende daer toe mine hoere25 mede,


Ende heuet mi ghemaect als ghi siet.’


Die coninc sprac: ‘of ic dit niet


Ne wreke, so moetic zijn verdoomt!’


1000Ende hier na so
heuet hi ghenoomt


Alle die hoechste bi namen,


Ende ontboet datsi quamen


Alle gader an sinen raet.


Doe rieden si hoe dese daet


1005Best werde gherecht
tes conincs eere.


Doe rieden die meeste heeren


Dat menne twee weruen
daghen soude,


Reynaerde, of die coninc woude,


Ende horen tale ende weder-tale.


1010Oec seiden si,
si wilden wale


Dat Tybeert die cater van desen


Tote Reynaerde bode soude wesen:


Al ware hi cranc, hi ware vroet.


Dese raet dinct den coninc goet.


1015Doe sprac die
coninc: ‘heere Tybeert,


Gaet wech, eer ghi weder keert


Besiet dat Reynaert met hu come.


Dese heeren segghen some,


Al es Reynaert andren dieren fel,


1020Hi gheloeuet hu so
wel


Dat hi gherne doet huwen raet.


Ne comt hi niet, hets hem quaet:


Men salne drie weruen daghen,


Te lachtre alle sinen maghen.


1025Gaet Tybeert, dit
secht hem.’


‘Ay heere,’ sprac Tybeert: ‘ic
bem


Een arem wicht, een cleene dier.


Heere Brune, die staerc was ende
fier,


Ne conste Reynaert niet ghewinnen: (fo. 198d)[68]


1030In welker wijs salics
beghinnen?’


Doe sprac die coninc: ‘heere
Tybeert,


Ghi zijt wijs ende wel gheleert,


Al sidi niet groet, nochtan


Hets menich die met luste can


1035Dat werken
ende met goeden rade,


Dat hi met crachte niet ne dade.


Gaet, doet sciere mijn ghebod.’


Tybeert sprac: ‘nu helpe mi God


Dat het mi moete wel vergaen.


1040Ic sal eene vaert
bestaen


Die mi doet zwaer in minen moet.


God gheuere mi af al goet!’


Nv moet Tybeert doen die vaert,


Die zeere es drouue ende veruaert.


1046Ende als hi vp
den wech quam,


Sach hi van verren ende vernam


Sente Martins voghel, ende quam
gheuloghen.


Doe wart Tybeert vroe ende in hoghen


Ende riep an sente Martins voghel:


1050‘Kere haerwaert
dinen vloghel.26


Nu vliech te miere rechter hant.’


Die voghel vloech daer hi vant


Een haghe, daer hi in wilde lijden,


Ende vloech Tybeert ter luchter
zijden.


1055Dit teekin
ende dit ghemoet


Dochte Tybeert niet wesen goet.


Hadde hi ghesien den voghel lijden


Scone ter rechter zijden,


So waende hi hebben goet gheual.


1060Nu was hi dies
onthopet al.


Nochtan maecte hi hem seluen moet,


Ende gheliet hem, als menich doet,


Bet dan hem te moede was:


Dus liep hi henen sinen pas,


1065Tes hi quam te
Manpertus


Ende vant Reynaerde in zijn huus[70]


Alleene staen verweendelike.


Tybeert sprac: ‘God die rike


Moete hu goeden auont gheuen.


1070Die coninc dreecht hu
an hu leuen,


Ne comdi niet te houe met mi.’


Reynaert sprac: ‘Tybeert, helet vry,
(fo. 199a)


Neue, ghi zijt mi willecome.


God gheue hu eere ende vrome.


1075Bi Gode, dat jan ic hu
wale!’


Wat coste Reynaerde scone tale?


Al seghet sine tonghe wale,


Sine herte die es binnen fel.


Dit wert Tybeerde ghetoghet wel,


1080Eer die lijne wert
ghelesen


Ten hende. Ende met desen27


Sprac Reynaert: ‘neve, ic wille dat
ghi


Tauont herberghe hebt met mi,


Ende morghen willen wi metten daghe


1085Te houe waert sonder
saghe.


In hebbe oec onder alle mine maghe


Niement, Tybeert, daer ic mi nu


Bet vp verlate dan vp hu.


Hier was commen Bruun de
vraet.28


1090Hi toechde mi so fel
ghelaet


Ende dochte mi so ouer-staerc,


Dat ic omme dusent maerc


Den wech met hem niet hadde
bestaen.


Dat sal ic met hu, al sonder waen,


1095Maerghin metter
dagheraet.’


Tybeert sprac: ‘hets beteren raet


Ende het dinct mi beter ghedaen,


Dat wi nochtauont te houe gaen


Dan wi tote morghin beiden.


1100Die mane scijnet an
der heiden


Also claer alse die dach.


Ic wane niemen ne sach


Beter tijt tote onser vaert.’


‘Neen, lieue neve,’ sprac
Reynaert,[72]


1105‘Sulc mochte ons
daer ghemoeten,


Hi soude ons quedden ende
groeten,


Die ons nemmermee dade goet,


Quame hi snachts in ons ghemoet.


Ghi moet herberghen tauont met
mi’.


1110Tybeert
sprac: ‘wat souden wy


Eten, Reynaert, of ic hier bleue?’


‘Daer omme zorghe ic, lieue neve,


Hier es der spijsen quaden tijt.


Ghi mocht heten, begheerdijt, (fo. 199b)


1115Een stic van eere
honich-raten


Die bequamelic es vtermaten.


Wat sechdi, moochdi shonichs yet.’


Tybeert sprac: ‘mine roukes niet.


Reynaert, hebdi niet in huus?


1120Gauedi mi eene vette
muus,


Daer mede lietic hu ghewaert.’


‘Eene vette muus?’ sprac Reynaert,


‘Soete Tybeert, wat secht-di?


Hier woent noch een pape bi,


1125Een scuere staet noch
an sijn huus,


Daer in es meneghe vette muus:


Ic waense niet ghedroughe een waghen.


So dicken hoere ic den pape claghen


Dat sine dryuen huten huuse.’


1130‘Reynaert, zijn
daer so vette muse?


Verghaue God, waer ic nu daer!’


‘Tybeert’, seit hi, ‘sechdi waer?


Wildi muse?’ ‘Of icse wille?


Reynaert, doet dies een ghestille:


1135Ic minne muse voer
alle saken.


Weetti niet dat muse smaken


Bet dan eenich venisoen?


Wildi minen wille doen,


Dat ghi mi leet daer si zijn,


1140Daer mede mochti die
hulde mijn


Hebben, al haddi minen vadre


Doot ende mijn gheslachte al gadre.’


Reynaert sprac: ‘neve, houddi hu
spot?’[74]


‘Neenic, Reynaert, also helpe mi God!’


1145‘Weet God,
Tybeert, wistic dat,


Ghi soutter sijn nochtauont sat.’


‘Sat, Reynaert, dat ware vele.’


‘Tybeert, dat sechdi thuwen
spele.’


‘In doe, Reynaert, bi miere wet.


1150Haddic een muus
ende waer so vet,


In gaefse niet omme eenen
busant.’


‘Tybeert, gaet met mi te hant.


Ic leede hu daer ter seluer stat,


Daer icker hu sal maken zat,


1155Eer ic
nemmermeer van hu sceede.’


‘Ia ic, Reynaert, vp die gheleede (fo. 199c)


Ghinghe ic met hu te Mompelier.’


‘So gaen wi dan, wi sijn hier


Al te langhe,’ sprac Reynaert.


1160Doe so namen si
vp die vaert,


Tybeert ende sijn oem Reynaert,


Ende liepen daer si loepen wilden,


Datsi nye toghel vp hilden,


Eer si quamen tes papen scuere,


1165Die met eenen
erdinen muere


Al omme ende omme was beloken,


Daer Reynaert in was te-broken


Des ander daghes daer te voren,


Doe die pape hadde verloren


1170Eenen hane, die
hi hem nam.


Hier omme was tornich ende gram


Des papen sone Martinet,


Ende hadde voer dat gat gheset


Een strec den vos mede te vane:


1175Dus gherne wrake hi
den hane.


Dit wiste Reynaert, dat felle dier,


Ende sprac: ‘neue Tybeert, hier


Crupet in dit selue gat.


Ne weset trage no lat.[76]


1180Gaet al omme
ende omme gripen.


Hoert hoe die muse pipen.


Keert weder huut als ghi zijt sat.


Ic sal hier bliuen voer dit gat


Ende sal hu hier buten beiden:


1185Wine moghen
niet tauont sceiden,


Morghin gaen wi te houe waert.


Tybeert, siet dat ghi niet en spaert.


Gaet heten, ende laet ons
keeren


Te miere herberghen met eeren.


1190Mijn wijf sal ons wel
ontfaen.’


‘Willic te desen gate in gaen?


Wat sechdi, Reynaert, eist hu raet?


Die papen connen vele baraet:


Ic besteecse arde noode.’


1195‘O wy, Tybeert,
twi sidi bloode?


Wanen quam huwer herten
desen wanc?’


Tybeert scaemde hem ende spranc


Daer hi vant groet ongherec: (fo. 199d)


Want eer hijt wiste, was hem een
strec


1200Omme
sinen hals arde vast.


Dus hoende Reynaert sinen gast.


Alse Tybeert gheware wart


Des strecs, wart hi veruaert


Ende spranc voert: dat strec liep toe.


1205Tybeert moeste
roupen doe


Ende wroughede hem seluen dor den
noot.


Hi makede een gheroup so groot


Met eenen iammerliken ghelate,


Dat Reynaert hoerde vp der strate


1210Buten, daer hi alleene
stoet,


Ende riep: ‘vindise goet


Die muse, Tybeert, ende vet?


Wiste nu dat Martinet


Dat ghi ter taflen satet


1215Ende dit
wiltbraet dus hatet,


Dat ghi verteert, in weet hoe,


Hi sauder hu saeuse maken toe:


So houesch een cnape es Martinet.[78]


Tybeert, ghi singhet in lanc so bet.


1220Pleecht men tes coninx
houe des?


Verghaue God, die gheweldich es,


Dat, Tybeert, daer met hu ware


Ysingrijn, die mordenare,


In sulker bliscap als ghi zijt!’


1225Dus heeft Reynaert
groot delijt


Dor Tybeerts ongheual.


Ende Tybeert stont ende ghal


So lude, dat Martinet ontspranc.


Martinet riep: ‘ha ha, God danc!


1230Ter goeder tijt heeft
nu ghestaen


Mijn strec: ic hebber met gheuaen


Den hoenre-dief, na minen wane,


Nu toe! ghelden wi hem den
hane!’


Met desen wart hi toten viere


1235Ende ontstac
eenen stroe-wisch sciere


Ende wecte moedre ende vadre


Ende die kindre alle gadre,


Ende riep: ‘nu toe! hi es
gheuaen.’


Doe mochtemen sien porren saen


1240Alle die in dien huus
waren. (fo.
200a)


Selue die pape ne wilde niet sparen,


Quam hute sinen bedde moeder-naect.


Martinet hi was gheraect


Tote Tybeert ende riep: ‘hijs
hier.’


1245Die pape spranc an dat
vier


Ende ghegreep zijns wijfs rocke.


Een offer-keersse nam vrauwe Iulocke


Ende ontstacse metter haest.


Die pape liep Tybeert naest


1250Ende
ghincken metten rocke slaen.


Doe moeste Tybeert daer ontfaen


Wel meneghen slach al in een.


Die pape stont, als hem wel sceen,


Al naect, ende slouch slach in slach


1255Vp Tybeert, die voer
hem lach.


Daer ne spaerdene haer ne gheen.[80]


Martinet ghegreep eenen steen


Ende warp Tybeert een hoghe huut.


Die pape stont al bloeter huut


1260Ende hief vp
eenen groeten slach.


Alse Tybeert dat ghesach,


Dat hi emmer steruen soude,


Doe dedi een deel als die boude,


Dat dien pape verghinc te scanden.


1265Beede met
claeuwen ende met tanden


Dedi hem pant, alsoet wel scheen,


Ende spranc dien pape tusschen die
been,


In die burse al sonder naet,


Daermen dien beyaert mede slaet.


1270Dat dinc viel neder vp
den vloer.


Die vrauwe was zeerich ende zwoer


Bi der zielen van haren vader,


Sine wilde wel om al gader


Die offerande van eenen jare,


1275Dat niet den pape
gheuallen ware


Dit vernoy ende dese scame.


So sprac: ‘int-sleets duuels name


Moete dit strec sijn gheset!


Siet, lieue neve Martinet,


1280Dit was van huwes
vader ghewande,


Siet hier mijn scade ende mijn scande,


Emmermeer voert in allen stonden, (fo. 200b)


Al ghenase hi van der wonden,


Hi bliuet den soeten spele mat.’


1285Reynaert stont noch
doe voer tgat.


Doe hi dese tale hoerde,


Hi louch dat hem bachten scorde


Ende hem crakede die tauerne.


Doe sprac hi te sinen scherne:


1290‘Swijghet,
Iulocke, soete vrauwe,


Ende laet zijncken desen rauwe


Ende laet bliuen huwen
toren.


Wattan? al heuet hu heere
verloren[82]


Eenen van den clippelen zinen,


1295Al te meer29 so sal hi pinen.


Laet bliuen dese tale achtre:


Gheneset de pape, en es gheen lachtre


Dat hi ludet met eere clocken.’


Dus troeste Reynaert vrauwe Iulocken,


1300Die haer arde
zeere mesliet.


Die pape mochte langher niet


Ghestaen, hi viel in ommacht.


Doe hiefsene vp met haerre cracht


Ende drouchene recht te bedde waert.


1305Hier-binnen
keerde Reynaert


Alleene ter herberghen waert,


Ende liet Tybeert zeere veruaert


Ende in zorghen van der doot.


Al was Tybeerts zorghe groet,


1310Doe hise alle onledich
sach


Ouer dien pape, die daer lach


Ghewont, doe ghinc hi hem pinen,


So dat hi metten tanden zine


Die pese midden beet ontwee.


1315Doe ne wildi
letten nemmee


Ende spranc weder hute ten gate


Ende dede hem vp die rechte strate,


Die tes conincx waert ghelach.


Eer hi daer quam so waest dach


1320Ende die zonne
begonste rijsen.


In eens arems ziecs wijsen


Quam Tybeert in thof gheronnen,


Die tes papen hadde ghewonnen


Dat hi langhe claghen mach. (fo. 200c)


1325Alse die coninc dit
versach


Dat hi hadde dat hoeghe verloren,


Doe mochtemen vreeselike horen


Den coninc dreeghen den dief
Reynaert.


Die coninc doe niet langher ne spaert.


1330Hine riep sine baroene
te rade


Ende vraechde wat hi best dade


Ieghen Reynaerts ouerdaet?[84]


Doe wart ghindre menich raet


Hoemen Reynaert ter redenen brochte,


1335Die dese ouerdaet
wrochte.


Doe sprac Grimbeert die das,


Die Reynaerts broeder sone was:


‘Ghi heeren, ghi hebt meneghen
raet.


Al ware mijn oem noch also quaet,


1340Salmen vry
recht voert draghen,


Men salne drie waeruen daghen,


Alsomen doet eenen vryen man.


Ende en comt hi niet dan,


So es hi sculdich alre dinc,


1345Daer hi af voer
den coninc


Van desen heeren es beclaghet.’


‘Wie wildi, Grimbert, dattene
daghet?’


Sprac de coninc, ‘wie es hier,


Die sijn hoeghe ofte sijn lier


1350Wille setten in
auontueren


Omme eene felle creatuere?


Ic wane hier nimene en es so zot!’


Grimbert sprac: ‘so helpe mi God!


Siet mi hier, ic bem so coene


1355Dat ic wel dar
bestaen te doene


Dese bodscap, ghebiedijt.’


‘Grimbeert, gaet wech ende zijt


Vroet ende wacht hu ieghen
mesval.’


Grimbert sprac: ‘coninc heere, ic
sal.’


1360Dvs gaet
Grimbert te Manpertuus.


Als hire quam, vant hi in huus


Sinen oem ende vrauwe Ermelijnen,


Die bi haren welpekijnen


Laghen in die haghedochte.


1365Ende ten
eersten dat Grimbeert mochte,


Groette hi sinen oem ende ziere
moyen. (fo.
200d)


Hi sprac: ‘en sal hu niet
vernoyen


Des onrechts, daer ghi in zijt?[86]


Dincket hu noch niet wesen tijt


1370Dat ghi trect, oem
Reynaert,


Tote des conincs houe waert,


Daer ghi wel zeere zijt beclaghet?


Ghi zijt .iij. waeruen ghedaghet.


Vermerrendi maerghin den dach,


1375So zorghic dat hu ne
mach


Ne gheene ghenade me ghescien.


Ghi sult in den derden daghe sien


Huwen casteel bestormen,
Manpertuus.


Ghi sult gherecht sien voer hu huus


1380Eene galghe ofte
een rat.


Ouer waer segghic hu dat:


Beede hu kindre ende hu wijf


Sullen verliesen haer lijf


Lachterlike, al sonder waen.


1385Ghine moghet selue
niet ontgaen.


Daer omme es hu de beste raet


Dat ghi met mi te houe gaet.


Hets messelic hoet gheuallen mach:


Hu es dicken vp eenen dach


1390Vremder
auontueren gheuallen,


Dan ghi noch quite van hem allen


Met des conincx orloue


Maerghin sciet huten houe.’


Reynaert seide: ‘ghi secht waer.


1395Nochtan, Grimbeert,
comme ic daer


Onder des conincs ghesinde,


Dat ic binnen den houe vinde


Es vp mi verbolghen al.


Quame ic danen, het ware gheual.


1400Nochtan dinct mi beter
wesen


(Ghenese of ic mach ghenesen)


Dat ic met hu te houe vare


Dan het al verloren ware,


Casteel, kindre ende wijf,


1405Ende daer toe mijns
selues lijf.


In mach den coninc niet ontgaen.


Alse ghi wilt, so willic gaen.[88]


Hoert,’ seit hi, ‘vrauwe Hermelijne,
(fo. 201a)


Ic beuele hu die kindre mine,


1410Dat ghire wale pleghet
nu.


Voer alle dandre beuelic hu


Minen zone Reynaerdine.


Hem staen wel de gaerneline30


In zine muulkine ouer al.


1415Ic hope dat hi mi
slachten sal.


Hier es Rossel, een31 scone dief!


Die hebbic nochtan harde lief,


Ja als yement sine kindre doet.


Al eist dat ic nu van hier moet,


1420Ic salt mi
nemen arde na,


Vp dat ic mach, dat ic ontga.


Grimbeert neve, God moet hu lonen.’


Met hoofschen woorden ende met
sconen


Nam Reynaert an de sine orlof


1425Ende ruumde
sijns selues hof.


Ay hoe drouue bleef vrauwe Hermeline


Ende hare cleene welpekine.


Doe Reynaert sciet huut Manpertuus


Ende hi hof liet ende huus


1430Aldus omberaden
staen:


Nu hoert wat Reynaert heeft ghedaen.


Teerst dat hi quam an der heyden,


Hi sprac te Grimbeerte ende zeide:


‘Grimbert, scone wel soete neve,


1435Van zorghen
suchtic ende beue.


Lieue neve, ic wille gaen


(Nu hoert mine redene saen)


Te biechten hier te di:


Hier nes ander pape bi.


1440Hebbic mine biechte
ghedaen,


Hoe so die saken sijn vergaen,


Mine ziele sal te claerre wesen.’


Grimbeert andwoerde na desen:[90]


‘Oem, wildi te biechten gaen,


1445So moetti dan
verlouen saen


Alle diefte ende allen roef,


Of en diet hu niet een loef.’


‘Dat weetic wel,’ sprac Reynaert:


‘Grimbeert, nu hoert haerwaert


1450Ende vandet mi
gheraden.


Siet, ic comme hu te ghenaden (fo. 201b)


Van alle gader miere mesdaet.32


Nu hoert, Grimbeert, ende verstaet:


Confiteor pater mater,


1455Dat ic den otter
ende den cater


Ende alle diere hebbe mesdaen,


Daer af willic mi in biechten
dwaen.’


Grimbert sprac: ‘oem, walschedi?


Of ghi yet wilt, spreect ieghen mi


1460In dietsche, dat ict
mach verstaen.’


Doe sprac Reynaert: “ic hebbe mesdaen


Jeghen alle diere die leuen.


Bidt Gode dat hijt mi moete
vergheuen.


Ic dede minen oem Brune


1465Al bloedich
maken sine crune.


Tybeert dede ic muse vaen,


Daer ickene zeere dede slaen,


Tes papen huus daer hi spranc int
strec.33


Ic hebbe ghedaen groet ongherec


1470Canticleer ende
sine kindre:


Waren si meerre ofte mindre,


Dicken makedicse los.


Dor recht beclaghet hi den vos.


Die coninc en es mi oec niet ontgaen:


1475Ic hebbe hem
toren oec ghedaen


Ende mesprijs der coninghinne,


Datsi spade sullen verwinnen


Also vele eeren van mi.


Oec hebbic, dat segghic di,[92]


1480Grimbert, mee
liede bedroghen


Dan ic di soude ghesegghen moghen.


Ende Ysengrijn, dat verstaet,


Hietic oem dor baraet.


Ic maectene moonc ter Elmaren,


1485Daer wi beede
begheuen waren:


Dat wart hem al te zeere te
pinen.


Ic dede hem an die clocke-lijnen


Binden beede sine voete.


Dat luden wart hem doe so soete


1490Dat hijt emmer
wilde leeren:


Dat verghinc hem tonneeren,


Want hi luudde so vtermaten, (fo. 201c)


Dat alle die ghinghen bi der straten,


Ende waren binnen der Elmare


1495Waenden dat die duuel
ware


Ende liepen daer si luden
hoerden.


Eer hi doe conste in corten woerden


Ghespreken: ‘ic wille mi
begheuen,’


Hadsi hem na ghenomen tleuen.


1500Sint dedic hem
crune gheuen.


Hem maechs ghedincken al zijn leuen:


Dat weetic wel ouer waer.


Ic dede hem af bernen dat haer,


So dat hem die zwaerde cramp.


1505Sint dedic hem
meerren scamp


Vp thijs, daer icken leerde visschen


Daer hi mi niet conste ontwisschen.


Hi ontfincker meneghen slach.


Sint leeddickene vp eenen dach


1510Tote des papen
van Ambloys.34


In al dat lant van Vermendoys


So en woende gheen pape riker.


Die selue pape hadde eenen spijker


Daer menich vet bake in lach:


1515Des haddic
dicken goet ghelach.


Onder dien spijker haddic een gat


Verholenlike ghemaect: in dat[94]


Daer dedic Ysingrijn in crupen.


Daer vant hi rentvleesch in cupen


1520Ende
baken hanghende vele.


Des vleesch dedi dor sine kele


So vele gheliden vtermaten:


Als hi weder huten gate


Waende keeren huter noet,


1525Hem was dien
leeden buuc so groet


Dat hi beclaghede zijn ghewin.


Daer hi was commen ongherich in,


Ne condi sat35 niet commen
huut.


Ic liep, ic maecte groet gheluut


1530Int dorp ende
maecte groet gherochte.


Nu hoert wat ic daer toe brochte.


Ic liep aldaer die pape zat


Te ziere taflen ende hat.


Die pape hadde eenen cappoen.
(fo. 201d)


1535Dat was dat alre beste
hoen


Dat men in al dat lant vant.


Hi was ghewent al toter hant.


Dien prandic in minen mont,


Voer die tafle daer hi stont,


1540Al daert die pape toe
sach.


Doe riep die pape: ‘nu vanc,36
slach!


Helpe, wie sach dit wonder nye?


Die vos comt, daer ic toe zye,


Ende roeft mi in mijns selues37
huus.


1545So helpe mi sancta
spiritus,


Te wers hem dat hire quam!’


Dat tafel-mes hi vp nam


Ende stac de tafle, datso vloech


Verre bouen mi arde hoech


1550In
midden-waerde vp den vloer.


Hi vloucte zeere ende zwoer


Ende hi riep lude: ‘slach ende
va!’[96]


Ende ic voeren ende hi na.


Sijn tafel-mes haddi verheuen


1555Ende brochte mi
ghedreuen


Vp Ysingrijn daer hi stont.


Ic hadde dat hoen in minen mont


Dat arde groet was ende zwaer.


Datso moestic laten daer,


1560Waest mi leet ofte
lief.


Doe riep die pape: ‘ay, heere dief,


Ghi moet den roef hier laten!’


Hi riep ende ic ghinc miere straten


Danen daer ic wesen woude.


1565Alse die pape vp
heffen soude


Dat hoen, sach hi Ysingrine:


Doe naecte hem eene grote pine.


Hi warpene int hoeghe metten messe.


Den pape volchden si zesse,


1570Die alle met
groeten stauen quamen,


Ende als si Ysingrijn vernamen


Doe maecten si een groet gheluut,


Ende die ghebuere quamen huut


Ende maecten grote niemare


1575Manlic andren,
dat daer ware


In spapen spijker een wulf gheuaen,
(fo. 202a)


Die hem seluen hadde ghedaen38


Bi den buke in dat gat.


Als die ghebuere ghevreescheden dat


1580Liepen si dat
wonder bescauwen.


Al daer wart Ysingrijn te-blauwen,


So dat hem ghinc al huten spele:


Want hi ontfincker arde vele


Groete slaghe ende groete worpe.


1585Dus quamen die
kindre van den dorpe


Ende verbonden hem die hoghen.


Het stont hem so, hi moest ghedoghen.


So zeere slouch-si ende staken


Dat sine huten gate traken[98]


1590(Doe ghedoghedi vele
ongheuals)


Ende bonden hem an sinen hals


Eenen steen, ende lietene gaen


Ende lietene dien39
honden saen


Diene ghinghen bassen ende
jaghen.


1595Oec diende men
hem met groten slaghen


So langhe, dat hi gheloue was.


Doe viel hi neder vp dat gras,


Of hi ware al steen-doot.


Doe was dier kindre bliscap groot.


1600Ghindre was groete
niemare.


Si namene ende leidene vp eene bare


Ende droughene met groten ghehuke


Ouer steene ende ouer struke.


Buten dien dorpe in eene gracht


1605Bleef hi ligghende al
dien nacht.


Inne weet hoe hi danen voer.


Sint verweruic dat hi mi zwoer


Sine hulde een jaer al omtrent.


Dat dedi vp sulc conuent


1610Dat icken soude
maken hoenre sat.


Doe leeddickene in eene stat,


Daer ic hem dede te verstane


Dat twee hinnen ende eenen
hane


In een groet huus an eere straten


1615Vp eenen
aenbalke saten


Recht teere valdore bi.


Daer dedic Ysingrijn bi mi


Vp dat huus clemmen bouen. (fo. 202b)


Ic seide, ic wilde hem ghelouen,


1620Wildi crupen in
die valdore,


Dat hire soude vinden vore


Van vetten hoenren sijn gheuouch.


Ter valdore ghinc hi ende louch,


Ende croep daer in met vare


1625Ende began
tasten haren-thare.


Hi taste, ende als hi niet en vant,


Sprac hi: ‘neve, hets hier bewant[100]


Te zorghen, ic ne vinder niet.’


Ic sprac: ‘oem, wats nu ghesciet?


1630Cruupter een lettel
bet in.


Men moet wel pijnen om ghewin.


Ic hebse wech diere saten
voren.’


Dus so liet hi hem verdoren


Dat hi die hoenre te verre sochte.


1635Ic sach dat
icken hoenen mochte,


Ende hoendene, so dat hi voer


Van daer bouen vp den vloer


Ende gaf eenen groeten val,


Datsi ontspronghen ouer al


1640Die in dien
huse sliepen.


Die bi den viere laghen, si riepen:


Daer ware in huus sine wisten wat


Gheuallen voer dat vyer-gat.40


Si worden vp ende ontstaken
lecht.


1645Doe sine daer
saghen echt


Wart hi ghewont toter doot.


Ic hebben brocht in menegher noot,


Meer dan ic ghesegghen mochte.


Nochtan al dat ic nye ghewrochte


1650Jeghen hem, sone
roucke ic niet


Zo zeere, als dat ic verriet


Vrauwe Erswenden,41 sijn scone
wijf,


Die hi lieuer hadde dan sijns selfs lijf.


God die moet mi vergheuen.


1655Haer dedic dat mi
lieuer ware bleuen


Te doene, dant es ghedaen.’


Grimbeert sprac: ‘of ghi wilt
gaen


Claerliken te biechten tote mi


Ende zijn van huwen zonden
vry,


1660So suldi
spreken ombedect. (fo.
202c)


In weet waer-waert ghi dit trect:


‘Ic hebbe ieghen sijn wijf
mesdaen.’


Oem, dat en can ic niet verstaen,


Waer ghi dese tale keert.’[102]


1665Reynaert sprac:
‘neve Grimbeert,


Ware dat hoofschede groot,


Of ic hadde gheseit al bloot:


‘Ic hebbe gheslapen bi miere
moyen?’


Ghi zijt mijn maech: hu souts
vernoyen,


1670Seidic eeneghe
dorperheit.


Grimbeert, nu hebbic hu gheseit


Al dat mi mach ghedincken nu.


Gheeft mi aflaet, dat biddic hu,


Ende settet mi dat hu dinct goet.’


1675Grimbeert was
wijs ende vroet


Ende brac een rijs van eere haghe


Ende gaffer mede .xl. slaghe


Ouer alle sine mesdaden.


Daer na in gherechten raden


1680Riet hi hem goet te
wesene


Ende te wakene ende te lesene


Ende te vastene ende te vierne


Ende te weghe waert te stierne


Alle die hi buten weghe saghe:


1685Ende hi voert
alle sine daghe


Behendelike soude gheneeren.


Hier na so dedi hem verzweeren


Beede rouen ende stelen.


Nu moet hi siere sielen telen,42


1690Reynaert, bi
Grimbeerts rade,


Ende ghinc te houe vp ghenade.


Nv es die biechte ghedaen.


Die heeren hebben den wech
bestaen


Tote des conincs houe waert.


1695Nu was buter rechter
vaert,


Dien si te gane hadden
begonnen,


Een pryoreit van zwarten
nonnen,


Daer meneghe gans ende menich hoen,


Meneghe hinne, menich cappoen[104]


1700Plaghen te weedene
buten muere.


Dit wiste die felle creatuere,


Die onghetrauwe Reynaert,


Ende sprac: ‘te ghenen houe waert
(fo. 202d)


So leghet onse rechte strate.’


1705Met dusdanen
barate


Leedde hi Grimbeert bi der scueren,


Daer die hoenre buten muere


Ghinghen weeden haren-thare.


Den hoenre wart Reynaert gheware.


1710Sine oghen
begonden omme te ghane.


Buten den andren ghinc een
hane,


Die arde vet was ende jonc:


Daer na gaf Reynaert eenen spronc


So dat dien hane die plumen stouen.


1715Grimbeert
sprac: ‘oem, ghi dinct mi douen!


Onsalich man, wat wildi doen?


Wildi noch om een hoen


In alle die groete zonden slaen,


Daer ghi te biechten af zijt ghegaen?


1720Dat moet hu wel
zeere rauwen.’


Reynaert sprac: ‘bi rechter trauwen,


Ic hads vergheten, lieue neve.


Bidt Gode dat hijt mi vergheue!


Het ne ghesciet mi nemmermeer.’


1725Doe daden si
eenen wederkeer


Ouer eene smale brugghe.


Hoe dicken sach Reynaert achter
rugghe


Weder daer die hoenre ghinghen!


Hine conste hem niet bedwinghen


1730Hine moeste ziere
zeden pleghen:


Al haddemen hem thoeft af
ghesleghen,


Het ware ten hoenren waert
gheuloghen,


Also verre alst hadde ghemoghen.


Grimbeert sach dit ghelaet


1735Ende seide:
‘onreyne vraet,


Dat hu dat hoghe so omme gaet!’


Reynaert andwoerde: ‘ghi doet quaet


Dat ghi mine herte so versmaert43[106]


Ende mine bede dus verstorbeert.


1740Laet mi doch lesen
.ij. pater nooster,


Der hoenre zielen van den cloester


Ende den gansen te ghenaden,


Die ic dicken hebbe verraden,


Die ic44 desen heleghen
nonnen


1745Met miere lust af
hebbe ghewonnen.’


Grimbeert balch, ne waer Reynaert (fo. 203a)


Hadde emmer zine oghen achterwaert,


Tes si quamen ter rechter straten.


Doe began hem drouue ghelaten


1750Ende arde
zeere beefde Reynaert


(Daer keerde-si te houe waert),


Doe hi began den houe naken,


Daer hi waende seere mesraken.


Doe in sconinx hof was
vernomen


1755Dat Reynaert ware te
houe comen


Met Grimbeerde den das,


Ic wane daer niemene ne was


So arem no van so crancken maghen,


Hine ghereedde hem vp een claghen:


1760Dit was al ieghen
Reynaerde.


Nochtan dedi als die onueruaerde,


Hoe so hem te moede was,


Ende hi sprac te Grimbeerte den
das:


‘Leedet ons die hoechste strate.’


1765Reynaerd ghinc in dien
ghelate


Ende in also bouden ghebare,


Ghelijc of hi sconinx sone ware


Ende hi niet en hadde mesdaen.


Boudeliken ghinc hi staen


1770Voer Nobele dien
coninc,


Ende sprac: ‘God, die alle dinc


Gheboet, hi gheue hu, coninc heere,


Langhe bliscap ende eere!


Ic groet hu, coninc, ende hebbe
recht.[108]


1775En hadde nye coninc
eenen knecht


So ghetrauwe ieghen hem


Als ic oyt was ende bem:


Dat es dicken worden anschijn.


Nochtan die sulke die hier zijn


1780Souden45 mi nochtan gherne rouen


Huwer hulden, wilde ghi hem ghelouen.


Maer neen ghi niet: God moete hu lonen!


Het en betaemt niet der cronen


Datsi den scalken ende den
fellen


1785Te lichte
ghelouen datsi vertellen.


Nochtan willics Gode claghen:


Dier es te vele in onsen daghen,


Der scalke, die wroughen connen,
(fo. 203b)


Die niet ter rechter hant hebben
ghewonnen


1790Ouer al in rike
houe:


Dien salmen niet ghelouen.


Die scalcheit es hem binnen gheboren,


Datsi den goeden lieden doen
toren:


Dat wreke God vp haer leuen,


1795Ende moete hem
eewelike gheuen


Al sulken loen als si zijn waert!’


Die coninc sprac: ‘o wy, Reynaert,


O wy, Reynaert, onreyne quaet,


Wat condi al scone ghelaet!


1800Dat en can hu
niet ghehelpen een caf.


Nu comt huwes smeekens af.


In werde bi smeekene niet hu vrient.


Hets waer, ghi sout mi hebben
ghedient


Van eere saken in den woude,


1805Daer ghi qualic in
hebt ghehouden


Die eede, die ic hadde ghezworen.’


‘O wy, wat hebbic al
verloren,’


Sprac Canticleer die daer stont.


