Project Gutenberg's Punicorum Libri Septemdecim, by Caius Silius Italicus

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org


Title: Punicorum Libri Septemdecim

Author: Caius Silius Italicus

Editor: Nicolaus Eligius Lemaire

Release Date: November 9, 2008 [EBook #27219]

Language: Latin

Character set encoding: ASCII

*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK PUNICORUM LIBRI SEPTEMDECIM ***




Produced by Louise Hope, Robert Connal and the Online
Distributed Proofreading Team at https://www.pgdp.net (This
file was produced from images generously made available
by the Bibliothèque nationale de France (BnF/Gallica) at
http://gallica.bnf.fr)





[Transcriber's Note:

This text is intended for users whose text readers cannot use the "real"
(Unicode/UTF-8) or even the simplified Latin-1 version of the file. The
"oe" and "ae" ligatures, used consistently in the original, are shown as
separate letters, and the French-style guillemets have been replaced
with "typewriter" quotes. Long-vowel marks, chiefly on "quis" when used
for "quibus", have been eliminated.

The inconsistent handling of nested quotations is in the original.

The text and Argument of the _Punica_ are taken from the 1823 critical
edition of N. E. Lemaire. The full version, with notes, critical
apparatus and supplementary material, is separately available from
Project Gutenberg.]


       *       *       *       *       *


                 CAIUS SILIUS
                   ITALICUS.

                   PUNICORUM
               LIBRI SEPTEMDECIM

          ad Optimas Editiones Collati
            cum Varietate Lectionum
            Perpetuis Commentariis
     Praefationibus Argumentis et Indicibus

                    Curante

                 N. E. LEMAIRE


                 Volumen Prius

        [Decoration: publisher's device]

                   PARISIIS

      Colligebat Nicolaus Eligius Lemaire
            Poeseos Latinae Professor

                  MDCCCXXIII


       *       *       *       *       *


C. SILII ITALICI

PUNICORUM




LIBER PRIMUS.


ARGUMENTUM.

Exposito totius operis argumento; 1-20.

Carthaginis origo describitur, ubi Juno inprimis colebatur; 21-28.

Quae prospiciens, Romanos, Trojana stirpe oriundos, et plurimum jam
opibus, armis, et potentia valentes, Carthaginem, Romae aemulam,
aliquando eversuros esse, Poenis et potissimum Hannibali, quem natura
crudelem, perfidum, fortem, laudis, vindictae, praeliorumque avidum et
sine ulla religione finxerat, ad bellum cum hoc populo gerendum,
animum incendit; 29-69.

Ad idem bellum, ineunte etiam aetate, Hannibal a patre suo Hamilcare,
altaribus admotus, in Didonis templo, coramque sacerdote, quae ex
victimae immolatae extis futura ejus fata et res gestas auguratur,
solenni jurejurando adigitur; 70-139.

Hamilcare mortuo, summa imperii committitur Hasdrubali, ejus genero,
viro crudeli et ad iram proclivi, qui Tagum, Hispaniae regulum, cruci
subfigit; 140-164.

Famulus autem Tagi caede Hasdrubalis dominum ulciscitur, et inter
tormenta risu serenaque laetitia exsultat; 165-181.

Quo facto, Hannibal admodum adolescens, a toto exercitu, qui ex Poenis
et Hispanis constat, imperator salutatur; 182-238.

Iste fortis, animosus, gloriaeque cupidus, omni militiae labore se
exercet, et saepius ne nocturnum quidem tempus ad quietem sibi
reservat; 239-267.

Quam primum autem militum animos sibi conciliavit, nullam interponit
moram, quin Saguntum, Hispaniae Tarraconensis urbem, obpugnet, et hanc
causam belli cum Romanis, Saguntinorum sociis, gerendi adripiat;
268-295.

Castra extemplo urbi admovet, et milites suos ad vallum invadendum
murosque superandos hortatu et exemplo incitat; 296-349.

Saguntini oppidum aliquandiu phalarica tuentur, sed testudine hostium
facta, moenia procumbunt, et porta urbis recluditur; 350-375.

Tum Murrus Poenos subeuntes fortiter et ingenti caede repellit, donec
tandem ab Hannibale, qui non minorem hostium numerum prostraverat,
confossus perit; 376-517.

Victor autem, dum ad corpus Murri spoliandum adproperat, magna hostium
multitudine circumventus et mortifero vulnere ictus, ex maximo, in quo
versatur, vitae discrimine Junonis interventu eripitur, et aegre se ad
vulnus sanandum ex acie recipit; 518-555.

Quum itaque, duce Poenorum sauciato et praeterea imminente jam nocte,
praelium dirimeretur, obsessi, ne tam exoptatam rei bene gerendae
occasionem amitterent, majore animo vires reparant, concilio convocato
de summa belli deliberant, legatosque Romam mittendos decernunt;
556-573.

Isti navibus prospere in Tiberim transvehuntur; 574-607.

Et Senatum populi Rom. in templo, spoliis belli Punici primi ornato,
adeunt; 608-629.

Sicoris adversam suorum fortunam exponit, et Romanos tam foederis cum
Saguntinis icti religione, quam originis similitudine et communis
periculi metu, ad ineundam belli societatem et Sagunti libertatem
dignitatemque tuendam movere conatur; 630-671.

Oratione ejus finita, legati, scissis vestibus, corpora humo
adfligunt, et patres aliquandiu animi pendent. Cn. Corn. Lentulus
auctor est, ut Hannibal ad meritam poenam poscatur, Carthaginique, si
eum Romanis dedere recusaret, bellum extemplo indicatur: at Q. Fabius
Maximus Cunctator suadet, ut consideratius rebus suis consulant, et
legati prius mittantur, qui renuntient, utrum dux Poenorum sua sponte,
an Senatus auctoritate bellum Saguntinis intulerit? Postremo dolor ira
mixtus patres ad consilium Lentuli praeferendum impellit; 672-694.