Die coninc sprac: ‘hout huwen mont,


1810Heere
Canticleer, nu laet mi spreken,


Laet mi antwoerden sinen
treken.


Ay, heere dief Reynaert,[110]


Dat ghi mi lief hebt ende waert,


Dat hebdi sonder huwe pine


1815Mine boden
laten anschine:


Arem man Tybeert, heere Brune,


Die noch bloedich es zijn crune.


Ic ne sal hu niet scelden:


Ic waent hu kele sal ontghelden


1820Noch heden al vp eene
wijle.’


‘Nomine patrum christum
filye!’


Sprac Reynaert, ‘of mijn heere Brune


Noch al bloedich es die crune,


Was hi te-blauwen of versproken:


1825Waer hi goet, hi ware
ghewroken,


Eer hi noint vloe int water.


Bander zijde Tybeert die cater,


Dien ic herberghede ende ontfinc,


Of hi hute om stelen ghinc


1830Tes papen, sonder
minen raet, (fo.
203c)


Ende hem die pape dede quaet:


Bi Gode, soudic dat ontghelden,


So mochtic mijn gheluc wel scelden.’


Voert sprac Reynaert: ‘coninc Lyoen,


1835Wien twifelt des,
ghine moghet doen


Dat ghi ghebiet ouer mi?


Hoe groot mine sake46 zi,


Ghi moghet mi vromen ende
scaden.


Wildi mi zieden ofte braden


1840Ofte hanghen
ofte blenden,


Ic ne mach hu niet ontwenden.


Alle diere zijn in hu bedwanc.


Ghi zijt groet ende ic bem cranc,


Mine hulp es cleene ende dhuwe groet:


1845Bi Gode, al slouchdi
mi doot,


Dat ware eene crancke wrake,


Recht in dese selue sprake.’


Doe spranc vp Belin de ram[112]


Ende sine hye, die met hem quam,


1850Dat was dame Hawy.


Belin sprac: ‘ga wy


Alle voert met onser claghen!’


Bruun spranc vp met sinen
maghen,


Ende Tybeert die felle,


1855Ende Ysingrijn
sijn gheselle,


Forcondet dat euer-zwijn


Ende die rauen Tyecelijn,47


Pancer die beuer, ooc48
Bruneel,


Dat water-var, dat butseel,


1860Ende dat
een-coren, heere Rosseel,


Dieweline, die vrauwe fine,


(Cantecleer ende die kindre zine


Makeden groten vederslach),


Dat foret Cleene-beiach:


1865Liepen alle in dese
scare.


Alle dese ghinghen openbare


Voer haren heere, den
coninc, staen


Ende daden Reynaerde vaen.


Nv ghinct ghindre vp een
playdieren.


1870Nye hoerde man van
dieren


So scone tale, als nu es hier


Tusschen Reynaerde ende dandre dier,
(fo. 203d)


Voert bringhen, diemen brochte daer,


Het ware mi pijnlic ende zwaer,


1875Daer omme corte
ic hu de woort.


Die beste redenen ghinghen daer
voort,


Die claghen, die de dieren
ontbonden,


Proufden si met goeden orconden,


Als si sculdich waren te doene.


1880Die coninc
dreef die hoeghe baroene


Te vonnesse van Reynaerts saken.[114]


Doe wijsden si datmen soude
maken


Eene galghe sterc ende vast,


Ende men Reynaerde, den fellen
gast,


1885Daer an hinghe bi
ziere kelen.


Nu gaet Reynaerde al huten spele.


Doe Reynaert verordeelt was,


Orlof nam Grimbeert die das


Met Reynaerts naeste maghen.


1890Sine consten
niet verdraghen


No sine consten niet ghedoghen,


Datmen Reynaerde voer haren
oghen


Soude hanghen alse eenen dief.


Nochtan waest hem somen lief.


1895Die coninc hi was arde
vroet:


Doe hi mercte ende verstoet,


Datso menich ionghelinc


Met Grimbeerte huten houe ghinc,


Die Reynaerde na bestoet,


1900Doe peinsdi in
sinen moet:


‘Hier mach in loepen andren
raet.


Al es Reynaert selue quaet,


Hi heuet meneghen goeden
maech.’


Doe sprac hi: ‘twi sidi traech,


1905Ysingrijn ende
heere Bruun?


Reynaerde es cont menich tuun,


Ende hets den auonde bi:


Hier es Reynaert, ontsprinct hi,


Comt hi .iij. voete huter noot,


1910Sinen lust die
es so groot,


Ende hi weet so meneghen keer,


Hine wert ghevanghen tsiaermeer.


Salmen hanghen, twine doetment
dan?


Eer men nu ghereeden can (fo. 204a)


1915Eene galghe, so eist
nacht.’


Ysingrijn was wel bedacht


Ende sprac: ‘hier es een galghe bi.’


Ende mettien woerde versuchte hi.


Doe sprac die cater, heere
Tybeert:[116]


1920‘Heere
Ysingrijn, hu es verzeert


Hu herte, in wancans49 hu
niet.


Nochtan Reynaert diet al beriet


Ende selue mede ghinc,


Daermen huwe twee broeders hinc,


1925Rumen ende
Wijde-lancken:


Hets tijt, wildijs hem dancken.


Waerdi goet, het ware ghedaen,


Hine ware noch niet onuerdaen.


Ysingrijn sprac tote Tybeert:


1930‘Wat ghi ons al
gader leert!


Ne ghebrake ons niet een strop,


Langhe heden wist zijn crop


Wat zijn achter-hende mochte weghen!


Reynaerd, die langhe hadde ghesweghen,


1935Sprac: ‘ghi
heeren, cort mine pine.


Tybeert heeft eene vaste lijne


Die hi beiaghede an sine kele,


Daer hi vernoys hadde vele,


Int huus daer hi den pape beet,


1940Die voer hem stont al
sonder cleet.


Her Ysingrijn, nu maect hu voren.


Ende sidi nu daer toe
vercoren,


Ende ghi Brune, dat ghi sult dooden


Reynaert, huwen neve, den fellen
roden!’


1945Doe so sprac die
coninc saen:


‘Doet Tybeerte mede gaen:


Hi mach clemmen, hi mach de lijne


Vp draghen sonder huwe pijne.


Tybeert, gaet voren ende maect
ghereet.


1950Dat ghi yet let, dats
mi leet!’


Doe sprac Ysingrijn tote Brune:


‘So helpe mi de cloester-crune


Die bouen vp mijn hoeft staet,


In hoerde nye so goeden raet


1955Alse Reynaert selue
gheuet hier.


Hem langhet omme cloester-bier: (fo. 204b)[118]


Nu gaen wi voeren ende bruwen
hem!’


Bruun sprac: ‘neve Tybeert, nem


Die lijne, du salt mede loepen.


1960Reynaert die salt nu
becoepen,


Mijn scone liere ende dine hoghe.


Ghawi ende hanghene so hoghe,


Dats lachter hebben al sine vrient!’


‘Gha-wi, hi heues wel verdient,’


1965Sprac Tybeert
ende nam de lijne.


Hine dede nye so lieue pine.


Nv waren die drie heeren
ghereet,


Die Reynaert hadde harde leet,50


Dat was die wulf ende Tybeert


1970Ende der
Bruun, die hadde gheleert


Honich stelen te zinen scaden.


Ysingrijn was so beraden,


Eer hi van den houe sciet,


Hine wilde des laten niet


1975Hine vermaende
nichten ende neven


Ende alle, die binnen den houe
bleuen,


Beede ghebuere ende gaste,


Datsi Reynaerde hilden vaste.


Vrauwe Arsenden zinen wiue


1980Beual hi bi
haren liue,


Datso stonde bi Reynaerde


Ende soene name bi den baerde


Ende van hem niet ne sciede


No dor goet no dor miede


1985No dor niet no dor
noet


No dor zorghe van der doot.


Reynaert andwoerde in corten
woorden,


Dat alle die daer waren
horden:


‘Heere Ysingrijn, half ghenade!


1990Al ware hu lief mijn
grote scade


Ende al brincdi mi in vernoye:


Ic weet wel, soude mijn moye


Te rechte ghedincken ouder daet,


Sone dade mi nemmermeer quaet.[120]


1995Maer her Ysingrijn,
soete oem,


Ghi neemt huwes neven crancken goem,


Ende heere Brune ende heere
Tybeert,


Dat ghi mi dus hebt onneert:


Ghi drie ghi hebbet ghedaen al, (fo. 204c)


2000Datmen mi
ontliuen sal.


Daer toe hebdi ghemaket


Datso wie die mi ghenaket


Sceldet mi dief of heuet leet.


Daer omme moetti, God weet,


2005Gheonneert
werden alle drie,


Ghine haest dat gescie


Al dat ghi begaert te doene!


Mi es dat herte noch also coene:


Ic dar wel steruen eene waerf.


2010Ne wart mijn vader,
doe hi staerf,


Van alle sinen zonden vry?


Gaet, ghereet die galghe, of ghi


Een twint mi langher niet ne spaert,


Of varen moetti inderwaert,


2015Alle huwe voete
ende huwe been!’


Doe sprac Ysingrijn: ‘ameen!’


‘Amen,’ sprac Brune,
‘ende hinderwaert


Moet hi varen die langher spaert!’


Tybeert sprac: ‘nu haesten wy!’


2020Ende mettien
woerde spronghen zi


Ende liepen voert arde blide


Ende pijnden hem ten strijde


Te springhene ouer meneghen tuun,


Ysingrijn ende heere Bruun.


2025Tybeert volchde
hem naer:


Hem was die voet een lettel zwaer


Van der lijnen, die hi drouch.


Nochtan was hi rasch ghenouch:


Dat dede hem al die goede wille.


2030Reynaert stont
ende zweech al stille


Ende sach sine viande loepen,


Die hem dat strec an waenden cnoepen,


‘Maer het sal bliuen,’ sprac
Reynaert,


Die staet ende scauwet daer-waert,


2035Ende si
springhen ende si keeren.[122]


Hi peinsde: ‘deus, wat joncheeren!


Nu laetse springhen ende
loepen.


Leuic, si sullent noch becoepen,


Hare ouerdaet ende hare scampye,


2040Mine ghebreke
reynaerdye.


Nochtanne zijn si mi (fo. 204d)


Lieuer verre danne bi,


Die ghene die ic meest ontsach.51


Nu willic prouuen dat ic mach


2045Te houe
bringhen een baraet,


Dat ic voer de dagheraet


In groter zorghen vant te nacht.


Heuet mine lust sulke cracht


Alsic noch hope datso doet:


2050Al es hi lustich
ende vroet,


Ic wane den coninc noch
verdoren.’


Die coninc dede blasen eenen
horen


Ende hiet Reynaerde huut-waert
leeden.


Reynaert sprac: ‘laet teerst ghereeden


2055Die galghe, daer ic
an hanghen sal,


Ende daer-binnen so sal ic al


Den volcke mine biechte conden,


In verlanessen van minen
zonden.


Hets beter dat al tfolc verstaet


2060Mine diefte
ende mine ondaet,


Dan si namaels eeneghen man


Mine ouerdaet teghen an.’


Die coninc sprac: ‘nu
segghet dan.’


Reynaert stont als een drouue man


2065Ende sach al
omme haren-thare.


Daer so sprac hi al openbare:


‘Helpe,’ seit hi, ‘dominus!


Nu en es hier niemen in dit huus,


No vrient no viant, ic ne bem


2070Een deel mesdadich
ieghen hem.


Nochtan horet alle, ghi heeren:[124]


Laet v52 wijsen ende
leeren,


Hoe ic Reynaert aermijnc


Eerst an die boesheit vinc.


2075In allen tijden
spade ende vroe


Wasic een houesch kint noch doe.


Doemen mi spaende van der
mammen,53


Ghinc ic spelen metten lammen


Dor te hoerne dat ghebleet,


2080So dat ic een
verbeet.


Ten eersten lapedic dat bloet:


Het smaecte so wel, het was so goet,


Dat ic dat vleesch mede ontgan. (fo. 205a)


Daer leerdic leckernie an,


2085So vele dat ic ghinc
ten gheeten


Int wout, daer icse hoerde bleeten.


Daer verbeetic hoekine twee.


So dedic des derdes daghes mee,


Ende ic wart bouder ende coene


2090Ende verbeet
haenden ende hoene


Ende gansen, daer icse vant.


Doe mi bloedich wart mijn tant,


Was ic so fel ende so wreet


Dat ic zuuer vp verbeet


2095Al dat ic vant
ende wat mi dochte,


Dat mi bequam ende dat ic vermochte.


Daer na quam ic ende Ysingrine


Te wintre, in eenen couden rijme,


Bi Besele onder eenen boem.


2100Hi rekende dat hi ware
mijn oem


Ende began eene sibbe tellen.


Al daer worden wi ghesellen:


Dat mach mi te rechte rauwen.


Daer gheloofden wi bi trauwen


2105Recht gheselscap
manlic andren.


Doe begonsten wi te gader
wandelen:


Hi stal tgroete ende ic dat cleene.[126]


Dat wi beiaechden wart ghemeene.


Ende als wi deelen souden doe,


2110Ic was in
hueghen ende vroe,


Mochtic mijn deel hebben half.


Alse Ysingrijn beiaghede een calf


Of eenen weder of eenen ram,


So grongierdi ende maecte hem gram,


2115Ende toechde mi
een ghelaet,


Datso zuer was ende so quaet,


Dat hi mi daermet van hem
verdreef


Ende hem mijn deel al gader bleef.


Nochtan hachtic niet van dien.


2120So menich
waeruen hebbic versien:


Alse wi een groete proye lagheden,


Die ic ende mijn oem beiagheden,


Eenen osse of eenen bake,


Doe ghinc hi sitten met ghemake


2125Met sinen wiue
vrauwe Harsenden (fo.
205b)


Ende met sinen .vij. kindren:


Sone mochtic cume deene hebben


Van den alre mintsten rebben,


Die sine kindre hadden ghecnaghet.


2130Dus nauwe hebbic mi
beiaghet.


Nochtan dat was mi lettel noot:


Ne waer dat mijn zin so groot


Die lieue drouch te minen oem,


(Die mijns nemet crancken goem)


2135Ic hadde
ghewonnen wel tetene.


Coninc, dit doe ic hu te wetene:


Ic hebbe noch seluer ende gout,


Dat al es in mier ghewout,


So vele dat cume een waghen


2140Te .vij.
waeruen soude ghedraghen.’


Alse die coninc dit
verhoerde,


Gaf hi Reynaerde felle andwoerde:


‘Reynaert, wanen quam hu die
scat?’


Reynaert andwoerde: ‘ic segghu dat,[128]


2145Wijldijt weten
also ict weet,


No dor lief no dor leet


Sone salt danne bliuen
verholen.


Coninc, dien scat was bestolen.


Ne waer hi oec ghestolen niet,


2150Daer ware die moert bi
ghesciet


An hu lijf, in rechter trauwen,


Dat alle huwen vrienden mochte
rauwen.’


Die coninghinne wart veruaert


Ende sprac: ‘O wy, lieue Reynaert!


2155O wy, Reynaert, O wy,
O wy!


O wy, Reynaert, wat sechdi?


Ic mane hu bider seluer vaert,


Dat ghi nu54 ons secht, Reynaert,


Die hu ziele varen sal,


2160Dat ghi ons secht de
waerheit al


Openbare ende brinct voort,


Of ghi weet van eenegher moort


Of eenen mordeliken raet,


Die ieghen minen heere gaet,


2165Dat laet hier openbare
horen!’


Nu hoert hoe Reynaert sal verdoren


Den coninc entie coninghinne, (fo. 205c)


Ende hi beweruen sal met zinne


Des conincx vrienscap ende sine hulde,


2170Ende hi buten
haerre sculde


Brune ende Ysingrijn beede


Vp hief in groter onghereede


Ende in veeten ende in
ongheual


Ieghen den coninc bringhen
sal.


2175Die heeren, die nu
waren so fier,


Datsi Reynaerde waenden bier


Te sinen lachtre hebben
ghebrauwen:


Ic wane wel in rechter trauwen,


Dat hi sal weder mede blanden,


2180Dien si sullen
drincken met scanden. [130]


In eenen ghelate, met drouuen
zinne


Sprac Reynaert: ‘edele coninghinne,


Al haddi mi nu niet ghemaent,


Ic bem een die steruen waent:


2185In laet niet
ligghen vp mijn ziele.


Ende waert so dat mi gheuiele,


Mi stonder omme in de helle te sine,


Daer die torment es entie pine.


In dien dat die coninc milde


2190Een ghestille
maken wilde,


Ic soude segghen met ghenaden


Hoe iammerlike hi was verraden


Te mordene van zinen lieden.


Nochtan diet alre meest berieden


2195Sijn som van
minen liefsten maghen


Die ic noede soude bedraghen,


Ne daet die zorghe van der hellen,


Daermen seit dat si in quellen


Die hier steruen ende moort


2200Weten, sine bringhense
voort.’


Dien coninc wart die herte zwaer


Ende sprac: ‘Reynaerd, sechstu mi
waer?’


‘Waer?’ sprac Reynaert, ‘vraechdi mi
des?


Iane weet ghi wel hoet met mi es?


2205Ne bewaent niet, edel
coninc:


Al bem ic een aermijnc,


Hoe mochtic sulke moert ghetemen?


Waendi dat ic wille nemen


Eene55 loghene vp mine langhe vaert?
(fo. 205d)


2210En trauwen neen
ic,’ sprac Reynaert.


Bi der coninghinnen rade,


Die zeere ontsach des sconinx scade,


Gheboet die coninc openbare


Dat daer niemen so coene en ware,


2215Dat hi een wordekijn
yet sprake


Tote dien dat Reynaert met ghemake


Hadde vulseit al sinen wille.


Doe zweghen si alle gader stille.


Die coninc hiet Reynaerde spreken.[132]


2220Reynaert was
van fellen treken.


Hem dochte scone zijn gheual.


Hi sprac: ‘nu zwighet ouer al,


Na dien dat es den coninc lief.


Ic sal hu lesen sonder brief


2225Die verraderen
openbare,


So dat ic niemene en spare,


Dien ic te wroughene sculdich bem:


Dies lachter heuet scaems hem!’


Nv verneemt alle gader


2230Hoe Reynaerd
sinen erdschen vader


Met verradenessen sal bedraghen,56


Ende eenen van sinen
liefsten maghen:57


Dat was Grimberte den das,


Die hem hout van herten was.


2235Dat dede Reynaert
omme dat,


Dat hi wilde datmen te bat


Sinen woerden gheloeuen soude


Van sinen vianden, of hi woude


Die verranesse tyen an.


2240Nu hoert hoe hi dies
began.


Reynaert sprac: ‘wilen teer
stonden


Hadde mine heere mijn vader vonden


Des coninx heymeliken scat


In eene verholnen stat.


2245Doe58 mijn
vader hadde vonden


Den scat, wart hi in corten stonden


So ouerdadich ende so fier,


Dat hi veronweerde alle dier


Die sine ghenote te voren waren.


2250Hi dede Tyberte
den kater varen


In Arttinen, dat wilde lant, (fo. 206a)


Al daer hi Brunen den beere
vant.


Hi ontboet Brune grote Gods houde:


Ende hi in Vlaendren commen
soude


2255Ende hi coninc
wilde wesen.[134]


Bruun wart vro van desen:


Hi hadt meneghen dach begaert.


Daer maecte hi hem te Vlaendren
waert


Ende quam in Waes, int soete lant,


2260Daer hi minen
vader vant.


Mijn vader ontboet Grimberte den
wysen


Ende Ysingrijn den grijsen,


Tybeert die kater was die vijffte:59


Ende quamen teenen dorpe, hiet
Hijfte.


2265Tusschen Hijfte
ende Ghend


Hilden si haer paerlement


In eere belokenre nacht.


Daer quamen si bi sduuels cracht


Ende bi sduuels ghewelt,


2270Ende
zwoeren daer an twoeste velt


Alle viue des coninx doot.


Nu hoert wonder alle groot


Watsi noch ouer een draghen:


Wilde yement van sconinx maghen


2275Dat
weder-segghen, mijn vader soude


Met sinen seluere, met zinen goude


So den ghenen steken achtre,


Dat sijs souden hebben lachtre.


Dit weetic ende segghe hu hoe.


2280Eens morghins
arde vroe


Gheuiel dat mijn neve die das


Van wine een lettel droncken was,


Ende lyet in verholnen rade
minen


Wiue, miere vrauwen
Hermelinen,


2285Ende al van
pointe te pointe seide,


Daer si liepen an die heyde.


Mijn wijf es eene vremde vrauwe,


Ende gaf Grimberte hare trauwe


Dat verholen bliuen soude.


2290Ten eersten
datso quam ten woude,[136]


Daer ic was ende so mi vant,


So telde zoet mi te hant,


Ne waer het was al stillekine. (fo. 206b)


Oec seide zoet bi sulken lijcteekine,


2295Dat ict kende so
waer,


Dat mi alle mine haer


Vp-waert stonden van groten vare.


Mine herte wart mi openbare


Also caut als een hijs,


2300Dies zijt seker
ende wijs.


Die pude wijlen waren vry,


Ende oec so beclaechden hem
zij


Datsi waren sonder bedwanc.


Ende si maecten een ghemanc


2305Ende so groet
ghecray vp Gode,


Dat hi hem gaue bi sinen ghebode


Eenen coninc diese dwonghe:


Dies baden die houde entie ionghe


Met groten ghecraye, met groten
ghelude.


2310God ghehoerde die
pude


Teenen tijde van den jare


Ende sende hem den coninc
hodeuare,


Diese verbeet ende verslant60


In allen landen daer hise vant,


2315Beede in water
ende in velt,


Daer hise vant in sine ghewelt.


Hi dede hem emmer onghenade.


Doe claechden si, het was te spade,


Het was te spade, ic secht hu twy;


2320Sij die voren
waren vry


Sullen sonder wederkeer


Sijn eyghin bliuen emmermeer,


Ende leuen eewelike in vare


Van den coninc hodeuare.


2325Ghi heeren,
aerme ende rike,


Ic vruchte oec dies ghelike


Dat nu van hu soude gheuallen.


Doe droughic zorghe voer ons allen.[138]


Dus hebbic ghezorghet voer hu:


2330Dies dancti mi lettel
nu.


Ic kenne Brunen valsch ende quaet


Ende vul van alre ouerdaet.


Ic peinsde, worde hi onse heere,


Dat ontvruchtic arde zeere,


2335Dat wi alle
waren verloren.


Ic kennen, den coninc,61 so wel
gheboren


Ende soete ende goedertiere


Ende ghenadich allen dieren.


Het dochte mi bi allen dinghen


2340Eene quade
manghelinghe,


Die ons ne mochte comen


Noch theeren noch te vromen.


Hier omme peinsdic ende poghede,


Mine herte grote zorghen62
ghedoghede


2345Hoe so erghe eene
zake


Datso ghescort worde, ende brake


Mijns vaders bosen raet,


Die eenen dorper, eenen vraet


Coninc ende heere maken
waende.


2350Emmer badic Gode
ende maende


Dat hi den coninc minen
heere


Behilde sine warelt-eere.


Bedi ic kenne wel dat,


Behilde mijn vader sinen scat,


2355Si souden wel
des raets ghetelen


Onder hem ende sinen
ghespelen


Dat die coninc worde verstoten.


In diepen ghepeinse ende in
groten


Was ic dicken hoe ic dat


2360Soude vinden,
waer die scat


Lach, die mijn vader hadde vonden.


Ic wachte nauwe tallen stonden


Minen vader ende leide laghen


In meneghen bosch, in meneghe haghen,


2365Beede in velde
ende in woude.[140]


Waer mijn vader, die lusteghe houde,


Henen trac ende henen liep.


Was het droghe, was het diep,


Waest bi nachte, waest bi daghe,


2370Ic was emmer in
die laghe.


Waest bi daghe, waest bi nachte,


Ic was emmer in die wachte.


Up eene stont gheuiel daer nare


Dat ic mi decte met groten vare


2375Ende lach
ghestrect neuen dheerde,


Ende van den scatte die ic begheerde


Gherne yewer hadde vernomen. (fo. 206d)


Doe saghic minen vader comen


Hute eenen hole gheloepen.


2380Doe began ic
ten scatte hopen,


Bi den barate als ic hem sach


Drijuen, als ic hu segghen mach.


Want doe63 hi huten holle
quam,


Sach ic wel ende vernam


2385Dat hi omme
sach, ende merkedi


Of hem yemene ware bi.


Ende als hi niemene en sach,


Doe queddi den sconen dach


Ende stoppede dat hol met sande


2390Ende maectet
ghelijc den andren lande.


Dat ic dit sach, ne wiste hi niet.


Doe saghic, eer hi danen sciet,


Dat hi den steert liet mede gaen,


Daer sine vore hadde ghestaen,


2395Ende decte sijn
spore metter mouden.


Daer leerdic an den vroeden
houden


Een lettel meesterlike liste,


Die ic te voren niet ne wiste.


Aldus voer mijn vader danen


2400Ten dorpe waert,
daer die hanen


Ende die vette hinnen waren.


Teerst dat ic mi durste baren,


Spranc ic vp ende liep ten hole,


In wilde niet langher zijn in dole,[142]


2405Ende ic
gheraecter64 doe te hant.


Sciere scraefdic vp dat zant


Met minen voeten ende croep
in.


Al daer vandic groet ghewin.


Daer vandic seluer ende goud:


2410Hier nes niemen
nu so houd,


Dies nye so vele te gader sach.


Doe ne spaerdic nacht no dach


Ic en ghinc trecken ende
draghen,


Sonder karre ende waghen,


2415Ouer dach ende
ouer nacht,


Met algader miere cracht.


Mi halp mijn wijf, vrauwe Hermeline.


Des dogheden wi grote pine,


Eer wi den ouer-groeten scat (fo. 207a)


2420Brochten in een
ander gat,


Daer hi bet lach tonsen ghelaghe.


Wij droughene onder eenen haghe


In een hol verholenlike.


Doe was ic van scatte rike.


2425Nv hoert
watsi hier binnen daden


Die den coninc hadden
verraden.


Brune, die beere, sendde huut


Verholenlike zijn saluut


Achter lande ende omboet


2430Al den ghenen
rijcheit groet,


Die dienen wilden omme tsout:


Hi beloofde hem seluer ende gout


Te gheuene met milder hant.


Mijn vader liep in al dat lant


2435Ende drouch des
Brunen baniere.


Hoe lettel wiste hi dat de diere


Te sinen scatte waren gheraect,


Dies hem so quite hadden ghemaect!


En ware die scat niet ontgonnen,


2440Hi hadder met die stat
van Lonnen


Alte gader moghen coepen.[144]


Dus wan hi an zijn omme loepen.


Doe mijn vader al omme ende omme


Tusschen dier Elue entier Zomme


2445Hadde gheloepen
al dat lant,


Ende hi meneghen coenen
seriant


Hadde ghewonnen met sinen goude,


Die hem te hulpen commen
soude,


Alse die zomer quame int lant,


2450Keerde mijn
vader daer hi vant


Brune entie ghesellen zine.


Doe teldi die groete pine


Ende die menichfoudeghe zorghe,


Die hi voer de hoghe borghe


2455Int lant van Sassen
hadde leden,


Daer die iagheren hadden
gheleden


Alle daghe met haren honden,


Die hem veruaerden te meneghen
stonden.


Dit telde hi te spele al gader.


2460Daer na so toghede
mijn vader


Brieue, die Brunen wel bequamen,
(fo. 207b)


Daer .xij.c al bi namen


Sheere Ysingrijns maghe in stonden,


Met scerpen claeuwen, met diepen
monden,


2465Sonder die catte
ende die baren,


Die alle in Bruuns souden
waren,


Ende die vosse metten dassen


Van Doringhen ende van Sassen.


Dese hadden alle ghezworen,


2470In dien datmen
hem te voren


Van .xx. daghen ghaue haer sout,


Si souden Brunen met ghewout


Seker wesen tsinen ghebode.


Dit benam ic al, danct Gode!


2475Doe mijn
vader hadde ghedaen


Sine bodscap, hi soude gaen


Ende scauwen zinen scat.


Ende als hi quam ter seluer stat


Daer hine ghelaten hadde te voren,


2480Was die scat al
verloren[146]


Ende sijn hol was vp te-broken.


Wat holpe vele hier af ghesproken?


Doe mijn vader dat vernam,


Wart hi zeerich ende gram,


2485Dat hi van torne
hem seluen hinc.


Dus bleef achter Brunen dinc


Bi miere behendichede al.


Nu meerct hier mijn ongheual:


Heere Ysingrine ende Brune de vraet


2490Hebben nu den
nauwen raet


Metten coninc openbare,


Ende arem man Reynaerd es die blare!’


Die coninc entie coninghinne,


Die beede hopeden ten ghewinne,


2495Si leedden
Reynaerde buten te rade


Ende baden hem dat hi wel dade


Ende hi hem wijsde sinen scat.


Ende alse Reynaerd horde dat,


Sprac hi: ‘soudic hu wijsen mijn goet,


2500Heere coninc,
die mi hanghen doet?


So waer ic huut minen zinne.’


‘Neen, Reynaert,’ sprac die
coninghinne,


‘Mine heere sal hu laten leuen,
(fo. 207c)


Ende sal hu vriendelike
vergheuen


2505Alle gader
sinen euelen moet,


Ende ghi sult voert meer sijn vroet


Ende goet ende ghetrauwe.’


Reynaerd sprac: ‘dit doe ic, vrauwe,


In dien dat mi de coninc nv


2510Vaste gheloue hier
voer hu


Dat hi mi65 gheue sine hulde,


Ende hi mi alle mine onsculde


Wille vergheuen, ende omme dat


So willic hem wijsen den scat,


2515Den coninc, al
daer hi leghet.’


Die coninc sprac: ‘ic ware
ontweghet,[148]


Wildic Reynaerde vele ghelouen.


Hem es dat stelen ende dat rouen


Ende dat lieghen gheboren int
been.’


2520Die coninghinne sprac:
‘heere, neen.


Ghi moghet Reynaerde ghelouen wel:


Al was hi hier te voren fel,


Hi nes nu niet dat hi was.


Ghi hebt ghehoert hoe hi den das


2525Ende sinen
vader heuet bedreghen


Met morde, die hi wel beteghen


Mochte hebben andren dieren,


Wildi meer zijn argertieren66


Ofte fel ofte onghetrauwe.’


2530Doe sprac die coninc:
‘gentel vrauwe,


Al waendic dat mi soude scaden,


Eist dat ghijt mi dorret raden,


So willict laten vp hu ghenent,


Dese vorworde ende dit couent


2535Vp Reynaerts trauwe
staen.


Ne waer ic segghe hem sonder waen:


Doet hi meer eerchede,


Alle die hem ten tienden lede


Sijn belanct, sullent becoepen.’


2540Reynaerd sach
den coninc beloepen


Ende wart blide in sinen moet


Ende sprac: ‘heere, ic ware
onvroet,


Ne gheloofdic hu niet also.’


Doe nam die coninc een stro


2545Ende vergaf
Reynaerde al gader (fo.
207d)


Die wanconst van sinen vader


Ende zijns selues mesdaet toe.


Al was Reynaert blide doe,


Dat en dinct mi gheen wonder
wesen:


2550Iane was hi van der
doot ghenesen?


Doe Reynaert quite was ghelaten,


Was hi blide vtermaten,


Ende sprac: ‘coninc, edel heere,


God moete hu loenen al die eere,


2555Die ghi mi doet,
ende mijn vrauwe.[150]


Ic secht hu wel bi miere trauwe,


Dat ghi mi vele eeren doet,


So groet eere ende so groet goet,


Dat niemen nes onder die zonne,


2560Dien ic also wale
jonne


Mijns scats ende miere trauwen,


Als ic hu doe ende miere
vrauwen.’


Reynaert nam een stroe voer hem


Ende sprac: ‘heere coninc, nem.


2565Hier gheue ic di vp
den scat,


Die wijlen Ermelinc besat.’


Die coninc ontfinc dat stroe


Ende dancte Reynaerde zoe


Als quansijs: ‘dese maect mi
heere.’


2570Reynaerts herte louch
so zeere,


Dat ment wel na an hem vernam,


Doe die coninc so gheorsam


Al gader was te sinen wille.


Reynaert sprac: ‘heere zwighet stille.


2575Merket waer
mine redene gaet.


Int oesthende van Vlaendren staet


Een bosch, ende heet Hulster loe.


Coninc, ghi moghet wesen vroe,


Mochti onthouden dit:


2580Een borne, heet
Krieke-pit,


Gaet zuut-west niet verre danen.


Heere coninc, ghine dorft niet
wanen


Dat ic hu de waerheit yet messe:


Dats een de meeste wildernesse,


2585Diemen heuet in
eenich rike.


Ic segghe hu oec ghewaerlike


Dat somwijlen es een half iaer, (fo. 208a)


Dat toten borne commet daer


No weder man no wijf,[152]


2590No creature die heuet
lijf,


Sonder die hule entie scuvuut,


Die daer nestelen in dat cruut,


Of eenich ander voghelijn,


Dat daer-waert gherne wilde zijn,


2595Ende daer
bi67 auontuere lijdet:


Ende daer in leghet mijn scat
ghehidet.68


Verstaet wel ditte, es hu nutte:


Die stede heetet Krieke-putte.


Ghi sult daer gaen ende mijn vrauwe,


2600Ne wetet oec niemene
so ghetrauwe


Die ghi sult laten wesen hu bode,


Verstaet mi wel, coninc, dor Gode,


Maer gaet daer selue, ende alse ghi


Dien seluen putte commet bi,


2605Ghi sult vinden
ionghe baerken.


Heere coninc, dit suldi
maerken:


Die alre naest den putte staet,


Coninc, tote dier baerken gaet.


Daer leghet die scat onder begrauen.


2610Daer suldi
deluen ende scrauen


Een lettel mos in deene zijde.


Daer suldi vinden menich ghesmide


Van goude rijkelijc ende scone.[154]


Daer suldi vinden die crone,


2615Die Ermelijnc die
coninc drouch,


Ende ander chierheit ghenouch:


Edele steene, guldin waerc.


Men cocht niet omme dusent maerc.


Ay coninc, als ghi hebt dat goet,


2620Hoe dicken
suldi peinsen in huwen moet:


‘Ay Reynaert, ghetrauwe vos,


Die hier grouues in dit mos


Desen scat bi dijnre lust,


God gheue di goet waer du best!’


2625Doe andwoerde die
coninc saen:


‘Reynaert, sal ic die vaert bestaen,


Ghi moet zijn mede in die vaert,


Ende ghi moet ons, Reynaert,


Helpen den scat ontdeluen. (fo. 208b)


2630Ic ne wane69 bi mi seluen


Al daer nemmermeer gheraken.


Ic hebbe ghehoort nomen Aken


Ende Parijs: eist daer yet na?


Ende also als ic versta,


2635So smeekedi, Reynaert,
ende roomt.


Krieke-putte dat ghi hier noomt,


Wanic, es een gheueinsde name.’[156]


Dit was Reynaerde ombequame,


Ende verbalch hem ende
seide: ‘ja, ja,


2640Coninc, ghi zijter
also na,


Alse van Colne tote Meye.


Waendi dat ic hu die Leye


Wille wijsen in die flume Jordane?


Ic sal hu wel toeghen, dat ic wane,


2645Orconde ghenouch al
openbare.’


Lude riep hi: ‘Cuwaert, comt hare,


Comet voer den70 coninc,
Cuwaert!’


Die diere saghen dese vaert.


Hem allen wonderde wat daer ware.


2650Cuwaert die ghinc met
vare,


Hem wonderde wat die coninc woude.


Reynaert sprac: ‘Cuwaert, hebdi coude?


Ghi beuet, zijt blide al sonder vaer,


Ende secht minen heere den
coninc waer


2655(Dies maent hi hu bi
der trauwen


Die ghi zijt sculdich miere vrauwen)71


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

[158]

Ende die ic den coninc sculdich
bem.


Doe sprac Reynaert: ‘so secht hem,


Weetstu waer Krieke-putte steet?’


2660Cuwaert sprac:
‘of ict weet?


Ja ic, hoene72 sout wesen soe?


Ne staet hi niet bi Hulst-ter-loe


Vp dien moer, in die wostine?


Ic hebber ghedoghet groete pine


2665Ende
meneghen hongher ende menich coude


Ende aermoede so menichfoude


Vp Krieken-putte so meneghen dach,


Dat ics vergheten niet ne
mach.


Hoe mochte ic vergheten dies,


2670Dat al daer Reynout de
ries


Die valsche penninghe slouch, (fo. 208c)


Daer hi hem mede bedrouch


Entie ghesellen sine.


Dat was te voren eer ic met Rijne


2675Mijn gheselscap makede
vast,


Die mi ghequijtte meneghen past.’


‘O wy,’ sprac Reynaert: ‘soete Rijn,


Lieue gheselle, scone hondekijn,[160]


Vergaue God, waerdi nu hier!


2680Ghi sout
toeghen vore73 desen dier


Met huwen sconen rijmen,74
waers te doene,


Dat ic noint wart so coene,


Dat ic eeneghe saken dede,


Daer ic den coninc mochte mede


2685Te mi waert
belghen doen met rechte.


Gaet weder onder ghene knechte,’


Sprac Reynaert, ‘haestelic, Cuwaert.


Mijn heere de coninc ne heeft
thuwaert


Gheene sake te sprekene meer.’


2690Cuwaert dede
eenen weder-keer


Ende ghinc van sconinx rade daer.


Reynaert sprac: ‘coninc, eist waer


Dat ic seide?’ ‘Reynaert, jaet.


Vergheuet mi, ic dede quaet,


2695Dat ic hu mestroude
yet.


Reynaert, goede vrient, nu siet


Den raet, dat ghi met ons gaet


Ten putte, al daer die baerke75
staet,


Daer die scat leghet begrauen
onder.’


2700Reynaert sprac:
‘ghi secht wonder.


Waendi in waers arde vro,[162]


Coninc, oft mi stonde also


Dat ic met hu wandelen mochte


Also als ons beeden dochte,


2705Ende ghi,
heere, waert al sonder zonde?


Neent, het es also ic hu orconde,


Ende ict hu segghe, al eist scame:


Doe Ysingrijn in sduuels name


In de ordine ghinc hier te voren


2710Ende hi te
moonke wart bescoren,


Doe ne conste hem de prouende niet
ghenoughen,


Daer .vj. moenke hem bi bedroughen.


Hi claghede van honghere ende carmede
(fo. 208d)


So zeere, dats mi ontfaermede.


2715Doe hi carmede
ende wart traech,


Doe haddics rauwe, als een zijn maech,


Ende gaf hem raet dat hi ontran.


Daer omme bem ic in spaeus ban.


Maerghin, als die zonne vp gaet,


2720Willic te Roeme om
aflaet.


Van Roeme willic ouer zee.


Danen ne keeric nemmermee,


Eer ic so vele hebbe ghedaen,


Coninc, dat ic met hu mach gaen[164]


2725Thuwer eeren
ende thuwer vromen,


Of ic te lande weder come.


Het ware een onscone dinc,


Souddi, heere coninc,


Maken huwe wandelinghe


2730Met eenen
verwatenen ballinghe


Als ic nu bem, God betere mi!’


Die coninc sprac: ‘Reynaert, zidi


Yet langhe verbannen?’ doe
sprac Reynaert:


‘Ja ic, hets .iij. iaer, dat ic wart


2735Voer den
deken Hermanne


In vullen zeinde76
te-bannen.’


Die coninc sprac: ‘Reynaert, na dat ghi
zijt


Te-bannen, men souts mi doen
verwijt,


Reynaert, lietic hu met mi wandelen.


2740Ic sal Cuwaerde ofte
eenen andren


Toten scatte doen gaen met mi,


Ende ic rade hu, Reynaert, dat ghi


Niet ne laet ghine vaert,


Dat ghi hu van den banne claert.’


2745‘Sone doe
ic,’ sprac Reynaert,


‘Ic ga morghin te Rome waert,


Gaet na den wille mijn.’


Die coninc sprac: ‘ghi dinct mi zijn


Beuaen in arde goeden dinghen.


2750God jonne hu dat ghijt
moet vulbringhen,


Reynaert, alse hu ende mi


Ende ons allen nutte zi!’


Doe dese tale was ghedaen,


Doe ghinc Nobel die coninc staen


2755Vp eene hoghe stage
van steene, (fo.
209a)


Daer hi vp plach te stane alleene,


Als hi sat in zijn hof te dinghe.


Die dieren saten teenen ringhe


Al omme ende omme in dat gras,


2760Na dien dat elc
gheboren was.


Reynaerd stont bi der coninghinne,[166]


Die hi te rechte wel mochte minnen:77


‘Bidt voer mi, edele vrauwe,


Dat ic hu met lieue weder scauwe.’


2765Soe sprac: ‘die
heere, daert al an staet,


Doe hu van zonden vul aflaet.’


Die coninc entie coninghinne


Ginghen met eenen bliden zinne


Voer haer diere, aerme ende rike.


2770Die coninc die sprac
vriendelike:


‘Reynaert es hier commen te
houe


Ende wille, dies ic Gode loue,


Hem betren met al zinen
zinnen.


Ende mijn vrauwe de coninghinne


2775Heuet so vele
ghebeden voer hem,


Dat ic zijn vrient worden bem


Ende hi versoent es ieghen mi,


Ende ic hem hebbe ghegheuen
vry


Beede lijf ende lede.


2780Reynaerde ghebiedic
vullen vrede,


Anderwaerf ghebiedic hem vrede,


Ende derde waeruen mede,


Ende ghebiede hu allen bi huwen
liue


Dat ghi Reynaerde ende zinen wiue


2785Ende
zinen kindren eere doet,


Waer si commen in hu ghemoet,


Sijt bi nachte, zijt bi daghe.


In wille meer gheene claghe


Van Reynaerts dinghen horen.


2790Al was hi rouckeloes
hier voren,


Hi wille hem betren, ic segghe hu
hoe:


Reynaert wille maerghin vroe


Palster ende scerpe ontfaen


Ende wille te Roeme gaen,


2795Ende van Rome
danen wille hi ouer zee,


Ende dan commen
nemmermee,


Eer hi heeft vul aflaet


Van alre zondeliker daet.’ (fo. 209b)


Dese tale heuet Ticelin78
vernomen[168]


2800Ende vloech
danen dat hi es comen


Ende hi vant die .iij. ghesellen.


Nu hoert wat hi hem sal tellen.


Hi sprac: ‘keytiue, wat doedi hier?


Reynaert es meester bottelgier


2805Int hof ende
moghende vtermaten.


Die coninc heeftene quite ghelaten


Van alle sinen mesdaden,


Ende ghi zijt alle .iij.
verraden.’


Isingrijn began andwoerden


2810Te Tieceline met
corten woerden:


‘Ic wane ghi lieghet, heere
rauen.’


Mettien woerde began hi scauen,


Ende Brune die volchde mede.


Si ghinghen recken hare lede,


2815Loepende tes79 coninx waert.


Tybeert bleef zeere veruaert,


Ende hi bleef sittende vp die galghe.


Hi was van sinen ruwen balghe


In zorghen so groet vtermaten,


2820Dat hi gherne wille
laten


Sine oeghe varen ouer niet,


Die hi in spapen scuere liet,


In dien dat hi verzoent ware.


Hine wiste wat doen van vare,


2825Dan hi ghinc
sitten vp die micke.


Hi claechde vele ende arde dicke


Dat hi Reynaerde ye bekinde.


Isingrijn quam met groeten gheninde


Ghedronghen voer de coninghinne


2830Ende sprac met
eenen fellen zinne


Te Reynaert waert so verre


Dat die coninc wart al erre


Ende hiet Ysingrine vaen


Ende Brune: alsoe saen[170]


2835Worden si
gheuanghen ende ghebonden


Ghine saghet nye verwoedde
honden


Doen meer lachters dan men hem
dede,


Ysingrine ende Brunen mede.


Men voerese als leede gaste:


2840Men bantse beede
daer so vaste, (fo.
209c)


Datsi binnen eere nacht


Met gheenrande cracht


Een let niet en mochten roeren.


Nu hoert hoe hise coert sal voeren.


2845Reynaert, die
hem was te wreet,


Hi dede datmen Brunen sneet


Van sinen rugghe een velspot af,


Datmen hem teere scerpen gaf,


Voets lanc ende voets breet.


2850Nu ware Reynaert al
ghereet,


Haddi .iiij. verssche scoen.


Nu hoert wat hi sal doen,


Hoe hi sal .iiij. scoen ghewinnen.


Hi ruunde toter coninghinnen:


2855‘Vrauwe, ic
bem hu peelgrijn.


Hier es mijn oem Ysingrijn,


Hi heuet .iiij. vaste scoen.


Helpt mi dat icse an mach doen.


Ic neme hu ziele in mine plecht:


2860Het es peelgrins
recht


Dat hi ghedincket in sine ghebeden


Al tgoet datmen hem noyt dede.


Ghi moghet hu ziele an mi scoyen.


Doet Haersenden miere moyen


2865Gheuen twee van
haren scoen.


Dit moghedi wel met eeren doen:


So bliuet thuus in haer ghemac.’


‘Gherne,’ die coninghinne sprac,


‘Reynaert, ghine mochtes niet
ombeeren,


2870Ghine hebt
scoen: ghi moetet varen[172]


Huten lande in des Gods ghewout


Ouer berghe ende int wout,


Ende terden struke ende steene.


Dinen aerbeit wert niet cleene:


2875Hets dijn noet dattu
hebs scoen.


Ic wilre gherne mijn macht toe doen.


Die Ysingrijns waren hu wel ghemicke:


Si zijn so vaste ende so dicke,


Die Ysingrijn draghet ende zijn wijf.


2880Al sout hem
gaen an haer lijf,


Elkerlijc moet hu gheuen twee scoen,


Daer ghi hu vaert mede moet doen.’
(fo. 209d)


Dus heuet die valsche peelgrijn


Beworuen dat dher Ysingrijn


2885Al toten knien heuet
verloren


An80 beede sine voeten
voren


Dat vel al gader toten claeuwen.


Ghine saecht noint voghel braeuwen,


Die stilre hilt al sine leden


2890Dan Ysingrijn de zine
dede.


Doemen so iammerlike ontscoyde,


Dat hem dat bloet ten teen af vloyde.


Doe Ysingrijn ontscoyt was,


Moeste gaen ligghen vp dat gras


2895Vrauwe Hersuint die
wulfinne


Met eenen wel drouuen zinne,


Ende liet haer af doen dat vel


Ende die claeuwen also wel,


Bachten van beede haren
voeten.


2900Dese daet dede wel
soeten


Reynaerde sinen drouuen moet.


Nu hoert wat claghen hi noch doet.


‘Moye,’ seit hi, ‘moye,


In hoe meneghen vernoye


2905Hebdi dor minen wille
ghewesen!


Dats mi al leet, sonder van desen


Eist mi lief, ic segghe hu twi.


Ghi zijt (des ghelouet mi)


Een die liefste van minen
maghen:[174]


2910Bedi sal ic hu scoen
an draghen.


Godweet, dats al huwe bate:


Ghi sult an hoghen aflate


Deelen ende an al dat
pardoen,


Lieue moye, dat ic in hu scoen


2915Sal beiaghen
ouer zee.’


Vrauwe Hersuinden was so wee


Datso cume mochte spreken:


‘Ay Reynaert, God moete mi wreken,


Dat ghi ouer ons siet huwen wille!’


2920Ysingrijn balch
ende zweech stille


Ende zijn gheselle Brune, ne ware


Hem was te moede arde zware.


Si laghen ghebonden ende
ghewont.


Hadde oec doe ter seluer stont (fo. 210a)


2925Tybeert die cater
ghewesen daer,


Ic dar wel segghen ouer waer:


Hi hadde so vele ghedaen te voren,


Hine waers niet bleuen sonder
toren.


VVat helpt dat ict hu maecte lanc!


2930Des ander daghes, voer
de zonne vp-ganc


Dede Reynaert zijn scoen snoeren,


Die Ysingrijns waren te voren


Ende zijns wijfs, vrauwe Hersenden,


Ende hadse vaste ghedaen benden


2935Om zine voeten,
ende ghinc


Daer hi vant den coninc


Ende zijn wijf die coninghinne.


Hi sprac met eenen soeten zinne:


‘Heere, God gheue hu goeden
dach


2940Ende mier
vrauwen, die ic mach


Prijs gheuen met rechte.


Nu doet Reynaert gheuen, huwen
knechte,


Palster ende scerpe ende laet mi
gaen.[176]


Doe dede die coninc haesten saen


2945Den
capelaen, Belin de ram.


Ende als hi bi den coninc quam,


Sprac die coninc: ‘hier es


Dese peelgrijn, leest hem een gheles,


Ende gheuet hem scaerpe ende
staf.’


2950Belin den
coninc andwoerde gaf:


‘Heere, in dar des doen niet.


Reynaert heuet selue beghiet,


Dat hi es in spaeus ban.’


Die coninc sprac: ‘Belin, wats
dan?’


2955Meester
Jufroet doet ons verstaen:


Hadde een man alleene ghedaen


Also vele zonden alse alle die leuen,


Ende wildi aercheit al begheuen


Ende te biechten gaen


2960Ende penitencie
daer-af ontfaen,


Dat hi ouer zee wille varen,


Hi mochte hem wel selue claren.’


Belin sprac ten coninc echt:


‘Ic en doere toe crom no recht


2965Van
gheesteliker dinc altoes,


Ghine wilt mi quiten scadeloes (fo. 210b)


Ieghen bisscop ende ieghen
den deken.’


Die coninc sprac: ‘in .viij. weken


Sone wane ic hu bidden so vele.


2970Oec haddic lieuer dat
huwe kele


Hinghe, dan ic hu heden bat.’


Ende alse Belin hoerde dat,


Dat die coninc balch te hem waert,


Wart Belin so veruaert


2975Dat hi beefde van
vare,


Ende ghinc ghereeden zine autare,


Ende began zinghen ende lesen


Al dat hem goet dochte wesen.


Doe Belin die capelaen


2980Oemoedelike hadde
ghedaen[178]


Dat ghetijde van den daghe,


Doe hinc hi an zine craghe


Eene scaerpe van Bruuns velle.


Oec gaf hi den fellen gheselle


2985Den palster in
de hant daer-bi


Te zinen ghevoughe: doe was hi


Al ghereet te ziere vaert.


Doe sach hi ten coninc waert.


Hem liepen die gheveinsde tranen


2990Neder neuen
zine granen,


Alse oft hi jammerlike in sine herte


Van rauwen hadde grote smerte.


Dit was bedi ende anders niet


Dat hi hem allen, die hi daer liet,


2995Niet hadde
beraden al sulke pine


Alse Brunen ende Ysingrine,


Haddet moghen gheuallen.


Nochtan stont hi ende bat hem
allen


Datsi ouer hem bidden souden


3000Also ghetrauwelike als
si wouden81


Dat hi ouer hem allen bade.


Dat orlof nemen dochte hem spade,


Want hi gherne danen ware:


Hi was altoes zeere in vare,


3005Als die hem
seluen sculdich weet.


Doe sprac die coninc: ‘mi es leet,


Reynaert, dat ghi dus haestich zijt.’


‘Neen, heere, het es tijt:


Men sal gheene weldaet sparen. (fo. 210c)


3010Huwen orlof, ic wille
varen.’


Die coninc sprac: ‘Gods orlof!’


Doe gheboet die coninc al dat hof[180]


Met Reynaerde huut-waert te ghane,


Sonder alleene die gheuane.


3015Nv wart
Reynaert peelgrijn.


Ende zijn oem Ysingrijn


Ende Brune die ligghen
ghebonden


Ende ziec van zeeren wonden.


Mi dinct ende ic wane des


3020Dat niement so
onspellic es


Tusschen Pollanen ende
Scouden,


Die hem van lachene hadde onthouden


Dor82 rauwe die hem mochte
ghescien,


Hadde hi Reynaerde doe ghesien:


3025Hoe wonderlic hi
henen ghinc


Ende hoe ghemackelic dat hem hinc


Scaerpe ende palster omme den
hals,


Ende die scoen, als ende als,


Die hi drouch an zine been


3030Ghebonden, so dat hi
sceen


Een peelgrijn licht ghenouch.


Reynaerts herte binnen louch,


Dor datsi alle met hem ghinghen


Met so groter zameninghen,


3035Die hem te
voren waren wreet.


Doe sprac hi: ‘coninc, mi es leet


Dat ghi so verre met mi gaet:


Ic vruchte, het mach hu wesen quaet.


Ghi hebt gheuaen .ij.
mordenaren.[182]


3040Gheualt datsi hu
ontvaren,


Ghi hebt hu te wachtene meer


Dan ghi noint hadt eer.


Blijft ghesont ende laet mi
gaen.’


Na dese tale ghinc hi staen


3045Vp sine .ij. achterste
voeten


Ende maende die diere, cleene ende grote,


Datsi alle voer hem baden,


Of si alle an sine weldaden


Recht deel nemen wouden.


3050Si seiden alle datsi
souden (fo. 210d)


Sijns ghedincken in haer ghebede.


Nu hoert voert wat Reynaert dede,


Daer hi van den coninc sciet:


So drouuelic hi hem gheliet,


3055Dat hem somen
zeere ontfaremde.


Cuwaert den haze hi becaremde:


‘O wy, Cuwaert, sullen wi sceeden!


Of God wilt, ghi sult mi gheleeden


Ende mijn vrient Belin de ram:


3060Ghi twee, ghine daedt
mi noint gram.


Ghi moet mi bet voert bringhen.[184]


Ghi zijt van zoeter wandelinghen


Ende onberoupen ende
goedertieren


Ende ombeclaghet van allen dieren.


3065Ghestade es
huwer beeder zede,


Als ic doe ten tijden dede,


Als ic clusenare was:


Hebdi louere ende gras,


Ghine doet ne gheenen heesch


3070Noch om broet, no
om vleesch,


Noch om sonderlinghe spijse.’


Met aldus ghedanen prijse


Heuet Reynaert dese .ij. verdoort,


Datsi met hem ghinghen voort


3075Tote dat hi quam voer
zijn huus


Ende voer de porte van Manpertuus.


Alse Reynaert voer de porte quam,


Doe sprac hi: ‘neve Belin de ram,83


Ghi moet alleene buten staen,


3080Ic moet in mine veste
gaen:


Cuaert sal in gaen met mi.


Heere Belin, bidt hem dat hi


Troeste wel vrauwe Hermelinen[186]


Met haren cleenen welpkinen,


3085Als ic orlof an hem
neme.’


Belin sprac: ‘ic bids heme,


Dat hise alleene troeste wale.’


Reynaert ghinc met scoenre tale


So smeeken ende losengieren


3090In so menegher
manieren,


Dat hi bi barate brochte


Cuwaerde in sine haghedochte. (fo. 211a)


Als si in dat hol quamen,


Cuaert ende Reynaert tsamen,


3095Doe vonden si vrauwe
Hermelinen


Met haren cleenen welpkinen.


Die was in zorghen ende in vare,


Want so waent dat Reynaert ware


Verhanghen, ende so vernam


3100Dat hi weder thuus
waert quam


Ende palster ende scerpe drouch:


Dit dochte haer wonders ghenouch.


So was blide ende sprac saen:


‘Reynaert, hoe sidi ontgaen?’


3105‘Ic bem
worden peelgrijn:


Heere Brune ende heere
Ysengrijn[188]


Sijn worden ghisele ouer mi.


Die coninc heuet (danc hebbe hi!)


Cuaerde ghegheuen in rechter zoene,


3110Al onsen wille mede te
doene.


Die coninc die lyede das,


Dat Cuaert die eerste was


Die ons verriet ieghen hem.


Ende bi der trauwen die ic bem


3115Sculdich hu, vrauwe
Hermeline,


Cuaerde naket eene groete pine.


Ic bem vp hem met rechte gram.’


Ende alse dat Caert vernam,


Keerdi hem omme ende waende
vlien.


3120Maer dat ne conste
hem niet ghescien,


Want Reynaert hadde hem ondergaen


Die porte ende ghegreepene saen


Bi der kelen mordadelike.


Ende Cuaert riep ghenadelike:


3125‘Helpt mi,
Belin, waer sidi?


Dese peelgrijn verbijt mi.’


Dat roupen was sciere
ghedaen,


Bedi Reynaert hadde saen


Sine kele ontwee ghebeten.[190]


3130Doe sprac Reynaert:
‘nu gaen wi heten


Desen goeden vetten hase.’


Die welpine liepen ten hase84


Ende ghinghen heten al
ghemeene.


Haren rauwe was wel cleene (fo. 211b)


3135Dat Cuaert hadde
verloren tlijf.


Ermeline, Reynaerts wijf,


Hat dat vleesch ende dranc des bloets.85


Ay, hoe dicke dancte so goets


Den coninc, die dor sine doghet


3140Die cleene welpkine
hadde verhoghet


So wel met eenen goeden male!


Reynaert sprac: ‘hi jans hu wale.


Ic weet wel, moet die coninc leuen,


Hi soude ons gherne ghiften
gheuen,


3145Die hi selue
niet ne woude


Hebben om .vij. maerc van goude.’


‘Wat ghiften es dat?’ sprac Hermeline.


Reynaert sprac: ‘hets eene lijne


Ende eene vorst ende twee micken.


3150Maer maghic, ic sal
hem ontscricken,


Hopic, eer lijden daghen
twee,[192]


Dat ic omme zijn daghen mee


Ne gaue dan hi omme tmijn.’


Soe sprac: ‘Reynaert, wat mach dat
zijn?’


3155Reynaert
sprac: ‘vrauwe, ic secht hu.


Ic weet een wildernesse nu


Van langhen haghen ende van
heede.


Ende die so nes niet onghereede


Van goeden ligghene ende van
spijsen.


3160Daer wonen
hoenre ende pertrijsen


Ende menegherande vogheline.


Wildi doen, vrauwe Ermeline,


Dat ghi gaen wilt met mi daer,


Wi moghen daer wonen .vij. jaer,


3165Willen wi,
wandelen onder die scade


Ende hebben daer groete ghenade,


Eer wi worden daer bespiet.


Al seidic meer, in loghe niet.’


‘Ay Reynaert,’ sprac vrauwe
Hermeline,


3170‘Dit dinct mi
wesen eene pine


Die al gader ware verloren.


Nu hebdi dit lant verzworen


In te wonen nemmermee,


Eer ghi comt ouer zee,


3175Ende hebt
palster ende scerpe ontfaen.’


Reynaert andwoerde vele saen:


‘So meer ghezworen, so meer
verloren. (fo.
211c)


Mi seide een goet man hier te voren,


In rade dat hi mi riet:[194]


3180‘Bedwonghene86 trauwe
ne diedet niet.’


Al vuldade ic dese vaert,


En holpe mi niet,’ sprac Reynaert,


‘In waers een ey niet te bat.


Ic hebbe den coninc eenen scat


3185Belouet, die mi es
onghereet.


Ende als hi des de waerheit weet


Dat ic hem al hebbe gheloghen


Ende hi bi mi es bedroghen,87


So sal hi mi haten vele meere


3190Dan hi noint dede
eere.


Daer-bi peinsic in minen moet,


Dat varen es mi also goet


Alse dit bliuen,’ sprac Reynaert,


‘Ende godsat hebbe mijn rode baert


3195(Ghedoe hoe ic
ghedoe),


Of mi troestet mee daer-toe


No die cater no die das,


No Bruun, die na mijn oem was,


No dor ghewin no dor scade,


3200Dat ic in
sconinx ghenade


Ne comme, dat ic leue lancst!


Ic hebbe leden so meneghen
anxt.’


So zeere balch die ram Belijn


Dat Cuaert, die gheselle zijn,


3205In dat hol so langhe
merrede.


Hi riep, als die hem zeere errede:


‘Cuaert, lates den duuel
wouden!


Hoe langhe sal hu daer Reynaert
houden?


Twine comdi huut! ende laet ons
gaen.’


3210Alse Reynaert dit
hadde verstaen,


Doe ghinc hi hute tote Beline


Ende sprac al stillekine:


‘Ay heere, twi so belghedi?


Al sprac Cuwaert ieghen mi


3215Ende
ieghen ziere moyen,


Waer omme mach hu dus
vernoyen?[196]


Cuaert dede mi verstaen:


Ghi moghet wel sachte voeren gaen,
(fo. 211d)


Ne wildi hier niet langher zijn.


3220Hi moet hier
merren een lettelkijn


Met siere moyen Hermelinen


Ende met haren welpkinen,


Die seere weenen ende
mesbaren,


Om dat ic hem sal ontfaren.’


3225Belin sprac: ‘nu
secht mi,


Heere Reynaert, wat hebdi


Cuaerde te leede ghedaen?


Also als ic conste verstaen,


So riep hi arde hulpe vp mi.’


3230Reynaert sprac:
‘wat sechdi?


Belin, God moete hu beraden!


Ic segghe hu wat wi doe daden:


Doe ic in huus gheganghen quam


Ende Ermeline an mi vernam


3235Dat ic wilde
varen ouer zee,


Ten eersten wart haer so wee


Datso langhe in ommacht lach.


Ende alse Cuaert dat ghesach,


Doe riep hi lude: ‘helet vry,


3240Com hare ende
helpt mi


Miere moyen lauen! so es in ommacht.’


Doe riep hi met groeter cracht.


Dit waren die woerde ende niet
hel.’


‘En trauwen ic verstont oec wel


3245Dat Cuaert dreef groet
mesbare:


Ic waende hem yet mesvallen
ware.’


Reynaert sprac: ‘Belin, neent niet.


Mi ware lieuer,88 mesquame hem
yet,


Minen kindren of minen wiue,


3250Dan mijns neuen
Cuwaerts liue.’


Reynaert sprac: ‘vernaemdi
yet


Dat mi de coninc ghistren hiet


Voer arde vele hoeghe liede,


Als ic huten lande sciede,[198]


3255Dat ic hem een paer
lettren screue?


Suldijt hem draghen, Belin neve?


Het es ghescreuen ende al
ghereet.’


Belin sprac: ‘ende ic ne weet.


Reynaert, wistic hu ghedichte


3260Dat ghetrauwe ware,
ghi mochtet lichte (fo.
212a)


Ghebidden dat ict den coninc


Droughe, haddic eeneghe dinc


Daer icse mochte in steken.’


Reynaert sprac: ‘hu ne sal niet
ghebreken,


3265Eer des coninx
lettren hier bleuen,


Ic soude hu dese scerpe eer gheuen,


Heere Belin, die ic draghe,


Ende hanghense an huwe craghe,


Ende des conincs lettren daer
in.


3270Ghi sulter al
hebben groet ghewin,


Des conincs danc ende groet eere.


Ghi sult den coninc minen
heere


Harde willecomme zijn.’


Dit loofde mijn heere Belijn.


3275Reynaert
ghinc in die aghedochte


Ende keerde weder ende brochte


Sinen vrient Beline ieghen


Dat hoeft van Cuaerde ghedreghen,


In die scerpe ghesteken,


3280Ende hinc bi
sinen quaden treken


Die scerpe Belin an den hals,


Ende beual hem als ende hals


Dat hi die lettren niet ne soude


Besien, of hi gherne woude


3285Den coninc
teenen vriende89 maken,


Ende seide hem dat die lettren
staken


In die scerpe verholenlike,


Ende of hi wesen wilde rike[200]


Ende sinen heere den coninc
hadde lief,


3290Dat hi seide dat desen
brief


Bi hem alleene ware ghescreuen,


Ende hiere raet toe hadde ghegheuen.


Die coninc souts hem weten danc.


Dat hoerde Belin ende spranc


3295Van der stede,
daer hi vp stoet,


Meer dan eenen haluen voet:


So blide was hi van der dinc,


Die hem te toerne sint verghinc.


Doe sprac Reynaert: ‘Belin
heere,


3300Nu weetic wel dat ghi
doet eere


Hu seluen ende die zijn int hof.


Men saels hu spreken groeten lof,
(fo. 212b)


Alsmen weet dat ghi coont dichten


Met sconen woerden ende met
lichten,


3305Also als90 ics niet ne can.


Men seit dicken: hets menich man


Groete eere ghesciet, dat hem God ionste,


Van dinghen die hi lettel conste.’


Hier na sprac Belin: ‘Reynaert,


3310Wats hu raet? wille
Cuaert


Met mi weder te houe gaen?’


‘Neen hi,’ sprac Reynaert, ‘hi sal hu
saen


Volghen bi desen seluen pade:


Hine heuet noch ne gheene stade.


3315Nu gaet voren
met ghemake.


Ic sal Cuaerde sulke sake


Ontdecken die noch es
verholen.’


‘Reynaert, so bliuet Gode
volen!’


Sprac Belin, ende dede hem vp de
vaert.


3320Nu hoert wat hi doet,
Reynaert:


Hi keerde in sine haghedochte


Ende sprac: ‘hier naect ons gherochte,


Bliuen wi hier, ende grote pine.


Ghereet hu, vrauwe Hermeline,


3325Ende mine kindre also
al gader,


Volghet mi: ic bem hu vader.


Ende pinen wi ons dat wi
ontfaren!’[202]


Doene was daer91
gheen langher sparen,


Si daden hem alle vp die vaert,


3330Ermeline ende
heere Reynaert


Ende hare jonghe welpkine,


Dese ane-vaerden die woestine.


Nv heuet Belin die ram


Soe gheloepen, dat hi quam


3335Te houe een lettel na
middach.


Als die coninc Belin ghesach,


Die de scerpe weder brochte,


Daer Brune die beere so onsochte


Te voren omme was ghedaen,


3340Doe sprac hi te Belin
saen:


‘Heere Belin, wanen comedi?


Waer es Reynaert? hoe comt dat hi


Dese scerpe niet met hem
draghet?’


Belin sprac: ‘coninc, ic maghet (fo. 212c)


3345Hu segghen also ict
weet.


Doe Reynaert al was ghereet


Ende hi den casteel rumen soude,


Doe seide hi mi dat hi hu woude


Een paer lettren, coninc vry,


3350Senden, ende
doe bat hi mi


Dat icse droughe dor huwe lieue.


Ic seide, meer dan .vij. brieue


Soudic dor huwen wille draghen.


Doe ne conste Reynaert niet beiaghen


3355Daer ic de brieue in
draghen mochte.


Dese scerpe hi mi brochte


Ende die lettren daer in
ghesteken.


Coninc, ghine horet noint spreken


Van betren dichtre dan ic bem:


3360Dese lettren
dichte ic hem,


Gaet mi te goede of te quade,


Dese lettren sijn92 bi
minen rade


Aldus ghemaect ende
ghescreuen.’


Doe hiet hem die coninc gheuen


3365Den brief Botsaerde
sinen clerc:[204]


Dat was hi, die ant werc


Bet conste dan yement die daer was.


Botsaert plach emmer dat hi las


Die lettren die te houe quamen.


3370Bruneel ende hi
die namen


Die scerpe van den halse Belijns,


Die bi der dompheit zijns


Hier toe hadde gheseit so verre,


Dat hi snieme sal werden erre.


3375Die scerpe ontfinc
Botsaert de clerc.


Doe moeste bliken Reynaerts werc.


Alse hi dat hoeft voert trac,


Botsaert, ende sach dat, hi sprac:93


‘Helpe, wat lettren zijn dit!


3380Heere coninc, bi miere
wit,


Dit es dat hoeft van Cuaerde.


O wach, dat ghi noint Reynaerde,


Coninc, ghetrauwet so verre!’


Doe mochtemen drouue sien ende
erre


3385Dien coninc entie
coninghinne.


Die coninc stont in drouuen zinne (fo. 212d)


Ende slouch zijn hoeft neder.


Ouer lanc hief hijt weder


Vp ende begonste werpen huut


3390Een dat vreeselicste
gheluut,


Dat noint van diere ghehoort waert.


Ghene dieren waren veruaert.


Doe spranc voert Syrapeel


Die lubaert, hi was een deel


3395Des coninx maech, hi
mocht wel doen.


Hi sprac: ‘heere coninc Lyoen,


Twi drijfdi dus groet ongheuouch?


Ghi mesliet hu ghenouch,


Al ware de coninghinne doot.


3400Doet wel ende
wijsheit groot


Ende slaect huwen rauwe een
deel.’


Die coninc sprac: ‘heere Sierapeel,


Mi heuet een quaet wicht so verre[206]


Bedroghen, dat ics bem erre,


3405Ende int strec
gheleet bi barate,


Dat ic recht mi seluen hate


Ende ic mine eere hebbe
verloren.


Die mine vriende waren te voren,


Die stoute heere Brune ende heere
Ysingrijn,


3410Die rouet mi een
valsch peelgrijn.


Dat gaet miere herten na so zeere


Dat het gaen sal an mine eere


Ende an mijn leuen, het es
recht.’


Doe sprac Syrapeel echt:


3415‘Es ghedaen
mesdaet, men saelt zoenen


Men sal den wulf enten
beere doen comen


Ende vrauwe Hersenden also wel


Ende betren hem hare mesdaet
snel,


Ende ouer haren toren ende
ouer hare pine


3420Versoenen
metten ram Beline,


Na dat hi selue heeft ghelyet


Dat hi Cuaerde verriet.


Ende daer na sullen wi alle
loepen


(Hi heeft mesdaen, hi moet becoepen)


3425Na Reynaerde
ende sulne vanghen


Ende sullen sine kele hanghen


Sonder vonnesse, hets recht.’


Doe andwoerde die coninc hecht: (fo. 213a)


‘O wy, heere Syrapeel,


3430Mochte dit ghescien,
so ware een deel


Ghesocht den rauwe die mi slaet.’


Syrapeel sprac: ‘heere jaet.


Ic wille gaen maken die zoene.’


Doe ghinc Syrapeel die coene


3435Daer hi die
gheuanghene vant.


Ic wane dat hise teerst ontbant,


Ende daer na sprac hi: ‘ghi
heeren beede,


Ic bringhe hu vrede ende gheleede.