  Ordior arma, quibus caelo se gloria tollit
  Aeneadum, patiturque ferox Oenotria jura
  Carthago. Da, Musa, decus memorare laborum
  Antiquae Hesperiae, quantosque ad bella crearit,
  Et quot Roma viros, sacri quum perfida pacti                       5
  Gens Cadmea super regno certamina movit;
  Quaesitumque diu, qua tandem poneret arce
  Terrarum Fortuna caput. Ter Marte sinistro
  Juratumque Jovi foedus conventaque patrum
  Sidonii fregere duces; atque impius ensis                         10
  Ter placitam suasit temerando rumpere pacem.
  Sed medio finem bello excidiumque vicissim
  Molitae gentes; propiusque fuere periclo,
  Quis superare datum. Reseravit Dardanus arces
  Ductor Agenoreas: obsessa Palatia vallo                           15
  Poenorum, ac muris defendit Roma salutem.
    Tantarum causas irarum odiumque perenni
  Servatum studio, et mandata nepotibus arma
  Fas aperire mihi, superasque recludere mentes.
  Jamque adeo magni repetam primordia motus.                        20
    Pygmalioneis quondam per caerula terris
  Pollutum fugiens fraterno crimine regnum
  Fatali Dido Libyes adpellitur orae:
  Tum pretio mercata locos, nova moenia ponit,
  Cingere qua secto permissum litora tauro.                         25
  Hic Juno, ante Argos (sic credidit alta vetustas)
  Ante Agamemnoniam gratissima tecta Mycenen
  Optavit profugis aeternam condere gentem.
  Verum ubi magnanimis Romam caput urbibus alte
  Exserere, ac missas etiam trans aequora classes                   30
  Totum signa videt victricia ferre per orbem,
  Jam propius metuens, bellandi corda furore
  Phoenicum exstimulat. Sed enim conamine primae
  Contuso pugnae, fractisque in gurgite coeptis
  Sicanio Libycis, iterum instaurata capessens                      35
  Arma remolitur. Dux agmina subficit unus
  Turbanti terras pontumque movere paranti.
    Jamque Deae cunctas sibi belliger induit iras
  Hannibal: hunc audet solum componere fatis.
  Sanguineo tum laeta viro, atque in regna Latini                   40
  Turbine mox saevo venientum haud inscia cladum,
  "Intulerit Latio, spreta me, Troius, inquit,
  Exsul Dardaniam, et bis numina capta Penates,
  Sceptraque fundarit victor Lavinia Teucris;
  Dum Romana tuae, Ticine, cadavera ripae                           45
  Non capiant, similisque mihi per Celtica rura
  Sanguine Pergameo Trebia et stipantibus armis
  Corporibusque virum retro fluat, ac sua largo
  Stagna reformidet Trasymenus turbida tabo;
  Dum Cannas tumulum Hesperiae, campumque cruore                    50
  Ausonio mersum sublimis Iapyga cernam,
  Teque vadi dubium coeuntibus, Aufide, ripis
  Per clipeos, galeasque virum, caesosque per artus
  Vix iter Hadriaci rumpentem ad litora ponti."
  Haec ait, ac juvenem facta ad Mavortia flammat.                   55
    Ingenio motus avidus fideique sinister
  Is fuit; exsuperans astu; sed devius aequi.
  Armato nullus Divum pudor; improba virtus,
  Et pacis despectus honos; penitusque medullis
  Sanguinis humani flagrat sitis: his super, aevi                   60
  Flore virens, avet Aegates abolere, parentum
  Dedecus, ac Siculo demergere foedera ponto.
  Dat mentem Juno, ac laudum spe corda fatigat.
  Jamque aut nocturno penetrat Capitolia visu,
  Aut rapidis fertur per summas passibus Alpes.                     65
  Saepe etiam famuli turbato ad limina somno
  Expavere trucem per vasta silentia vocem,
  Ac largo sudore virum invenere futuras
  Miscentem pugnas, et inania bella gerentem.
    Hanc rabiem in fines Italum Saturniaque arva                    70
  Addiderat quondam puero patrius furor: ortus
  Sarrana prisci Barcae de gente, vetustos
  A Belo numerabat avos: namque orba marito
  Quum fugeret Dido famulam Tyron, impia diri
  Belides juvenis vitaverat arma tyranni,                           75
  Et se participem casus sociarat in omnes.
  Nobilis hoc ortu, et dextra spectatus Hamilcar,
  Ut fari primamque datum distinguere lingua
  Hannibali vocem, sollers nutrire furores,
  Romanum sevit puerili in pectore bellum.                          80
    Urbe fuit media sacrum genetricis Elissae
  Manibus, et patria Tyriis formidine cultum,
  Quod taxi circum et piceae squalentibus umbris
  Abdiderant, caelique arcebant lumine, templum.
  Hoc sese, ut perhibent, curis mortalibus olim                     85
  Exuerat Regina loco. Stant marmore moesto
  Effigies, Belusque parens, omnisque nepotum
  A Belo series: stat gloria gentis Agenor,
  Et qui longa dedit terris cognomina Phoenix.
  Ipsa sedet tandem aeternum conjuncta Sychaeo:                     90
  Ante pedes ensis Phrygius jacet: ordine centum
  Stant arae caelique Deis Ereboque potenti.
  Hic, crine effuso, atque Hennaeae numina divae,
  Atque Acheronta vocat Stygia cum veste sacerdos.
  Immugit tellus, rumpitque horrenda per umbras                     95
  Sibila; inadcensi flagrant altaribus ignes.
  Tum magico volitant cantu per inania manes
  Exciti, vultusque in marmore sudat Elissae.
  Hannibal haec patrio jussu ad penetralia fertur,
  Ingressique habitus atque ora explorat Hamilcar.                 100
  Non ille evantis Massylae palluit iras,
  Non diros templi ritus, adspersaque tabo
  Limina, et audito surgentes carmine flammas.
  Olli permulcens genitor caput, oscula libat,
  Adtollitque animos hortando, et talibus implet:                  105
    "Gens recidiva Phrygum Cadmeae stirpis alumnos
  Foederibus non aequa premit: si fata negarint
  Dedecus id patriae nostra depellere dextra,
  Haec tua sit laus, nate, velis! age, concipe bella
  Latura exitium Laurentibus! horreat ortus                        110
  Jam pubes Tyrrhena tuos; partusque recusent,
  Te surgente, puer, Latiae producere matres."
    His acuit stimulis; subicitque haud mollia dictu:
  "Romanos terra atque undis, ubi competet aetas,
  Ferro ignique sequar, Rhoeteaque fata revolvam.                  115
  Non Superi mihi, non Martem cohibentia pacta,
  Non celsae obstiterint Alpes, Tarpeiaque saxa.
  Hanc mentem juro nostri per numina Martis;
  Per Manes, Regina, tuos." Tum nigra triformi
  Hostia mactatur Divae, raptimque recludit                        120
  Spirantis artus poscens responsa sacerdos,
  Ac fugientem animam properatis consulit extis.
    Ast ubi quaesitas artis de more vetustae
  Intravit mentes Superum, sic deinde profatur:
  "Aetolos late consterni milite campos,                           125
  Idaeoque lacus flagrantes sanguine cerno.
  Quanta procul moles scopulis ad sidera tendit,
  Cujus in aerio pendent tua vertice castra!
  Jamque jugis agmen rapitur; trepidantia fumant
  Moenia, et Hesperio tellus porrecta sub axe                      130
  Sidoniis lucet flammis: fluit ecce cruentus
  Eridanus: jacet ore truci super arma virosque,
  Tertia qui tulerat sublimis opima Tonanti.
  Heu! quaenam subitis horrescit turbida nimbis
  Tempestas, ruptoque polo micat igneus aether?                    135
  Magna parant Superi: tonat alti regia caeli;
  Bellantemque Jovem cerno." Venientia fata
  Scire ultra vetuit Juno, fibraeque repente
  Conticuere: latent casus longique labores.
  Sic clausum linquens arcano pectore bellum,                      140
  Atque hominum finem Gades Calpenque secutus,
  Dum fert Herculeis Garamantica signa columnis,
  Occubuit saevo Tyrius certamine ductor.
  Interea rerum Hasdrubali traduntur habenae,
  Occidui qui solis opes, et vulgus Hiberum,                       145
  Baeticolasque viros furiis agitabat iniquis.
  Tristia corda ducis, simul immedicabilis ira,
  Et fructus regni feritas erat: asper amore
  Sanguinis, et metui demens credebat honorem;
  Nec nota docilis poena satiare furores.                          150
  Ore excellentem et spectatum fortibus ausis
  Antiqua de stirpe Tagum, Superumque hominumque
  Immemor, erecto subfixum robore moestis
  Ostentabat ovans populis sine funere regem.
  Auriferi Tagus adscito cognomine fontis                          155
  Perque antra et ripas Nymphis ululatus Hiberis.
  Maeonium non ille vadum, non Lydia mallet
  Stagna sibi, nec qui riguo perfunditur auro
  Campum, atque inlatis Hermi flavescit arenis.
  Primus inire manu, postremus ponere Martem.                      160
  Quum rapidum effusis ageret sublimis habenis
  Quadrupedem, non ense virum, non eminus hasta
  Sistere erat: volitabat ovans, aciesque per ambas
  Jam Tagus auratis adgnoscebatur in armis.
  Quem postquam diro suspensum robore vidit                        165
  Deformem leti famulus, clam conripit ensem
  Dilectum domino, pernixque inrumpit in aulam,
  Atque inmite ferit geminato vulnere pectus.
  At Poeni succensi ira, turbataque luctu
  Et saevis gens laeta, ruunt tormentaque portant.                 170
  Non ignes candensque chalybs, non verbera passim
  Ictibus innumeris lacerum scindentia corpus,
  Carnificesve manus, penitusve infusa medullis
  Pestis, et in medio lucentes vulnere flammae
  Cessavere: ferum visu dictuque, per artem                        175
  Saevitiae extenti, quantum tormenta jubebant,
  Creverunt artus, atque, omni sanguine rapto,
  Ossa liquefactis fumarunt fervida membris.
  Mens intacta manet; superat, ridetque dolores,
  Spectanti similis, fessosque labore ministros                    180
  Increpitat, dominique crucem clamore reposcit.
    Haec inter spretae miseranda piacula poenae,
  Erepto trepidus ductore exercitus, una
  Hannibalem voce atque alacri certamine poscit.
  Hinc studia adcendit patriae virtutis imago,                     185
  Hinc fama in populos jurati didita belli,
  Hinc virides ausis anni fervorque decorus,
  Atque armata dolis mens et vis insita fandi.
    Primi ductorem Libyes clamore salutant;
  Mox et Pyrenes populi, et bellator Hiberus:                      190
  Continuoque ferox oritur fiducia menti,
  Cessisse imperio tantum terraeque marisque.
  Aeoliis candens austris et lampade Phoebi
  Aestifero Libye torquetur subdita Cancro,
  Aut ingens Asiae latus, aut pars tertia terris.                  195
  Terminus huic roseos amnis Lageus ad ortus
  Septeno inpellens tumefactum gurgite pontum:
  At qua diversas clementior adspicit Arctos,
  Herculeo dirimente freto, diducta propinquis
  Europes videt arva jugis: ultra obsidet aequor;                  200
  Nec patitur nomen proferri longius Atlas,
  Atlas subducto tracturus vertice caelum.
  Sidera nubiferum fulcit caput, aethereasque
  Erigit aeternum compages ardua cervix:
  Canet barba gelu, frontemque inmanibus umbris                    205
  Pinea silva premit; vastant cava tempora venti,
  Nimbosoque ruunt spumantia flumina rictu.
  Tum geminae laterum cautes maria alta fatigant;
  Atque ubi fessus equos Titan inmersit anhelos,
  Flammiferum condunt fumanti gurgite currum.                      210
  Sed qua se campis squalentibus Africa tendit,
  Serpentum largo coquitur fecunda veneno.
  Felix qua pingues mitis plaga temperat agros,
  Nec Cerere Hennaea, Phario nec victa colono.
  Hic passim exsultant Nomades, gens inscia freni;                 215
  Quis inter geminas per ludum mobilis aures
  Quadrupedem flectit non cedens virga lupatis.
  Altrix bellorum bellatorumque virorum
  Tellus, nec fidens nudo sine fraudibus ensi.
    Altera complebant Hispanae castra cohortes,                    220
  Auxilia Europa genitoris parta tropaeis.
  Martius hinc sonipes campos hinnitibus inplet,
  Hinc juga cornipedes erecti bellica raptant:
  Non Eleus eat campo ferventior axis.
  Prodiga gens animae, et properare facillima mortem.              225
  Namque ubi transcendit florentes viribus annos,
  Inpatiens aevi spernit novisse senectam,
  Et fati modus in dextra est. Hic omne metallum:
  Electri gemino pallent de semine venae,
  Atque atros chalybis fetus humus horrida nutrit.                 230
  Sed scelerum causas operit Deus. Astur avarus
  Visceribus lacerae telluris mergitur imis,
  Et redit infelix effosso concolor auro.
  Hinc certant, Pactole, tibi Duriusque, Tagusque,
  Quique super Gravios lucentes volvit arenas,                     235
  Infernae populis referens oblivia Lethes.
  Nec Cereri terra indocilis, nec inhospita Baccho,
  Nullaque Palladia sese magis arbore tollit.
    Hae postquam Tyrio gentes cessere tyranno,
  Utque dati rerum freni, nunc arte paterna                        240
  Conciliare viros; armis consulta Senatus
  Vertere, nunc donis: primus sumsisse laborem,
  Primus iter carpsisse pedes, partemque subire,
  Si valli festinet opus: nec cetera segnis,
  Quaecumque ad laudem stimulant: somnumque negabat                245
  Naturae, noctemque vigil ducebat in armis;
  Interdum projectus humi: turbaeque Libyssae
  Insignis sagulo duris certare maniplis:
  Celsus et in magno praecedens agmine ductor
  Imperium perferre suum: tum vertice nudo                         250
  Excipere insanos imbres caelique ruinam.
  Spectarunt Poeni, tremuitque exercitus Astur,
  Torquentem quum tela Jovem, permixtaque nimbis
  Fulmina, et excussos ventorum flatibus ignes
  Turbato transiret equo: nec pulvere fessum                       255
  Agminis ardenti labefecit Sirius astro.
  Flammiferis tellus radiis quum exusta dehiscit,
  Candentique globo medius coquit aethera fervor,
  Femineum putat inventa jacuisse sub umbra:
  Exercetque sitim, et spectato fonte recedit.                     260
  Idem conreptis sternacem ad praelia frenis
  Frangere equum, et famam letalis amare lacerti;
  Ignotique amnis tranare sonantia saxa,
  Atque e diversa socios arcessere ripa.
  Idem expugnati primus stetit aggere muri;                        265
  Et quoties campo rapidus fera praelia miscet,
  Qua sparsit ferrum, latus rubet aequore limes.
    Ergo instat fatis, et, rumpere foedera certus,
  Quo datur, interea Romam comprendere bello
  Gaudet, et extremis pulsat Capitolia terris.                     270
  Prima Saguntinas turbarunt classica portas,
  Bellaque sumta viro belli majoris amore.
  Haud procul Herculei tollunt se litore muri,
  Clementer crescente jugo, quis nobile nomen
  Conditus excelso sacravit colle Zacynthos.                       275
  Hic comes Alcidae remeabat in agmine Thebas
  Geryone exstincto, caeloque ea facta ferebat.
  Tres animas namque id monstrum, tres corpore dextras
  Armarat, ternaque caput cervice gerebat.
  Haud alium vidit tellus, cui ponere finem                        280
  Non posset mors una viro, duraeque Sorores
  Tertia bis rupto torquerent stamina filo.
  Hinc spolia ostentabat ovans, captivaque victor
  Armenta ad fontes medio fervore vocabat,
  Quum tumidas fauces adcensis sole venenis                        285
  Calcatus rupit letali vulnere serpens;
  Inachiumque virum terris prostravit Hiberis.
  Mox profugi ducente Noto advertere coloni,
  Insula quos genuit Graio circumflua ponto,
  Atque auxit quondam Laertia regna Zacynthos.                     290
  Firmavit tenues ortus mox Daunia pubes,
  Sedis inops; misit largo quam dives alumno,
  Magnanimis regnata viris, nunc Ardea nomen.
  Libertas populis pacto servata decusque
  Majorum, et Poenis urbi imperitare negatum.                      295
    Admovet abrupto flagrantia foedere ductor
  Sidonius castra, et latos quatit agmine campos.
  Ipse caput quassans circumlustravit anhelo
  Muros saevus equo, mensusque paventia tecta,
  Pandere jamdudum portas ac cedere vallo                          300
  Inperat, et longe clausis sua foedera, longe
  Ausoniam fore, nec veniae spem Marte subactis;
  Scita Patrum, et leges, et jura, fidemque, Deosque
  In dextra nunc esse sua. Verba ocius acer
  Intorto sancit jaculo, figitque per arma                         305
  Stantem pro muro et minitantem vana Caicum.
  Concidit exacti medius per viscera teli;
  Effusisque simul praerupto ex aggere membris,
  Victori moriens tepefactam retulit hastam.
  At multo ducis exemplum clamore secuti                           310
  Involvunt atra telorum moenia nube.
  Clara nec in numero virtus latet: obvia quisque
  Ora duci portans, ceu solus bella capessit.
  Hic crebram fundit Baliari verbere glandem,
  Terque levi ducta circum caput altus habena                      315
  Permissum ventis abscondit in aere telum.
  Hic valido librat stridentia saxa lacerto:
  Huic inpulsa levi torquetur lancea nodo.
  Ante omnes ductor, patriis insignis in armis,
  Nunc picea jactat fumantem lampada flamma,                       320
  Nunc sude, nunc jaculo, nunc saxis inpiger instat:
  Aut hydro inbutas, bis noxia tela, sagittas
  Contendit nervo, atque insultat fraude pharetrae:
  Dacus ut armiferis Geticae telluris in oris,
  Spicula quae patrio gaudens acuisse veneno                       325
  Fundit apud ripas inopina binominis Histri.
    Cura subit, collem turrita cingere fronte,
  Castelloque urbem circumvallare frequenti.
  Heu priscis numen populis, at nomine solo
  In terris jam nota Fides! stat dura juventus:                    330
  Ereptamque fugam, et claudi videt aggere muros.
  Sed dignam Ausonia mortem putat esse Sagunto,
  Servata cecidisse fide. Jamque acrius omnes
  Intendunt vires; adductis stridula nervis
  Phocais effundit vastos ballista molares,                        335
  Atque eadem, ingentis mutato pondere teli,
  Ferratam excutiens ornum media agmina rumpit.
  Alternus resonat clangor: certamine tanto
  Conseruere acies, veluti circumdata vallo
  Roma foret; clamatque super, "Tot millia, gentes                 340
  Inter tela satae, jam capto stamus in hoste?
  Anne pudet coepti? pudet ominis? en bona virtus,
  Primitiaeque ducis! Taline inplere paramus
  Italiam fama? tales praemittere pugnas?"
    Adcensae exsultant mentes, haustusque medullis                 345
  Hannibal exagitat, stimulantque sequentia bella.
  Invadunt manibus vallum, caesasque relinquunt
  Dejecti muris dextras. Subit arduus agger,