Mine heere de coninc groet hu,


3440Ende hem
berauwet zeere nu


Dat hi ieghen hu heeft mesdaen.


Hi biet hu, wildijt ontfaen,


Wie so blide si ofte gram,


Hi wille hu gheuen Belin den
ram[208]


3445Ende alle
sheere Belins maghe


Van nu toten doms-daghe.


Eist int velt, eist int wout,


Hebse alle in hu ghewout,


Ende ghise ghewilleghelike verbit.


3450Die coninc ontbiet hu
voer al dit,


Dat ghi sonder eeneghe mesdaet


Reynaerde moghet toren ende quaet


Doen ende alle zine maghen,


Waer so ghise moghet belaghen.


3455Dese twee groete
verheden94


Wille hu die coninc gheuen heden


Te vryen leene eewelike.


Ende hier-binnen wilt die coninc
rike


Dat ghi hem zweert vaste hulde.


3460Hine wille oec bi
sinen sculde


Nemmermeer ieghen hu mesdoen.


Dit biedt hu de coninc Lyoen.


Dit neemt, ende leeft met ghenaden.


Bi Gode, ic dart hu wel raden!’


3465Isingrijn sprac toten
beere:


‘Wat sechdire toe, Brune
heere?’


Brune sprac: ‘ic hebbe lieuer in de
rijsere


Dan hier te ligghene int ysere.


Laet ons toten coninc gaen


3470Ende sinen pays
daer ontfaen.’ (fo.
213b)


Met Syrapeel datsi ghinghen


Ende maecten pays van allen dinghen.




Nota.








1 1 Madok
J] vele bouke


2 7 dede
J] ontbr.


3 94 zwijghic
W] zwijghics


4 238
makeden J] makedent


5 258 Ouer
recht Verd] Onrecht


6 303
drouch G] droucht


7 320
kindren W] sustren


8 343 343,
344 G] 344, 343


9 362
wesen G] ontbr.


10 378
stole De Vr] scole, er kan ook stole worden
gelezen.


11 447
tware G] ware


12 454
slecht M] die slecht


13 455,
456 M] 456, 455


14 457
deden J] dede


15 648
was, eist waer G] waer was eist


16 777
niet, 778 wel met grote beginletter


17 784
alte scaerp J] alre scaerpst


18 786
verhoernden De Vr] verboerden


19 802
Abstale G] abscale of abstale


20 804
Eene] Eens


21 812
gedichte G] gestichte


22 915 nu
F] in


23 944
draghet W] draghen


24 993
dier G] diet


25 996
hoere] hoeren


26 1050 G]
ontbr.


27 1081
Zo in ’t hs.


28 1089
vraet G] braet


29 1295
meer J] min


30 1413
gaerneline J] gaerdeline


31 1416
Rossel, een G] rollel ende


32 1452
miere mesdaet G] minen mesdaden


33 1468
strec J] net


34 1510
Ambloys Knorr] vnnbloys


35 1528
sat W] ontbr.


36 1541
vanc J] vant, mogelik ook vanc


37 1544
selues G] ontbr.


38 1577
ghedaen W] gheuaen


39 1593
dien G] diene


40 1643
vyer-gat] vyuer gat


41 1652
Erswenden G] Yswenden


42 1689
telen J] pleghen


43 1738
versmaert] versmaet


44 1744
Die ic G] Dien


45 1780
souden G] soude


46 1837
sake W] saken


47 1857
Tyecelijn G] Tyocelijn


48 1858
ooc G] och


49 1921
wancans G] wanconst


50 1968
] ontbr.


51 2043
met groote roode beginletter.


52 2072
v G] ontbr.


53 2077
mammen G] mannen


54 2158
nu] mi


55 2209
Eene G] Eeene


56 2231
bedraghen J] bedrieghen


57 2232
maghen J] maghen lieghen


58 2245
Doe G] Die


59 2263
vijffte] vijfste met lange f, zodat ook vijffte kan
gelezen worden.


60 2313
verslant] verslanc, kan ook verslant zijn.


61 2336
den coninc G] ontbr.


62 2344
zorghen (zorghe G)] zorghe ende


63 2382
doe W] ontbr.


64 2405
gheraecter J] gheraecte


65 2512
hi mi] bruun


66 2528
argertieren G] argentieren


67 2595
bi J] hi


68 2596
gehidet G] gehidelt


69 2630
wane] wanen.


70 2647
voer den G] voert.


71 2656
Hier zijn verschillende regels overgeslagen zie Aant.


72 2661
hoene G] hoe.


73 2680
vore F] wee


74 2681
sconen rijmen M] sone rijne.


75 2698
die baerke W] dien burne


76 2736
zeinde G] zeinde wart


77 2762
W] ontbr.


78 2799
Tiecelin G] cirlin


79 2815
tes G] des


80 2886
An H] Ende


81 3000
si wouden G] hi woude


82 3023
Dor M] Die


83 3078
neve Belin de ram M] Belin neve ram


84 3132
hase J] base


85 3137
des bloets] dat bloet


86 3180
Bedwonghene M] Bedi ne gheene


87
3187, 3188 G] 3188, 3187


88 3248
lieuer G] leet


89 3285
vriende G] vrienden


90 3305
Also als] Alsi dat


91 3328
daer W] daer doe


92 3362
sijn J] dichte ic


93 3378
hi sprac W] ontbr.


94
3455 vriheden J] vreden










 Handschrift E




2590No creature die heuet
lif.


Sonder die ule ende die scowut


die darne stelen in dat crut.


Of eneh ander vogelin


Dat el war gerne wilde sin.


2595Ende dar bi
auenturen lidet.


Coninc dar leid min scat gehidet.


Coninc die stede heed crikenputte


Verstaet dit wel et es .v. nutte.


Gi sult dar gaen. gi [laet sin]1


ende min vrouwe


2600En wetti oec nimenne
so getrowe.


Din gi laet sin .v. bode.


Noh bi beden no bi gebode.


Mar gaet dar selue ende asse gi


dien seluen putte comet bi.


2605Gi sult uinden ionge
berken.


here coninc dat suldi merken


Die alre nast den putte staet.


Coninc totir berken gaet.


Dar leget die scat onder begrauen.


2610Dar suldi diluen
ende scrauen.


En luttel mosses in dene side


So suldi uenden meneh gesmide


van goude riclic ende scone.


Gi sult uenden oec die crone


2615Die heimeric die
keyser droh


Ende and cyreiden genoeh.


Edele stene gulden werc


Men coht nit ombe dusent marc.


Her coninc asse gi hebt dat guet.


2620Hoe dicke suldi
in .vwen muet.


Pensen. R. getrouwe vos.


Die hir grouet in dit mos.


Desen scat bi dire lust


Got geuedi guet so wa du best


2625Doe antwerde
die co[ninc]


R. salic die vart be[staen]


Gi motet sin an onse


Ende gi motet ons .R


Hulpen uwen sca


2630Ine wande bi mi
sel


Aldar nember meer


Jc hebbe gehort nom


Ende pariis est dar it


Ende est also assic ver


2635So smeket di .R.
ende


Crikenpit die gi d


Wanic es en geue


Dese tale was .R. o


Ende verbalh hem ende


2640Gi siter
coninc also n


Alse van colne tot


Wandidat ic .v.


Wille wisen in di


Jc sal v tonen soe ic


2645Orconde genoh al


Lude riep hi cohar


Comt vorden coninc


Die dire sagen all


Ende wonderden alle v


2650Cohart ginc beuen


Hem wonderde wat


.R. sprac. cohart he2


Gi beuet siit blide s


Segt minen here


2655Dis manic v
bider t


Die gi vrouwe ge


Ende hem seluen scu


Doe sprac cohart


Soe motic werden al


Daat mi costen so


        igen
eneh wort


        van ere
mort


        anet
bider trouwen.



        suter
vrouwen.


        c
sculdeh bin


        soe
seg. hem.


        r
crikenputte steet.


2665        at
of ic weet.


        ut
wesen so.


        i
hulsterlo.


        t in
ere wostine.


        oget so
menege pine



        onger so meneh
coude


        e
menech foude.


        so
menegen dah.


        tten
nit in mah.



        vergetten
dis


2670        munt
die sies



        ennincge sloeh


        mede
scone bedroueh


        en
sine3


        voren
er ic met rine


2675        cap
macte vast.


        heft
menegen past


        R. sute
rin


        scone
hondekin.


        wardi
nu hir


        gen vor
dese diir.


2680        me
wars te done


        r ne wa
soe cone.


        e sake
dede



        coninc mote
mede.



        belgen
doen met rehte


2685        onder
gene cnehte


        stelike
cohart.



        coninc en heft
tuwart


Ne sake tespreke ne meer.


2690Cohart dede enen
wederkeer


Ende ginc vans conincs rade dar.


R. sprac coninc here est waer.


Dat ic segge .R. iaet.


vergeuet mi ic seyde quaet.


2695Dat ic .v. mestroude
it


R. gude vrint nu siit


Den raet dat gi met ons gaet.


Ten putte aldar die berke staet4


Dar die scat legt begrauen onder


2700R. sprac here gi segt
wonder.


Wandi inwaers alte vro.


Coninc of et mi stonde so.


Dat ic met .v. wandelen mohte.


Also ast ons beyden dohte


2705Ende giis wart here
sunder sonde.


Neen ets asic .v. orconde.


Ende ic .v. sege al est scame.


Doe ysengrim indiuels name.


Indie ordene ginc hir teuoren


2710Ende hi te
moneke wart bescoren.


Doe ne constem nit dere
prouende genogen.


Dar ses moneke hen met bedrogen


Hi clagede van hongre ende carmde.


So sere dat hi mi ontfarmde.


2715Doe hi crankede
ende wart trah.


Doe droh ics rouwe asse en sin maeh


Ende gaf hem raet dat hi ut ran.


Dar ombe bin ic in spaues ban.


Margen asse die sunne op gaet.


2720Willic te rome ombe
aflaet.


van rome var ic ouer ze


Sone come ic dan nembermee.


Eric so uele hebbe guds gedaen.


Coninc dat ic met .v. mah gaen.




3020Dat nimen so onspelic
en es


Tuschen pollanen ende scouden.


Die hem van lahgene hadde
onthouden.


Dor rouwe die hem mohte gescien


Hadde hi R. doe gesien.


3025Hoe wonderlike
hi henen ginc


Ende hoe gemakelike heme hinc


Scerpe ende palster ane sinen hals


Ende die scon oec als ende als


Die hi droeh ane sine been.


3030Gebonden. daden dat hi
sceen.


Pelegrim gelic genoeh


R. hadde5
herte binnen loeh.


Dor dat si alle met heme gingen.


Met soe groter samenongen.


3035Die hem teuoren
waren wreet


Doe sprac hi ten coninc mi es leet


Dat gi dus verre met mi gaet.


Ic vrochte et mah v. wesen quaet


Gi hebt geuaen tue mordenare.


3040geuallet dat si v.
onfaren.


Gi hebt .v. te wahtene meer


Dan gi .v. dadet noit eer


Blift gode beuolen ic moet gaen.


Na dyse tale ginc hi staen


3045Op sine
echterste tue poten


Ende maende den clenen ende den
groten.


Dat si alle vor hem baden.


Of si ane sine weldanen.


Gerech deel hebben wouden.


3050Si seyden alle dat si
souden.


Sins6 gedingen in
haren gebede.


Nu hort vort wat R. dede.


Dar hi van den coninc sciet.


So drouelike hi uan hem sciet.


3055Dat et somen
sere ontfarmede


Cuarde den hase hi bimaende.


O wi cuart nu sele wisce den.


Of got wille gi sult mi geleden.


Ende min vrint bellïn de ram.


3060Gi tuene word mi noit
gram.


Gine moet mi vort bringen.


Gi siid van soter wandelingen.


Ende onbegrepen ende
godertiren.


Ende onbeclagt uan allen diren.


3065Gestelic es v er beder
sede.


Gi leuet bede asse ic doe dede


Doe ic clusenare was


Hebdi leuer ohte gras


Gine doet negene eesch.


3070No om broet no ombe
vlich7


Noh ombe sonderlike spise


Met aldus gedanen prise


Heuet R. dese tue uerd. .


So dat si met hem gin


3075Tote si quamen
vor s


En vor die porte te


Asse R. vore die p


Doe sprac hi neu      die
ram.


Gi muet allene
        n staen.


3080Jc muet in mire
       en gaen.8


Cuaert sal in gaen met mi.


Her bellin bidt hem dat hi.


Troste wel urouwe ermelinen.


Met haren armen wolpinen.


3085Asse ic an hare orlof
neme.


Bellin sprac ic biddes heme


Dat hise alle troste wale.


R. ginc met sconre tale.


Soe smekende ende soe losertire


3090Inso meneger
maniren.


Dat hi met barate brohte.


Cuarde in sene hagedohte.


Alse si in dat hol quamen


Cuart. ende R. tesamen.


3095Doe uonden si
vrouwe ermelinen


Bi haren clenen wolpinen.


Si was in sorgen ende in vare.


want si wande dat .R. ware.


verhangen ende asse sine
vernam.


3100Dat hi thus
weder quam.


Ende palster ende scerpe
droeh.


Dohte hare wonderlike genoeh.


Si wart blide ende sprac si an.


Liue .R. hoe si di ontgaen.


R. sprac ic was geuaen


Mar die coninc hi liit mi gaen.


3105Jc muet werden
pelegrim.


Her brun ende her ysengrim.



                 en
gisel ouer mi,



                 eft
ons. danc hebbe hi.



C                en
op rehte sone.


3110Al               ille
mede te done.



D                ede9 selue
des



Da               erste
was


Di
o             it
iegen hem.


Ende
bid        en die ic bin


3115v
sculde    vrouwe ermeline.


Cuarde nact ene suare pine.


Jc ben hem met rehte gram.


Alse cuart dit uernam


Kerde hi hem ombe ende wande vlien10


Mar dit ne conste hem nit gescien.


3120want .R. hadde hem
onder gaen.


Die porte ende grepene san.


Bider kelen mordelike.


Ende cuart riep genadelike.


Hulpt mi bellin waer si di.


3125Dese pelegrim hi dodet
mi.


Dit ropen was scire gedaen.


bedie R. hi hadde saen.


Sine kele ontue gebroken.


3130Doe sprak R. nu ga wi
coken.


Desen guden vetten hase


Die wolpine liepen toten  ase11


Ende gingen eten algemeyne.


Hare rouwe hi was clene


3135Dat cuart hadde
verloren lif.


Ermeline. R. wiif


at van den vlesce ende dranc dis bludis12


ay hoe dicke bat si godis.


Den coninc die dor sine doet


Hare clene kindre hadde uerhoget.


3140Soe vroeh met enen
guden male.


R. sprac hi ans ons wale.


Jc weet wel muet die coninc leuen.


hi soude ons gerne gehte geuen.


Die hi selue nit ne woude.


3145heuen ombe
seuen marc van goude.


wat gehte sint dat sprac ermeline


R. sprac ets ene line


Ende ene worst ende ene micken,


mar magic [ic] ic sal hem
ontscricken.


3150Magic eer liden dage
tue


Dat ic ombe sin danger mee.


Ne gaue. dan hi ombe dat mi.


Si sprac .R. war mah dat sin.


R. sprac vrouwe ic seggu.


3155Jc weet en
weldernesse ru.


van langen gagele ende van
heyden.


Dat es een wel groet geleide,


van guden leuene van goder spisen.


Dar wonen vor-honre ende
pertrisen.


3160Ende
menegerande vogeline.




[13]








1
2599 laet sin] is met rood doorgeschrapt; met een rood streepje
is ende min vrouwe aangehaald bij de voorgaande regel, dit streepje is
over de l heengetrokken, die nog zwart doorschemert.


2
2652 De e van he is nog enigszins te zien.


3
2673 Na sine volgen nog enige letters, niet met
zekerheid aan te geven.


4
2698 De a in qet lijkt van later hand, evenals in 2703,
3042, 3079 en 3097.


5
3032 hadde] is onderpunt, als aanwijzing dat het weg telaten
is.


6
3051 Sins of sine?


7
3070 In vlich is de i zeer duidelik.


8
3080 Er kunnen drie of vier letters hier weg zijn.


9
3111 De eerste e van ede is niet
duidelik.]


10
3118 Met een zwart-en-rood streepje is aangegeven dat vlien bij
de volgende regel hoort.


11
3136 Voor ase is een letter weggekrabd, een b of
h?


12
3140 Met een rood streepje is aangegeven dat bludis bij de
volgende regel behoort.










 Handschrift F




Vvillam, die Madocke makede, (fo 102. rb. R. 1.)


Daer hi dicke omme wakede,


Hem vernoyde so harde


Dat1 ene auenture van
Reynaerde


5In dietsche was
onvolmaket bleuen,


Die Arnout niet en hadde bescreuen,


Dat hi die2 vite dede soeken


Ende hise vten walschen boeken


In dietsche heuet begonnen.


10God moete hem
sire hulpen onnen!


Nv keert hem dar toe mijn sin


Dat ic bidde indit begin


Beyde den dorpers ende den doren,


Oftsi comen dar si3 horen


15Dese rime ende
dese woert,


Dien si onnutte sijn gehoert,


Dat sise laten onbescauen.


Te vele slachten si den rauen


Die emmer es al euen malsch:


20Si maken sulke
rime valsch,


Daer si niet meer af ne weten


Dan ic doe hoe die gene heten


Die nv in Babilonien leuen.


Daden si wel, si soudens begeuen.[15]


25Mijns dichtens ware oec
gestille,


(Dat ne seg4 ic niet dur haren
wille)


En hads mi niet gebeden


Die in groter houescheden


Gherne keret hare saken.


30Si bad mi dat ic soude
maken


Dese auenture van Reynaerde


Al begrepent die grinsarde.


Je wil wel dat se de gone horen


Ende daer toe geuen har oren


35Die gaerne plegen der
heren


Ende haren sin daer toe keren,


Sijn si arme, sijn si rike,


Dat si leuen houeslike.


Dit verstaet in goeden sinne.


40Nv hoert hoe ict
beginne.


Het was an enen pijnster dage
(fo 102 va)


Dat beyde busch ende hage


Mit groenen loueren was beuaen.


Nobel, die coninc, hadde gedaen


45Sijn hof creyieren ouer
al


Dat hi wel waende, hadde hijs geual,


Houden te wel groten loue.


Dus quamen tes coninx houe


Alle diere, groet ende clene,


50Sonder Reynaer,
de vos, allene.5


Hi hadde te houe so vele misdaen


Dat hire niet en dorste gaen.


Die dief, die steelt, die scuwet tlicht:


Dat seit die lettere, dat es recht.


55Also dede Reynaert dat
hof


Daer hi in hadde wel cranken lof.


Doe al dat hof vergadert was,


Doene was dar niemen dan de das,


Hine hadde te clagene ouer Reynaerde,


60Den fellen mitten
roden baerde.


Nv gaet hier an ene claghe.[17]


Ysegrim ende sine maghe


Ghingen vorden coninc staen.


Ysegrim begonde saen


65Ende sprac:
‘coninc, edel here,


Dur [v] edelheyt ende dur v ere


Beyde dur recht ende dur genade


Ontfarmt v der groter scade


Die mi Reynaer heeft gedaen,6


70Dar ic dicke af hebbe
ontfaen


Groten lachter ende verlies.


Vor al ontfarme v dies


Dat hi mijn wijf heft verhoert,


Ende mine kinder so gevoert


75Dat hise beseicte dar si
laghen,


Datter . ij . no min no meer nesaghen


Ende worden beyde al stare-blint.7


Nochtan hoende hi mi sint:


Et was sint so verre comen


80Dats een dach was
gecomen,


Ende Reynaert soude hebben gedaen
(fo 102 vb)


Sijn onsculde . ende also saen


Alse die heyligen vor waren brocht,


Was Reynaert ander sins bedocht


85Ende ontfloe in
sine veste.


Here,8 dat kinnen noch die
beste


Die ten houe sijn comen hijr.


Mi heeft Reynaert, dat felle dijr,


So vele te lede gedaen,


90Jc weet dat wel
sonder waen,


Ware al dat laken perkement


Datmen maket tote Ghent,


Men screuet niet daer an.


Mer des swigic nochtan,


95Mar9 mines
wiues lachter


Ne mach10 niet bliuen achter


No verswegen no11
onghewroken.[19]


Als Ysegrim dit heft gesproken,


Stont op een hont ende hiet Cortoys,


100Ende sprac
ten12 coninc in fransoys


Hoe hi so arm was wilee eer,


Dat hi als ne hadde meer


Op enen winter, in enen vorst,


Danene enige worst,


105Ende hem
Reynaert die selue nam.


Tybaert, de kater, hi wart gram


Ende spranc in midden den rinc


Ende seide: ‘heer her coninc,


Dur dat Reynaert dus onthout,


110Sones hier
nieman, ionc noch out,


Hine hebbene te wroegen iegen v.


Dat Cortoys hier claget nv


Bi liste had icse gewonnen,


Bi nachte dar ic was geronnen


115Om mijn beiach inere
molen;


Dar had ic die worst gestolen


Enen slapenden moleman.


Hadder Cortoys yet an?


Dat was bi nieman dan bi mi.


120Ets best dat onboret
si


Derre clage die Cortoys hier doet.’ (fo 103 ra)


Pancer sprac: ‘dunct v goet


Datmen dere clage onbere?


Reynaert is een mordenere


125Ende .i.
verrader ende .i. dief.


Hine heft niemene so lief,


No den coninc, minen here,


Hine wilde dat hi lijf ende ere


Verlore,13 mochte hire an
winnen


130Een vet morsiel
van ere hennen.


Wat segdi van ere sage:[21]


En dede hi gistren an den daghe


Ene die meeste ouerdaet


An Cuwarde, den hase, die hier staet,


135Die noyt enich dier
dede?


Want hi binnen des coninx vrede


Ende binnen des coninx gelede


Louede te leerne sinen crede


Ende souden maken goet
capellaen


140Ende dedene vor
hem sitten gaen


Vaste tusschen sine been,


Ende begonde ouer een


Spellen ende lesen bede


Ende lude te singene haren crede.


145Mi geuel dat ic an dien
tiden


Ter seluer stede souden liden.


Dar hordic haren sanc


Ende maecte darwaert minen ganc


Mit ere harder snelre vaert.


150Doe vandic meister
Reinaert


Die sijn lesse hadde begeuen,


Die hi voren hadde opheuen,


Ende diende van sinen ouden
spele


Ende hadde Cuwaerde bider kele


155Ende soude
hem tlijf hebben genomen,


En waric hem niet te hulpen comen


Bi auenturen in dien stonden.


Siet hier noch de versche wonden


An Cuwarde, den arminc!


160Jc seg v, here her
coninc,


Latijt bliuen onghewroken (fo 103 rb)


Dat v vrede dus es broken,14


Ghine wreket als vwe manine wisen,


Men salt vwen kinden mesprisen


165Hier na ouer menich
iaer.’


‘Bi gode, Panser, du sechs waer,’


Sprac Ysegrim al daer hi stoet,


‘Ware Reynaert doet, et ware
goet,[23]


Also behoude mi god mijn leuen!


170Mar wart hem dit
vergeuen,


Hi sal honen in derre maent


Sulken dies hem niet bewaent.’


Doe spranc op Grimbert, die das,


Die Reynaerds brueder sone was,


175Mit ere
verbolgentliker tale.


‘Her Ysegrim, en weti wale


Ende ets een out bispel:


‘Viants mont seit selden wel.’


Wat witi Reynaerde, minen oem?


180Jc wilde, hi hinge an
enen boem


Bisiere kele als een dief,


Har Ysegrim, ende waert v lief


Ende gijt also wilt anegaen,


Die andren meest heeft mesdaen


185Van minen oem
ende van v.


Al comt hi niet te houe nv,


Ware mijn oem alse wel te houe


Ende hi stont indes coninx loue,


Har Ysegrim, als gi doet,


190En soudu niet dinken
goet


Ende gine bleuets huden onbegrepen


Dar gi mijns oems vel hebt genepen


So dicke mit vwen scarpen tanden,


Dat hijt niet en dorste anden.


195Jn hebbe dar an niet
gelogen:


Ghi hebt minen oem bedrogen


Dicke ende in menigher wisen.


Ghi bedroechten vanden pladisen


Di hi warp vander kerren,


200Doe gi volget na
van verren


Ende gi die vette pladisen aet,15 (fo. 103
va.)


Daer gi v seluen mede versaet.


Ghine gauet16 hem no goet no
quaet[25]


Sonder ere pladisen graet,


205Dat gi hem
ieghen brocht


Dur dat gijs seluen niene mocht.


Sint honedine van enen bake


Die vet was ende van goeder smake,


Dien gi leit al in v butseel.


210Doe Reynaert
eyscede sijn deel,


Andwordi hem tuwen scerne:


‘V deel sal ic v gheuen gherne,


Reynaert, scone iongelinc:


Die wisse dar die bake an hinc,


215Becnaget die, sies wel
vet.’


Reinaerde was luttel te bet



.  .  .  .  .  .  .17


Vinc. ende warpne in sine sac.


Dese pine ende dit ongemac


Heft hi leden dur Ysegrime


220Ende .C. werue
meer danic v rime.


Ghi heren, dunct v dit genoech?


Nochtan is meere ongeuoech


Dat hi claget om sijn wijf,


Die Reynaerde alhar lijf


225Gheminnet heuet
openbare,


Alne make sijs18 niet widemare.


Jc wil seggen ouer waer


Dats langher es dan .vij. iaer


Dat Reynaert heft har trouwe,


230Ende oftie scone
vrouwe


Dur minne ende dur houeschede


Eens sinen wille dede


Ende sies saen was genesen,


Wat clagen mach dar af wesen!


235Nv maket hier
Cuwart, de hase,


Ene clage van ere blase.


Oft hi den crede niet wel en las,


Reynaert die sijn meyster was,


Enmoest hi sinen clerc niet blouwen?


240Dat waer onrecht,
bimire trouwen! [27]


Cortoys clagede om ene worst (fo. 103 vb.)


Die hi verloes in enen vorst,


Die clage ware bet verholen:


En hordi dat si was gestolen?


245Male quesijt male
perdijt:


Mit rechte wert mens qualic quijt


Datmen qualike heft gewonnen.


Wi soude Reynaerde dat wanconnen,


Oft hi verstolen goet vinc an?


250Nieman die rechte
besceiden can.


Reynaert is een gherecht man.


Sint dat die Coninc sinen ban


Hebt geboden ende sinen vrede,


So wetic wel dat hine dede


255Dinc ne gheen, dan oft
hi ware


Erumite ofte clusenare.


Naest sire huut draget hi ene hare.


Binnen den naesten iare


Sone at hi vleysch, wilt no tam:


260Dat seide hi die
gistren van dane quam.


Maperthus hebt hi begheuen,


Sine casteel, ende heft op geheuen


Ene cluse dar leget hi in.


Ander beiach no ander gewin


265So wanic wel dat hine
heuet


Dan caritate die men hem geuet.


Bleec ende magher ishi van
pinen:


Hongher, dorst, sware carinen


Doet hi ouer sine sonden.’


270Rechte in desen
seluen stonden,


Dat Grimbaert stont in deser tale,


Saghen si nederwaert in den dale


Cantecleer comen geuaren,


Ende brochte op ere baren


275Ene dode henne,
ende hiet Coppe,


Die Reynaert hadde biden croppe


Houet ende hals af gebeten.


Dat moste nv die Coninc weten.


Cantecleer quam vore gaende[29]


280Sine vedre sere
slaende.


In weder side vander bare19
(fo. 104 ra.)


Ghinghen twee hanen wide mare.


Dene hane hiete Cantart,


Daer na wilen gheheten wart


285Ver Alenten goede
hane.


Dander hiet na minen wane


Die goede hane Craiant,


Die scoenste hane diemen vant


Tusschen Bartanghen ende
Pollanen.


290Elkerlijc van desen
hanen


Droech ene bernende stallecht


Dat beyde lanc was ende recht.


Dit waren Coppen bruedere twee.


Si riepen: ‘wach ende wee.’


295Om haer suster Coppen
doet


Dreuen si clage ende iamer groet.


Pinte ende Sprote droegen die
bare.


Hem was te moede harde sware


Om hare suster die si hadden
verloren.


300Men mochte harde verre
horen


Der twier carminge.


Dus sijn si comen ten gedinge.


Cantecleer spranc inden rinc


Ende seyde: ‘heer her coninc,


305Dur god ende dur
genade20


Nv ontfarme v mire scade


Die mi Reynaert heft ghedaen


Ende minen kinderen, die hier staen,


Die sere sijn te haren onwille.


310Tot enen inganc
vanden aprille,


Doe die winter was vergaen


Ende men sach die bloemen staen


Ende ouer al die velde groene,


Doe wasic fier ende coene


315Van menigen groten
geslachte.[31]


Jc hadde21 ionger sonen achte


Ende scoenre dochtre seuene


Dien wel lusten te leuene,


Ende mijn wijf Coppe, die vroede,


320Hadde vort brocht
tenen broede.


Si waren vet ende starc (fo. 104 rb.)


Ende gingen in enen parc,


Dat was beloken mit enen mure.


Daer binnen stont ene monic-scure22


325Daer so vele honde toe
horden


Dat si menegen dire de pelse scorden.


Des waren mine kindre onuervaert.


Dat benide te hant Reynaert


Dat sire so vaste woenden binnen


330Dat hire23 gheen en conde gewinnen,


Reynaert, die felle ghebuur.


Hoe dicke ran hi om den muur,


Ende leyde om ons sine laghen.


Alsene dan de honde saghen,


335Setten si hem na
mit crachte.


Enewarf wart hi optie grachte


Bi auenturen so belopen.


Daer sachic hem al becopen


Sine diefte ende sinen roef,


340Want hem daer
den pels stoef.


Nochtan quam hi mit barate24


Dane, datten gode verwate!


Doe ware wi sijns lange quite.


Sint quam hi als een erimite,25


345Reynaert, die
mordadighe dief,


Ende brochte mi enen brief


Te lesene, here coninc,


Daer vwe zeghel ane ghinc.


Doe ic den brief began te lesen,


350Dochter mi in gescreuen
wesen


Dat gi had coninclike


Ende als een coninc rike[33]


Allen26 diren ghegheuen
vrede


Ende allen vogelen mede:


355Ende hi seyde mi
dat hi ware


Ene begheuen clusenare


Ende hadde ghedaen sware carinen


Ende vanden sonden sinen


Penitencie ende sware pine.


360Hi toende mi pelse
ende slauine


Die hi brocht vander Elmare, (fo. 104 va.)


Daer onder ene scarpe hare.


Doe sprac hi: ‘here Cantecleer,


Nv mogedi voerwaer meer


365Van mi sonder
sorghe leuen.


Jc hebbe bider stolen begeuen


Al vleesch ende vleessmout.27


Jc bin vorwaert meer so out,


Jc moet mire zielen telen.


370Gode wil ic v
beuelen.


Jc ga daer ic hebbe te doene:


Jc hebbe noch middach ende noene


Ende prime te segghen vanden daghe.’


Doe nam hi neuen enen haghe


375Enen wech te dien
gescede


Ende began te lesen sinen crede.


Jc wart blide ende onuervaert


Ende ghinc te minen kindren waert,


Ende [was] so vele sonder hoede


380Dat ic mit allen minen
broede


Sonder sorge ghinc buten mure,


Daer mi geviel quade auenture.


Want Reynaert, die felle saghe,


Was ghecropen dur die haghe.


385Ende hadde ons
die porte ondergaen.


Doe wart mire kindre saen


Ene ghepronden vten ghetale,


Dat leyde Reynaert in sine male.


Quade auenture mi doe nakede.


390Sint dat hire een
gesmake[de]


Jn sinen ghireghen mont,[35]


En conde ons wachter no hont


So bescermen noch bewachten


No bidaghe no binachten


395Hine rouede mine
kinder.


So vele is mijn getal te minder


Dantte voren plachte sine,


Dat die . xv . kinder mine


Sijn gedeghen al op vire.


400So suuer heftse die
onghehire28


Reynaert in sinen mont verslonden.
(fo. 104 vb.)


Noch gistren wert hem mitten honden


Ontiaghet Coppe, die mare,


Die hier leget op die bare.


405Dat clagic v mit
groten sere:


Ontfarme v mijns . Coninc here!’


Die Coninc sprac: ‘her das,


V oem die clusenaer was,


Hi heuet gedaen so sware carinen,


410Leuic een iaer, et sal
hem scinen!


Nv hort, heer Cantecleer,


Wat sal deser talen meer?


V wijf leit hier versleghen.


God moet haer zielen pleghen.


415Wine moghense niet
langher houden.


Wi sullens gode laten wouden


Ende sullen onse vigelien singen,


Ende daerna sulle wi bringhen


Den lichaem ter eerden mit eren.


420Daer na sulwi mit desen
heren


Dus beraden ende bespreken


Hoe wi best gewreken


An Reynaer[de] desen moert.’


Doe hi ghesproken hadde de woert,


425Gheboet hi ionghen
ende ouden


Dat si vigelien lesen souden.


Des coninx ghebod was scire gedaen.


Doe mochtmen horen harde saen


Beginnen lude ende ho


430Placebo
domino[37]


Entie veerse dier toe behorden.


Jc seg v in corten woerden,


Wie daer die seuende lesse sanc,


Mar et ware alte lanc,29


435Ende wie die
zielemisse las.


Als der vigelien een ende was,


Doe leydemen Coppen in een graft


Dat mit sinne was gewracht


Onder een linde in dat gras.


440Een marmersteen slecht
alse glas


Was30 die sarc die op har lach.
(fo. 105 ra.)


Die letteren, diemen dar op sach,


Si daden op dat graf bekinnen


Wie daer op lach begrauen binnen.


445Dus spraken die
boecstaue


Anden sarke op den graue:


‘Hier leghet Coppe begrauen


Die wel conde scrauen,


Die Reynaert, de vos, verbeet


450Die haren geslachte was
te wreet’.


Nv leget Coppe onder die moude.


Die Coninc boet al sine houde


Dat sihem bespraken


Hoe si alre best ghewraken


455Op Reynaerde die
ouerdade.


Doe worden si alte rade


Dat siden Coninc rieden


Dat hi Reynaerde soude onbieden


Dat hi te houe soude comen,


460Dat hidur scade
ende dur vromen


Ne liete, hine quame ten gedinge,


Ende men Brunen van deser dinge


Die boetscap soude laden.


Des was die Coninc saen beraden


465Ende sprac dus
te Brunen, den bere:31


‘Her Brune, ic seg v vor dit here[39]


Dat gi dese boetscap doet.


Oec radic v dat gi sijt vroet


Ende gi v wacht yeghen baraet.


470Reynaert es so
fel ende so quaet:


Hi sal v smeken ende lieghen,


Mach hi . hi sal v bedrieghen


Mit valschen worden ende mit sconen,


Mach hi, bigode . hi sal v honen.’


475‘Here,’
sprac Brune . ‘laet v castien,


So moete mi god vermaledien,


Ofte mi Reynaert sal honen,


Jnne salt hem so weder lonen


Dat hijs anden dilsten si.