  Inponitque globos pugnantum desuper urbi.
  Armavit clausos, ac portis arcuit hostem                         350
  Librari multa consueta falarica dextra,
  Horrendum visu robur, celsisque nivosae
  Pyrenes trabs lecta jugis, cui plurima cuspis;
  Vix muris toleranda lues, sed cetera pingui
  Uncta pice, atque atro circumlita sulfure fumant.                355
  Fulminis haec ritu, summis e moenibus arcis
  Incita, sulcatum tremula secat aera flamma.
  Qualis sanguineo praestringit lumina crine,
  Ad terram caelo decurrens ignea lampas.
  Haec ictu rapido pugnantum saepe per auras,                      360
  Adtonito ductore, tulit fumantia membra.
  Haec vastae lateri turris ceu turbine fixa,
  Dum penitus pluteis Vulcanum exercet adesis,
  Arma virosque simul pressit flagrante ruina.
  Tandem condensis actae testudinis armis                          365
  Subducto Poeni vallo, caecaque latebra,
  Pandunt prolapsam subfossis moenibus urbem.
  Terribilem in sonitum procumbens aggere victo
  Herculeus labor, atque inmania saxa resolvens,
  Mugitum ingentem caelo dedit. Alpibus altis                      370
  Aeriae rupes, scopulorum mole revulsa
  Haud aliter scindunt resonanti fragmine montem.
  Surgebat cumulo certatim prorutus agger,
  Obstabatque jacens vallum, ni protenus instent
  Hinc atque hinc acies media pugnare ruina.                       375
    Emicat ante omnes primaevo flore juventae
  Insignis Rutulo Murrus de sanguine: at idem
  Matre Saguntina Graius, geminoque parente
  Dulichios Italis miscebat prole nepotes.
  Hic magno socios Aradum clamore vocantem.                        380
  Qua corpus loricam inter galeamque patescit,
  Conantis motus speculatus, cuspide sistit,
  Prostratumque premens telo, voce insuper urguet:
  "Fallax Poene, jaces: certe Capitolia primus
  Scandebas victor! quae tanta licentia voti?                      385
  Nunc Stygio fer bella Jovi." Tum fervidus hastam
  Adversi torquens defigit in inguine Hiberi;
  Oraque dum calcat jam singultantia leto;
  "Hac iter est, inquit, vobis ad moenia Romae,
  O metuenda manus! sic, quo properatis, eundum."                  390
  Mox instaurantis pugnam circumsilit arma,
  Et rapto nudum clipeo latus haurit Hiberi.
  Dives agri, dives pecoris, famaeque negatus
  Bella feris arcu jaculoque agitabat Hiberus.
  Felix heu! nemorum, et vitae laudandus opacae,                   395
  Si sua per patrios tenuisset spicula saltus!
  Hunc miseratus adest infesto vulnere Ladmus.
  Cui saevum adridens; "Narrabis Hamilcaris umbris
  Hanc, inquit, dextram, quae jam post funera vulgi
  Hannibalem vobis comitem dabit:" et ferit alte                   400
  Insurgens gladio cristatae cassidis aera,
  Perque ipsum tegimen crepitantia dissipat ossa.
  Tum frontem Chremes intonsam umbrante capillo
  Septus, et horrentes effingens crine galeros;
  Tum Masulus, crudaque virens ad bella senecta                    405
  Karthalo, non pavidus fetas mulcere leaenas;
  Flumineaque urna caelatus Bagrada parmam;
  Et vastae Nasamon Syrtis populator Hyempsal,
  Audax in fluctu laceras raptare carinas;
  Una omnes dextraque cadunt iraque peremti.                       410
  Nec non serpentem diro exarmare veneno
  Doctus Athyr, tactuque graves sopire chelydros,
  Ac dubiam admoto sobolem explorare ceraste.
  Tu quoque fatidicis Garamanticus adcola lucis,
  Insignis flexo galeam per tempora cornu,                         415
  Heu! frustra reditum sortes tibi saepe locutas
  Mentitumque Jovem increpitans, occumbis, Iarbas.
  Et jam corporibus cumulatus creverat agger,
  Perfusaeque atra fumabant caede ruinae.
  Tum ductorem avido clamore in praelia poscit                     420
  Fulmineus ceu Spartanis latratibus actus,
  Quum silvam occursu venantum perdidit, hirto
  Horrescit saetis dorso, et postrema capessit
  Praelia, canentem mandens aper ore cruorem,
  Jamque gemit geminans contra venabula dentem.                    425
    At parte ex alia qua se insperata juventus
  Extulerat portis, ceu spicula nulla manusque
  Vim ferre exitiumve queant, permixtus utrisque
  Hannibal agminibus passim furit et quatit ensem,
  Cantato nuper senior quem fecerat igni                           430
  Litore ab Hesperidum Temisus; qui carmine pollens
  Fidebat magica ferrum crudescere lingua:
  Quantus Bistoniis late Gradivus in oris
  Belligero rapitur curru, telumque coruscans,
  Titanum quo pulsa cohors, flagrantia bella                       435
  Cornipedum adflatu tonat, et stridoribus axis.
  Jamque Hostum, Rutulumque Pholum, ingentemque Metiscum,
  Jam Lygdum, Duriumque simul, flavumque Galaesum,
  Et geminos, Chromin atque Gyan, demiserat umbris;
  Daunum etiam, grata quo non spectatior alter                     440
  Voce movere fora, atque orando fingere mentes,
  Nec legum custos sollertior, aspera telis
  Dicta admiscentem: "Quaenam te, Poene, paternae
  Huc adigunt Furiae? non haec Sidonia tecta
  Feminea fabricata manu, pretiove parata,                         445
  Exsulibusve datum dimensis litus arenis;
  Fundamenta Deum Romanaque foedera cernis."
  Ast illum, toto jactantem talia campo,
  Ingenti raptum nisu, medioque virorum
  Avulsum inter tela globo, et post terga revinctum,               450
  Hannibal ad poenam lentae mandaverat irae.
  Increpitansque suos inferri signa jubebat;
  Perque ipsos caedis cumulos, stragemque jacentum
  Monstrabat furibundus iter, cunctosque ciebat
  Nomine, et in praedas stantem dabat inprobus urbem.              455
    Sed postquam a trepidis adlatum, fervere partem
  Diversam Marte infausto, Murroque secundos
  Hunc Superos tribuisse diem, ruit ocius amens
  Lymphato cursu, atque ingentes deserit actus.
  Letiferum nutant fulgentes vertice cristae:                      460
  Crine ut flammifero terret fera regna cometes,
  Sanguineum spargens ignem; vomit atra rubentes
  Fax caelo radios, ac saeva luce coruscum
  Scintillat sidus, terrisque extrema minatur.
  Praecipiti dant tela viam, dant signa, virique;                  465
  Atque ambae trepidant acies: jacit igneus hastae
  Dirum lumen apex, ac late fulgurat umbo.
  Talis ubi Aegaeo surgente ad sidera ponto
  Per longum vasto Cori cum murmure fluctus
  Suspensum in terras portat mare, frigida nautis                  470
  Corda tremunt: sonat ille procul, flatuque tumescens
  Curvatis pavidas transmittit Cycladas undis.
  Non cuncta e muris unum incessentia tela,
  Fumantesque ante ora faces, non saxa per artem
  Tormentis excussa tenent: ut tegmina primum                      475
  Fulgentis galeae conspexit, et arma cruento
  Inter solem auro rutilantia, turbidus infit:
  "En, qui res Libycas, inceptaque tanta retardet,
  Romani Murrus belli mora! Foedera, faxo,
  Jam noscas, quid vana queant, et vester Iberus.                  480
  Fer tecum castamque fidem servataque jura:
  Deceptos mihi linque Deos." Cui talia Murrus:
  "Exoptatus ades! mens olim praelia poscit,
  Speque tui flagrat capitis: fer debita fraudum
  Praemia, et Italiam tellure inquire sub ima.                     485
  Longum in Dardanios fines iter, atque nivalem
  Pyrenen, Alpesque tibi mea dextera donat."
    Haec inter cernens subeuntem comminus hostem,
  Praeruptumque loci fidum sibi, conripit ingens
  Aggere convulso saxum, et nitentis in ora                        490
  Devolvit, pronoque silex ruit incitus ictu.
  Subsedit duro concussus fragmine muri.
  Tum pudor adcendit mentem, nec conscia fallit
  Virtus pressa loco; frendens luctatur, et aegro
  Scandit in adversam per saxa vetantia nisu.                      495
  Sed postquam propior vicino lumine fulsit,
  Et tota se mole tulit, velut incita clausum
  Agmina Poenorum cingant, et cuncta paventem
  Castra premant, lato Murrus caligat in hoste.
  Mille simul dextrae, densusque micare videtur                    500
  Ensis, et innumerae nutare in casside cristae.
  Conclamant utrimque acies, ceu tota Saguntos
  Igne micet: trahit instanti languentia leto
  Membra pavens Murrus, supremaque vota capessit:
  "Conditor Alcide, cujus vestigia sacra                           505
  Incolimus, terrae minitantem averte procellam,
  Si tua non segni defenso moenia dextra."
    Dumque orat caeloque adtollit lumina supplex;
  "Cerne, ait, an nostris longe Tirynthius ausis
  Justius adfuerit: ni displicet aemula virtus,                    510
  Haud me dissimilem, Alcide, primoribus annis
  Agnosces, invicte, tuis: fer numen amicum;
  Et, Trojae quondam primis memorate ruinis,
  Dexter ades Phrygiae delenti stirpis alumnos."
  Sic Poenus, pressumque ira simul exigit ensem,                   515
  Qua capuli statuere morae; teloque relato
  Horrida labentis perfunditur arma cruore.
  Ilicet ingenti casu turbata juventus
  Procurrit: nota arma viri corpusque superbo
  Victori spoliare negant: coit aucta vicissim                     520
  Hortando manus, et glomerata mole feruntur.
  Hinc saxis galea, hinc clipeus sonat aereus hastis;
  Incessunt sudibus, librataque pondera plumbi
  Certatim jaciunt: decisae vertice cristae,
  Dereptumque decus nutantum in caede jubarum:                     525
  Jamque agitur largus per membra fluentia sudor,
  Et stant loricae squamis horrentia tela;
  Nec requies, tegimenve datur mutare sub ictu.
  Genua labant, fessique humeri gestamina laxant.
  Tum creber, penitusque trahens suspiria, sicco                   530
  Fumat ab ore vapor, nisuque elisus anhelo
  Auditur gemitus, fractumque in casside murmur.
  Mente adversa domat, gaudetque nitescere duris
  Virtutem, et decoris pretio discrimina pensat.
    Hic subitus scisso densa inter nubila caelo                    535
  Erupit quatiens terram fragor; et super ipsas
  Bis Pater intonuit geminato fulmine pugnas.
  Inde inter nubes ventorum turbine coeco
  Ultrix injusti vibravit lancea belli,
  Ac femine adverso librata cuspide sedit.                         540
    Tarpeiae rupes, Superisque habitabile saxum;
  Et vos, virginea lucentes semper in ara,
  Laomedonteae Trojana altaria flammae;
  Heu! quantum vobis fallacis imagine teli
  Promisere Dei? propius si pressa furenti                         545
  Hasta foret, clausae starent mortalibus Alpes,
  Nec, Trasymene, tuis nunc Allia cederet undis.
    Sed Juno, adspectans Pyrenes vertice celsae
  Nava rudimenta, et primos in Marte calores,
  Ut videt impressum conjecta cuspide vulnus,                      550
  Advolat, obscura circumdata nube, per auras,
  Et validam duris evellit ab ossibus hastam.
  Ille tegit clipeo fusum per membra cruorem,
  Tardaque paulatim et dubio vestigia nisu
  Alternata trahens, aversus ab aggere cedit.                      555
    Nox tandem optatis terras pontumque tenebris
  Condidit, et pugnas erepta luce diremit.
  At durae invigilant mentes, molemque reponunt
  Noctis opus: clausos acuunt extrema pericli,
  Et fractis rebus violentior ultima virtus.                       560
  Hinc puer, invalidique senes, hinc femina ferre
  Certat opem in dubiis miserando nava labori,
  Saxaque mananti subvectat vulnere miles.
  Jam Patribus clarisque senum sua munia curae:
  Concurrunt, lectosque viros hortantur, et orant,                 565
  Defessis subeant rebus, revocentque salutem,
  Et Latia extremis inplorent casibus arma.
    "Ite citi, remis velisque inpellite puppim,
  Saucia dum castris clausa est fera: tempore Martis
  Utendum est rapto, et grassandum ad clara periclis.              570
  Ite citi, deflete fidem murosque ruentes,
  Antiquaque domo meliora arcessite fata.
  Mandati summa est: dum stat, remeate, Saguntos."
  Ast illi celerant, qua proxima litora, gressum,
  Et fugiunt tumido per spumea caerula velo.                       575
  Pellebat somnos Tithoni roscida conjux,
  Ac rutilus primis sonipes hinnitibus altos
  Adflarat montes, roseasque movebat habenas.
  Jam celsa e muris exstructa mole juventus
  Clausam nocturnis ostentat turribus urbem.                       580
  Rerum omnes pendent actus, et milite maesto
  Laxata obsidio, ac pugnandi substitit ardor,
  Inque ducem versae tanto discrimine curae.
    Interea Rutulis longinqua per aequora vectis
  Herculei ponto coepere exsistere colles,                         585
  Et nebulosa jugis adtollere saxa Monoeci.
  Thracius hos Boreas scopulos inmitia regna
  Solus habet, semperque rigens nunc litora pulsat,
  Nunc ipsas alis plangit stridentibus Alpes;
  Atque ubi se terris glaciali fundit ab Arcto,                    590
  Haud ulli contra fiducia surgere vento.
  Vorticibus torquet rapidis mare, fractaque anhelant
  Aequora, et injecto conduntur gurgite montes:
  Jamque volans Rhenum Rhodanumque in nubila tollit.
  Hunc postquam Boreae dirum evasere furorem,                      595
  Alternos maesti casus bellique marisque,
  Et dubium rerum eventum sermone volutant.
  "O patria! o Fidei domus inclyta, quo tua nunc sunt
  Fata loco? sacraene manent in collibus arces?
  An cinis, heu Superi! tanto de nomine restat?                    600
  Ferte leves auras, flatusque ciete secundos,
  Si nondum insultat templorum Poenicus ignis
  Culminibus, Latiaeque valent subcurrere classes."
  Talibus inlacrimant noctemque diemque querelis,
  Donec Laurentes puppis defertur ad oras,                         605
  Qua pater, adceptis Anienis ditior undis,
  In pontum flavo descendit gurgite Thybris.
    Hinc consanguineae subeunt jam moenia Romae.
  Concilium vocat augustum, castaque beatos
  Paupertate Patres, ac nomina parta triumphis                     610
  Consul, et aequantem Superos virtute Senatum.
  Facta animosa viros, et recti sacra cupido
  Adtollunt, hirtaeque togae, neglectaque mensa,
  Dexteraque a curvis capulo non segnis aratris;
  Exiguo faciles, et opum non indiga corda,                        615
  Ad parvos curru remeabant saepe penates.
    In foribus sacris, primoque in limine templi
  Captivi currus, belli decus, armaque rapta
  Pugnantum ducibus, saevaeque in Marte secures,
  Perfossi clipei, et servantia tela cruorem,                      620
  Claustraque portarum pendent: hic Punica bella,
  Aegates cernas, fusaque per aequora classe
  Exactam ponto Libyen testantia rostra:
  Hic galeae Senonum, pensatique inprobus auri
  Arbiter ensis inest, Gallisque ex arce fugatis                   625
  Arma revertentis pompa gestata Camilli:
  Hic spolia Aeacidae, hic Epirotica signa,
  Et Ligurum horrentes coni, parmaeque relatae
  Hispana de gente rudes, Alpinaque gaesa.
    Sed postquam clades patefecit et horrida bella                 630
  Orantum squalor, praesens adstare Sagunti
  Ante oculos visa est extrema precantis imago.
  Tum senior maesto Sicoris sic incipit ore:
  "Sacrata gens clara fide, quam rite fatentur
  Marte satam populi ferro parere subacti,                         635
  Ne crede emensos levia ob discrimina pontum.
  Vidimus obsessam patriam, murosque trementes:
  Et, quem insana freta, aut coetus genuere ferarum,
  Vidimus Hannibalem: procul his a moenibus, oro,
  Arcete, o Superi, nostroque in Marte tenete                      640
  Fatiferae juvenem dextrae: qua mole sonantes
  Exigit ille trabes? et quantus crescit in armis?
  Trans juga Pyrenes, medium indignatus Hiberum,
  Excivit Calpen, et mersos Syrtis arenis
  Molitur populos, majoraque moenia quaerit.                       645
  Spumeus hic, medio qui surgit ab aequore, fluctus,
  Si prohibere piget, vestras effringet in urbes.
  An tanti pretium motus, ruptique per enses
  Foederis, hoc juveni, jurata in bella ruenti,
  Creditis, ut statuat superatae jura Sagunto?                     650
  Ocius ite, viri, et nascentem exstinguite flammam,
  Ne serae redeant post aucta pericula curae.
  Quamquam o! si nullus terror, non obruta jam nunc
  Semina fumarent belli: vestraene Sagunto
  Spernendum consanguineam protendere dextram?                     655
  Omnis Hiber, omnis rapidis fera Gallia turmis,
  Omnis ab aestifero sitiens Libys inminet axe.
  Per vos culta diu Rutulae primordia gentis,
  Laurentemque Larem, et genetricis pignora Trojae,
  Conservate pios, qui permutare coacti                            660
  Acrisioneis Tirynthia culmina muris.
  Vos etiam Zanclen Siculi contra arma tyranni
  Juvisse egregium; vos et Campana tueri
  Moenia, depulso Samnitum robore, dignum
  Sigeis duxistis avis. Vetus incola Dauni,                        665
  Testor vos, fontes et stagna arcana Numici,
  Quum felix nimium dimitteret Ardea pubem,
  Sacra domumque ferens, et avi penetralia Turni,
  Ultra Pyrenen Laurentia nomina duxi.
  Cur, ut decisa atque avulsa a corpore membra,                    670
  Despiciar, vesterque luat cur foedera sanguis?"
    Tandem, ut finitae voces, miserabile visu!
  Submissi palmas, lacerato tegmine vestis,
  Adfigunt proni squalentia corpora terrae.
  Inde agitant consulta Patres, curasque fatigant.                 675
  Lentulus, ut cernens adcensae tecta Sagunti,
  Poscendum poenae juvenem, celerique negantis
  Exuri bello Carthaginis arva jubebat.
  At Fabius, cauta speculator mente futuri,
  Nec laetus dubiis, parcusque lacessere Martem,                   680
  Et melior clauso bellum producere ferro,
  Prima super tantis rebus pensanda: ducisne
  Ceperit arma foror, Patres an signa moveri
  Censuerint; mittique viros, qui exacta reportent.
  Providus haec, ritu vatis, fundebat ab alto                      685
  Pectore praemeditans Fabius surgentia bella.
  Ut saepe, e celsa grandaevus puppe magister,
  Prospiciens signis venturum in carbasa Corum,
  Summo jamdudum substringit lintea malo.
  Sed lacrimae, atque ira mixtus dolor inpulit omnes               690
  Praecipitare latens fatum: lectique Senatu,
  Qui ductorem adeant: si perstet surdus in armis
  Pactorum, vertant inde ad Carthaginis arces;
  Nec Divum oblitis indicere bella morentur.