480Nu ne sorget niet vor
mi.’


Dus nemet hi orlof ende salhem
maken (fo. 105
rb.)


Dat hi welsere sal mesraken.


Nv es Brune opdie vaert


Ende heft in sire herten onwaert,


485Ende et dochte
hem ouerdaet


Dat menne helde ouerquaet


Datten Reynaert honen soude.


Durt donkerste vanden woude


Quam hi gelopen an ene woestine,


490Daer Reynaert
hadde de pade sine


Gheslaghen crom ende menichfout,


Also als hi in dat wout


Plach te lopen om sijn beiach.


Beneuen der woestinen lach


495Een berch hoge
ende lanc,


Dar most Brune sinen ganc


Te midwaert ouer maken,


Sal hi te Maperthus geraken.


Reynaert hadde menich huus,


500Mar die casteel
van Maperthus


Dat was die beste van sinen borghen:


Daer trac hi toe, alse mit sorghen


Oft in node was beuaen.


Nu is Brune so gegaen


505Dat hi te
Maperthus es comen,


Ende heft die porte vernomen


Daer Reynaert op plach te gaene.[41]


Doe ginc hi vor die barbakane


Sitten op sinen staert


510Ende sprac: sidi
in huus, Reynaert?


Jc ben Brune, des coninx bode.


Hi heft ghesuoren bisinen gode,


Ne coemdi niet te gedinge,


Ende ic v vor mi niet en bringe,


515Recht te nemenne
ende te geuene,


Hi doet v rouene vanden leuene,


Hi doet v breken op enen rade.


Reynaert, nv doet32 dat ic v
rade


Ende gaet mit mi te houe waert.’


520Dit verhoerde
Reynaert


Die vore in sine porte lach,


Daer hi dicke te leggen plach (fo. 105 va.)


Dur die warmte van der sonnen.


Bider tale die Brune hadde begonnen


525Bekindene33 te hant Reynaert


Ende trac bet in te dale waert


Jn syn donkerste haghe-dochte.34


Menichfout was sine ghedochte


Hoe hi vonde sulken raet


530Daer hi Brunen,
den vraet,


Te scerne mede mochte driuen


Ende selue in sire eren bliuen.


Doe sprac Reynaert ouer lanc:


‘Vwes goedes rades hebt danc,


535Her Brune, goede
vrient!


Hi heft v qualike gedient


Die v bereit desen ganc,


Entie v dese berghe lanc


Ouer te lopene dede bestaen.


540Jc soude te houe sijn
gegaen,


Al haddijt mi niet geraden,


Mar mi es de buuc geladen


Mit ere vremder spisen


Jn so vtermaten wisen,


545Jc vruchte inne sal
niet mogen gaen.[43]


Jnne mach sitten no staen.


Jc bin so vtermaten sat.’


‘Wat ati Reynaert’ . ‘wat ic
at,


Her Brune? ic at ene cranke haue:


550Arm man es gheen
graue,


Dat mogedi wel bi mi weten.


Wi arme lude moeten eten,


Hadde wijs raet, dat wi node aten.


Grote vette honichraten


555Der hebic coeuer harde
groet.


Die moet ic eten dorden noet,


Als ic els niet can gewinnen.


Nochtan als icse hebbe binnen,


Doen is mi pine ende ongemac.’


560Dit verhorde
Brune ende sprac: (fo. 105
vb.)


Helpe dur die doet, vos Reynaert!


Hebdi honich dus onwaert?


Honich is een edel spise


Die ic vor alle gerechten prise


565Ende vor alle
gerechten minne.


Reynaert, helpt mi dat ics gewinne.


Edel Reynaert, wel soete neue,


Also lange als ic leue


Wil ic v dar omme minnen,


570Mach ic des honics bi v
gewinnen’.


‘Gewinnen, Brune? gi hout v
spot!’


Jnne doe, Reynaert. so war ic sot,


Spot ic mit v, nenic niet.’


Echt sprac Reynaert: ‘Brune, mochtijs
yet?


575Ofte gi honich moget
eten,


Bi vwer trouwen, doet mi te weten!


Mogedijs iet, ic sals v saden.


Jc sals v [so] vele beraden,


Ghine atet niet mit v tienen,


580Waendic v hulde
daer mede verdienen.’


‘Mit mi tienen? hoe mach dat wesen?


Reynaert, hoet v van tesen,


Ende sijt seker ende gewis,


Had ic dat honich dat is[45]


585Tusschen hier
ende Portegale,35


Jc atet op tenen male.’


Reynaer sprac: ‘Brune, wat segdi?


Een dorper, heet Lamfret,36 woent hier bi.


Hi heuets noch37 so vele twaren,


590Ghine aets niet in
seuen iaren.


Dat soudic v geuen in v gewout,


Her Brune, wildi mi wesen hout


Ende vor mi dingen te houe.’


Des quam Brune tenen geloue,


595Ende sekerde
Reynaerde dat:


Wilde hine honichs maken sat,


(Des hi cume onbiten sal)


Hi wilde hem wisen ouer al


Ghestade vrient, goet geselle.


600Hier omme loech
Reynaert, de felle.


Doe sprac Reynaert openbare: (fo. 106 ra.)


‘Vergaue god dat ie v nv38 ware


Also gereet een goed geual


Als v dit honich wesen sal,


605Al mochtijs eten, seuen
amen.’


Dese worde si bequamen


Brunen ende daden hem39 so
sochte,


Hi loech datment horen mochte.


Doe dachte Reynaert daer hi stoet:


610‘Bruun, sijn v
auenturen goet,


Jc wane hoedaen40 v noch laten


Daer gi lachgen sult te maten.’


Na dit gepens ginc Reynaert wt41


Ende sprac al ouer luut:


615‘Her Bruun,
geselle, wel come42!


Et staet so, sulli hebben vrome,[47]


Hier ne mach sijn geen langher staen.


Volget mi, ic sal voren gaen,


Ende hout desen crommen pat.


620Ghi sult noch huden
wesen sat,


Salt na minen wille gaen.


Ghi sult hebben sonder waen


Also vele als gi moget dragen.’


Reynaert meende van groten slaghen.


625Dat was dat hi
hem behiet.


Die ckeytijf ne wistes niet


Waer dat Reynaert die tale keerde,


Die hem dat honich stelen leerde,


Dat hi wel dat sware sal becopen.


630Al sprekende
quamen si dus gelopen,43


Reynaert ende sijn geselle Brune,


Tote Lamfreids anden tune.


Uvildi horen van
Lamfreyde?44


Wast waer datmen mi seide,


635Hi was timmerman
van groten loue


Ende hadde binnen sinen houe


Ene eyke bracht vten woude


Die hi ontwee clouen soude,


Ende hadder twe beytel in geslegen,


640Alse die
tymmermans noch plegen.


Die eyke was ondaen wel wide, (fo. 106 rb.)


Des was Reynaert harde blide,


Bidien et was wel sijn geuoech.


‘Har Brune’, sprac hi ende
loech:


645‘Soeket
ende nemet goem:


Hier in desen seluen boem


Es honichs45 vtermaten vele.


Proeuet of ghijs iet in v kele


Of in vwen buuc sult winnen.


650Nochtan moeti v
seluen dwinghen,


Al dunken v goet die honichraten,


Etter te seden ende te maten,[49]


Dat gi v seluen niet en verderuet:


Ic waer onneert ende onteruet,


655Lieue oem, mesquame v
iet.’


Brune sprac: ‘Reynaert, ne sorget
niet.


Waendi dat ic bin onvroet?


Mate is tallen spele goet.’


‘Ghi segt oec waer’. sprac
Reynaert:


660‘Waer omme
binic dus vervaert?46


Latet al staen ende crupet in.’


Brune pensde om sijn gewin


Ende liet hem so verdoren


Dat hi dat hoeft ouer die oren


665Ende beyde de
vorste voete in stac.


Reynaert pogede dat hi trac47


Beyde die beytel vter eken


Die daer te voren in steken.


Brune bleef beclemmet in den boem.


670Hoert hoe de neue
sinen oem


Mit liste brachte in sulke hachte,


Dar hi mit liste n  mit crachte


Jn ghere wijs ne [conde] ontgaen


Ende bleef biden hoefde geuaen.


675Vvat48 radi Brunen nv te doene?


Dat hi was starc ende coene


En49 sal hem niet
gehelpen moghen.


Hi sach wel dat hi was bedrogen.


Hi began breischen ende hulen.


680Hi was
ghegrepen50 bider mulen


So vaste ende biden voeten voren: (fo. 106 va.)


Al dat hi pijnde was verloren.


Hi waende nemmermeer ontgaen.


Van verre is Reynaert ghestaen


685Ende sach comen
Lamfreyde


Die51 op sinen hals brochte
beyde[51]


Ene scarpe52 aexe ende ene
baerde.


Nv mogedi horen van Reynaerde


Hoe hi sinen oem ginc rampeniren:


690‘Oem Bruun .
vaste gaet mansieren!


Haddi gheten, gi sout drinken;


Hier coemt Lamfreit, hi sal v scinken.


Na53 deser tale ginc
Reynaert


Weder te sinen castele waert


695Sonder orlof,
ende mittien


Heft Lamfreit Brunen versien,


Ende vernam dat hi was geuaen.


Doene was daer gheen langer staen.


Hi liep wech mit groten haeste


700Daer hi die
hulpe54 wiste naeste,


Ende daer dat naeste dorpe stont.


Hi dedet al den geburen cont


Dat daer stoet geuaen een bere.


Doe volgede hem een groet here.


705Daer ne bleef
man no wijf.


Die bere te nemene sijn lijf


Et liep al datter lopen mochte.


Sulc quam die enen besem brochte,


Sulc enen vlegel, sulc enen rake,


710Sulc quam
gelopen mit enen stake,


Also alsi quamen van haren
werke.


Selue die pape vander kerke


Brocht enen cruusstaf,


Dien hem die coster node gaf.


715Selue die coster droech
ene vane


Mede te steken ende te slane.


Des papen wijf, vrouwe Julocke,


Quam gelopen mit haren spinrocke,


Daer si dages omme hadde gesponnen.


720Voer hem allen
quam geronnen


Lamfreit mit ere scarper aex. (fo. 106 vb.)


Al hadde Bruun luttel gemaex,


Hi ontsach meerre ongeual:


Hi sette al ieghen al,


725Doe hi dat geruchte
horde.[53]


Hi spranc ende trac, dat scorde


Van sinen aensichte al die huut.


Al brochte Brune thouet wt


Mit arbeyde ende mit pinen,


730Nochtan liet hi
dar vanden sinen


Een ore ende sine beyde lier.


Niene sachmen so lelic dier.


Hoe mocht hi seere55 sijn becocht?


Al hadde Brune thouet wt brocht,


735Eer hi die voete conde
vte gewinnen,


Bleuen daer al die clawen
binnen


Ende sine hanscoen bede.


Doe bedochte hi hem mit lede.


Hoe mochte hi sijn onteret meer?56


740Die voete waren
hem so seer,


Dat hidat lopen niene conde gedogen.


Tbloet ran hem ouer die oghen,


Dat hi niet conde gesien.


Hine dorste bliuen no vlien.


745Hi sach onder
der sonnen


Lamfreide sere comen geronnen


Ende daer na den kerc-here,57


Hi quam gelopen harde sere,


Daer na die coster mitten vane


750Ende alle die
prochiane,


Die oude lude mitten ionghen.


Daer quam te haren staf
gesprongen


Sulke quenen, die van ouden


Enen tant niet hadde behouden.


755Wie so wel58 wachte hem dies:


Wie scade heft ende verlies


Ende groet ongeual,


Ouer hem wilt al.


Dat sceen an armen Brunen wel:


760Sulc dreigeden
an sijn vel,


Die des gesweghen hadde al stille, (fo. 107 ra.)


Hadde Brune gestaen te sinen wille. [55]


Dit59 was beneuen ere
riuire


Dat Brune, onsalichsts alre dire,


765Van menighen
dorper was berinct.


Doe was daer luttel gedinct.


Hem nakede groet ongemac.


Dene sloech, dander stac.


Dene sloech, dander warp.


770Lamfreit was hem
harde scarp.


Een hiet Otram Lancvoet,60


Die droech enen verhoernden
cloet


Ende ghinckene steken naden
oghe.61


Vrouwe Vulmar62 scarpe loge


775Ghinkene roeren mit
enen maelstaue.63


Abel ende vrouwe Baue


Laghen beyde onder die voete


Ende streden om ene lange loete.


Ludolf mitter langer nese


780Droech ene loetwapper
an ene pese


Ende ghingher mede alomme slingren.


Grindemont mitten langen vingren


Dedehem alles te uoren,


Bidien hi was best geboren


785Sonder Lamfreit
allene:


Hughelijn mitten crommen bene


Was sijn vader, dat wistmen wale,


Ende was geboren van Abstale,


Ende was sone vrouwen Hogernen,


790Ende was een
maker van lanternen.


Si64 deden Brunen
groten torment.


Brune sat ende sach al omtrent


Ende nam datmen hem gaf.


Dien pape liet den cruusstaf


795Ghedichte gaen in
sinen hals,


Entie coster als ende als[57]


Ghinckene nopen mitten vane,


Ende Otram warp hem sere ter bane,


Dien stoet ter65 seluer wile


800Mit ere harder scarper
bile


So tusschen hals ende houet (fo. 107 rb)


Dat Brune so sere wart verdouet,


Dat hi verspranc vanden slaghe66


Tusschen der riuire enten haghe


805Jn een torp van
ouden wiuen


Ende warp een ghetal van viuen


Jn die riuire die daer liep,


Die wide was ende diep.


Des papen wijf waser ene,


810Des was des
papen bliscap clene,


Doe hi sijn wijf sach in den vliet,


Doene luste hem langher niet


Den bere te stekene no te slane.


‘Nv toe, edel prochiane,


815Ghindre vlot
vrouwe Julocke


Beyde mit spille ende mit rocke.


Nv toe, die hare gehelpen mach!


Jc gheue hem iare ende dach


Vol paerdoenen ende vol aflaet


820Van alle
sondeliker67 daet.’


Beyde68 man ende wijf


Lieten den armen keytijf


Brunen leggen ouer doet


Ende liepen daer die pape geboet


825Beyde mit stocken
ende mit haken.


Die wile dat si die vrouwen wt
traken,


So spranc Brune in die riuire


Ende ontswam hem allen scire.


Die dorpers stonden harde gram:


830Si saghen dat
hem Brune ontswam


Daer si hem niet en mochten volghen.


Op den oeuer sijn si verbolghen


Ende ghingen na hem
rampeniren.[59]


Brune swam in dier riuiren


835Aldaer hi vant den
besten stroem.


Al driuende bat hi dat god den boem


Moste verdoemen ende verwaten,


Daer hi sine oren hadde gelaten


Ende beide sine liere.


840Voert vloect hi den
fellen dire,


Den ongetrouwen Reynaerde, (fo. 107 va.)


Den fellen mitten roden baerde,


Dien so diepe indeyke dede crupen,


Daerne Lamfreit vant ter stupen


845Dat hi hem so
lede dede.


Jn aldus ghedaenen gebede


Was Brune alse lange wile,


Dat hi een halue mile


Vander stede was gedreuen


850Daer die dorpers
waren bleuen.


Hi was verpijnt ende moede


Ende ondercomen vanden bloede,


Dat hi hadde cranke vaert.


Doe swam hi te lande waert


855Ende croep
ligghen onder toeuer.


Ghine saget noyt, wanic, droeuer


Ne gheen dier dat lijf gewan.


Hi lach iamerlike ende stan


Ende sloech mit beyde sijn lanken.


860Des mochte hi al
Reynaerde danken.


Nv69 hort wat Reynaert
hadde gedaen.


Hi hadde een vet hoen geuaen


Bi Lamfreits ander heyden,


Eer hidane was gesceiden,


865Ende had op
enen berch gedreghen


Verre buten alle weghen,


Daert heymelic was genoech.


Dat was wel sijn geuoech,


Ende daer was niemans ganc,


870Dat hi om yemens
bedranc


Sine proye dorste rumen.[61]


Doe70 hi dat hoen71 toten
plumen


Hadde geleit in sinen male,


Doe ginc hinederwaert te dale


875Enen
verholentlike[n] pat.


Hi was weltematen sat.


Dat weder was scone ende heet:


Hi hadde gelopen dat hi sweet.


Neder liep hi neuen der liere.


880Bidien begeerde hi der
riuire,


Dat hi hem vercoelen woude. (fo. 107 vb)


Jn blijscap harde menichfoude


Was sijn herte doe beuaen,


Want hi hopede sonder waen,


885Dat Lamfreit
Brunen hadde verslegen


Ende hine int oeuer had
gevlegen.


Hi sprac: ‘hier is nv wel geuaren.


Die mi te houe meest soude daren,


Dien heb ic gedoet in desen dage


890Ende wanes wel
sonder clage


Ende sonder wangonste72 bliuen.


Jc mach te rechte bliscap driuen.’


Doe Reynaert was in dese tale,


Sach hi nederwaert73 te dale


895Ende
vernam Brunen daer hi lach.


Ten yersten dat hine sach,


Hadde hijs rouwe ende toren.


Dar die bliscap lach te voren,


Dar lach nv toren ende nijt.


900Doe sprac hi:
‘vermaledijt,


Lamfreit, moet dijn herte sijn!


Du biste74 dulre dan een swijn,


Lamfreit, argher puten sone!


Luttel eren bistu gewone.


905Hoe esdi75 dese bere ontgaen,


Die di te voren was geuaen?[63]


Hoe goet menich morsiel leiter an,


Dan gherne et menich man.


O wi, Lamfreit, verscrouen76
druut,


910Hoe rikelike eens beren
huut


Heuestu huden verloren,


Die di gewonnen was te
voren!’77


Dit scelden heft Reynaer gelaten


Ende ghinc neder bider straten


915Dur te siene hoet
Brunen stoet,


Dien hi sach leggen als een bloet


Ende siec ende ongesont


Ende oec harde seer gewont.


Dit sach Reynaert harde gherne.


920Doe sprac hite
sinen scerne:


‘Brune, sier priester, deuosaut!78 (fo. 108
ra)


Wildi Reynaert, den ribaut,


Den roden scalc, dat felle dier,


Bescouwen, so besieten hier!


925Nv seget,
priester, soete vrient,


Bidien here dien gi dient,


Jn wat ordinen wildi v doen,


Dat gi dus draget rode scoen?


Weder sidi abt so prior gecoren:


930Hi ginc v herde na den
oren


Die v de crune heft gescoren,


Want gi hebt vwen top verloren.


Ghi hebt vwe hanscoen wt gedaen:


Jc wane, gi singen wilt gaen


935Van vre
completen dat getide.’


Dit horde Brune ende was onblide,


Wat mochte hi doen, hine conste gewreken.


Hi moste sinen wille spreken,79


Ende sloech weder in die riuire:


940Hine wilde
vanden fellen diere


Niet meer horen der tale.[65]


Hi liet hem nederwaert80 te
dale


Mitten strome driuen te hant


Ende hi quam81 ant
ander lant


945Ende hi ghinc
liggen ant sant,


Daer hijt alre naest vant.


Hoe82 sal nv Brune te houe
comen?


Al mocht hem alde werlt vromen,


Hine ghinc niet ouer sine voete.


950Hi was beclemmet so
onsoete


Jn die eyke, daer te voren.


Van tween voeten hadde hi
verloren


Alle de clawen ende dat vel.


Hine conde niet gepensen wel


955Hoe hi best quame ten
coninc waert.


Nv hort hoe hi bestaet de vaert!


Hi sat ouer sine hamen


Ende began mit groten scamen


Rucken ouer sinen staert.


960Alse hi dan des moede
waert,


So wentelde hi dan ene wile. (fo. 108 rb.)


Dit dreef hi meer dan ene mile,


Eer hites coninx houe quam.


Doemen Brunen daer vernam


965Jn deser wijs
van verren comen,


Wart dar betuiuelt van hem somen


Wat daer gewentelt quam so.


Den coninc wart dat herte onvro,


Dine verkende alte hant


970Ende sprac,
‘ets Brune, mijn sariant.


Brunen es dat houet roet;


Hi es ghewont al toter doet.


Ay83 god, wie, wie heftene
dus gemaect?’


Binnen desen es Brune daer geraect,


975Dat hi den
Coninc clagen mochte.


Hi stan ende versuchte onsochte


Ende sprac: ‘Coninc, edel
here,[67]


Wreket mi dur vwes selfs ere


Ouer Reynaerde, dat felle dier,


980Die mi mijn scone
lier


Mit sire liste verliesen dede


Daer toe mijn luchter ore mede,


Ende heft mi gemaect als ghi wel
siet.’


Die coninc sprac: ‘oftic dit niet


985Ne wroke, so moetic
sijn verdoemt!’


Binnen84 desen heft hi
genoemt


Alle die hogheste bi namen,


Ende geboet hem, dat si quamen


Alle gader in sinen raet


990Ende rieden
hem hoe dese daet


Best worde gerecht tes coninx eren.


Doe rieden hem die meeste heren


Datmen ander warf daghen soude


Reynaerde, oftie coninc woude,


995Ende
horen tale ende wedertale.85


Oec seiden si, si wilden wale


Dat Tibert, de cater, van desen


Te Reynaerde bode soude wesen:


Al waer hi cranc, hi waer vroet.


1000Dese raet dochte
den coninc goet. (fo.
108 va.)


Doe seide die coninc: ‘her
Tibeert,


Gaet wech, eer gi weder keert


So siet dat Reynaert mit v come.


Dese heren segghen some,


1005Al es Reynaert
andren diren fel,


Hi gelouet v so wel


Dat higheerne doet vwen raet.


En coemt hi niet, tis hem quaet:


Men salne derdeweruen daghen,


1010Te lastre allen
sinen maghen.86


Gaet Tibert, segt dit hem.’


‘Ay here,’ sprac Tibert: ‘ic ben


Een arm wicht ende ene clene dier.


Her Brune die starc is ende fier,


1015En conde
Reynaert niet gewinnen:[69]


Jn welker wijs soudix beginnen?’


Doe87 sprac die coninc;
‘her Tibeert,


Ghisijt wijs ende wel geleert,


Al sidi niet starc, wat tan?


1020Ets88
menich die mit liste can


Dat werken ende mit goeden rade,


Dat hi mit crachte niet en dade.


Gaet, doet scire mijn ghebod.’


Tibert sprac! ‘nv onne mi god


1025Dattet mi wel moet
vergaen.


Jc sal ene vaert bestaen


Die mi duncket in minen moede.


God gheuese mi te goede!’


Nu89 sel Tibert bestaen die
vaert,


1030Die sere droeue es
ende vervaert.


Ende als hi op den wech quam,


Sach hi van verre ende vernam


Sinte Martijns vogel comen geulogen.


Doe waert Tibert vro ende in hoghen


1035Ende riep:
‘al heyl, Sinte Martijns vogel!


Kere harwaert dinen rechteren vlogel


Ende vliech te mire rechter hant.’


Die vogel vloech al dar hi vant


Een haghe, dar hi wilde liden,


1040Ende leet
Tibert ter luchter siden.


Dit teiken ende dit gemoet (fo. 108 vb.)


Ne dochte Tiberde niet goet.


Hadde hiden vogel sien liden


Scone te sire rechter siden,


1045So waende hi hebben
goet geual.


Nv es hi des in wanhopen al.


Nochtan maecte hi hem seluen
moet


Ende geliet, alse menich man doet,


Bet dan hem te moede was.


1050Dus liep hi hene
sinen pas,


Des90 hi quam te
Maperthuus


Ende vant Reynaert vor sijn
huus[71]


Allene staen verwendelike.


Tibert sprac: ‘Reynaert, god die rike


1055Moetu goeden auond
gheuen.


Die coninc dreiget an v leuen,


En coemdi niet te houe mit mi.’


Reynaert sprac: ‘wellecome sidi,


Tibert, sijt sere wellecome.


1060God gheue v ere
ende vrome.


Bi gode des onnic v wale!’


Wat coste Reynaerde scone tale?


Al seget sine tonge wel,


Sijn herte es binnen fel.


1065Dat sal hier getoghet
wesen,


Eer die rime wert vollesen


Ten ende tusschen dese twee.


Reynaert sprac: ‘neue, tauont mee


Suldi herbergen hier mit mi.


1070Comt in, ende
morghen sul wi


Te houe waert mitten daghe.


Jnne hebbe onder alle mine mage


Niemene, Tibert, dar ic mi91 nv


Bat op verlate dan op v.


1075Hier was Brune
comen, die vraet,


Ende togede mi so fel ghelaet:


Ende hi dochte mi so starc,


Dat ic om dusent marc


Mit hem den wech niet hadde bestaen.


1080Dat sal ic · ic
sal mit v gaen


Morghen mitter dageraet.’ (fo. 109 ra.)


Tibert sprac · ‘ets beter raet


Ende et dunct mi bet gedaen,


Dat wi tauond hene gaen


1085Dan wi tote
morghen beyden.


Die mane scinet ander heyden


Also claer alse die dach.


Jc wane, noyt man ne92 sach


Betren tijt tonser vaert.’


1090‘Neen, lieue
neue,’ sprac Reynaert:[73]


‘Sulc mochtons dages ontmoeten,


Hi soude ons minliker groeten,


Die ons nemmer dade goet,


Quame wi bi nachte in sijn gemoet.


1095Ghi93 moet te nachte herbergen mit
mi.’


Tibert sprac: ‘wat soude wi


Eten, oftic mit v bleue?’


Reynaert sprac: ‘wel soete neue,


Hier is der spisen quaden tijt.


1100Ghi moget eten,
begerdijt,


Een stucke vanere honichraten


Die bequamelic is vtermaten.


Wat radi, mogedi tshonichs iet?’


Tibert sprac: ‘mi ne roekes niet.


1105Reynaert, en
hebdi niet in huus?


Gauedi mi ene vette muus,


Daer mede lietic v bewaert.’


‘Ene vette muus?’ sprac
Reynaert:


‘Soete Tibaert, wat segdi?


1110Hier woenet noch een
pape bi,


Een scure staet ansyn huus,


Daer is in so menige muus:


Jc wanese niet gedroge · j ·
waghen.


So horic dicke den pape clagen


1115Dat sine driuen
vten huse.’


‘Reynaert, sijn dar so vele muse?


Vergaue god, dat ic waer daer!’


‘Wat meendi, Tibert · segdi waer?


Wildi muse?’ ‘oft icse wille?


1120Hoet des ende
swiget stille!


Jc minne muse vor alle saken.
(fo. 109 rb.)


Ne weti niet dat muse smaken


Bet dan enich venisoen?


Wildijt dur minen wille doen,


1125Dat gi mi leit
daer muse sijn,


Daerbi mochti de hulde mijn


Hebben, al haddi minen vader


Gedoet ende mijn geslachte al
gader.’


Reynaert sprac · ‘neue, houdi v
spot?’[75]


1130‘Neenic, alse
helpe mi god!’


‘Weet god, Tibert, wistic dat,


Ghi souter noch tauond wesen sat.’


‘Sat, Reynaert, dat ware vele.’


‘Tibert, dit segdi tuwen spele.’


1135‘Jnne doe,
Reynaert, bi mire wet.


Hadic een muus ende ware si vet,


En gauese niet om een bisant.’


‘Tibert, so gaet mit mi te hant.


Jc leide v aldaer ter stat,


1140Daer icker v sal maken
sat,


Eer ic emmer van v sceide.’


‘Gherne, Reynaert, op v gheleyde


Ghinc ic mit v te Mompelier.’


‘So ga wi dan · wisijn hier


1145Alte lanc,’
sprac Reynaert.


Doe daden si hem op de vaert,


Nv94 sijn si comen op die
vaert


Tibert ende sijn neue95
Reynaert


Ende liepen dat si lopen
wilden


1150Dat si noyt togel op
ne hilden,


Ent si quamen tes papen scure,


Die mit ere horden mure


Al omme ende omme was
beloken,


Daer Reynaert in hadde gebroken


1155Des anderen
nachts teuoren,


Doe die pape hadde verloren


Enen hane, ende hi hem dien
nam.


Hier om was tornich ende gram


Des papen sone Mertinet,


1160Ende hadde vor
dat gat geset


Enen stric den vos te vane: (fo. 109 va.)


So gherne wrake hi sinen hane.


Dit wiste Reynaert, dat felle dier,


Ende sprac: ‘Tibert, neue, hier


1165Crupet int selue
gat


Ende sijt no96 trage no
lat:[77]


Gaet alomme ende omme gripen.


Hort hoe die muse pipen.


Keert weder wt als gi sijt sat.


1170Jc sal hier
bliuen vordit gat.


Jc sal vwes hier buten ontbeiden.


Wine mogen tauont niet sceiden,


Morghen ga wi te houe waert


Tibert, hoe coemt dat gi spaert?


1175Gaet eten,
ende laet ons keren


Te mire herbergen mit eren.


Mijn wijf sal onse beiach ontfaen.’


‘Wilic te desen gate in gaen?


Was segdi, Reynaert, ist v raet?


1180Die papen
connen wel baraet:


Jc besta dit harde node.’


‘Tsi, Tibert, ghine waert nie so
blode!


Wane quam vre herten die
wanc?’97


Tibert scamede hem ende hi
spranc


1185Daer hi vant groet
ongherec:


Eer hi iet wiste, was hi indat strec


Om sinen hals harde vaste.


Dus hoende Reynaert sinen gaste.


Alse98 Tibert geware
waert


1190Des strickes, doe was
hi vervaert:


Hi spranc, hi scoet, dat strec liep toe.


Tibert moste roepen doe


Ende wroegen hem dor dien
noet.


Hi maect een gheluut so groet


1195Mit enen
iamerliken gelate,


Dat Reynaert horde andie strate


Buten allene, dar hi99
stoet.


Doe riep hi: ‘vindise goet


Die muse ende vet?


1200Wiste dit nv
Mertinet,


Hi souder v sause toe maken, (fo. 109 rb)


Const hise wel gheraken:


So goet een knaep es Martinet.[79]


Tibert, gi singet als gi et?


1205Plegetmen100 ten coninx houe des?


Vergaue god, die geweldich es,


Dat nv mit v daer ware


Die felle dief, die mordenare,


Jn sulker bliscap als gi sijt!’


1210Dus heuet
Reynaert groet delijt


Dur Tiberts ongeual.


Ende Tibert stan iamerlike
ende gal


So lude, dat Mertinet ontspranc


Ende roep: ‘god hebs danc!


1215Ter goeder tijt
heft nv gestaen


Mijn stric: ic hebber mede geuaen


Den hoenredief,101 na minen
wane.


Nu toe, wi ghelden hem onsen
hane!’


Mit desen liep hi toten vire


1220Ende onstac
enen strowisch102 scire.


Hi wecte moeder ende vader


Entie kinder alle gader,


Ende riep: ‘toe! nv is hi
geuaen.’


Doe mocht men sien porren saen


1225Alle die inden huse
waren.


Selue die pape quam geuaren


Van sinen bedde al naect.


Mertinet was geraect


Tote Tibert ende riep: ‘hi is
hier.’


1230Die pape ran achter
dat vier


Ende greep sines wiues rocke.


Een offerkeerse greep vrouwe Julocke


Ende onstacse mitter haest.


Die pape was Tiberde naest


1235Ende ginckene
mitten rocke slaen.


Doe moste Tibert daer ontfaen


Wel menigen slach al in een.


Die pape stont, als hem wel sceen,


Al naect, ende sloech slach op slach


1240Op Tiberde, die
vor hem lach.


Daerne spaerdene har negheen. (fo. 110 ra.)[81]


Martinet greep enen steen


Ende warp Tibert teen oghe wt.


Die pape stont al bloter huut


1245Ende hief
openen groten slach:


Ende alse Tibert dit sach,


Dat hi emmer steruen soude,


Doe dede hi alse de boude,


Datten papen verginc te
scanden.


1250Beyde mit
clawen ende mit tanden


Dede hi scamp, alst wel sceen,


Hi spranc den paep tusscen die been,


Ende trac hem wt dat ene dinc,


Dat hem tusscen die bene hinc


1255Jn die burse
sonder naet,


Daermen den beyaert mede slaet.


Dat dinc viel neder op die vloer.


Die103 vrouwe vloecte ende
swoer


Bider zielen hars vader,


1260Si wilde niet om al
gader


Dofferhande van enen iare,


Datten pape geuallen ware


Dit vernoy ende dese scame.


Si sprac: ‘ins leeds duuels name


1265Moete dit stric sijn
geset!


Sich, lieue sone Martinet,


Dit was van dijns vader gewande,


Dese scade ende dese scande


Es emmer inallen stonden:


1270Al genase hi vander
wonden,


Hi bleue ten sueten spele mat.’


Reynaert, die noch stont vor tgat,


Doe hi dese tale horde,


Loech hi dat hi achter scorde


1275Ende hem
craecte die tauerne.


Doe sprac hi te sinen scerne:


‘Swiget, Julocke, lieue vrouwe,


Laet sinken vwen groten rouwe,


Laet bliuen desen toren.


1280Wattan? al heft
hi verloren[83]


Enen vanden clepel sinen, (fo. 110 rb.)


Des te min darf hi pinen.


Laet dese clage bliuen achter:


Gheneset dese pape, en is geen lachter


1285Dat hi luut mit ere
clocken.’


Dus troeste Reynaert vrouwe
Julocken,


Die doe harde sere mesliet.


Die pape mochte langer niet


Ghestaen ende viel in ommacht.


1290Dien hiep si op mit
hare cracht


Ende droegene te bedde waert.


Hier binnen keerde Reynaert


Allene te sire herberghen waert,


Ende liet Tiberde sere veruaert


1295Ende in
sorghen vander doet.


Al was Tiberts sorge groet,


Doe hise alle onledich sach


Ouer den pape, die dar lach


Ghewont, doe ghinc hi pinen,


1300Dat hi mitten
tanden sinen


Die peze in midden bete104
ontwee.


Doene wilde hi dar nietmee


Letten ende spranc vten gate


Ende dede hem inde rechte strate,


1305Die te houewaert
gelach.


Ende eer hi dar quam wast dach,


Entie sonne began te risen.


Jn een arme wichtes wisen


Quam Tibert int hof geronnen,


1310Die tes papen
hadde gewonnen


Dat hi langhe claghen mach.


Alse die coninc doe sach


Dat Tibert teen oge had
verloren.


Doe mochtmen sekerlike horen


1315Den coninc
dreigen den105 dief Reynaerde.


Jc wane, hi langer niene sparde,


Hine riep sine genote te rade


Ende vrageden wat hi best dade


Jeghen Reynaerts ouerdaet?[85]


1320Doe wart
ghinder menich raet (fo. 110
va.)


Hoemen Reynaert te redene brochte,


Die dus grote mordaet wrochte.


Doe sprac Grimbert, de das,


Die Reynaerts brueder sone was:


1325‘Ghi
heren hebt goeden raet.


Ware mijn oem noch so quaet,


Salmen recht vort dragen,


Men salne derdewaerf dagen,


Alsmen doet enen vremden man.