LIBER SECUNDUS.


ARGUMENTUM.

Q. Fabius Maximus et L. Valerius Flaccus, legati Romanorum, in Sagunti
portum invehuntur, et inde ab Hannibale repulsi Carthaginem petunt;
1-24.

Hac occasione usus, dux Poenorum milites ad periculum sibi inminens
propulsandum, urbem totis viribus obpugnandam, et bellum ipsis deinde
Romanis inferendum exstimulat; 25-55.

Asbyte, Iarbae, Gaetulorum regis, filia, virgo fortissima venatuique
adsueta, cum grege mulierum Poenis auxilio venit; 56-88.

Hujus impetum fortiter reprimit Mopsus, Cretensis, sagittandi
peritissimus, qui, magna prius edita hostium strage, in ipsam virginem
inruit, et Harpen, ejus comitem, occidit; sed propter necem Dorylae et
Icari, filiorum suorum, animum despondet, dolorisque inpatientia e
muro se praecipitat; 89-147.

Tum Theron, Herculis sacerdos, pugnae succedens, clava sua magnam
hostium multitudinem prosternit, ipsamque Asbyten, curru excussam,
interficit, et caput, hastae adfixum, ostentat; 148-205.

Cujus rei dolore et ira percitus Hannibal, virginis caedem vindicare
parat, et Saguntini, ejus adspectu consternati, fugam capessunt;
Theron autem, dum suos revocare et moenibus hostem prohibere conatur,
gladio per pectus adacto perit, ejusque corpus ter circa rogum Asbytes
raptatur; 206-269.

Interim Senatus Carthaginiensium, adventu legatorum Rom. perculsus,
frequens in curiam venit, et de responso iis reddendo consilia capit.
Ibi Hannon et Gestar mutuis se verborum contumeliis lacerant. Ille,
inveterato Hannibalis odio incensus, auctor est, ut superbia
temeritasque juvenis merito castigetur; nec Romani, qui tantum virtute
valeant, novo injustoque bello lacessantur; 270-326.

Hic vero, factioni Barcinae, quae apud milites plebemque plurimum gratia
valebat, addictus, Hannonis oratioriem refellit, et ad bellum Romanis,
duce Hannibale, fortissimo reique militaris peritissimo juvene,
inferendum, Patribus animum incendit; 327-375.

Quibus orationibus habitis, Hannon res Saguntinis reddendas et
Hannibalem Romanis dedendum censet: quae sententia omnium fere, qui
adsunt, indignationem movet. Fabius itaque, sinu effuso, bellum Poenis
indicit, et cum reliquis legatis Romam redit; 376-390.

Haec dum Carthagine geruntur, Hannibal, aliquot populis, qui
defecerant, repente obpressis, omnibus copiis Saguntum obpugnare
perseverat, et laetus adcipit clipeum, aliaque arma, ab Hispanis sibi
dono missa, in quibus praeter alia origines et fata Carthaginis,
singulari opera et artificio expressa, miratur; 391-456.

Saguntini jam unicam spem, in adventu classis Romanorum, qui tam
procul erant, positam abjiciunt; et longa obsidione inopia omnium ita
crescit, ut corticibus et frondibus arborum coriisque aqua mollitis
famem tolerare cogantur; 457-474.

Hanc urbis fortunam commiseratur Hercules, ejus conditor, et clam
Junone, noverca sua, Fidei auxilium inplorat, quae, ejus precibus mota,
fractum Saguntinorum animum adeo erigit, ut vel ultima experiri non
recusent; 475-525.

Sed conatus Fidei non fugit Junonem, quae praeter opinionem prope urbem
est, et extemplo Tisiphonen ab inferis evocat; 526-542.

Haec Furia formam adspectu terribilem exuit, et in Tiburinae, morte
Murri viduatae, speciem conversa, Saguntinos hortatur, ut, quum nihil
jam spei reliquum sit, morte voluntaria aeternum servitium effugiant;
543-579.

Tum petit tumulum, ex quo serpens prorepit, et ad mare contendit;
580-591.

Hoc prodigio perterriti Saguntini, Genios jam urbe excedere sibi
persuadent, et Tisiphones ope ex desperatione in rabiem vertuntur; qua
instincti, arma, vestes, aurum, et quidquid publicarum, vel privatarum
rerum superest, in rogum ingentem, ad id raptim exstructum,
conjiciunt; et deinde parentes seque invicem jugulant: quo facto,
Hannibal urbem capit; et Furia ad inferos revertitur; 592-707.


  Caeruleis provecta vadis jam Dardana puppis
  Tristia magnanimi portabat jussa Senatus,
  Primoresque Patrum. Fabius, Tirynthia proles,
  Ter centum memorabat avos, quos turbine Martis
  Abstulit una dies, quum Fors non aequa labori                      5
  Patricio Cremerae maculavit sanguine ripas.
  Huic comes aequato sociavit munere curas
  Poplicola, ingentis Volesi Spartana propago.
  Is, cultam referens insigni nomine plebem,
  Ausonios atavo ducebat consule fastus.                            10
  Hos ut depositis portum contingere velis
  Adlatum Hannibali, consultaque ferre Senatus,
  Jam medio seram bello poscentia pacem,
  Ductorisque simul conceptas foedere poenas;
  Ocius armatas passim per litora turmas                            15
  Ostentare jubet minitantia signa, recensque
  Perfusos clipeos, et tela rubentia caede.
  "Haud dictis nunc esse locum; strepere omnia, clamat,
  Tyrrhenae clangore tubae, gemituque cadentum.
  Dum detur, relegant pontum, neu se addere clausis                 20
  Festinent: notum, quid caede calentibus armis,
  Quantum irae liceat, motusve quid audeat ensis."
  Sic ducis adfatu per inhospita litora pulsi,
  Converso Tyrios petierunt remige Patres.
    Hic alto Poenus fundentem vela carinam                          25
  Incessens dextra; "Nostrum, pro Jupiter! inquit,
  Nostrum ferre caput parat illa per aequora puppis.
  Heu! caecae mentes, tumefactaque corda secundis!
  Armatum Hannibalem poenae petit inpia tellus.
  Ne deposce, adero: dabitur tibi copia nostri                      30
  Ante exspectatum; portisque focisque timebis,
  Quae nunc externos defendis, Roma, Penates.
  Tarpeios iterum scopulos praeruptaque saxa
  Scandatis licet, et celsam migretis in arcem,
  Nullo jam capti vitam pensabitis auro."                           35
    Incensi dictis animi, et furor additus armis;
  Conditur extemplo telorum nubibus aether,
  Et densa resonant saxorum grandine turres.
  Ardor agit, provecta queat dum cernere muros,
  Inque oculis profugae Martem exercere carinae.                    40
  Ipse autem incensas promissa piacula turmas
  Flagitat, insignis nudato vulnere, ductor,
  Ac repetens questus furibundo personat ore:
  "Poscimur, o socii! Fabiusque e puppe catenas
  Ostentat, dominique vocat nos ira Senatus.                        45
  Si taedet coepti, culpandave movimus arma,
  Ausoniam ponto propere revocate carinam;
  Nil moror: evincta lacerandum tradite dextra.
  Nam cur, Eoi deductus origine Beli,
  Tot Libyae populis, tot circumfusus Hiberis,                      50
  Servitium perferre negem? Rhoeteius imo
  Inperet aeternum, et populis seclisque propaget
  Regna ferox: nos jussa virum nutusque tremamus."
  Effundunt gemitus, atque omina tristia vertunt
  In stirpem Aeneadum, ac stimulant clamoribus iras.                55
    Discinctos inter Libyas populosque bilingues,
  Marmaricis audax in bella Oenotria signis
  Venerat Asbyte, proles Garamantis Iarbae.
  Hammone hic genitus, Phorcynidos antra Medusae,
  Cinyphiumque Macen, et iniquo e sole calentes                     60
  Battiadas late imperio sceptrisque regebat;
  Cui patrius Nasamon, aeternumque arida Barce,
  Cui nemora Autololum, atque infidae litora Syrtis
  Parebant, nullaque levis Gaetulus habena.
  Atque is fundarat thalamos Tritonide nympha,                      65
  Unde genus, proavumque Jovem regina ferebat,
  Et sua fatidico repetebat nomina luco.
  Haec ignara viri, vacuoque adsueta cubili,
  Venatu et silvis primos defenderat annos:
  Non calathis mollita manus, operatave fuso,                       70
  Dictynnam, et saltus, et anhelum inpellere planta
  Cornipedem, ac stravisse feras inmitis amabat.
  Quales Threiciae Rhodopen Pangaeaque lustrant
  Saxosis nemora alta jugis, cursuque fatigant
  Hebrum innupta manus: spreti Ciconesque, Getaeque,                75
  Et Rhesi domus, et lunatis Bistones armis.
    Ergo habitu insignis patrio, religata fluentem
  Hesperidum dono crinem, dextrumque feroci
  Nuda latus Marti, ac fulgentem tegmine laevam
  Thermodontiaca munita in praelia pelta,                           80
  Fumantem rapidis quatiebat cursibus axem.
  Pars comitum bijugo curru, pars caetera dorso
  Fertur equi; nec non Veneris jam foedera passae
  Reginam cingunt: sed virgine densior ala est.
  Ipsa autem gregibus per longa mapalia lectos                      85
  Ante aciem ostentabat equos, tumuloque propinquo,
  Dum sequitur gyris campum, vibrata per auras
  Spicula contorquens summa ponebat in arce.
    Hanc, hasta toties intrantem moenia, Mopsus
  Non tulit, et celsis senior Gortynia muris                        90
  Tela sonante fugat nervo, liquidasque per auras
  Dirigit aligero letalia vulnera ferro.
  Cres erat, aerisonis Curetum advectus ab antris,
  Dictaeos agitare puer levioribus annis
  Pennata saltus adsuetus arundine Mopsus.                          95
  Ille vagam caelo demisit saepe volucrem,
  Ille procul campo linquentem retia cervum
  Vulnere sistebat; rueretque inopina sub ictu
  Ante fera incauto, quam sibila poneret arcus.
  Nec se tum pharetra jactavit justius ulla,                       100
  Eois quamquam certet Gortyna sagittis.
  Verum ut opum levior venatu extendere vitam
  Abnuit, atque artae res exegere per aequor,
  Conjuge cum Meroe natisque inglorius hospes
  Intrarat miseram fato ducente Saguntum.                          105
  Coryti fratrum ex humeris calamique paterni
  Pendebant, volucerque chalybs, Minoia tela.
  Hic medius juvenum Massylae gentis in agmen
  Crebra Cydoneo fundebat spicula cornu.
  Jam Garamum, audacemque Thyrum, pariterque ruentes               110
  Gisgonem, levemque Bagam, indignumque sagittae,
  Inpubem malas, tam certae obcurrere Lyxum
  Fuderat, et plena tractabat bella pharetra.
  Tum, vultum intendens telumque in virginis ora,
  Desertum non grata Jovem per vota vocabat.                       115
  Namque ut fatiferos converti prospicit arcus,
  Obposito procul insidiis Nasamonias Harpe
  Corpore praeripuit letum, calamumque volantem,
  Dum clamat, patulo excipiens tramisit hiatu,
  Et primae ferrum a tergo videre sorores.                         120
  At comitis frendens casu labentia virgo
  Membra levat, parvaque oculos jam luce natantes
  Inrorat lacrimis, totisque adnisa doloris
  Viribus intorquet letalem in moenia cornum.
  Illa volans humerum rapido transverberat ictu                    125
  Conantis Dorylae, junctis jam cornibus arcus,
  Et ducti spatium nervi complente sagitta,
  Excutere in ventos resoluto pollice ferrum.
  Tum subitum in vulnus praeceps devolvitur altis
  Aggeribus muri, juxtaque cadentia membra                         130
  Effusi versa calami fluxere pharetra.
  Exclamat paribus frater vicinus in armis
  Icarus, ulciscique parat lacrimabile fatum:
  Atque illum, raptim promentem in praelia telum,
  Hannibal excussi praevertit turbine saxi.                        135
  Labuntur gelido torpentia frigore membra,
  Deficiensque manus pharetrae sua tela remisit.
    At pater in gemino natorum funere Mopsus
  Conreptos arcus ter moesta movit ab ira:
  Ter cecidit dextra, et notas dolor abstulit artes.               140
  Poenitet heu! sero, dulces liquisse penates,
  Adreptoque avide, quo concidis, Icare, saxo,
  Postquam aevum senior percussaque pectora frustra
  Sentit, et, ut tantos compescat morte dolores,
  Nil opis in dextra, vastae se culmine turris                     145
  Praecipitem jacit, et delapsus pondere prono
  Membra super nati moribundos explicat artus.
    Dum cadit externo Gortynius advena bello,
  Jam nova molitus stimulato milite Theron,
  Alcidae templi custos araeque sacerdos,                          150
  Non exspectatum Tyriis effuderat agmen,
  Et fera miscebat reserata praelia porta.
  Atque illi non hasta manu, non vertice cassis,
  Sed fisus latis humeris et mole juventae
  Agmina vastabat clava, nihil indigus ensis.                      155
  Exuviae capiti inpositae tegimenque leonis
  Terribilem adtollunt excelso vertice rictum.
  Centum angues idem Lernaeaque monstra gerebat
  In clipeo, et sectis geminam serpentibus Hydram.
  Ille Jubam, Thapsumque patrem, clarumque Micipsam                160
  Nomine avi, Maurumque Sacen, a moenibus actos
  Palantesque fuga praeceps ad litora cursu
  Egerat, atque una spumabant aequora dextra.
  Nec contentus Idi leto, letoque Cothonis,
  Marmaridae nec caede Rothi, nec caede Jugurthae,                 165
  Asbytes currum et radiantis tegmina laenae
  Poscebat votis, gemmataque lumina peltae,
  Atque in belligera versabat virgine mentem.
  Quem ruere ut telo vidit regina cruento,
  Obliquos detorquet equos, laevumque per orbem                    170
  Fallaci gyro campum secat, ac, velut ales,
  Adverso rapitur sinuata per aequora curru.
  Dumque ea se ex oculis aufert, atque ocior Euro,
  Incita pulveream campo trahit ungula nubem,
  Adversum late stridens rota prolerit agmen,                      175
  Ingerit et crebras virgo trepidantibus hastas.
  Hic cecidere Lycus, Thamyrisque, et nobile nomen
  Eurydamas, clari deductum stirpe parentis,
  Qui thalamos ausus quondam sperare superbos,
  Heu demens! Ithacique torum, sed enim arte pudica                180
  Fallacis toties revoluto stamine telae
  Deceptus, mersum pelago jactarat Ulixem:
  Ast Ithacus vero ficta pro morte loquacem
  Adfecit leto, taedaeque ad funera versae.
  Gens extrema viri campis deletur Iberis                          185
  Eurydamas Nomados dextra; superinstrepit ater,
  Et servat cursum perfractis ossibus axis.
    Jamque aderat remeans virgo, inter praelia postquam
  Distringi Therona videt, saevamque bipennem
  Perlibrans mediae fronti, spolium inde superbum                  190
  Herculeasque tibi exuvias, Dictynna, vovebat.
  Nec segnis Theron tantae spe laudis in ipsos
  Adversus consurgit equos, villosaque fulvi
  Ingerit objectans trepidantibus ora leonis.
  Adtoniti terrore novo rictuque minaci                            195
  Quadrupedes jactant resupino pondere currum.
  Tum saltu Asbyten conantem linquere pugnas
  Occupat, incussa gemina inter tempora clava,
  Ferventesque rotas turbataque frena pavore
  Disjecto spargit conlisa per ossa cerebro,                       200
  Ac rapta properans caedem ostentare bipenni,
  Amputat e curru revolutae virginis ora.
  Necdum irae positae: celsa nam figitur hasta
  Spectandum caput; id gestent ante agmina Poenum
  Inperat, et propere currus ad moenia vertant,                    205
  Haec caecus fati, divumque abeunte favore,
  Vicino Theron edebat praelia leto.
  Namque aderat toto ore ferens iramque minasque
  Hannibal, et caesam Asbyten, fixique tropaeum
  Infandum capitis furiata mente dolebat.                          210
  Ac simul aerati radiavit luminis umbo,
  Et concussa procul membris velocibus arma
  Letiferum intonuere, fugam perculsa repente
  Ad muros trepido convertunt agmina cursu:
  Sicut agit levibus per sera crepuscula pennis                    215
  E pastu volucres ad nota cubilia Vesper;
  Aut, ubi Cecropius formidine nubis aquosae
  Sparsa super flores examina tollit Hymettos,
  Ad dulces ceras, et odori corticis antra
  Mellis apes gravidae properant, densoque volatu                  220
  Raucum connexae glomerant ad limina murmur.
  Praecipitat metus adtonitos, caecique feruntur.
  Heu blandum caeli lumen! tantone cavetur
  Mors reditura metu, nascentique addita fata?