1330Comt hi niet te houe
dan,


So is hi sculdich alre dinc,


Dat hi vorden Coninc


Van desen heren es106 beclaget.


‘Wie wildi, Grimbert, datten nv
daget?’


1335Sprac die
coninc: ‘wie is nv hier,


Die sine oge · ofte sine lier


Wil setten in auenture


Dur ene felle creature?


Jc wane, hier nieman es so sot!’


1340Grimbert sprac:
‘so helpe mi god!


Siet mi hier, ic bin so coene


Dat ic wel dar bestaen te doene


Dese boetscap, gebiedijt.’


‘Grimbert, ia gaet ende sijt


1345Vroet ende
wachtu iegen mesfal,’


Grimbaert sprac: ‘coninc ic
sal,’


Dus107 gaet Grimbert te
Maperthuus.


Alse hire quam, vant hi in huus


Sinen oem ende vrouwen
Ermelinen,108


1350Die bi haren
welpekinen


Laghen in die hagedochte.


Ende ten yersten dat Grimbert
mochte,


Gruete hi sinen oem ende sire moyen.


Ende sprac: ‘en sal v niet
vernoyen109


1355Die anruchte, daer gi
in sijt?[87]


Dunct v noch iet tijt


Dat gi trect, here Reynaert,


Tes coninx houe waert,


Dar110 gi sere sijt beclaget?


1360Ghi sjt nv
derdewaerf gedaget.


Verlegdi morgen dien dach, (fo. 110 vb.)


So seg ic dat v ne mach


Ne gheen genade meer gescien.


Ghi selt inden derden dage sien


1365Vwen casteel
verstormen, Maperthuus.


Men sal rechten vor v huus


Een galge ofte een rat.


Ouerwaer seg ic v dat:


Beyde v kinder ende v wijf


1370Sullen
verliesen al haer lijf


Lasterlike, sonder waen.


Ghine moget oec selue niet ontgaen.


Daer om is die beste raet


Dat gi mit mi te houe gaet.


1375Ets mislijc wat
geuallen mach:


V es dicke wile op enen dach


Vremder auenturen geuallen,


Dan gi noch quaemt vor hem allen


Mittes coninx orloue.


1380Morghen
sceitmen vten houe.’


Reynaert sprac: ‘gi segt waer.


Nochtan, Grimbert, quamic daer


Onder des coninx ingesinde,


Dat ic daer te houe vinde,


1385Ets op mi so
verbolghen al:


Quamic daen, et111 waer geual.


Nochtan dunket mi beter wesen


(Ghenese oft ix mach genesen)


Dat ic mit v te houe vare


1390Dant al
verloren ware,


Casteel, kinder ende wijf,


Ende daer toe mijns selfs lijf.


Jnne mach den coninc niet ontstaen.


Als gi wilt, so sul wi gaen.’ [89]


1395Hier112 na sprac hi: ‘vrouwe Ermelijn,


Jc beuele v de kinder mijn,


Dat gire wale pleget nv.


Vor alle dander beuelic v


Minen iongen sone Reynaerdijn.


1400Hem staen die
rode granekijn


So om sijn mulekijn ouer al: (fo. 111 ra.)


Jc hope, hi na mi slachten sal.


Hier es Roseel, een scone dief,


Desen heb ic oec also lief,


1405Als yement sine kindre
doet.


Doedi minen kindren goet


Ende gan mi god dat ic ontga,


Jc salt mi nemen harde na,


Ofte ic salt v mit eren lonen.’


1410Mit
houeschen113 worden ende
mit sconen


Nam Reynaert ande sine orlof


Ende rumede sijns selfs hof.


Hoe droue bleef vrouwe Ermeline


Ende har arme clene kinderkine,


1415Doe Reynaert
sceide van Maperthuus,


Ende hi hof ende huus


Liet al onberaden staen.


Nv hort wat Reynaert heft gedaen.


Tierst dat hi quam ande heyde,


1420Hi sprac te114 Grimbert ende seide:


‘Grimbert, scouwet, suete neue,


Van anxte suchtic ende beue.


Jc ga in vresen vander doet.


Myn berouwenisse is so groet


1425Van
sonden die ic hebbe gedaen,


Lieue neue, ic wil gaen


Te biechte hier te di:


Hier nes ander pape bi.


Heb ic mine biechte gedaen,


1430Hoe so de zaken
dan vergaen,


Mine ziele sal te claerre wesen.’


Grimbert antworde te desen:[91]


‘Oem, wil wi te biechten gaen,


So moeti verlouen saen


1435Alle diefte
ende allen roef,


Ofte diet v niet en geloef.’


‘Dat wetic wel’, sprac Reynaert:


‘Grimbert,115 nv hort
harwaert,


(Siet ic come v toe ghenaden)


1440Ende vandet mi
beraden


Van al gader mire mesdaet. (fo. 111 rb.)


Nv hort, oem, ende verstaet:


Confiteor116 pater et
mater,


Dat ic den otter enten cater


1445Ende
andren diren heb mesdaen,


Des wil ic in boeten staen.’


Grimbert sprac: ‘oem, wat walschdi?


Of gi iet wilt, dat segt mi


Jn dietsche, dat ict mach verstaen.’


1450‘Lieue neue, ic
heb mesdaen


Jegen allen dieren die leuen.


Bid gode dat hijt mi moet vergeuen.


Jc dede minen oem, haren Brune,


Al bloedich maken sine crune.


1455Tiberde dedic muse
vaen,


Daer icken sere dede slaen


Tes papen daer hi spranc int strec.


Jc hebbe gedaen groet ongerec


Cantecler  an sine kindre:


1460Waren si mere
waren si mindre,


Dier maectic emmer los.


Mit rechte claget hi ouer den vos.


Die117 coninc en is mi niet
ontgaen:


Jc118 hebbe hem
laster gedaen


1465Ende mesprijs
der coninginnen,


Des si spade sal gewinnen


Also vele eren van mi.


Oec hebic, dat seg ic di,[93]


Jsegrim meer bedroghen


1470Danic v soude
seggen moghen.


Jc hietene oem, dat was baraet,


Ysegrime die mi niene bestaet.


Jc maecten monic ter Elmaren


Daer wi beide begeuen waren:


1475Dat wart hem
wel sere te pinen.


Jc deden ande cloclinen119


Binden beyde sine voete.


Dat luden docht hem so soete


Dat hijt emmer wilde leren:


1480Dat verginc
hem te luttel eren,


Want hi lude so vtermaten, (fo. 111 va.)


Dat alle die gingen bider straten,


Entie waren binnen der Elmare


Waenden dattie duuel ware120


1485Ende
liepen daer si luden hoerden.


Eer hi doe in corten worden


Gesprac: ‘ic wil mi begeuen,’


Hadden si hem na genomen
tleuen.


Sint dedic hem crune geuen.


1490Hem gedenkets
al sijn leuen:


Dat wetic wel ouerwaer.


Jc dede hem bernen af sijn haer,


So dat hem de swaerde cramp.


Sint dedic hem meeren scamp


1495Optijs, daer
icken dede visscen


Dar hi niene conde ontwisschen,


Hine ontfinc daer menigen slach.


Sint leidicken op enen dach


Totes121 papen van
Boloys.


1500Jn al tlant van
Vermendoys


Sone woender gheen pape riker.


Die selue pape hadde een spiker


Daer menich vet baec in lach:


Des had ic dicke goet beiach.


1505Onder den
spiker had ic een gat


Verholenlike gemaket: indat[95]


So dedic Ysegrim in crupen.


Hi vant daer runtvleysch in cupen


Ende baken hangen harde122 vele.


1510Des vleysch liet hi in
sijn kele


So vele gliden vtermate:


Dat [als] hi weder vten gate


Waende keren123
sonder noet,


Was die lede buuc so groet


1515Dat hi
beclade124 sijn gewin.


Dat hongerich was comen in,


En conste <hi> sat niet comen wt.


Jc liep ende maecte groet geluut:125


Jnt torp wart groet gerochte.


1520Hort hoe ict dar toe
brochte!


Jc liep al dar die pape sat (fo. 111 vb.)


Te sire tafel ende at.


Die pape hadde een capoen,


Een dat alre beste hoen


1525Datmen
inden lande vant.


Et was gewennet toter hant.


Dien prandic in minen mont,


Recht vor die tafel daer hi stont,


Al daer die pape toe sach.


1530Doe riep die pape:
‘vanc, slach!


Help, wie sach dat wonder nie?


Die vos comt, dar ic toe sie,


Ende rouet mi in mijn huus.


So helpe mi spiritus sanctus,


1535So wie hem, dat
hire quam!’


Dat tafelmes126 hi vor hem nam


Ende sloech de tafel, dat si boech.127


Daer na nam hise datse128
vloech


Jn middewaerde den vloer.


1540Hi vloecte ende
swoer


Ende riep lude: ‘sla,
va!’[97]


Ende ic vor ende hi na.


Sijn tafelmes129 had hi op
geheuen


Ende brachte mi gedreuen


1545Op Ysegrime,
ende ic stont.130


Ende hadde thoen in minen mont


Dat groet was ende swaer,


Daer om mostict laten daer,


Wast mi leet wast mi lief.


1550Doe riep di pape:
‘ay, har dief,


Ghi moet desen roef131 hier
laten!’


Hi riep · ende ic liep mire straten,


Daer ic wesen woude.


Alse die pape op heffen soude


1555Dat hoen,
versach hi Ysegrime:


Doe naecte hem ene sware pine.


Hi warpene int houet mit enen messe.


Den pape volgeden si sesse,


Die alle mit grote stauen quamen,


1560Ende alsi
Ysegrime vernamen


Doe maecten si groet geluut, (fo. 112 ra.)


Entie gebure traken wt


Ende maecten groet niemare


Ende seiden, dat dar ware


1565Jns papen
spiker een wolf geuaen,


Die hem seluen heft gedaen


Biden buke in dat gat.


Alle132 die gone die horden
dat


Liepen dat wonder bescouwen.


1570Aldar wart Ysegrim
teblouwen,133


So dat mit hem ginc vten spele:


Want hi ontfinc harde vele


Groter slaghe ende worpe.


Dan quamen die kinder vanden
dorpe


1575Ende
verbonden hem die ogen.


Et stont hem so · hi most gedogen.


Hoe sere sloegen sine ende staken.


Daer sine vten gate traken[99]


Dogede hi vele ongeuals.


1580Si bonden
hem om sinen hals


Enen steen ende134
lieten gaen.


Doe riepen si die honde saen


Ende ghinghen bersen ende
iaghen.


Oec dienden si hem van135 grote slaghen


1585So lange, dat hi
gelouich was.


Doe viel hi neder in dat gras,


Als of hi ware steendoet.136


Doe was ghinder blijscap groet.


Ghinder was grote niemare.


1590Si leyden op
ene bare


Si droegene mit groten geluke


Ouer stene ende ouer struke


Buten den dorpe in een gracht.


Daer bleef hi leggende al die nacht.


1595Jnne weet hoe hi daen
ontfoer.


Sint verwaruic dat hi swoer


Mine hulde een iaer omtrent.


Dat dede hi op sulc couent,


Dat icken hoenre maken sat.


1600Doe leidicken
tot eenre stat,


Daer ic hem dede verstaen (fo. 112 rb.)


Dat vij · hennen ende enen
haen


Jn een groet huus ander straten


Op eene hanebalke137 saten


1605Recht ere
valbruggen bi.


Daer dedic Ysegrime mit mi


Op dat huus climmen bouen.


Jc seide, ic wilde hem wel louen,


Wil hi crupen in die valdore,


1610Dat hire soude
vinden vore


Van vetten hoenren sijn
geuoech.


Ter valdore ghinc hi ende loech


Ende croep dar in een deel van vare


Ende began hare ende dare


1615Te tasten
· ende als hi niet en vant,


Sprac hi: ‘et is bewant[101]


Te sorghen, inne vinde niet.’


Jc sprac: ‘oem, wats mi gesciet?


Crupet een luttel bet in!


1620Men moet wel
pinen om gewin.


Jc hebse wech die saten voren.’


Dus liet hi hem verdoren


Dat hi die hoenre te verre sochte.


Jc sach dat icken honen mochte


1625Ende hortene
dat hi ouer voer.


Dus viel hi neder op die vloer


Ende gaf enen groten val,


Dat si ontsprongen ouer al


Die binnen den huse sliepen.


1630Die biden vire
lagen · riepen:


Dat daer waer sine wisten wat


Gheuallen dor dat hemelgat.138


Si stonden op . ontstaken lecht.


Doe sine sagen, wart hi echt


1635Daer gewont toter
doet.


Jc hebbene bracht in menigher noet,


Dan ic v geseggen mochte.


Nochtan al dat ic dit gewrochte


Jegen hem, sone vruchtic niet


1640So sere, alse dat ic
verriet


Vrouwen Erswinen, sijn scone wijf,
(fo. 112 va.)


Dien hi lieuer heft dan sijn selues lijf.


Har dedic (god moet mi vergeuen)


Dat mi lieuer ware bleuen


1645Te doene, dan
et es gedaen.’139


Grimbert140 sprac: ‘oft gi wilt
gaen


Claerliken te biechten te mi


Ende sijn van vwen sonden vri,


So suldi spreken onbedect.


1650Jnne weet warwart gi
dit trect:


‘Jc hebbe iegen sijn wijf mesdaen.’


Oem, des en canic niet verstaen,


Warwaert gi dese tale keert.’[103]


Reynaert sprac: ‘neue Grimbeert,


1655Waer dat houeschede
groet,


Ofic hadde geseit al bloet:


‘Jc hebbe geslapen bi mire
moyen?’


Ghi sijt mijn maech: v souts vernoyen,


Seidic v enige dorperheit.


1660Grimbert, nv
hebic v geseit


Al des mi bedenket nv.


Doet mi aflaet, des bidic v,


Set mi dat v duncket goet.’


Grimbert was listich ende vroet.


1665Hi brac een rijs an
die hage141


Ende gaffer hem142 mede XL
slage


Ouer alle sine mesdade.


Dar na in gerechten rade


Riet hi hem goet te wesen


1670Ende sine
salmekine te lesen


Ende te vasten ende te viren


Ende weder in den wech te stiren143


Alle die hi buten wege saghe:


Ende hi hem vort alle dage


1675Redenlike soude
gheneren.


Hier na dede hi hem versueren


Beyde rouen ende stelen.


Nv moet hi sire zielen telen,


Reynaert, bi Grimberts rade


1680Ende gaen te
houewaert op genaden.


Nv144 es die bijchte gedaen.


Die heren hebben den wech bestaen


Tote des coninx houe waert.


Nv was buten der rechter vart,


1685Daer si te gaen
hadden begonnen,145


Een swaer couent van nonnen,


Dar146 menighe gans ende
menich capoen,


Menige hinne ende menich hoen[105]


Plaghen te weidene buten mure.


1690Dit wiste de felle
creature,


Die ongetrouwe Reynaert,


Ende seide: ‘tot ghenen houewaert


So leget onse rechte strate.’


Mit aldustanighen barate


1695Leide hi
Grimbert biden mure


Dar die hoenre bider scure


Ghinghen weiden harentare.


Der hoenre wart Reynaert geware.


Die oghen ghinghen hem der
ane.


1700Buten
den andren ghinc een hane,


Die beide vet was ende ionc:


Daer na dede Reynaert enen spronc


So dat hem de plumen stouen.


Grimbert sprac: ‘gi dunket mi
douen!


1705Onsalich oem, wat
wildi doen?


Wildi weder om een hoen


Jn al die grote misdaet slaen,


Daer gi die biechte sijt af gegaen?147


Dat mochtu wel sere rouwen.’


1710Reynaert sprac:
‘in goeden trouwen,


Jc hads vergeten, lieue neue.


Bid gode dat hijt mi vergeue!


En gesciet mi nemmermeer!’


Doe deden si enen
wederkeer148


1715Ouer ene smale
brugge.


Hoe dicke sach Reynaert ouer rugge


Weder daer die hoenre ghingen!


Hine conste hem seluen niet
beduingen,


Hi most sire zielen plegen.


1720Hadmen
hem thouet af geslegen,


Et ware ten hoenre waert geulogen,
(fo. 113 ra.)


Mijn waen en hadde mi bedrogen.


Grimbert149 sach
dat gelaet


Ende [...] seide Reynaert: ‘gi doet
quaet150


1725Dat gi mijn herte dus
verstort[107]


Ende mine bede testort.151


Liet mi doch lesen een pater noster,


Der hoenre zielen van den closter


Ende der gansen te genaden,


1730Die ic dicke hebbe
uerraden.


Die ic desen heiligen nonnen


Mit mire list hebbe af gewonnen.


Grimbert balsch, mar Reynaert


Hadde emmer toge ten hoenren wart,


1735Tes si quamen
ter rechter straten


Die si te voren hadden
gelaten.


Daer keerden si tes coninx houe
waert.


‘Hoe sere beuic,’ sprac
Reynaert,


Doe hi ten houe began naken,


1740Daer hi sere waende
mesraken.


Doe int hof was vernomen


Datte houe was comen


Reynaert mit Grimberde, den das,


Jc wane dae niemen en was


1745So arm no uan
so cranken magen,


Hine gereide op hem dat claghen:


Dit was al iegen Reinaerde.


Nochtan dede hi alse donuervaerde,


So hoe so hem te moede was.


1750‘Neue
Grimbert, de das,’


Sprac Reynaert: ‘leit ons die
hofstrate.’


Reynaert ginc in dien gelate


Ende in also bouder gebare,


Of hi des coninx sone ware


1755Ende hi niet en
hadde mesdaen.


Boudelike ginc hi staen


Vor Nobel, den coninc,


Ende sprac: ‘god, die alle dinc


Gheboet · hi geue v, coninc here,


1760Groet gelucke
ende groet ere!


Jc groetu, ende ic hebbe recht, (fo. 113 rb.)[109]


En hadde noyt coninc enen knecht


So getrouwe iegen hem152


Als ic v oyt was ende noch ben:


1765Dat is dicke
worden in scijn.


Nochtan sulke die hier sijn


Souden mi gherne, wanic, rouen


Vre hulden, wildise gelouen.


Neen gi niet: god moet v lonen!


1770En temet niet der
coninc cronen


Dat si153 den scalken
ende den fellen


Te lichte gelouen, dat si hem tellen.


Nochtan wil ict gode clagen:


Der es so uele in onsen daghen,


1775Die
honichscalkers,154 die wroegen
connen,


Die nv der vroeder hant hebben
gewonnen


Ouer al inden riken houen,


Dat si so uerre sijn comen bouen,


Dat si den luden doen groten toren,


1780Die gene scalcheit an
is geboren.


Dat wreke god an har leuen,


Ende moete hem ewelike geuen


Alsulke loen als si sijn waert!’


Die coninc sprac: ‘ay, ay,
Reynaert,


1785Ay, Reynaert,
onreine quaet,


Wat condi al scone gelaet!


En sel v helpen niet een caf.


Comet vwes smekens af.


Jn werde bi smekens niet v vrient.


1790Danc hebt gi ·
hebbes wel verdient


Jn saken harde menichfoude.


Ghi hebt oec wel gehouden


Dien vrede, dien ic had gesworen.’


‘O wi, owi, wat heb ic al
verloren,’


1795Sprac Cantecleer, al
dar hi stont.


Die coninc sprak: ‘des hout vwen
mont,


Har Cantecleer, ende laet mi
sprecken.155


Laet mi antworden sine treken.


Ay, ay, dief Reynaert,[111]


1800Dat gi mi lief hebt
ende waert,


Dat hebdi sonder vwe pine (fo. 113 va.)


Minen boden gedaen in scine:


Den here Tibert ende Brunen,


Dien noch bloedich es sine crune.


1805Jnne wil v niet
langher melden,


Reynaert, et sal vwe kele ontgelden


Noch156 huden opene
wile.’


‘Nomine domine xpm file,’157




Her coninc, wat bestaet mi dat,


1810Of hi Lamfreits honich
at,


Ende hem die dorper laster
dede?


Noch heft Brune so grote lede,


Was hi teblouwen158 of
versproken


Ware hi vroet, hi had gewroken,


1815Eer hi vlo int
water.


Bi dander side Tibert, den cater,


Dien ic herbergede ende wel ontfinc,


Of hi om stelen ginc


Tes papen, sonder minen raet,


1820Ende hem
die pape dede quaet:


Bigode, soudic des ontgelden,


So mochtic mijn gelucke wel scelden.’


‘Hort,’ sprac Reynaert: ‘her
coninc Lioen,


Wien twiuelt des, gine moget doen


1825Dat gi gebiet ouer
mi?


Hoe groet mine misdaet si,


Ghi moget mi rouen ende scaden.


Wildi mi sieden of braden


Ofte hangen ofte binden,


1830Jnne mach v niet
ontwinden.


Alle diren sijn in v bedwanc.


Ghi sijt starc ende ic bin cranc,


Mine helpe es clene · duwe es groet:


Bigode, al sladi mite doet,


1835Dat es ene cranke
wrake.’


Recht in deser seluer sprake


Spranc op Bellijn, de ram,[113]


Ende een, die mit hem quam,


Dat was dame Awi.159


1840Bellijn sprac:
‘gawi


Alle vort mit onser clagen.’ (fo. 113 vb.)


Brune spranc op mit sinen magen,


Ende Tibert, sine geselle,


Ende haer Ysegrim, die felle,


1845Foret adent, dat
euerswijn,


Entie rauen Tiselijn,


Pancer, dat dier, otter Bruneel,


Daer na die vischpute Peel,


Blacart, die boc · Brisaert, de stier,


1850Cuwart, die hase, dat
blode dier,


Dat eencorn die Ruceel,


Dat watermael Mucereel,


Die wesel, mijn vrouwe fine,


Cantecleer entie kinder sine


1855Maecten groet
gevederslach,


Dat foret, dat clene beiach,


Liep al mede in dese scare.


Ende si gingen al openbare


Vor haren here, den Coninc, staen


1860Ende
daden Reynaert vaen.


Nv ginct ginder opeen
pleidiren.


Noch nie ne160 sach man van
diren


Alse scone tale, als was hijr


Tusschen Reynaert ende ander
dijr.


1865Orconden
gingen die dat horden.


Soudic die tale entie worden


Van reden diemen hadde daer161


Vort brengen, et ware mi te swaer.


Daer om cortic v die wort.


1870Die beste reden
ginc dar vort,


Die clage, die de dire onbonden,


Quam vort mit sulker orconden,


Alsi sculdich was te doene.


Die coninc dreef sine baroene


1875Te vonnesse van
Reinaerts zaken.[115]


Doe wildense dat men soude maken


Ene galge starc ende vast,


Datmen Reynaert, den fellen
gast,


Op soude hangen bisire kele.


1880Nv gaet mit
Reynaerde vten spele.


Doe Reynaert dus ver[or] deelt
was,162 (fo. 114
ra.)


Orlof nam Grimbert, de das,


Mit Reinaerts naesten magen.


Sine constent niet verdragen,


1885No gedulden, no
gedogen,


Datmen Reynaert vor har oghen


Soude hangen als een dief.


Nochtan wast hem somen lief.


Die coninc was harde vroet,


1890Die doe mercte
ende verstoet,


Dat so menich iongelinc


Mit Grimbert vten houe ginc,


Die Reynaerde na163 bestoet,


Doe pensde hi in sinen moet:


1895‘Hier mach in
lopen ander raet.


Al es Reynaert selue quaet,


Hi heft menigen goeden maech.’


Doe sprac hi: ‘wie sidi traech,


Ysegrim ende here Bruun?


1900Hier es menich muur
ende menich tuun,164


Comt hi · iij · voete vter noet,


Sine liste die is so groet,


Ende hi weet so menigen keer,


Hine wert geuangen huden meer.


1905Salmen
hangen, twine doetment dan?


Eer men nv gereiden can


Ene galge, so est nacht.’


Ysegrim was165 wel bedacht


Ende sprac: ‘hier es ene galge
bi.’


1910Mittien166 worde versucht hi.


Doe sprac here Tibeert:[117]


‘Ysegrim, v es verseert


Vwe herte · inne wancons v niet,


Bidien want hijt al beriet


1915Ende selue mede
ginc,


Daermen v twee brueder hinc,


Reynaerdijn ende Widelanken:


Ets tijt, wildijt hem danken.167


Ysegrim sprac: ‘her Tibeert,


1920Wat gi ons al
gader leert!


En gebrake ons niet een strop, (fo. 114 rb.)


Lange wiste Reynaerts crop


Wat hi achter mochte wegen.’


Reynaert, die lange hadde geswegen,


1925Sprac: ‘gi
heren, cort mine pine.


Tibert heft ene vaste line


Die hi beiagede om sine kele,


Daer hi vernoys hadde vele,


Jnt huus daer hi den pape beet,168


1930Die vor hem
stont al sonder cleet.’


‘Her Ysegrim,’ seit hi: ‘haest v
voren.


Ja sidi dar toe uercoren,169


Ghi ende Brune, dat gi sult doden


Reynaert, vwen neue, den roden.


1935Doedi Tiberde oec mede
gaen:


Ghi hebt vele des teer gedaen.


Tibert can climmen, hi mach die line


Op dragen sonder vwe pine.


Ghi drie gaet vore, maect gereet.


1940Dat gi yet let, dat is
mi leet!’


Doe sprac Ysegrim te Brunen:


‘So mi de closterlike crunen


Die bouen op minen hoefde staet,


Jnne horde noyt so goeden raet


1945Alse Reynaert
geuet selue hijr.


Hem langet om cloesterbijr:170[119]


Nv gawi voren ende brouwent
hem!’


Brune sprac: ‘Tibert, neue, nem


Dese line, du salt mede lopen.


1950Reynaert, hi
moet nv becopen


Dijn171 oge ende mijne scone
lier.


Gawi ende hangen so hoge hier,


Dats lach hebben al sine vrient!’


‘Bi gode, hi heuets wel
verdient,’


1955Sprac Tibert
ende prant die line:


‘Jnne dede nie so lieue pine.’


Nv waren die · iij · heren
ghereit,


Die Reynaert hadden harde leit,


Dat was de wolf ende here Tibeert


1960Ende her Brune,
die had geleert


Honich te stelen te sire scaden. (fo. 114 va.)


Ysegrim was so beraden,


Eer hi vanden houe sciet,


Hine wildes laten niet


1965Hine vermaende
nichten ende neuen


Ende alle, die te houe bleuen,


Beyde gebure ende gaste,


Dat si Reinaerde hilden vaste.


Vrouwen Erswinen, sinen wiue,


1970Beualhi bi
haren liue,


Dat sistont bi Reinaerde


Ende sine name biden baerde,


Ende si van hem niene
scede172




No dur nijt no dur noet


1975No dur vrese vander
doet.


Reynaert antworde in corten
worden,


Dat alle die dar stonden horden:


‘Her Ysegrim, halue173
genade!


Al waer v lief v scade!


1980Al brengdi mi in
vernoye:


Jc weet wel, soude mijn moye


Te rechte denken ouder daet,174


Sine dade mi nemmer quaet.[121]


Mar gi Ysegrim, suete oem,


1985Ghi nemet ws
neuen cranken goem,


Ende her Brune ende her Tibeert,


Dat gi mi hebt dus onweert:


Ghi drie hebt gemaket al,


Datmen mi ontliuen sal.


1990Dar toe hebdi
gemaket


Dat so wie so mi genaket.


Scelt mi dief ende hebt mi leet.


Daer omme moeti, god weet,


Gemort werden alle175
drie,


1995Ghine haest also dat
gescie


Al dat gi begeert te doene!


Mi is dat herte noch so coene:


Enne dar wel steruen enewaerf.


En wert mijn vader, doe hi starf,


2000Van
allen sinen sorgen vri?176




Mittien worde porreden si (fo. 114 vb.)


Ende liepen177
springende ende waren blide


Ende pijnden hem te stride


Te springen ouer enen tune,


2005Ysegrim
ende here Brune.


Tibert volgede hem naer:


Hem was de voet een luttel swaer


Vander linen, die hi droech.


Nochtan was hi rasch genoech:


2010Dat dede hem
de goede wille.178


Reynaert stont ende sweech al stille


Ende sach sine viande lopen,


Die hem den strop waenden
knopen.


‘Mar et sal bliuen,’ sprac
Reynaert,


2015Die staet ende
scouwet derwaert,


Dat si springen ende lopen
ende keren,[123]


Ende pensde: ‘deus, welke
ioncheren!


Nu laetse springen ende lopen.


Leuic, si sullen noch becopen


2020Har ouerdaet
ende har scampien,


Mine gebreke reynaerdien.


Nochtan so sijnsi mi


Lieuer verre dan bi,


Die gone die ic meest ontsach.


2025Nv wilic
proeuen of ic mach


Te houe bringen een baraet,


Dat ic vor de dageraet


Jn groten sorgen vant te nacht.


Heft mine list sulke cracht


2030Als ic wane dat si
doet:


Al is hi listich ende vroet,


Die coninc, ic wanen noch
verdwasen.’


Die coninc hiet den horen
blasen


Ende hiet Reynaert
wtwaert179 leiden.


2035Reynaert sprac:
‘laet yerst gereiden


Die galge, dar ic an hangen sal,


Ende daer binnen sal ic al180


Den volke mine bijchte conden.


Jn verlatenisse mire sonden


2040Jst beter
dattet volc verstaet


Mine bijchte ende mine ouerdaet,
(fo. 115 ra.)


Dan si enen onsculdighen man


Mine ouerdaet tegen an.’


Doe sprac die coninc: ‘sege
dan.’


2045Reynaert stont
als een serich man


Ende sach omme harentare.


Dar na sprac hi openbare:


‘Nv es in des coninx huus


Niemen, semmi sinte dominus,


2050No vrient no
viant, inne ben


Een deel mesdadich iegen hem.


Nochtan hort alle, gi heren:[125]


Laet v wisen ende leren,


Hoe ic Reynaert, de181
arminc,


2055Tiersten andie
loesheit vinc.


Jn allen tiden spade ende vroe


Was ic een houesch kijnt noch toe.182


Datmen mi spaende vander
mammen,


Doe ginc ic spelen mitten
lammen


2060Dur tehorne dat
gebleet,


So lange dat icker een
verbeet.


Tierst lapedic dat bloet:


Et smaecte so wel, et was so goet,


Dat ic dat vleisch ontgan.


2065Daer leerdic
leckernie an,


So uele dat ic liep tengeten


Jnt wout, dar icse horde bleten.


Daer verbetic hoekine twee.


So ic des dede mee,


2070So ic wart
bouder183 ende coenre.


Jc verbeet ganse ende hoenre


Ende vincse dar icse vant.


Doe bloedich wart mijn tant,


Wart ic so fel ende so wreet


2075Dat ict al
suuer op verbeet


Al dat ic vant [ende] mi dochte,


Dat mi bequam ende ic
vermochte.


Daer na quam ic an Ysegrime


Te winter, an enen couden
rime,


2080BiBelsele onder
enen boem.


Jc rekende dat hi waer mijn oem (fo. 115 rb.)


Ende began een zibbe te tellen.


Aldar worde wi gesellen:


Dat mach mi te rechte rouwen.


2085Dar184
belouede wi mit trouwen


Rechte geselscap malc andren,


Ende begonsten te samen
wandren:


Hi stal dat grote ic stal dat clene.[127]


Ende oec niet so gemene.


2090Jnne was in
hogen ende vro,


Mochtic mijn deel hebben half.


Als Ysegrim beiagede · j ·
calf185


Oft enen weder oft enen ram,


So grimmede hi ende maecte186 hem gram


2095Ende tonede mi
een gelaet,


Dat so suer was ende so quaet,


Dat hire mi mede van hem
verdreef


Ende hem allene mijn deel bleef,


Nochtan en at ic en twint van dien.


2100So menich waerf
heb ic gesien,


Als wi ene goede proye lageden,


Ende ic ende mijn oem
beiageden


Enen osse of enen bake,


So ginc hi sitten mit gemake


2105Mit sire
vrouwen Erswinen


Ende mit sinen iongen
kinden:


So mochtic dan cume hebben


Ene vanden minsten rebben,


Die sine kindren had beknaget.


2110Dus nauwe hebic mi
beiaget.


Nochtan was mi luttel des noet:


Mar dat mijn sin so groet


Die lieue droech te minen oem,


Die mijns nu nemet187
cranken goem,


2115Jc hadde wel
gewonnen tetene.


Coninc, dat doe ic v te wetene:


Jc hebbe noch in mijn gewout,


Beyde siluer ende gout,


So vele dat cume een wagen


2120Te · vij
· waeruen souden dragen,’


Alse die coninc dat verhorde,
(fo. 115 va.)


Gaf hi Reynaerde selue antworde:


‘Reynaert, wane quam v dese
scat?’


‘Coninc, wannen?188 ic
seg v dat.[129]


2125Wildijt weten
als ic weet,


No dur lief no dur leet


Sone salt bliuen nv uerholen.


Coninc, dese scat was
verstolen .189


En ware hi verstolen niet,


2130Dar ware mort bi
gesciet


Des mogedi mi wel getrouwen,


An v lijf · in rechten trouwen;


Die coninginne wart vervaert


Ende sprac: ‘o wi, Reynaert!


2135Owi, Reynaert,
owi, owi!


Owi, Reynaert, wat segdi?


Owi, lieue Reynaert,


Jc mane190 v bider seluer
vaert,


Die v ziele varen sal,


2140Dat gi di wareit
segget al


Ende openbare bringet vort,


Of gi weet enige mort


Of enigen mordadeliken raet,


Die iegen minen here gaet.


2145Dat laet hier
openbare horen!’


Nv hort hoe Reynaert sal verdoren


Den coninc entie coninginne,


Hoe191 hi verweruen
sal mit sinne


Des coninx vrientscap ende sine hulde,


2150Ende hoe hi
buten hare sculde


Brunen ende Ysegrime beyde


Op een wel grote ongereyde192


Ende in vresen ende in ongeual


Jegen den coninc brengen sal,


2155Die hier waren
so fier,


Dat si waenden een bier


Te sinen laster hebben
gebrouwen:


Jc wane wel in rechten trouwen,


Dat hi sal weder mede blanden,


2160Dat si drinken
sullen mit scanden. [131]


Jn een gelaet van droeuen sinne
(fo. 115 vb.)


Sprac Reynaert: ‘edel
coninginne,


Al haddi mi niet gemaent,


Ic ben een die steruen waent:


2165Jn laet niet
leggen op mijn ziele,


Storuic, malichte mi geuiele,


In de helle dar om te sine


Jn groet torment ende pine.


Jn dien dattie coninc milde


2170Een gestille
maken wilde,


Jc soude hem tellen wel mit
staden


Hoe iamerlike hi was verraden


Te morden van sinen lieden.


Nochtan diet alre meest berieden


2175Sijn some van
mijn liefsten magen


Die ic wel node soude bedragen,


Ne dar die sorge vander hellen,


Dar men seit dat si in quellen


Die steruen ende weten mort,


2180Sine bringense
selue vort.’


Den coninc wart dat herte
swaer


Ende sprac: ‘Reynaert, seistu mi
waer?’


‘Wat?’ sprac Reynaert: ‘here,
vragedi des?