  Consilium damnant, portaque atque aggere tuto                    225
  Erupisse gemunt: retinet vix agmina Theron,
  Interdumque manu, interdum clamore minisque,
  "State, viri: meus ille hostis: mihi gloria magnae,
  State, venit pugnae! muro tectisque Sagunti
  Hac abigam Poenos dextra: spectacula tantum                      230
  Ferte, viri: vel, si cunctos metas acer in urbem,
  Heu deforme! rapit, soli mihi claudite portas."
    At Poenus rapido praeceps ad moenia cursu,
  Dum pavitant trepidi rerum fessique salutis,
  Tendebat: stat primam urbem murosque patentes                    235
  Postposita caede et dilata invadere pugna.
  Id postquam Herculeae custos videt inpiger arae,
  Emicat, et velox formidine praevenit hostem.
  Gliscit Elissaeo violentior ira tyranno.
  "Tu solve interea nobis, bone janitor urbis,                     240
  Supplicium, ut pandas, inquit, tua moenia leto."
  Nec plura effari sinit ira, rotatque coruscum
  Mucronem: sed contortum prior impete vasto
  Daunius huic robur juvenis jacit; arma fragore
  Icta gravi raucum gemuere, alteque resultant                     245
  Aere inlisa cavo nodosae pondera clavae.
  At viduus teli, et frustrato proditus ictu,
  Pernici velox cursu rapit incita membra,
  Et celeri fugiens perlustrat moenia planta.
  Instat atrox terga increpitans fugientia victor.                 250
  Conclamant matres, celsoque e culmine muri
  Lamentis vox mixta sonat: nunc nomine noto
  Adpellant, seras fesso nunc pandere portas
  Posse volunt: quatit hortantum praecordia terror,
  Ne simul adcipiant ingentem moenibus hostem.                     255
  Incutit umbonem fesso, adsultatque ruenti
  Poenus, et ostentans spectantem e moenibus urbem,
  "I, miseram Asbyten leto solare propinquo."
  Haec dicens, jugulo optantis dimittere vitam
  Infestum condit mucronem, ac regia laetus                        260
  Quadrupedes spolia abreptos a moenibus ipsis,
  Quis aditum portae trepidantum sepserat agmen,
  Victor agit, curruque volat per ovantia castra.
    At Nomadum furibunda cohors miserabile humandi
  Deproperat munus, tumulique adjungit honorem,                    265
  Et rapto cineres ter circum corpore lustrat.
  Hinc letale viri robur tegimenque tremendum
  In flammas jaciunt, ambustoque ore, genisque,
  Deforme alitibus liquere cadaver Iberis.
    Poenorum interea quis rerum summa potestas,                    270
  Consultant bello super, et quae dicta ferantur
  Ausoniae a populis, oratorumque minaci
  Adventu trepidant: movet hinc foedusque, fidesque,
  Et testes Superi, jurataque pacta parentum;
  Hinc popularis amor coeptantis magna juventae;                   275
  Et sperare juvat belli meliora: sed olim
  Ductorem infestans odiis gentilibus Hannon,
  Sic adeo increpitat studia incautumque favorem:
  "Cuncta quidem, Patres, (neque enim cohibere minantum
  Irae se valuere) premunt formidine vocem.                        280
  Haud tamen abstiterim, mortem licet arma propinquent.
  Testabor Superos, et caelo nota relinquam,
  Quae postrema salus rerum patriaeque reposcit.
  Nec nunc obsessa demum et fumante Sagunto
  Haec serus vates Hannon canit: anxia rupi                        285
  Pectora; ne castris innutriretur et armis
  Exitiale caput, monui, et, dum vita, monebo,
  Ingenitum noscens virus, flatusque paternos;
  Ut, qui stelligero speculatur sidera caelo,
  Venturam pelagi rabiem, Caurique futura                          290
  Praedicit miseris haud vanus flamina nautis.
  Consedit solio, rerumque invasit habenas.
  Ergo armis foedus, fasque omne abrumpitur armis:
  Oppida quassantur, longeque in moenia nostra
  Aeneadum adrectae mentes, disjectaque pax est.                   295
  Exagitant Manes juvenem furiaeque paternae,
  Ac funesta sacra, et conversi foedere rupto
  In caput infidum Superi, Massylaque vates.
  An nunc ille, novi caecus caligine regni,
  Externas arces quatit? haud Tirynthia tecta,                     300
  (Sic propria luat hoc poena, nec misceat urbis
  Fata suis) nunc hoc, inquam, hoc in tempore muros
  Obpugnat, Carthago, tuos, teque obsidet armis.
  Lavimus Hennaeas animoso sanguine valles,
  Et vix conducto produximus arma Lacone.                          305
  Nos ratibus laceris Scyllaea replevimus antra,
  Classibus et refluo spectavimus aequore raptis
  Contorta e fundo revomentem transtra Charybdin.
  Respice, pro demens! pro pectus inane Deorum!
  Aegates, Libyaeque procul fluitantia membra.                     310
  Quo ruis? et patriae exitio tibi nomina quaeris?
  Scilicet immensae, visis juvenalibus armis,
  Subsident Alpes! subsidet mole nivali
  Alpibus aequatum adtollens caput Apenninus!
  Sed campos fac, vane, dari; num gentibus istis                   315
  Mortales animi? aut ferro flammave fatiscunt?
  Haud tibi Neritia cernes cum prole laborem.
  Pubescit castris miles, galeaque teruntur
  Nondum signatae flava lanugine malae.
  Nec requies aevi nota, exsanguesque merendo                      320
  Stant prima inter signa senes, letumque lacessunt.
  Ipse ego Romanas perfosso corpore turmas
  Tela intorquentes conrepta e vulnere vidi;
  Vidi animos mortesque virum, decorisque furorem.
  Si bello absistis, nec te victoribus obfers,                     325
  Quantum, heu Carthago! donat tibi sanguinis Hannon?"
  Gestar ad haec: namque inpatiens asperque coquebat
  Jamdudum inmites iras, mediamque loquentis
  Bis conatus erat turbando abrumpere vocem:
  "Concilione, inquit, Libyae, Tyrioque Senatu,                    330
  Pro Superi! Ausonius miles sedet? armaque tantum
  Haud dum sumta viro? nam cetera non latet hostis.
  Nunc geminas Alpes, Apenninumque minatur,
  Nunc freta Sicaniae, et Scyllaei litoris undas;
  Nec procul est, quin jam Manes umbrasque pavescat                335
  Dardanias: tanta adcumulat praeconia leto
  Vulneribusque virum, ac tollit sub sidera gentem.
  Mortalem, mihi crede, licet formidine turpi
  Frigida corda tremant, mortalem sumimus hostem.
  Vidi ego, quum, geminas artis post terga catenis                 340
  Evinctus palmas, vulgo traheretur ovante,
  Carceris in tenebras, spes et fiducia gentis
  Regulus Hectoreae: vidi, quum robore pendens,
  Hesperiam cruce sublimis spectaret ab alta.
  Nec vero terrent puerilia protenus ora                           345
  Sub galea et pressae properata casside malae.
  Indole non adeo segni sumus! adspice; turmae
  Quot Libycae certant annos anteire labore,
  Et nudis bellantur equis! ipse, adspice, ductor,
  Quum primam tenero vocem proferret ab ore,                       350
  Jam bella et lituos, ac flammis urere gentem
  Jurabat Phrygiam, atque animo patria arma movebat.
  Proinde polo crescant Alpes, astrisque coruscos
  Apenninus agat scopulos; per saxa nivesque,
  (Dicam etenim, ut stimulent atram vel inania mentem)             355
  Per caelum est qui pandat iter: pudet Hercule tritas
  Desperare vias, laudemque timere secundam.
  Sed Libyae clades, et primi incendia belli
  Adgerat, atque iterum pro libertate labores
  Hannon ferre vetat: ponat formidinis aestus,                     360
  Parietibusque domus inbellis femina servet
  Singultantem animam: nos, nos contra ibimus hostem,
  Quis procul a Tyria dominos depellere Byrsa,
  Vel Jove non aequo, fixum est: sin fata repugnant,
  Et jam damnata cessit Carthagine Mavors,                         365
  Obcumbam potius; nec te, patria inclita, dedam
  Aeternum famulam; liberque Acheronta videbo.
  Nam quae, pro Superi! Fabius jubet? ocius arma
  Exuite, et capta descendite ab arce Sagunti;
  Tum delecta manus scutorum incendat acervos,                     370
  Uranturque rates, ac toto absistite ponto.
  Di procul, o! merita est numquam si talia plecti
  Carthago, prohibete nefas; nostrique solutas
  Ductoris servate manus!" Ut deinde resedit,
  Factaque censendi, Patrum de more, potestas;                     375
  Hic Hannon reddi propere certamine rapta
  Instat, et auctorem violati foederis addit.
    Tum vero adtoniti, ceu templo inrumperet hostis,
  Exsiluere Patres, Latioque id verteret omen
  Oravere Deum. At postquam discordia sentit                       380
  Pectora, et infidas ad Martem vergere mentes;
  Non ultra patiens Fabius rexisse dolorem,
  Concilium exposcit propere, Patribusque vocatis
  Bellum se gestare sinu pacemque profatus,
  Quod sedeat legere, ambiguis neu fallere dictis                  385
  Inperat, ac, saevo neutrum renuente Senatu,
  Ceu clausas acies gremioque effunderet arma,
  "Adcipite infaustum Libyae, eventuque priori
  Par, inquit, bellum:" et laxos effundit amictus.
  Tum patrias repetit pugnandi nuntius arces.                      390
    Atque ea dum profugae regnis agitantur Elissae,
  Adcisis velox populis, quis aegra lababat
  Ambiguo sub Marte fides, praedaque gravatus
  Ad muros Poenus revocaverat arma Sagunti.
    Ecce autem clipeum, saevo fulgore micantem,                    395
  Oceani gentes ductori dona ferebant,
  Callaicae telluris opus, galeamque coruscis
  Subnixam cristis, vibrant cui vertice coni
  Albentis, niveae tremulo nutamine pennae;
  Ensem unum, ac multis fatalem millibus hastam;                   400
  Praeterea textam nodis, auroque trilicem
  Loricam, nulli tegimen penetrabile telo.
  Haec, aere et duri chalybis perfecta metallo,
  Atque opibus perfusa Tagi, per singula laetis
  Lustrat ovans oculis, et gaudet origine regni.                   405
    Condebat primae Dido Carthaginis arces,
  Instabatque operi subducta classe juventus.
  Molibus hi claudunt portus, his tecta domusque
  Partiris, justae Bitia venerande senectae.
  Ostentant caput effossa tellure repertum                         410
  Bellatoris equi, atque omen clamore salutant.
  Has inter species orbatum classe, suisque,
  Aenean pulsum pelago, dextraque precantem
  Cernere erat: fronte hunc avide regina serena.
  Infelix, ac jam vultu spectabat amico.                           415
  Hinc et speluncam, furtivaque foedera amantum
  Callaicae fecere manus: it clamor ad auras,
  Latratusque canum; subitoque exterrita nimbo
  Occultant alae venantum corpora silvis.
  Nec procul Aeneadum vacuo jam litore classis,                    420
  Aequora nequidquam revocante petebat Elissa.
  Ipsa pyram super ingentem stans saucia Dido
  Mandabat Tyriis ultricia bella futuris,
  Ardentemque rogum media spectabat ab unda
  Dardanus, et magnis pandebat carbasa fatis.                      425
  Parte alia, supplex infernis Hannibal aris,
  Arcanum Stygia libat cum vate cruorem,
  Et primo bella Aeneadum jurabat ab aevo.
  At senior Siculis exsultat Hamilcar in arvis;
  Spirantem credas certamina anhela movere:                        430
  Ardor inest oculis, torvumque minatur imago.
    Nec non et laevum clipei latus aspera signis
  Inplebat Spartana cohors: hanc ducit ovantem
  Ledaeis veniens victor Xanthippus Amyclis.
  Juxta triste decus pendet sub imagine poenae                     435
  Regulus, et fidei dat magna exempla Sagunto.
  Laetior at circa facies, agitata ferarum
  Agmina venatu, et caelata mapalia fulgent.
  Nec procul usta cutem nigri soror horrida Mauri
  Adsuetas patrio mulcet sermone leaenas.                          440
  It liber campi pastor, cui fine sine ullo
  Invetitum saltus penetrat pecus: omnia Poenum
  Armenti vigilem patrio de more sequuntur,
  Gaesaque, latratorque Cydon, tectumque, focique
  In silicis venis, et fistula nota juvencis.                      445
  Eminet excelso consurgens colle Saguntos,
  Quam circum inmensi populi condensaque cingunt
  Agmina certantum, pulsantque trementibus hastis.
  Extrema clipei stagnabat Iberus in ora,
  Curvatis claudens ingentem flexibus orbem.                       450
  Hannibal, abrupto transgressus foedere ripas,
  Poenorum populos Romana in bella vocabat.
  Tali sublimis dono, nova tegmina latis
  Aptat concutiens humeris, celsusque profatur:
  "Heu quantum Ausonio sudabitis, arma, cruore!                    455
  Quas, belli judex, poenas mihi, Curia, pendes!"
    Jamque senescebat vallatis moenibus hostis,
  Carpebatque dies urbem, dum signa manusque
  Exspectant fessi socias: tandem aequore vano
  Avertunt oculos, frustrataque litora ponunt,                     460
  Et propius suprema vident: sedet acta medullis
  Jamdudum, atque inopes penitus coquit intima pestis.
  Est furtim lento misere durantia tabo
  Viscera, et exurit siccatas sanguine venas
  Per longum celata fames: jam lumina retro                        465
  Exesis fugere genis; jam lurida sola
  Tecta cute, et venis male juncta trementibus ossa
  Exstant, consumtis visu deformia membris.
  Humentis rores noctis terramque madentem
  Solamen fecere mali, cassoque labore                             470
  E sicco frustra presserunt robore succos.
  Nil temerare piget: rabidi jejunia ventris
  Insolitis adigunt vesci, resolutaque, nudos
  Linquentes clipeos, armorum tegmina mandunt.
    Desuper haec caelo spectans Tirynthius alto                    475
  Inlacrimat fractae nequidquam casibus urbis.
  Namque metus magnique tenent praecepta parentis,
  Ne saevae tendat contra decreta novercae.
  Sic igitur, coepta occultans, ad limina sanctae
  Contendit Fidei, secretaque pectora tentat.                      480
  Arcanis Dea laeta, polo tum forte remoto
  Caelicolum magnas volvebat conscia curas,
  Quam tali adloquitur Nemeae pacator honore:
  "Ante Jovem generata, decus Divumque hominumque,
  Qua sine non tellus pacem, non aequora norunt,                   485
  Justitiae consors, tacitumque in pectore numen,
  Exitiumne tuae dirum spectare Sagunti,
  Et tot pendentem pro te, Dea, cernere poenas
  Urbem lenta potes? moritur tibi vulgus, et unam
  Te matres, vincente fame, te moesta virorum                      490
  Ora vocant, primaque sonant te voce minores.
  Fer caelo auxilium, et fessis da surgere rebus."
    Haec satus Alcmena, contra cui talia virgo:
  "Cerno equidem, nec pro nihilo est mihi foedera rumpi,
  Statque dies, ausis olim tam tristibus ultor.                    495
  Sed me pollutas properantem linquere terras
  Sedibus his, tectisque novis succedere adegit
  Fecundum in fraudes hominum genus: inpia liqui
  Et, quantum terrent, tantum metuentia regna,
  Ac furias auri, nec vilia praemia fraudum,                       500
  Et super haec ritu horrificos ac more ferarum
  Viventes rapto populos, luxuque solutum
  Omne decus, multaque obpressum nocte pudorem.
  Vis colitur, jurisque locum sibi vindicat ensis;
  Et probris cessit virtus: en, adspice gentes:                    505
  Nemo insons; pacem servant commercia culpae.
  Sed secura tua fundata ut moenia dextra
  Dignum te servent memorando fine vigorem,
  Dedita nec fessi transmittant corpora Poeno,
  Quod solum nunc fata sinunt seriesque futuri;                    510
  Extendam leti decus, atque in secula mittam,
  Ipsaque laudatas ad Manes prosequar umbras."
    Inde severa levi decurrens aethere virgo
  Luctantem fatis petit inflammata Saguntum;
  Invadit mentes, et pectora nota pererrat,                        515
  Inmittitque animis numen: tum fusa medullis
  Inplicat, atque sui flagrantem inspirat amorem.
  Arma volunt, tentantque aegros ad praelia nisus.
  Insperatus adest vigor, interiusque recursat
  Dulcis honos Divae, et sacrum pro virgine letum.                 520
  It tacitus fessis per ovantia pectora sensus,
  Vel leto graviora pati, saevasque ferarum
  Adtentare dapes, et mensis addere crimen.
  Sed prohibet culpa pollutam extendere lucem
  Casta Fides, paribusque famem compescere membris.                525
    Quam simul invisae gentis conspexit in arce
  Forte ferens sese Libycis Saturnia castris,
  Virgineum increpitat miscentem bella furorem,
  Atque, ira turbata gradum, ciet ocius atram
  Tisiphonen, imos agitantem verbere manes,                        530
  Et palmas tendens; "Hos, inquit, Noctis alumna,
  Hos muros inpelle manu, populumque ferocem,
  Dextris sterne suis; Juno jubet: ipsa propinqua
  Effectus studiumque tuum de nube videbo.
  Illa Deos summumque Jovem turbantia tela,                        535
  Quis Acheronta moves, flammam inmanesque chelydros
  Stridoremque tuum, quo territa comprimit ora
  Cerberus, ac, mixto quae spumant felle, venena,
  Et quidquid scelerum, poenarum quidquid et irae
  Pectore fecundo coquitur tibi, congere praeceps                  540
  In Rutulos, totamque Erebo demitte Saguntum.
  Hac mercede Fides constet delapsa per auras."
    Sic voce instimulans, dextra Dea concita saevam
  Eumenida incussit muris, tremuitque repente
  Mons circum, et gravior sonuit per litora fluctus.               545
  Sibilat insurgens capiti, et turgentia circum
  Multus colla micat squalenti tergore serpens.
  Mors graditur, vasto pandens cava guttura rictu,
  Casuroque inhiat populo: tunc Luctus, et atri
  Pectora circumstant Planctus, Moerorque, Dolorque,               550
  Atque omnes adsunt Poenae, formaque trifauci
  Personat insomnis lacrimosae Janitor aulae.
  Protinus adsimilat faciem mutabile monstrum
  Tiburnae, gressumque simul, sonitumque loquentis.
  Haec bello vacuos et saevi turbine Martis                        555
  Lugebat thalamos, Murro spoliata marito;
  Clara genus, Daunique trahens a sanguine nomen.
  Cui vultus induta pares disjectaque crinem
  Eumenis in medios inrumpit turbida coetus,
  Et moestas lacerata genas; "Quis terminus, inquit?               560
  Sat Fidei proavisque datum! vidi ipsa cruentum,
  Ipsa meum vidi lacerato vulnere nostras
  Terrentem Murrum noctes et dira sonantem:
  Eripe te, conjux, miserandae casibus urbis,
  Et fuge, si terras adimit victoria Poeni,                        565
  Ad manes, Tiburna, meos: cecidere Penates,
  Occidimus Rutuli, tenet omnia Punicus ensis.
  Mens horret, nec adhuc oculis absistit imago.
  Nullane jam posthac tua tecta, Sagunte, videbo?
  Felix, Murre, necis, patriaque superstite felix.                 570
  At nos, Sidoniis famulatum matribus actas,
  Post belli casus vastique pericula ponti,
  Carthago adspiciet victrix, tandemque supremum
  Nocte obita Libyae gremio captiva jacebo.
  Sed vos, o juvenes, vetuit quos conscia virtus                   575
  Posse capi, quis telum ingens contra aspera mors est,
  Vestris servitio manibus subducite matres.
  Ardua virtutem profert via: pergite primi
  Nec facilem populis, nec notam invadere laudem."
    His ubi turbatas hortatibus inpulit aures,                     580
  Inde petit tumulum, summo quem vertice montis
  Amphitryoniades spectandum ex aequore nautis
  Struxerat, et grato cineres decorarat honore.
  Excitus sede (horrendum) prorumpit ab ima
  Caeruleus maculis auro squalentibus anguis.                      585
  Ignea sanguinea radiabant lumina flamma,
  Oraque vibranti stridebant sibila lingua:
  Isque inter trepidos coetus mediamque per urbem
  Volvitur, et muris propere delabitur altis,
  Ac similis profugo vicina ad litora tendit,                      590
  Spumantisque freti praeceps inmergitur undis.
    Tum vero excussae mentes, ceu prodita tecta
  Expulsi fugiant Manes, umbraeque recusent
  Captivo jacuisse solo: sperare saluti
  Pertaesum, damnantque cibos; agit addita Erinnys.                595
  Haud gravior duris Divum inclementia rebus,
  Quam leti proferre moras: abrumpere vitam
  Ocius adtoniti quaerunt, lucemque gravantur.
  Certatim structus subrectae molis ad astra
  In media stetit urbe rogus; portantque trahuntque                600
  Longae pacis opes quaesitaque praemia dextris,
  Callaico vestes distinctas matribus auro,
  Armaque Dulichia proavis portata Zacyntho,
  Et prisca advectos Rutulorum ex urbe Penates.
  Huc quidquid superest captis, clipeosque, simulque               605
  Infaustos jaciunt enses, et condita bello
  Effodiunt penitus terra, gaudentque superbi
  Victoris praedam flammis donare supremis.
    Quae postquam congesta videt feralis Erinnys,
  Lampada flammiferis tinctam Phlegethontis in undis               610
  Quassat, et inferna superos caligine condit.
  Inde opus adgressi, toto quod nobile mundo
  Aeternum invictis infelix gloria servat.
  Princeps Tisiphone, lentum indignata parentem,
  Pressit ovans capulum, cunctantemque inpulit ensem,              615
  Et dirum insonuit Stygio bis terque flagello.
  Invitas maculant cognato sanguine dextras,
  Miranturque nefas aversa mente peractum,
  Et facto sceleri inlacrimant: hic, turbidus ira,
  Et rabie cladum, perpessaeque ultima vitae,                      620
  Obliquos versat materna per ubera visus:
  Hic, raptam librans dilectae in colla securim
  Conjugis, increpitat sese, mediumque furorem
  Projecta damnat stupefactus membra bipenni.
  Nec tamen evasisse datur: nam verbera Erinnys                    625
  Incutit, atque atros insibilat ore tumores.
  Sic thalami fugit omnis amor, dulcesque marito
  Effluxere tori, et subiere oblivia taedae.
  Ille jacit, totis connisus viribus, aegrum
  In flammas corpus, densum qua turbine nigro                      630
  Exundat fumum piceus caligine vertex.
    At medios inter coetus pietate sinistra,
  Infelix Tymbrene, furis; Poenoque parentis
  Dum properas auferre necem, reddentia formam
  Ora tuam laceras, temerasque simillima membra.                   635
  Vos etiam primo gemini cecidistis in aevo,
  Eurymedon fratrem, et fratrem mentite Lycorma,
  Cuncta pares; dulcisque labor sua nomina natis
  Reddere, et in vultu genetrici stare suorum.
  Jam fixus jugulo culpa te solverat ensis,                        640
  Eurymedon, inter miserae lamenta senectae:
  Dumque malis turbata parens, deceptaque visis,
  Quo ruis? huc ferrum, clamat, converte, Lycorma;
  Ecce simul jugulum perfoderat ense Lycormas.
  Sed magno, quinam, Eurymedon, furor iste? sonabat                645
  Cum planctu, geminaeque nota decepta figurae,
  Funera mutato revocabat nomine mater;
  Donec, transacto tremebunda per ubera ferro,
  Tunc etiam ambiguos cecidit super inscia natos.
    Quis diros urbis casus, laudandaque monstra,                   650
  Et fidei poenas, et tristia fata piorum
  Inperet evolvens lacrimis? vix Punica fletu
  Cessassent castra, ac miserescere nescius hostis.
  Urbs, habitata diu Fidei, caeloque parentem
  Murorum repetens, ruit inter perfida gentis                      655
  Sidoniae tela, atque inmania facta suorum,
  Injustis neglecta Deis: furit ensis et ignis;
  Quique caret flamma, scelerum est locus! Erigit atro
  Nigrantem fumo rogus alta ad sidera nubem.
  Ardet in excelso proceri vertice montis                          660
  Arx, intacta prius bellis: hinc Punica castra,
  Litoraque, et totam soliti spectare Saguntum:
  Ardent tecta Deum; resplendet imagine flammae
  Aequor, et in tremulo vibrant incendia ponto.
    Ecce inter medios caedum Tiburna furores,                      665
  Fulgenti dextram mucrone armata mariti,
  Et laeva infelix ardentem lampada quassans,
  Squalentemque erecta comam, ac liventia planctu
  Pectora nudatis ostendens saeva lacertis,
  Ad tumulum Murri super ipsa cadavera fertur.                     670
  Qualis, ubi inferni dirum tonat aula parentis,
  Iraque turbatos exercet regia Manes,
  Alecto, solium ante Dei sedemque tremendam,
  Tartareo est operata Jovi, poenasque ministrat.
  Arma viri, multo nuper defensa cruore,                           675
  Inponit tumulo inlacrimans; Manesque precata,
  Adciperent sese, flagrantem lampada subdit.
  Tunc rapiens letum, "Tibi ego haec, ait, optime conjux,
  Ad Manes, en, ipsa fero." Sic ense recepto
  Arma super ruit, et flammas invadit hiatu.                       680
    Semiambusta jacet nullo discrimine passim
  Infelix obitus, permixto funere, turba.
  Ceu, stimulante fame, quum victor ovilia tandem
  Faucibus invasit siccis leo, mandit hianti
  Ore fremens inbelle pecus, patuloque redundat                    685
  Gutture ructatus large cruor: incubat atris
  Semesae stragis cumulis; aut, murmure anhelo
  Infrendens, laceros inter spatiatur acervos.
  Late fusa jacent pecudes, custosque Molossus,
  Pastorumque cohors, stabulique gregisque magister;               690
  Totaque vastatis disjecta mapalia tectis.
  Inrumpunt vacuam Poeni tot cladibus arcem.
  Tum demum ad Manes, perfecto munere, Erinnys
  Junoni laudata redit, magnamque superba
  Exsultat rapiens secum sub Tartara turbam.                       695
    At vos, sidereae, quas nulla aequaverit aetas,
  Ite, decus terrarum, animae, venerabile vulgus,
  Elysium et castas sedes decorate piorum.
  Cui vero non aequa dedit victoria nomen,
  (Audite; o gentes, neu rumpite foedera pacis,                    700
  Nec regnis postferte fidem!) vagus exsul in orbe
  Errabit toto, patriis projectus ab oris;
  Tergaque vertentem trepidans Carthago videbit.
  Saepe Saguntinis somnos exterritus umbris
  Optabit cecidisse manu; ferroque negato,                         705
  Invictus quondam Stygias bellator ad undas
  Deformata feret liventi membra veneno.