En weti wel hoet mit mi es?


2185Ne bewant, edel
coninc!


Al ben ic een arminc,


Hoe mogedi sulke wort getemen?


Waendi dat ic wil nemen


Een logen op [mijne] lange vaert?


2190Neen ick en
trouwen,’ sprac Reynaert.193



[133]

Nv vernemet alle gader


Hoe Reynaert sinen eerdschen
vader


Mit verradenisse sal bedragen194


Ende een van sinen liefsten
magen:


2195Dat was
Grimbert, die das,


Die hem hout van herten was.


Dit dede Reynaert omme dat,


Dat hi wilde datmen te bat


Sine worde gelouen soude


2200Van
sinen vianden,195 of hi hem woude


Die verradenisse tien an. (fo. 116 ra.)


Nv hort hoe Reynaert began.


Reynaert sprac: ‘wilen tenen
stonden


Hadde mijn here mijn vader vonden


2205Des coninx Hermerikes
scat


Jn een verholenlike stat.


Doe196 mijn vader hadde
vonden


Den scat, hi wart in corten
stonden


So ouerdadich ende so fier,


2210Hi onwerde alle
dier


Die sine genote te uoren waren.


Hi dede Tibert, den cater,
varen


Jn Ardeuene, in dat wilde197
lant,


Aldar hi Brunen, den bere, vant.


2215Hi onboet Brune grote
houde:


Ende hi in Vlaendren comen
soude,


Of hi coninc wilde wesen.[135]


Brune wart harde blide van desen:


Hi hads menigen dach begaert.


2220Brune maecte
hem te Vlaendren waert


Ende quam inwaerts198 int
suete lant,


Aldar hi minen vader vant.


Mijn uader onboet Tibert, den wisen,


Ende har Ysegrim, den grisen.


2225(Tibert, die
cater, was die wijste)


Ende quamen bienen dorpe hiet
Ijste.


Tusschen Ijste ende Ghent


So hilden si een paerlement


An een beloken nacht.


2230Doe quamen si
bi sduuels cracht


Ende bi sduuels gewelt,


Dar swoeren si an dat woeste velt


Alle viue des coninx doet.


Nv hort alle wonder groet!


2235Si swoeren op
Ysegrims crune


Alle uiue, dat si Brune


Souden bringen199 op
den stoel tAken


Ende souden geweldich coninc
maken.


War yeman vans coninx magen.


2240Die dat niet ne wilde
uerdragen,


Jegen hem stunen mijn vader
soude (fo. 116
rb.)


Mit sinen siluer ende mit sinen
goude,


So den gonen setten achter.


Dat hi soude hebben lachter.


2245Dit wistic ende
seg v hoe.


Ens morgens wel vroe


Gheuiel dat mijn neue, die das,


Van wine een deel in hogen was,


Ende hijt in rade minen


2250Wiue ·
vrouwen Ermelinen,


Al van punte te punte seide,


Dar si liepen andie heyde.


Mijn wijf es een vroede vrouwe,


Si gaf Grimberde hare trouwe


2255Dattet
verholen bliuen soude.


Ten yersten dat si quam te
woude,[137]


Dar ic was ende si mi vant,


Si vertellet mi te hant,


Mar et was al stillikine.


2260Oec seide si mi
puntekine,


Die ic kende so waer,


Dat mi al mijn haer


Opwaert stont mit groten vare.


Mijn herte wart mi openbare


2265Alse cout als een
ijs.


Jc gepijnde, hoe dane wijs


Die puden wilen waren vri,


Ende hoe si clageden dat si


Te uele waren sonder bedwanc,


2270Ende hoe si
makeden een bedranc200


Ende groet gecrai op gode,


Dat hi hem gaue bi sinen gebode


Enen coninc diese dwonge:


Des baden out ende ionge


2275Mit groten
gecarme ende gelude.


God gehorde de pude


Tenen tide uanden iare


Ende sende hem den Odeuare,


Diese verbeet ende verslant


2280Jn allen
tiden dar hise vant,


Beyde int water ende opt velt,
(fo. 116 va.)


Dat hise vant in sire gewelt,


Hidede hem emmer ongenade.


Doe clageden si, et waer te spade.


2285Et was te spade, ic
segget u201 twi:


Die te uoren waren vri


Sullen sonder wederkeer


Bliuen eigen emmermeer


Ende leuen in eweliken vare


2290Onder den
coninc Odeuare.


Ghi heren, arm ende rike,


Jc vruchte dat dit is gelike


Dat nv soude geuallen.


Des droegic vor v allen,[139]


2295Ghi heren, de
sorge vor v:


Dat gi mi luttel danket nv.


Jc kende Brunen scalc ende quaet


Ende fier van groter ouerdaet.


Daer om vruchtic sere


2300Ende pensde,
wart hi onse here,


Dat wiwaren alle verloren.


Jc kende den coninc wel geboren


Ende suete ende goedertieren


Ende genadich allen diren,


2305Ende et duchte
mi van allen dinge


Een quade mangelinge,


Die ons altoes ne mochte comen


Niwer teren noch te vromen.


Hier om pensde ende pogede


2310Mijn herte, die
sorge grote dogede,


Eer si vant een sake,


Dar so bi scorde ende brake


Mines vader bose raet,


Die een dorper ende een quaet


2315Coninc
ende here maken waende.


Emmer bad ic god ende maende


Dat hiden coninc minen here


Behilde sine werltere.202


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .


Si souden wel des raets getelen203


2320Onder
hem ende sine gespelen


Dattie coninc worde gestoten.
(fo. 116 vb.)


Jn diepen gepense ende in
groten


Was ic dicke hoe ic die stat


Soude vinden, dar die scat


2325Lage, die mijn
vader had vonden.


Jc wachte nauwe tallen stonden


Minen vader ende leide hem
lagen


Jn menigen bosch ende in hagen,


Beide in velde ende in woude,[141]


2330Waer so mijn
vader, die listinge oude,


Hene toech ende hene liep.


Wast droge, wast diep,


Wast bi dage, wast bi nachte,


Jc was emmer in die wachte.


2335Tenen
stonden dat ic mi dar na


Hadde bedect mit groenen verna,


Ende ic gestrect lach neuen deerde,


Van dien scatte, dien ic begeerde,


Gherne iet hadde vernomen,


2340Doe sach ic
minen vader comen


Wt enen hole gelopen.


Doe began ic den scat te204
hopen


Biden barate die ic hem sach


Driuen, als ic v seggen mach,


2345Recht also als ict
vernam.


Als hi vten hole quam


Al omme siende mercte hi


Of hem yement ware bi.


Ende als hi niement en sach,


2350Doe quedde hi
den sconen dach


Ende stopte205 thol mit sande


Ende maectet206 gelijc
den lande.


Dat ic dit sach, dat en wist hi niet.


Oec sachic, eer hi dane sciet,


2355Dat hi den
start liet mede gaen,


Dar sine voete hadden gestaen,


Ende decte sijn spore mitter
mouden.


Dar leerdic an den vroeden
ouden


Een deel der meisterliker liste,


2360Daric te voren
niet af en wiste.


Aldus liep mijn vader danen (fo. 117 ra.)


Ten dorpe waert, dar die vette hanen


Entie vette hinnen waren.


Tierst dat ic durste baren,


2365Spranc [ic] op
ende liep ten hole.


Oec ne was ic so niet in dole[143]


Jnne geraecter toe te hant.


Scire scrauedic op dat sant


Mit minen voeten ende croep
in.


2370Aldar vant207 ic groet gewin.


Dar vandic siluer ende gout:


Hier nes nv niemen so out,


Dies nie so uele tegader sach.208




Jn ginc trecken ende dragen


2375Sonder carre
ende sonder wagen


Ouer dach ende ouer nacht,


Mit al gader mire cracht.


Mi halp mijn vrouwe Ermeline.


Doe dogede wi dicke grote pine,


2380Eer wi den
manliken scat


Brachten in een ander stat,


Dar hi [bet] lach tonsen gelage.


Wi droegen onder enen hage


Jn een hol verholenlike.


2385Doe was ic
van scatte rike.


Nv hoert wat si hijr binne daden


Die [den] coninc hadden
verraden.


Bruun, die here, hi sende wt


Verholenlike sijn saluut


2390Achter lande
ende geboet


Al den gonen rikeit groet,


Die dienen wilde om sout.


Hi geboet hem siluer ende gout


Te geuen mit milder hant.209


2395Mijn vader liep
in al dat lant


Ende droech des heren Brune brieue.


Hoe luttel wisti dattie dieue


Te sinen scatte waren geraect,


Dies hem quite hadden gemaect.


2400Dat hijs · iij
· hellinge ne had gewonnen,


Al had hire mede de stat210 van
Lonnen (fo. 117
rb.)


Alte male mogen211 copen.[145]


Dus wan hi an sijn omme lopen.


Doe mijn vader al omme ende
omme


2405Tusschen die
Elue entie Ronne


Hadde gelopen al dat lant,


Ende hi menigen sariant


Had gewonnen mit sinen goude,


Die hem te hulpen comen soude,


2410Alse die somer quame
int lant,


Doe keerde mijn vader dar hi vant


Brunen entie gesellen sine.


Doe telde hi hem die grote pine


Entie menichfoude sorge,


2415Di hi vor die hoge
borge


Jnt lant van Sassen had
geleden,


Dar die iagers an reden


Alle dage mit haren honden,


Diene verraden te menigen
stonden.


2420Dat telde hi
hem te spele al gader.


Dar na togede hem mijn vader


Die Brunen, den bere, wel
bequamen:


Dat xij c̱ al bi namen,


Dar Ysegrims mage an stonden,


2425Mit scarpen
clawen mit widen monden,


Al sonder die catzen entie
beren,


Die al in Brunes soute waren,


Entie vosse mitten dassen


Van Doringen ende van
Sassen,


2430Die alle hadden
gesworen,


Jn dien datmen hem gaue te
voren


Van · XX · dagen har
sout,


Die souden Brunen mit gewout


Comen mittien yersten bode.


2435Dit benam ic, danc
gode!


Doe mijn vader had gedaen


Sine boetscap, soude hi gaen


Ende scouwen sinen scat.


Ende als hi quam te seluer
stat


2440Dar hine had
gelaten te voren,


Doe was die scat al verloren (fo. 117 va.)[147]


Ende sijn hol was tebroken.212


Wat holpe hijr af vele gesproken?


Doe mijn vader dat vernam,


2445Wart hi droeuich
ende gram,


Dat hi van torne hem seluen
hinc.


Dus bleef al achter Brunen dinc


Mit mire behendicheden al.


Nv hort hier mijn ongeual:


2450Ysegrim ende her
Brune,213 die vraet,


Hebben nv den nausten raet


Mitten coninc openbare,


Ende arm man Reynaerde stat et sware!


Die coninc entie coninginne,


2455Die beide
hoepten ten gewinne,


Si leiden Reynaert buten te
rade


Ende baden hem dat hi wael
dade


Ende hi hem wijste sinen scat.


Alse Reynaert horde dat,


2460Sprac hi:
‘soudic wisen mijn goet


Den gonen die mi anxt doet,


So waric buten minen sinne.’


‘Neen, Reynaert,’ sprac214 die coninginne:


‘Mijn here sal v laten leuen,


2465Ende sal v
vriendeliken vergeuen


Al gader sinen euelen moet,


Ende gi sult vorwaert meer sijn vroet


Ende wesen goet ende
getrouwe.’


Reynaert sprac: ‘dit doe ic, vrouwe,


2470Jn dien dat mi die
coninc nv


Vaste geloue hier vor v,


Dat hi mi gheue sine hulde


Ende hi al mine sculde


Wil vergeuen, ende om dat


2475So wil ic wisen
minen scat


Den coninc, al dar hi leget.’


Die coninc sprac: ‘ic waer al
ontweget,[149]


Wildic Reynaerde wel gelouen.


So suete es hem stelen ende
rouen


2480Ende [liegen]
geboren int been.’ (fo. 117
vb.)


Die coninginne sprac: ‘neen,


Ghi moget Reynaerde gelouen wel:


Al was hi hier te uoren fel,


Hi nes niet dat hi was.


2485Ghi hebt gehort hoe hi
den das


Ende sinen vader heft bedragen


Mit morde ende mit magen,


Ende mocht hebben bedragen
ander liede,


Wil hi wesen meer van quaden
diede.’


2490Doe sprac die
coninc: ‘lieue vrouwe,


Es hi fel ofte ongetrouwe,


Sint dat ghijt mi dorret raden,


Al waendic dat mi soude scaden,


So wil ic laten op een couent


2495Dese worde ende
dit genent


Op Reinaers trouwen laten staen.


Mar ic seg v sonder waen:


Doet hi meer archede,


Alle die hem ten tienden lede


2500Sijn belanc
sullent becopen.’


Reynaert sach den coninc belopen


Ende wart blide in sinen moet


Ende sprac: ‘here, ic ware onvroet,


Ne louedict niet wel also.’


2505Doe nam die
coninc ene stro


Ende uergaf Reynaerde al gader


Den wanconst uan sinen
uader


Ende sines selues mesdaet altoe.


Al was Reynaert blide doe,


2510Dat ne dunket
mi gheen wonder215 wesen:


Jane was hi vander doet genesen?


Doe Reynaert quijt was gelaten


Doe was hi blide vtermaten,


Ende sprac: ‘coninc, edel here,


2515God moet v
lonen al der ere,


Die gi mi doet ende mijn
vrouwe,[151]


Die houesch is ende getrouwe.


Jc merke wel dat gi mi doet


So groet ere ende so groet goet,


2520Dat nieman es
onder die sonne,


Dien ict also wale onne, (fo. 118 ra.)


Als ic v doe ende mire vrouwen,


Entes scattes, bi mire trouwen.’


Reynaert nam een stro vor hem


2525Ende sprac:
‘here coninc, nem!


Hier geuic v op dien scat,


Dien wilen Ermeric besat.’


Die coninc ontfinc dat stro


Ende dankes Reynaerde also


2530Ende216 alse quansijs: ‘dese mach mi doen
ere.’


Reynaerts herte loech so sere,


Datment wel anhem vernam,


Doe hem die coninc gehorsam


Algader was te sinen wille.


2535Reynaert sprac:
‘here, swiget stille.


Merket waer mijn reden gaet.


Jnt hoghestende van Vlaendren staet


Een berchstaet217 ende hiet
Hulsterloe.


Coninc, gi moget wel wesen vroe,


2540Mogedi
onthouden dit:


Een trompboem,218 hiet Criecpit,


Staet int suutwest niet verre danen.


Here coninc, gine droeuet niet wanen


Dat ic der waerheden misse:


2545Dats een der
meester wildernisse,


Datmen weet in enich rike.


Jc seg v gewaerlike


Dat som wile lijt eenhalf iaer,


Dat toten bome ne comet daer


2550No weder
man no wijf[153]


No creature die heuet lijf,


Sonder die vle entie scuufwt,


Die dar nestelen indat cruut


Of enich ander vogelijn,


2555De elwaer gherne wilt
sijn


Ende daer biauenture lidet:


Coninc, dar leit mijn scat gehidet.


Coninc, die stede hiet Criekeputte:


Verstaet dit wel et is v nutte:


2560En weet nieman
so getrouwe.


Ghi sult dar gaen gi ende v vrouwe.
(fo. 118 rb.)


Niemen laet sijn v bode


No bi gebede no bi gebode:


Mar gaet dar selue, ende alse gi


2565Ten seluen
putte comet bi,


Ghi sult vinden ionge berken.


Here coninc, dat suldi merken:


Die alre naest den putte staet,


Coninc, tot dien berge gaet.


2570Dar leit die scat
onder begrauen.


Dar suldi deluen ende scrauen


Een luttel mos in dene side.


Dar suldi vinden menich gesmide


Van goude rikelic ende scone.[155]


2575Ghi sult oec
vinden mer219 die crone,


Die Ermeric, die keyser, droech,


Ende ander sierheden genoech:


Edel stene, guldijn werc.


Men cochter niet om · m ·
marc.


2580Ay coninc, als
gi hebt dat goet,


Hoe dicke suldi in vwen moet


Gepensen: ‘Reynaert,220
getrouwe vos.


Die hier groeues in dit mos


Desen scat bi dire list,


2585God geue di goet al
war du bist!’


Doe antworde die coninc saen:


‘Reynaert, sal ic die vaert bestaen,


Ghi moet sijn an onse vart,221


Ende gi moet ons, Reynaert,


2590Helpen
vwen scat ontdeluen,


Jnne wane niet bi mi seluen


Aldar nemmermeer geraken.


Jc heb gehort genoemen222
Aken


Ende Parijs: ist dar niet na?


2595Ende ist also
als ict versta,


So smeecti, Reynaert, ende roemet,


Criekeput dien gi dar noemet,


Wanic, is een geuenst naem.’[157]


Dese tale was Reynaerde ombequaem,


2600Ende
verbalch ende sprac: ‘ia, ia,


Ghi siter, coninc, also na, (fo. 118 va.)


Alse van Coelne tote mere.


Waendi dat ic v die lere


Wil wisen indie Jordane?


2605Jc sal v togen, als ic
wane,


Orconde genoech al openbare.’


Hi riep lude: ‘Cuwart, gaet hare,


Comt voerden coninc, Cuwart!’


Die dire sagen darwart


2610Ende
wonderden alle wat dar ware.


Cuwart ghinc beuende223
ende in vare,


Hem wonderde wat die coninc
woude.


Reynaert sprac: ‘wat, Cuwart, hebdi
coude?


Ghi beuet, sijt blide sonder vaer,


2615Segt minen
here, den coninc, waer!


Des manic v bider trouwen


Die gi ver Genten,224 mire
vrouwen,


Ende hem seluen sculdich225 sijt.’


Doe sprac Cuwart: ‘vermaledijt


2620So moetic
werden, al wistic wel


Dat mi costen soude mijn vel,


Oft ic liege enich wort


Al waert van enige mort,


Want gi mi manet bider trouwen


2625Die ic mire lieuer
vrouwen[159]


Enten coninc sculdich ben.’


Doe sprac Reynaert: ‘so sech hem,


Weetstu waer Criecput steet?’


Cuwart sprac: ‘of ic dat weet.


2630Ja ic, hoe soude dat
wesen so?


Ne statet niet bi Hulsterloe226


Optie moer, in die woestine?


Jc hebbe gedoget so menige pine


So menigen honger ende so menige
coude


2635Ende armoede
menichfoude


Op Criekeput so menigen dach,


Dat ics vergeten niene mach.


Hoe mochtic vergeten dies,


Aldar Symon, die Sies,


2640Sine valsche
penninge sloech,


Dar hihem scone mede bedroech


Ende die gesellen sine.


Dat was eer ic mit Rijne227


Mine228 geselscap maecte vast,


2645Die mi gequijt heft
menigen past.’


‘O wi,’ sprac Reynaert: ‘suete
Rijn,


Lieue gespele, suete hondelijn,[161]


Vergaue god, wardi nv hier!


Ghi sout orconden vor dit dier


2650Mit sconen
worden, waers229 te doene.


Dat ic noyt ne was so coene,


Dat ic enige sake dede,


Dar ic den coninc mochte mede


Te mi waert230 belgen doen mit
rechte.


2655Gaet weder
onder gone knechte,’


Sprac Reynaert: ‘haestelike, Cuwart!


Mijn here, de231 coninc, en heft
tuwart


Ne geen dinc te spreken meer.’


Cuart dede enen wederkeer


2660Ende ginc
van sconinx rade dar.


Reynaert sprac: ‘coninc here, ist
waer


Dat ic seide?’ ‘Reynaert,
iaet.232


Vergeuet mi, ic seide quaet,


Dat ic v mestroude iet.


2665Reynaert, goede
vrient, nv siet


Ende doet, dat gi mit ons gaet


Ten putte, dar die berke233
staet,


Dar die scat leit begrauen
onder.’


Reynaert sprac: ‘here, gi segt
wonder.


2670Waendi inne wars alte
vro,[163]


Coninc, oftu stonde so


Dat ic mit v wandren mochte


Also alst ons beiden dochte,


Ende ghijs waert, here, sonder sonde?


2675Nv ist als ic v
orconde,


Ende ic v segge, al ist scame:


Doe Ysegrim (in sduuels name)


Jn die ordine ginc te voren


Ende hi te monke wart bescoren,


2680Done conste hem
die prouende niet genuegen,


Dar hem ses monke mede bedroegen
(fo. 119 ra.)


Hine clagede van honger ende carmde


So sere, dats mi ontfarmde.


Doe hi crancte ende wart traech,


2685Doe droech ic rouwe
als . i . sijn maech,


Ende gaf hem raet dat hi ouer ran,


Dar om ben ic ins pawes ban.


Morgen, als die sonne op gaet,


Wil ic te Romen om aflaet.


2690Van Romen wilic
ouer zee.


Sone keric dan nemmermee,


Eer ic so uele hebbe mesdaen234


Coninc, dat ic mit v mach gaen[165]


Tuwen eren ende tuwen
vrome,235


2695Of ic weder te
lande come.


Et ware een onscone dinc,


Soudi, here coninc,


Maken vwen wanderinge


Mit enen verwatenen ballinge,


2700Als ic nv bin, god
betere mi!’


Die coninc sprac: ‘Reynaert,
sidi


Jet lange verbannen?’ doe sprac
Reynaert:


‘Ja et is · iij · iaer, dat ic
wart


Jn vollen seende gedaen te banne


2705Vorden deken
Harmanne.


Die coninc sprac: ‘sint dat gi
sijt


Te banne, men sals mi doen verwijt,


Reynaert, liet ic v mit mi wandren.


Jc sal Cuaerde oft enen andren


2710Toten scatte
doen gaen mit mi,


Ende oec radic v, Reynaert, dat gi


Niet ne latet gine varet,


Dar gi v vanden banne claret.


‘So doe ic, here,’ sprac
Reynaert,


2715‘Jc ga
morgen te Rome waert,


Gatet na den wille mijn.’


Die coninc sprac: ‘gi dunket mi
sijn


Beuaen in harde grote dingen.


God onne v dat gijt moget
volbringen,


2720Reynaert, als v
ende mi


2720aEnde ons
allen nutte si!’236


Doe237 dese tale was gedaen,
(fo. 119 rb.)


Doe ginc Nobel, die coninc, staen


Op enen sitten hoge van
steene,


Dar hi op plach te staen allene,


2725Als hisat ten
gedinge.


Die dire saten tenen ringe


Al omme ende omme op dat gras,


Nadien dat elc geboren was.


Reynaert stont bider
coninginnen.[167]


2730Nv hort hoe hier sal
beginnen


Die coninc spreken coninclike:


‘Mine dire, arm ende rike,


Beyde luttel ende groet,


Mine baroene, mine genoet!


2735Reynaert die es
hier comen te houe


Ende wil hem, des ic gode loue,


Betren uan allen euelen
sinne.


Ende mijn wijf, die coninginne,


Heuet gebeden so uele vor hem,


2740Dat ic sijn vrient
worden bem,238


Ende hi versoenet es iegen mi,


Ende ic hem vergeue vri


Beide vor lieue ende vor lede.


Reynaerde gebiedic vollen vrede,


2745Anderwarue
gebiedic hem239 vrede,


So doe ic derdewarve mede,240


Ende gebiedu allen bi vwen
liue


Dat gi Reynaerde ende sinen
wiue


Ende sinen kindren ere doet,


2750War so si comen
in v gemoet,


Jst bi nachte, ist bi dage.


Jnne wil meer engene clage


Van Reynaerts dinge horen.


Al was hi rokeloes te voren,


2755Hi wilt betren,
hi secht v hoe:


Reynaert wil morgen vroe


Palster ende scorpe ontfaen


En wil tote Romen gaen.


Van Romen wil hi ouer zee.


2760Danen wil hi
nemmermee,


Eer hi heeft vol aflaet (fo. 119 va.)


Van alre sonderliker daet.’


Dese tale heft Necelijn
vernomen[169]


Ende vloech tes hi es comen


2765Dar hi vant die drie
gesellen.


Nv hort wat hi hem sal vertellen.


Hi sprac: ‘keitiue, wat doedi hijr?


Reynaert es meister ende
bottelier


Jnt hof mogende vtermaten.


2770Die coninc
heften quijt gelaten


Van alle sine grote mesdaden,


Ende gi sijt alle · iji ·
verraden.’


Ysegrim began te antworden


Te Neceline, ende alsi dat horden:


2775‘Jc wane gi
lieget, her rauen.’


Ende mittien worde ging hi
scauen241


Ende Brune volgede mede.


Si gingen recken har lede


Ende liepen ten coninc waert.


2780Tibert
wart so sere uervaert,


Dat hi bleef sittende op die galge.


Hi wart van sinen ruwen balge


Jn sorgen so groet vtermaten,


Dat hi gaerne242 wilde laten


2785Sijn oge uaren
om niet,


Dat hi ins papen huus liet,


Jn dien dat hi versoenet ware.


Hine wiste wat doen openbare,


Dan hi saet optie micke.


2790Hi clagede gode vele
dicke


Dat hi Reinaerde nie bekende.


Ysegrim quam mit genende


Gedrongen vor de coninginne


Ende sprac mit enen fellen
sinne


2795Te Reinaerde
waert so uerre,


Dattie coninc wart so erre,


Dat hi Ysegrim hiet vaen


Ende Brunen mede also saen.[171]


Si worden geuangen ende
gebonden.


2800Ghine saget nie
verwoerden honden


Doen meerren laster dan men
hem dede, (fo. 119
vb.)


Brunen ende Ysegrime mede.


Men voerdse alse lede gaste:


Men bantse beide also vaste,


2805Dat si binnen
ere nachte


Mit enigherhande crachte


Een lit ne mochten ruren.


Nv hort hoe hise sal vuren!


Reynaert, die hem was te wreet,


2810Hi dede
datmen Brunen sneet


Van sinen rugge [een] velspot af,


Datmen hem tere scurpen gaf,


Voets lanc ende243 voets
breet.


Nv ware Reynaert gereet,


2815Hadde hi · iiij
· scoen.


Nv hort wat hi hier sal doen,


Hoe hi vier scoen sal gewinnen.


Hi runede toter coninginnen:


‘Vrouwe, ic ben v pelgrim.


2820Ende hier is
mijn oem, her Ysegrim,


Hi heuet · iiij · vaste scoen.


Woudier mi twee lenen doen,


Jc name244 v ziele in mijn plecht.


Et is pelgrims recht


2825Dat hi gedinket in
sijn gebede


Alles goedes datmen hem oyt dede.


Ghi moghet vwe ziele wel an mi scoyen.


Doet mi Erswinen, mire moyen,


Gheuen van haren twee245
scoen.


2830Si macht wel mit eren
doen:


Si bliuet thuus in har246
gemac.’


Gente, die coninginne, sprac:


‘Reynaert, gine moget niet onbaren,


Ghine hebt scoen, gine sult varen[173]


2835Vten lande in
gods gewout


Ouer die berge ende dur dat wout,


Treden struke ende harde stene.


Ghine moghet hebben scoen ne gene


Die v waren bat gemicke:


2840Si sijn so
uaste247 ende so dicke


Die Ysegrim draget ende sijn wijf. (fo. 120 va.)


Al sout hem gaen an sijn lijf


Harlijc248 moet v geuen twee
scoen,


Dar gi vwe uaert mede moget doen.


2845Dus heuet die valsche
pelgrim


Beweruet dat har Ysegrim


Altoe den knien heft verloren


Van beiden sinen uoeten uoren


Dat vel al toten clawen.


2850Ghine saget
enen uogel noyt brawen,


Die stilre hilt an sinen leden


Dan Ysegrim die sinen deden,


Doemen also ontscoide,


Dat bloet vten benen uloide.


2855Doe Ysegrim
ontscoyet was,


Doe ginc249 liggen opt gras


Ver Erswine, die vulvinne,


Mit enen uele droeuen sinne


Ende liet har af doen dat uel


2860Entie clawen
also wel


Achter uan haren uoeten.


Dese daet die dede soeten


Reynaerde sinen droeuen moet.


Hort wat clagen hi nochtan doet!


2865‘Moye,’
seide hi: ‘wel lieue moye,


Jn hoe menigen vernoye


Hebdi dur minen wille gewesen!


Dats mi al leet, sonder van desen


Jst mi lief, ic seg v twi.


2870Ghi sijt (des gelouet
mi)


Een die liefste uan minen
magen:[175]


Bidien sal ic v scoen andragen.


God weet, dat es dur vwe bate:


Gi sult andie hoge aflaete


2875Deel nemen
ende an250 alt paerdoen,


Dat ic, lieue moye, in v scoen


Sal beiagen ouer zee.’


Ver Erswinden was harde wee


Dat si cume mochte spreken:


2880‘Ay
Reynaert, god moet ons wreken,


Dat gi ouer ons siet vwen wille!’
(fo. 120 rb.)


Ysegrim, hi sweech al stille


Ende sine geselle Brune, mare


Hem beide was te moede harde sware.


2885Si lagen gebonden
ende gewont.


Hadde oec doe ter seluer stont


Tibert, die cater, gewesen daer,


Jc dar wel seggen251
ouer waer:


Hi hadde gedaen so uele te uoren,


2890Hine wert niet bleuen
sonder toren.


Wat holpe dat ict maecte lanc!


Des ander dages te sonne opganc


Dede Reynaert sine scoen smaren,


Die Ysegrims te uoren waren


2895Ende sines
wiues, Erswinden,252


Ende hadse sere vaste doen binden


Om sine253 uoete, ende ghinc


Dar hi uant den coninc


Ende sijn wijf, die coninginne.


2900Ende sprac te
hem mit enen bliden sinne:


‘Here, god geue v goeden dach


Ende mire vrouwen, die ic mach


Gheuen prijs mit groten rechte.


No doet geuen Reynaerde, vwen
knechte,


2905Palster, scorpe
ende laet mi254 gaen.’[177]


Doe dede de coninc eischen saen


Den cappellaen Bellijn, den ram.


Ende als hi vor den coninc
quam,


Sprac hi: ‘her Bellijn, hier es


2910Dese pelgrim, leset
een les,


Ende geuet hem scorpen ende
staf.’


Bellijn den coninc antworde gaf.255


‘Heer, en dar des doen niet.


Reynaert heft selue gegiet,


2915Dat hi es ins pawes
ban.’


Die coninc sprac: ‘Bellijn, wattan?


Meister Gelijs doet ons verstaen:


Hadde een man allene gedaen


Also uele alse alle die leuen,


2920Ende wil hi
archeit begeuen


Ende te biechten dar af gaen (fo. 120 va.)


Ende penitencie ontfaen,


Dat hi ouer zee wilde uaren,


Hi mochte wel hem seluen
claren.’


2925Bellijn sprac
ten coninc echt:


‘Jnne doe Reynaerde no crom no recht


Van geesteliken dinge altoes,


Ghine wilt mi quiten scadeloes


Jegen bisscop ende deken.’


2930‘Jnne bid v niet
in · vij · weken,’


Sprac die coninc: ‘also uele.


Oec had ic lieuer dat vwe kele


Hinge, dan ics v bat.’


Ende alse Bellijn horde dat,


2935Dattie coninc
balsch te hem wart,


Wart Bellijn also sere uervaert


Ende ginc gereiden256 sijn
outare,


Oec beuede hi uan vare


Ende ginc singen ende
lesen


2940Aldat hem best
dochte wesen.


Doe Bellijn, die cappellaen,


Omoedelike had gedaen[179]


Dat getide uanden dage,


Doe hinc hi Reynaerde an sinen crage


2945Ene scorpe uan
Brunes uelle.


Oec hinc sine257 geselle


Een palsterkijn dar bi.


Te sinen geuoege was hi


Al gereit te sire uaert.


2950Doe sach hiten
coninc waert.


Hem liepen die geuensde trane


Neder neuen sine grane,


Als of hem iamerde in sijn herte.


Had hi uan iamer enige smerte,


2955Dat was bidien
ende anders niet


Dat hi hem allen, die hi dar liet,


En hadde beraden sulke pine


Alse258 Brune ende
Ysegrime,


Had hem wel mogen geuallen.


2960Nochtan stont
hi ende bat hem allen


Dat si uor hem bidden souden


Also getrouwelike alsi wouden (fo. 120 vb.)


Dat hi vor hem allen bade.


Dat orlof nemen docht hem te spade,


2965Want hi gherne
dane ware:


Hi was altoes in vare,259


Alse die hem seluen sculdich weet.


Die coninc sprac: ‘mi es harde leet,


Reynaert, dat gi dus haestich sijt.’


2970‘Neen,’
sprac hi · ‘here ets tijt,


Men sal gene weldaet sparen.


Vwen orlof, here, ic wil varen.’


Die coninc sprac: ‘hebt gods
orlof!’


Doe geboet die coninc al sijn hof[181]


2975Mit Reynaerde
wtwaert te gane


Sonder allene die geuane.


Nv wart Reynaert pelgrim.


Ende sijn oem, her Ysegrim,


Entie bere liggen gebonden


2980Ende siec
van seren wonden.


Mi dunket ende ic wane des260


Dat nieman [so] onspellic es


Tusschen Palanen ende
Scouden,


Die hem van lachen had
onthouden


2985Van
rouwen die hem mochte gescien,


Had hi Reynaerde doe gesien:


Hoe wonderlike hi hene ginc,


Ende hoe gemeenlike hem hinc


Scorpe ende palster om sinen
hals,


2990Entie scoen, als
ende als,


Die hi droech an sijn been


Ghebonden, daden dat hi sceen


Pelgrim gelijc genoech.


Reynaert van binnen loech,261


2995Dur dat si alle mit
hem gingen


Mit so groter sameningen,


Die hem te uoren waren wreet.


Doe sprac hi: ‘coninc, mi es leet


Dat gidus verre mit mi gaet:


3000Jc vruchte, et mach v
wesen quaet.


Ghi hebt geuaen · ij · mordenaren.
(fo. 121
ra.)[183]


Gheuallet dat si v ontfaren,


Ghi hebt v te wachten meer


Dan gi v hadt oyt eer.


3005Blijft godeuolen, laet
mi varen.’


Na dese tale stont hi twaren


Op dachterste262 · ij ·
poten


Ende maende de dire, clene ende
groten,


Dat si alle vor hem baden


3010Oft si an sine
weldaden263


Recht deel hebben wouden.


Si seiden alle dat si scouden264


Sijns gedenken in har gebede.


Nv hort vort wat hi dede,


3015Doe hi uanden
coninc sciet:


So droeuelike hihem geliet,


Dats some sere ontfarmde.


Cuart, de haze, hi becarmde:


‘O wi, Cuaert, sulwi sceiden!


3020Of gi wilt, gi sult mi
leiden


Ende mijn vrient Bellijn, de ram:


Ghi twee ne maecten mi noit gram.


Ghi twe moet mi vort bringen.[185]


Ghi sijt suet vanwandelinghen,


3025Onbegrepen
ende goedertieren


Ende onclaget uan allen diren.


Gheistelic is uwer beider zede,


Ghi leuet beide als ic dede


Doe ic clusenare was.