LIBER TERTIUS.


ARGUMENTUM.

Sagunto diruta, Bostar in Libyam mittitur, ut de eventu belli Romanis
inlati oraculum Jovis Hammonis in Marmarica consulat; 1-13.

Hannibal ipse Gades petit, ubi in templo Herculis, cujus labores in
foribus sculptos contemplatur, donaria Deo vota suspendit; 14-44.

Et recessum adcessumque maris admiratur; 45-60.

Inde Himilcen, uxorem suam, quamvis invitam cum filiolo lactente in
Africam amandat; 61-157.

Curis vero et laboribus fessus, nocte adpetente, somno altiore
obprimitur, in quo ei obfertur species Mercurii, qui ipsius
cunctationem increpat, seque ab Jove ducem in Italiam ei missum
memorat; 158-213.

Hoc visu laetus extemplo copias ex hibernis educit, quae sigillatim
recensentur; 214-405.

Has per Pyrenaeum saltum Bebrycumque fines traducit, et ex Volcarum
agro Rhodanum ac deinde Druentiam, qui et ipse Alpinus amnis longe
omnium Galliae fluviorum difficillimus transitu est, trajicit; 406-476.

Tum per Gallias, fusis, qui iter morari atque impedire conabantur, ad
Alpes contendit, in quarum jugum milites, pugnando et taedio laborum
malorumque fessi, sed promissis et oratione ducis confirmati,
duodecimo demum die evadunt; 477-556.

Gravissimo labore jam praeter omnium opinionem exantlato, Venus de
periculo, Romanis inminente, cum patre conqueritur; 557-569.

Jupiter contra, spe belli fortiter a Romanis gerendi feliciterque olim
finiendi, filiae dolorem levat, et futuram Romae fortunam splendidumque
Flaviae gentis imperium, vaticinantis in modum, exponit; 570-629.

Interea Hannibal, Alpibus per varios casus et tot discrimina rerum
superatis, in Italiam degreditur, et in Taurinis, quae Gallis proxima
gens est, castra ponit; 630-646.

Eodem Bostar, ex Africa reversus, pervenit, et oraculo Jovis Hammonis,
cujus situm et originem describit, prosperum futuri belli eventum
portendi nuntiat, quo militi ad dimicandum animus incenditur; 647-714.


  Postquam rupta fides Tyriis, et moenia castae,
  Non aequo Superum genitore, eversa Sagunti;
  Extemplo positos finiti cardine mundi
  Victor adit populos, cognataque limina Gades.
  Nec vatum mentes agitare et praescia corda                         5
  Cessatum super imperio: citus aequore Bostar
  Vela dare, et rerum praenoscere fata jubetur.
  Prisca fides adytis longo servatur ab aevo,
  Qua sublime sedens, Cirrhaeis aemulus antris,
  Inter anhelantes Garamantas corniger Hammon,                      10
  Fatidico pandit venientia secula luco.
  Hinc omen coeptis, et casus scire futuros
  Ante diem, bellique vices novisse petebat.
    Exin clavigeri veneratus numinis aras
  Captivis onerat donis, quae nuper ab arce                         15
  Victor fumantis rapuit semiusta Sagunti.
  Vulgatum, nec cassa fides, ab origine fani
  Inpositas durare trabes, solasque per aevum
  Condentum novisse manus: hinc credere gaudent
  Consedisse Deum, seniumque repellere templis.                     20
  Tum, quis fas et honos adyti penetralia nosse,
  Femineos prohibent gressus, ac limine curant
  Saetigeros arcere sues: nec discolor ulli
  Ante aras cultus; velantur corpora lino,
  Et Pelusiaco praefulget stamine vertex.                           25
  Discinctis mos tura dare, atque e lege parentum
  Sacrificam lato vestem distinguere clavo.
  Pes nudus, tonsaeque comae, castumque cubile:
  Inrestincta focis servant altaria flammae.
  Sed nulla effigies, simulacrave nota Deorum                       30
  Majestate locum, et sacro inplevere timore.
    In foribus labor Alcidae Lernaea recisis
  Anguibus hydra jacet, nexuque elisa leonis
  Ora Cleonaei patulo caelantur hiatu.
  Ast Stygius, saevis terrens latratibus umbras,                    35
  Janitor, aeterno tum primum tractus ab antro,
  Vincla indignatur, metuitque Megaera catenas.
  Juxta Thraces equi, pestisque Erymanthia, et altos
  Aeripedis ramos superantia cornua cervi.
  Nec levior vinci Libycae telluris alumnus                         40
  Matre super, stratique genus deforme bimembres
  Centauri, frontemque minor nunc amnis Acarnan.
  Inter quae fulget sacratis ignibus Oete,
  Ingentemque animam rapiunt ad sidera flammae.
    Postquam oculos varia inplevit virtutis imago,                  45
  Mira dehinc cernit: surgentis mole profundi
  Injectum terris subitum mare, nullaque circa
  Litora, et infuso stagnantes aequore campos.
  Nam qua caeruleis Nereus evolvitur antris,
  Atque imo freta contorquet Neptunia fundo,                        50
  Proruptum exundat pelagus, caecosque relaxans
  Oceanus fontes torrentibus ingruit undis.
  Tum vada, ceu saevo penitus permota tridenti,
  Luctantur terris tumefactum inponere pontum.
  Mox remeat gurges, tractoque relabitur aestu,                     55
  Ac ratis erepto campis deserta profundo,
  Et fusi transtris exspectant aequora nautae.
  Cymothoes ea regna vagae, pelagique labores
  Luna movet: Luna, inmissis per caerula bigis,
  Fertque refertque fretum, sequitarque reciproca Tethys.           60
    Haec propere spectata duci: nam multa fatigant.
  Curarum prima exercet, subducere bello
  Consortem thalami, parvumque sub ubere natum.
  Virgineis juvenem taedis, primoque Hymenaeo
  Inbuerat conjux, memorique tenebat amore.                         65
  At puer, obsessae generatus in ore Sagunti,
  Bissenos lunae nondum compleverat orbes.
  Quos, ut seponi stetit et secernere ab armis,
  Adfatur ductor: "Spes o Carthaginis altae,
  Nate, nec Aeneadum levior metus, amplior, oro,                    70
  Sis patrio decore, et factis tibi nomina condas,
  Quis superes bellator avum, jamque aegra timoris
  Roma tuos numeret lacrimandos matribus annos.
  Ni praesaga meos ludunt praecordia sensus,
  Ingens hic terris crescit labor: ora parentis                     75
  Agnosco, torvaque oculos sub fronte minaces,
  Vagitumque gravem, atque irarum elementa mearum.
  Si quis forte Deum tantos inciderit actus,
  Ut nostro abrumpat leto primordia rerum;
  Hoc pignus belli, conjux, servare labora!                         80
  Quumque datum fari, duc per cunabula nostra;
  Tangat Elissaeas