3030Hebdi louer
ende gras,


Ghine doet genen eisch


No om broet no om vleisch


No om sunderlinge spise.’


Mit aldustanigen prise


3035Heft Reynaert
dese twe verdoert,265


Dat si mit hem gingen vort


Tote hi quam vor sijn huus


Ende vorde porte te
Maperthuus.


Alse Reynaert voer de poerte quam,


3040Doe sprac hi:
‘neue Bellijn, de ram,


Ghi moet allene buten staen, (fo. 121 rb.)


Jc moet in266 mine ueste gaen;


Cuart sal in gaen mit mi.


Her Bellijn, bit him dat hi267


3045Troeste veren
Ermeline[187]


Mit haren armen welpekine,268


Als ic uan har orlof neme.’


Bellijn sprac: ‘ic bits heme,


Dat hise vertroeste wale.’


3050Reynaert
ginc269 mit scoenre tale


So smecken ende losengiren270


Jn so menige manire,


Dat hi bibarate brochte


Cuarde in sine acdochte.


3055Alsi in dat hol
quamen,


Cuart ende Reynaert te samen,


Doe uonden si uer Ermelinen


Bi haren clenen welpekinen.


Si was in sorgen ende in vare,


3060Want si waende
dat Reynaert ware


Verhangen, ende alsi uernam


Dat hi weder thuus quam


Ende palster ende scorpe droech:


Dat dochte har wonderlic genoech.


3065Si wart blide
ende sprac saen:


Lieue Reynaert, hoe sidi ontgaen?’


‘Jc moet werden pelgrim:


Har Brune ende Ysegrim[189]


Si worden gysel ouer mi.


3070Die coninc heft
ons (danc heb hi!)


Cuarde gegeuen op rechte soene,


Al onsen wille mede te doene.


Die coninc liede selue das,


Dat Cuart de eerste was


3075Die ons verriet
iegen hem.


Ende bider trouwen die ic bem


V sculdich, vrouwe Ermeline,


Cuart naket sware pine.


Jc ben mit rechte op hem gram.’


3080Alse Cuwart dit
vernam,


Keerde hihem om ende waende vlien:
(fo. 121 va.)


Mar dat en conste hem niet gescien,


Want Reynaert hadden ondergaen


Die porte ende grepene saen


Bider kele mordelike.


3086Ende Cuaert
riep genadelike:


‘Help mi, Bellijn, waer sidi?


Dese pelgrim dodet mi.’


Dat roepen was scire gedaen,


3090Want
Reynaert had hem saen


Sine kele ontwe gebeten.[191]


Doe sprac Reynaert: ‘nu gawi eten


Desen goeden vetten hase.’


Die welpekine liepen toten ase


3095Ende gingen
eten al gemene


Har rouwe was harde clene


Dat Cuart had verloren tlijf


Ermelijn, Reinaerts wijf,


At vanden vleische ende dranc des
bloets.


3100Ay, hoe dicke bat
si271 goedes


Den coninc, die dur sine doget


Har kindre hadden verhoget


So wel mit enen goeden male!


Reynaert sprac: ‘hi gan ons wale.


3105Jc weet wel, moet die
coninc leuen,


Hi soude ons gherne gifte geuen,


Die hi selue niet en woude


Hebben om · vij · marc van
goude.’


‘Wat giften es dat?’ sorac
Ermeline.


3110Reynaert sprac:
‘ets een line


Ende een vorst ende twe micken.


Mar mach ic · ic sal hem onstricken,


Malichte eer liden dage twee,[193]


Dat ic om sijn dreigen niet mee


3115Ne geue dan
[hi] om tmijn.’


Si sprac: ‘Reynaert, hoe mach dat
sijn?’


Reynaert sprac: ‘vrouwe, ic seg
v,


Jc weet een wiltenisse ru


Van langen gagel ende van
hede.


3120Dar es een deel wel
gerede


Van goeden legere van spisen.
(fo. 121 vb.)


Dar sijn hoenre ende patrisen272


Ende menigherhande vogeline.


Wildijt, ver Ermeline,


3125Dat gi gaet mit mi
dar,


Wie mogen dar wonen · vij ·
iaer,


Wilwi, wandren onder den scade


Ende hebben goet ende genade,


Eer wie dar werden verspiet.


3130Al seidic langher, ic
en loge niet.’


‘Ay’, sprac Reynaerts vrouwe
Ermeline:


‘Dit dunket mi wesen ene pine


Die al gader ware verloren.


En hebdi dit lant versworen


3135Jnte woenen mit
Ermeline273


Ende nemmermeer inte sine,


Al noch seide Ermelijn mee,274


Eer gi comet ouer zee,


Ende hebt palster ende scorpe
ontfaen.’


3140Reynaert
antworde har saen:


‘So meer gesworen, so meer
verloren.


Mi seide een goet275 man hier te
uoren


Jnrade dar hi mi riet,[195]


Bedwongen eet en276 dade
niet.


3145Al uoldadic dese
vaert,


En holpe mi niet,’ sprac277
Reynaert:


‘Mi waers een ey niet te bat.


Jc heb den coninc enen scat


Belouet,278 die mi es ongereet.


3150Ende alse hi
des de wareit weet


Dat ic hem al heb gelogen


Ende hi bi mi dus es bedrogen,


Hi sal mi haten vele te meer


Dan hi dede oit eer.


3155Dar pensic in
minen moet,


Dat sculen es mi alte goet


Alse dat varen,’ sprac
Reynaert:


‘Ende gods had heb mijn rode baert


(Ghedoe oec hoe ic gedoe),


3160Oft mi meer
uertroest dar toe


No de cater no de das (fo. 122 ra.)


No Brune, die om mi comen was,


No dur gewin no dur scade,


Dat ic meer in des connx genade


3165Ne come, dat ic lide
lanxt!


Jc heb gedoget so menigen anxt.’


Ho sere balsch hem de ram
Bellijn,


Dat Cuart, die geselle sijn,


Jn dat hol so lange merrede.


3170Hi riep als een die
hem errede:


‘Cuart, lates den duuel wouden!


Hoe lange sal v Reynaert dar houden?


Wane comdi wt ende laet ons gaen?’


Alse Reynaert dit heft279
verstaen,


3175Doe ginc hi wt tot
Belline


Ende sprac al stillikine:


‘Ay, lieue here, twi belgedi?


Al spreke C[uar]t280 iegen mi


Ende iegen sire moyen,


3180War om mach v des
vernoyen?[197]


Cuart dede mi uerstaen:


Ghi moget wel sachte voren gaen,


En281 wildi hier niet
langher sijn.


Hi moet hier merren een luttelkijn


3185Mit sire moyen
Ermeline


Ende mit haren welpekine,


Die sere wenen ende mesbaren,


Dur dat ic hem sal ontfaren.’


Bellijn sprac: ‘nv seget282 mi,


3190Har Reynaert,
wat hebdi


Cuarde te lede gedaen?


Also als ic conste uerstaen,


So riep hi sere help op mi.’


Reynaert sprac: ‘wat segdi?


3195Bellijn, god moet v
beraden!


Jc seg v hoe wi daden:


Doe ic in huus gegaen quam


Ende Ermelijn an mi vernam


Dat ic wilde uaren ouer zee,


3200Hare herten
wert so wee


Dat si lange in ommacht lach. (fo. 122 rb.)


Ende alse Cuwart dat sach,


Doe riep hi: ‘Bellijn, helt vri,283


Comt ende helpt mi!


3205Mire moyen, si is in
ommacht.’


Dat riep hi mit groter cracht.’


Doe sprac Bellijn: ‘iane wast el,


En trowen, ic verstont wel


Dat Cuaert dreef groet mesbaer:


3210Jc waende hem
iet mesfallen waer.’


Reynaert sprac:284
‘Bellijn, neent niet.


Mi waer lieuer, mesquame iet


Mijn kinde of minen wiue,


Dat hem mesquame an sinen
liue.’


3215Reinaer
sprac: ‘uernamedi iet


Dat mi die coninc gistren hiet


Vor harde vele sire liede,


Eer ic vten lande sciede,[199]


Dat ic hem een paer lettren [screue]?285


3220Suldise hem
dragen, Bellijn, neue?


Et is gescreuen al gereet,’


Bellijn sprac: ‘inne weet.


Reynaert, wistic dat v gedichte


Trouwe ware, hi mochte lichte


3225Ghebieden dat
icken den coninc286


Droege, had ic enige dinc


Dar icse mochte in287 steken.’


Reynaert sprac: ‘v ne288 sal
niet gebreken.


Eer des coninx lettre hier bleuen,


3230Jc soudu eer die
scorpe geuen,


Her Bellijn, die ic draghe,


Ende hangense289 an vwen
crage,


Des coninx lettere dar in.


Ghi sulter af hebben groet gewin,


3235Durs290
coninx danc ende groet ere.


Ghi sult den coninc, minen here,


Herde willecome sijn.’


Dit louede mijn here Bellijn.


Reynaert ginc in sijn acdochte


3240Ende keerde
weder ende brochte


Sinen vrient Bellijn iegen (fo. 122 va.)


Dat houet van Cuarde gedregen,


Jndie scorpe gesteken,


Ende hinc bi sinen quaden
treken


3245Die scurpe hem
anden hals,


Ende beual hem als ende als


Dat hidie lettere niet en soude


Besien, oft hi garne woude


Hem den coninc te vriende maken.


3250Hi seide dattie
lettere staken


Jndie scurpe uerholenlike,


Ende oft hi wilde wesen rike[201]


Ende sinen here · den
coninc, had lief,


Dat hi hem seide dattie brief


3255Bihem so ware
gescreuen,


Ende hi dar raet toe had gegeuen.


Hi souts hem weten danc.


Dit uerhorde Bellijn ende
uerspranc


Vander stat, dar hi op stoet,


3260Hogher dan
ander haluen uoet:


So blide was hi van deser dinc,


Die hem te torne seder verginc.


Bellijn sprac doe: Reynaert, here,


Nv wetic dat gi [mi] doet ere.


3265Jc sal uallen in
groten lof


Bi v, alsemen in dat hof


Sal seggen dat ic wel can
dichten


Mit sconen worden ende mit
slichten,


Alsi dat ics niet en can.


3270Men seit: ‘ets
menich man


Goet gesciet, des hem god onste,


Jn saken die hi luttel conste.’


Hier na sprac Bellijn: ‘her Reynaert,


Laet v lief · wil Cuart


3275Mit mi te houe
weder gaen?’


‘Neen,’ sprac Reynaert: ‘hi
sal v saen


Volgen bi desen seluen pade:


Hine heuet genen stade.291


Nv gaet uorwart mit gemake.


3280Jc sal Cuart sulke
sake


Ondecken die noch es
verholen.’ (fo.
122 vb.)


‘Reynaert, bliuet godeuolen!’


Sprac Bellijn · ende dede hem
tervaert.


Wat sal nu doen Reynaert?


3285Hi keerde in sijn
acdochte


Ende seide: ons naket groet gerochte,


Bliue wi hier langer · ende grote
pine.


Ghereet v, Ermeline,


Ende mine kinder al gader,


3290Volget mi · ic
ben v vader.


Ende pine wi ons dat wi
ontfaren!’[203]


Nv ne was dar geen langer sparen,


Si deden hem alle op de uaert,


Ermelijn ende Reynaert


3295Ende har ionge
welpekine,


Des292 si quamen ande
woestine.


Ende mijn her Bellijn, de ram,


Heuet gelopen, des hi quam


Te houe een luttel vor middach.


3300Ende alse die
coninc Bellijn sach,


Die de scurpe weder brochte,


Daer Brunen, den bere, onsochte


Te voren om was gedaen,


Doe sprac hi te Belline saen:


3305‘Her Bellijn,
van wane comdi?


War es Reynaert? hoe comt dat hi


Die scurpe niet met hem ne draget?’


Bellijn sprac: ‘her coninc, ic maget


V rechte seggen dat ic weet.


3310Doe Reynaert
was al gereet


Ende sinen casteel rumen soude,


Doe seide hi dat hi woude


Een paer lettre, coninc vri,


V senden, ende doe bat hi mi


3315Dat icse droege dur v
lieue.


Jc seide, meer dan · vij ·
brieue


Soudic dur uwen wille draghen.


Doene conste Reynaert niet beiaghen


Dar ic den brief in dragen mochte.293


3320Dese scurpe hi mi doe
brochte


Entie lettere dar in gesteken. (fo. 123 ra.)


Coninc, gine hort noyt spreken


Van betren dichter dan ic ben:


Dese lettere dichtic hem,


3325Gaet mi te goede ofte
quade.


Dese brief was bi minen rade


Aldus gemaket ende gescreuen.’


Doe hietene hem die coninc geuen


Bockarde, den goeden clerc:[205]


3330Die was, die in dat
werc


Meer conste dan iemen die dar was.


Bockart plach emmer dat hi las


Die lettere die te hem quamen.


Bruneel ende hi die namen


3335Die scurpe
vanden halse Bellijns,


Die bider dompheit sijns


Hier toe had geseit so uerre,


Dat hijs cortelike sal werden erre.


Die scurpe ontfinc Bockart, de clerc.


3340Doe moste
bliken Reinaerts werc,


Alse hi dat houet wt trac.


Bockart besaget ende sprac:


‘Helpe, wat lettre sijn dit!


Here coninc, bi mire wit,


3345Dit is thouet
van Cuarde.


Help, dat gi noit Reinaerde,


Coninc, gelouen sout so verre!’


Doe mochtmen sien droeue ende erre


Den coninc entie coninginne.


3350Die coninc
stont in drouen sinne


Ende sloech sijn houet neder.


Ouer lanc hief hijt op weder


Ende begonste werpen wt


Een dat vreislixte geluut,


3355Dat noyt van
dire wart gehort;


So sere wart sijn sin294 te
stort.


Doe spranc vort har Firapeel,


Die lupart, hi was een deel


Des coninx maech, hi dorst wel doen,


3360Ende sprac ten
coninc Lyoen:


‘Hoe driuedi dus groet ongeuoech? (fo. 123 rb.)


Ghi meslietet v genoech,


Al ware die coninginne doet.


Doet wel ende wijsheit groet


3365Ende matet
uwen sin ende v seer.’


Die coninc sprac: ‘her Firapeel,295


Jnne mages niet dat ic ben erre,[207]


Mi heuet een quaet wicht so verre


Jn sterc geleit bi barate,


3370Dat ic mi
seluen daer om hate


Ende ic mijn herte heb verloren.


Die mine vriende waren te voren,296


Den stoute Brunen ende Ysegrim,


Mi heuet een valsch pelgrim


3375Doen verwerken
so sere,


Dattet al gaet an mijn ere


Ende an mijn leuen, dats
recht.’


Doe sprac Firapeel echt:


‘Es dar mesdaen, men salt
soenen


3380Men sal den
wolf ende Brunen, den coenen,


Ende ver Erswinden297 also
wel


Ouer scoen ende ouer uel,


Ouer toren ende ouer pine


Gelden mitten ram Belline,298


3385Sint dat hi selue
heuet beliet.


Hi heuet hem seluen an getiet


Dat hi Cuarde, den hase, verriet.


Des es hem qualike gesciet.


Hi heuet mesdaen,299 hi salt
becopen.


3390Ende dar na sul
wi alle lopen


Na Reinaerde ende sullen vangen


Ende sullen sind kele hangen.’


Nota.










1 4
Mogelik moet er dater gelezen; aan de t is nog een
naar boven open haaltje geschreven, dat anders bij deze letter niet
voorkomt; maar gewoonlik wordt er door een haaltje naar onderen
open aangeduid.


2 7 die
staat op een rasuur.


3 14 si
staat op een rasuur.


4
26 seg is verbeterd uit geg.


5
50 Vgl. Vers 55, maar ook Vers 69.


6
69 Vgl. Vers. 50 en 55.


7
77 stare-blint] stare blint.


8
86 Here] Hore.


9
95 mar] mer. A: neware.


10
96 mach] nach.


11
97 no] ne.


12
100 ten: de letterverbindingen de en te
zijn niet altijd duidelik in het hs. te onderscheiden.


Vers 112 staat aan ’t eind van een kolom
achter vs. 119. Twee tekentjes (*) aan de rand geven de juiste
volgorde aan.


Na vs. 112 ontbr. twee regels.


13
129 Achter verlore is een letter uitgeschrapt.


14
162 Dit vers is door de afschrijver aan ’t slot van de kolom
(na vs. 200) bijgevoegd. De juiste volgorde geven twee kruisjes
aan.


15
201 De eerste helft van deze regel staat op een
rasuur.


16
203 gauet] geuet.


17 216
Hier missen twee regels.


18 226
sijs [sijs sij.


19
281 Als custode van het blad: na der bare.


20
305 Eerst genaden, de n is evenwel doorgeschrapt en
onderstipt; ook is er aan gekrast.


21
316 Eerst stond er hadder, de r is evenwel onderstipt
en uitgeschrapt.


22
324 monic-scure.


23
330 hire] hare.


24
341 barate] baratae.


25
344 Voor er in verbeterd was had het hs e erimite.


26
353 Allen] Ende allen.


27 367
vlees smout] vlees smout


28
400 onghehire staat op een rasuur.


29
434 alte lanc] altehant.


30
441 De W is geheel door ’t wegslijten van
’t perkament verdwenen.


31
465 bere verbeterd in het hs. uit here.


32
518 doet] doe.


33
525
Bekindene staat op een rasuur.


34
527 haghe-dochte] haghe dochte.


35
585 Portegale] porltegale met een . onder de eerste
l.


36
588 De r in lamfret is later er boven
geschreven. Ook bij het woord woent schreef de afschrijver eerst
een n in plaats van de t, maar verbeterde die.


37
589 noch is later door de afschrijver er boven
geschreven.


38
602 dat ie v nv] dat ic v nv


39
607 hem is later er boven geschreven.


40
611 hoedaen] v daer.


41
612 N is met rood aangestreept.


42
615 welcome] wel come.


43
630 Na vs. 640 aan ’t eind van de kolom is dit vers
bijgeschreven; een a en b aan de kant geven de juiste
volgorde aan.


44
633 U is met rood aangestreept.


45
647 De s in honichs is later erbij
gevoegd.


46
660 vervaert] verwaert voor er in gekorrigeerd werd.


47
666 trac] stac.


48
675 V is met rood aangestreept.


49
677 En] Ende.


50
680 De r in ghegrepen is er boven
geschreven.


51
686 Die] Ende.


52
687 Ene scarpe] Enen scarpe.


53
693 N is met rood aangestreept.


54
700 hulpe (dorpre?)] dorpe.


55
733 seere staat op een rasuur.


56
739 sijn—meer staat op een rasuur.


57
747 kerc-here] kerc here


58
755 wel is uit wil verbeterd.


59
763 D is met rood aangestreept.


60
771 Lancvoet] Lanc voet.


61
773 oghen met een . onder de n.


62
774 Vulmar is als wlmar geschreven.


63
775 Vers 775 en 76 zijn omgezet.


64
791 S is met rood aangestreept.


65
799 tweemaal ter.


66
803 slaghe verbeterd uit slaghen.


67
820 De corrector maakte uit sondeliker door er een
r boven te schrijven, sonderliker.


68
821 B is met rood aangestreept.


69
861 N is met rood aangestreept.


70
872 Doe] Dat. Achter toten Rasur.


71
872 hoen] hoec.


72
891 wangonste] wan gonste.


73
894 nederwaert] neder waert.


74
902 b (biste) staat op rasuur.


75
905 esdi] estu.


76
909 verscrouen] eerst stond er naar ’t schijnt,
verscruen. De verbetering is zeer onduidelik, zodat onzeker
is of er staat verscouen, verscriuen of verscrouen.


77
912 die di te voren was gewonnen. De juiste
woordvolging is aangegeven met getallen.


78
921 deuosaut] deuosant.


79
938 ’t Vers luidde wel vroeger: Hi moste willen
sinen spreken. d. i.: Hi moste onwillig gedogen Reinaerts ovele
rede. Over willen in deze betekenis, zie Lexer: vgl.
L sed surda preterit aure probra.


80
942 nederwaert] neder waert.


81
944 achter quam is liggen ingevoegd, maar weer
doorgeschrapt.


82
947 H is met rood aangestreept.


83
973 A is met rood aangestreept.


84
986 Binnen] Brunen, genoemt] gemoemt.


85
995 wedertale] weder tale.


86
1009–1010. Deze regels zijn m. i. onecht.


87
1017 D is met rood aangestreept.


88
1020 Ets] Et


89
1029 Nu] Du.


90
1051 Des = Tes Vgl. Vers 3296 en 3298.


91
1073 mi] mit. Zou in het voorlegschrift mic gestaan
hebben?


92
1088 man ne] ne man voor de woordvolging door er boven
geschreven tekentjes verbeterd werd.


93
1095 G is met rood aangeschrapt.


94
1147 N is met rood aangeschrapt.


95
1148 Uit het woord neue blijkt dat vs. 1147 en 1148 m.
i. geinterpoleerd zijn.


96
1166 Het eerste no is er later boven
geschreven.


97
1183 wanc is uit wane verbeterd.


98
1189 A is met rood aangeschrapt.


99
1197 hi verbeterd uit hise.


100
1205 Plegetmen] plegemen.


101
1217 hoenredief] hoenre
dief.


102
1220 strowisch] stro wisch.


103
1258 Dat] Die.


104
1301 bete] bene.


105
1315 dreigen den] dreigeden.


106
1333 tweemaal es, het eerste evenwel geschrapt.


107
1347 D is met rood aangestreept; daarvoor nog een
rubricering.


108
1349 Ermelinen] erminen.


109
1354 vernoyen] vermoyen.


110
1359 Dar] Dat.


111
1386 achter et een kleine rasuur, mischien stond er
eerst en.


112
1395 H is met rood aangestreept.


113
1410 houeschen] houescheden.


114
1420 te is later er boven geschreven.


115
1438 achter Grimbert schreef de afschrijver eerst sp,
(van sprac), schrapte het later door.


116
1443 C is met rood aangeschrapt.


117
1463 Die] Den.


118
1464 Ic] In.


119
1476 cloclinen] cloc linen.


120
1484 waren: de n doorgeschrapt en daarna
onderstipt.


121
1499 tote met een s er later boven geschreven.


122
1509 harde uit hande verbeterd.


123
1513 Waende keren] Weder keren.


124
1515 beclade staat op een rasuur.


125
1518 geluut] geluuut.


126
1536 tafelmes] tafel mes.


127
1537–8 De afkortingstekens boven de
beide en’s heeft de afschrijver blijkbaar weer
geschrapt.


128
1538 hise datse] hi se ende dase.


129
1543 tafelmes] tafel mes.


130
1545 stont of stoent is verbeterd uit stoet,
door er een n boven te zetten. De e is niet
geschrapt.


131
1551 roef is in het hs. uit roep verbeterd.


132
1568 Alle] Alse.


133
1570 teblouwen] te blouwen.


134
1581 tweemaal ende.


135
1584 van is uit m verbeterd.


136
1587 steendoet] steen doet.


137
1604 hanebalke] hane balke.


138
1632 hemelgat] hemel gat.


139
1645 en 1646 zijn omgezet.


140
1646 G is met rood aangeschrapt en er voor een
rubricering.


141
1665 hage] heyde.


142
1666 hem is verbeterd uit m.


143
1672 stiren] sciren.


144
1681 N is met rood aangeschrapt en met rubricering.
bijcte met daarboven geschreven h.


145
1685 en 1686 zijn omgezet.


146
1687 Daer] Dat.


147
1708 Vermoedelik luidde vroeger de regel; Daer gi die
bichte sijt (sint) af gedaen met gewone ellips van hebt,
of: Daer gi te biechten sijt af gegaan, zo als A
heeft.


148
1714 wederkeer] weder keer.


149
1723 G is met rood aangeschrapt en met rubricering.


150
1724 Hier zijn 4 verzen in twee samengetrokken; de verzen
zullen vermoedelik geluid hebben: ... sach dat gelaet Ende seide:
‘onreine vraet Dat v dat oghe so omme
gaet!’ ‘Neue’, seide Reynaert: ‘gi doet quaet Dat gi
...’


151
1726 testort] te stort.


152
1763 Voor hem is er iets uitgeschrapt.


153
1771 si] gi.


154
1775 honichscalkers] honich scalkers.


155
1797 spreken] speken


156
1807 Voor N een rubricering.


157
Na 1808 zijn twee verzen uitgelaten.


158
1813 teblouwen] te blouwen.


159
1839 dame Awi] darme awi.


160
1862 Noch nie ne] Noch inne.


161
1867 en 1868 zijn omgezet.


162
1881 ver[or]deelt was] was verdeelt: de juiste
woordvolging is aangegeven.


163
1893 na is heel klein er boven geschreven.


164
1900 twee verzen zijn weggelaten.


165
1908 was] was was.


166
1910 mittien] miettien.


167
1918 twee verzen zijn weggelaten.


168
1929 beet] ’t Eerst geschreven beet is ten
onrechte in cleet veranderd.


169
1932 Tussen de u en c in uercoren
is nog een fijn dun haakje te zien, dat ook elders om een correctuur
aantewijzen gevonden wordt; waarschijnlik had de afschrijver ’t
teken voor er vergeten.


170
1946 cloesterbijr] cloester bijr.


171
1951 Dijn in het hs. verbeterd uit dien, mijne] dine.


172
1973 een regel is weggelaten.


173
1978 halue] haue.


174
1982 ouder daet] ouerdaet.


175
1994 Voor alle is een h weggeschrapt.


176
2000 Hier missen 7 regels.


177
2002 liepen] liep.


178
2010 de goede wille] den goeden wille.


179
2034 wtwaert] wt waert.


180
2037 was door de afschrijver weggelaten, en is aan het eind
van de kolom geschreven. Een a en b vooraan de regels
geven de juiste volgorde aan.


181
2054 de] den.


182
2057 toe noch met een aanwijzing dat zij moeten omgezet
worden.


183
2070 bouder is mischien verbeterd uit
couder.


184
2085 Dar] Dat.


185
2092 calf] caf, de l is er bovengeschreven.


186
2094 Tussen ende en maecte is er iets
uitgeschrapt, vermoedelik hi (2 letters). In plaats van
maecte stond in het hs. voor er in verbeterd werd maecten.


187
2114 nemet] memet.


188
2124 wannen] ic wannen.


189
2127 nv uerholen] onuerholen.


190
2138 mane] wane.


191
2148 Hoe] He.


192
2152 ongereyde] in het hs. onreyde voor er in verbeterd
werd.


193
2190 Hier missen 18 regels.


194
2193 Deze regel staat op een rasuur.


195
2200 vianden] viande hem] he.


196
2207 Doe] Die.


197
2213 wilde] voor er verbeterd werd wid


198
2221 inwaerts] in waerts.


199
2237 bringen] bringe.


200
2270 bedranc] bedwanc.


201
2285 segget u] segge di


202
2318 werltere] werlt ere. Er missen na 2318 twee
regels.


203
2319 en 2320 sijn omgezet, blijkbaar om het verband te herstellen;
de twee regels zullen dus al in het voorlegschrift van f
zijn weggelaten.


204
2342 te] to voor er in verbeterd werd.


205
2351 stopte] stoptet.


206
2352 maectet] maecte.


207
2370 vant is uit crant verbeterd, mischien schuilt er
in cramt = kocht, of craut = crauet?


208
2373 Een vers uitgelaten.


209
2394 mit milder hant] mitter hant.


210
2401 stat] scat.


211
2402 mogen] moge.


212
2442 tebroken] te broken.


213
2450 ende her Brune] en her Brunen; of de afschrijver
zich vergistte met het afkortingsteken op Brune inplaats van
op en te plaatsen?


214
2463 Reynaert sprac] sprac Reynaert.


215
2510 wonder] wond.


216
2530 Ende] En.


217
2538 berchstaet] berch staet.


218
2541 trompboem] tromp boem


219
2575 mer] oec. Dit tweede oec staat op een rasuur;
’t lijkt wel of de o boven een m
staat.


220
2582 Reynaert is er later boven geschreven.


221
2588 De regels 2588 en 2589 zijn omgezet.


222
2593 gehort genoemen] genoemen gehort, evenwel
staat er een teken bij om ze om te zetten.


223
2611 beuende] beuede.


224
2617 Gente is hier een eigennaam als Nobel. Voor er in
verbeterd werd vergenten. De scheiding tussen de beide
woorden is door een . tussen de v en g aangegeven.
Vergl. vs. 2784.


225
2618 seluen sculdich] sculdich seluen, de volgorde is door
een teken aangegeven.


226
2631 Hulsterloe] hulterloe voor er verbeterd
werd.


227
2643 Rijne] rime.


228
2644 Mine] Ende mine.


229
2650 Waers schijnt uit waerts verbeterd.


230
2654 mi waert] nit- of nicwaert.


231
2657 de] den.


232
2662 iaet] o iaet. De o is onderstipt.


233
2667 berke] putte.


234
2692 De lezing van deze regel in f is wel niet
juist, maar die van a en b bevallen
evenmin; mischien was de vroegere lezing: Eer ic so uel hebbe elmes
gedaen.


235
2694 achter vrome is een n
uitgeschrapt.


236
2720 en 2720a staan op een regel.


237
2721 D is met rood aangeschrapt.


238
2740 is weggelaten en aan ’t einde van de kolom na vs.
1859 geschreven. De letters a en b geven de juiste
volgorde aan.


239
2745 hem] he.


240
2746 De afschrijver begon met een v, of hij weer
vrede, in plaats mede zou schrijven.


241
2776/7 Ende mittien worde gingen si scauen Ende
Brunen volgeden mede.


242
2784 hi gaerne] higaerne. De scheiding van de
woorden is door het invoegen van een . tussen de i en
g aangeduid. Vergl. vs. 2617.


243
2813 ende is er later boven geschreven.


244
2823 name] wane.


245
2829 twee] tween.


246
2831 har] thar.


247
2840 uaste] uasten.


248
2843 Harlyc] Har lijc.


249
2856 ginc] ginc hi.


250
2875 an] in.


251
2888 Tussen wel en seggen is een woord
uitgeschrapt.


252
2895 Erswinden is verbeterd uit Erswinen.


253
2897 sine] sinen. ende] en.


254
2905 mi] Eerst stond er ons, met drie stippen werd dit
als geschrapt aangewezen: er boven is mi geschreven.


255
2912 den coninc hem.


256
2937 gereiden] rreiden.


257
2946 sine] sinen.


258
2958 Alse] Ende alse.


259
2966 is hier weggelaten en aan het einde van de kolom, na vs.
3000 geschreven. Door a en b is de volgorde aangewezen,
maar 2966 daarbij onjuist voor 2965 gezet.


260
2981 des] dies.


261
2994 Tussen binnen en loech staat nog een o
of d.


262
3007 dachterste] dachsterste


263
3010 wel daden.] weldaden


264
3012 scouden. Vgl. Frank: Gramm. § 114,
7.


265
3035 verdoert verbeterd uit verdoet.


266
3042 Tussen moet en in een doorgeschrapte
a.


267
3044 Tussen dat en hi een doorgeschrapt
gi.


268
3046 welpekine] wepelkine. Vgl. achter Vers 3058.


269
3050 ginc] ginc in.


270
3051 So smeckende ende so sengiren.


271
3100 si] hi.


272
3122 voor er in verbeterd werd partisen.


273
3135 achter Ermeline is een letter (n)
uitgeschrapt.


274
3137 Achter mee is een r uitgeschrapt.


275
3142 goet is uit goen verbeterd.


276
3144 en] ende.


277
3146 voor er in verbeterd werd spac


278
3149 Belouct] Bolouet


279
3174 dit heft] dit heft dit.


280
3178 spreke C[uar]t] sprekect, met een - tussen e
en c.


281
3183 En] Ende.


282
3189 voor seget is een letter uitgeschrapt.


283
3203 helt vri staat op rasuur.


284
3211 spac met een r er boven geschreven.


285
3219 woord screue mist in het hs. maar achter
lettren is een woord (sciede) uitgeschrapt.


286
3225 Achter coninc is een woord (droege)
uitgeschrapt.


287
3227 in is er later boven geschreven.


288
3228 vne eerst in een woord geschreven, is later door een
streepje gescheiden.


289
3232 hangen se] hagetse.


290
3235 Durs] Dus.


291
3278 stade] scade.


292
3296 Des = Tes; vgl. vers 1051, 3298.


293
3319 dragen mochte] mochte dragen, maar de
juiste volgorde is door tekentjes aangegeven.


294
3356 sin] sijn.


295
3366 Frapeer uit Firapeel (of omgekeerd).


296
3372 was uitgelaten, en is aan de rand bijgeschreven.


297
3381 Erswinden is verbeterd met
Erswinen.


298
3383/4 zijn omgezet.


299
3389 mesdaen] is uit medaen verbeterd.












Colofon


Beschikbaarheid


Dit eBoek is voor kosteloos gebruik door iedereen
overal, met vrijwel geen beperkingen van welke soort dan ook. U mag het
kopiëren, weggeven of hergebruiken onder de voorwaarden van de
Project Gutenberg
Licentie bij dit eBoek of on-line op www.gutenberg.org.


Dit eBoek is geproduceerd door het on-line gedistribueerd correctie
team op www.pgdp.net.


Van dit zeer bekende middeleeuwse epos zijn verschillende varianten
op het internet te vinden. Deze uitgave uit 1921 bevat een weergave van
twee vrijwel complete manuscripten, en gedeeltes van een derde
manuscript.


Meer achtergrondinformatie is te vinden op Wikipedia. In
de DBNL zijn twee verschillende versies te vinden (editie J. Janssens, R.
van Daele, V. Uyttersprot, editie W.L. van
Helten).


Op LibriVox is een voorgelezen versie van de berijmde vertaling uit 1885
van Julius de Geyter (1830-1905) te vinden.


Codering


Dit boek is weergegeven in oorspronkelijke
schrijfwijze. Afgebroken woorden aan het einde van de regel zijn
stilzwijgend hersteld. Kennelijke zetfouten in het origineel zijn
verbeterd. Deze verbeteringen zijn aangegeven in de colofon aan het
einde van dit boek.


Documentgeschiedenis



Externe Referenties


Dit Project Gutenberg eBoek bevat externe referenties. Het kan zijn
dat deze links voor u niet werken.


Verbeteringen


De volgende verbeteringen zijn aangebracht in de tekst:





Bladzijde
Bron
Verbetering




46,
112, 162, n.v.t., 63,
129, 129, 139
[Niet in bron]
.




72,
122, 105, 111
[Niet in bron]
’




78
.
o.




90
”
“




158,
164, 164, 91,
101
’
‘




208,
105, 105, 105
,
‘




n.v.t.
Sos meket
So smeket




n.v.t.
2677
2673




n.v.t.
3115
3111




n.v.t.
weggekravd
weggekrabd




19
[Niet in bron]





21,
189, 201
[Niet in bron]
)




29

[Verwijderd]




41
616
525




47,
51
aangestreppt
aangestreept




79
.
[Verwijderd]




91
afschijver
afschrijver




95
1537 8
1537–8




103
[Niet in bron]
]




149,
189
[Niet in bron]
(




161
oder
of




163
;
: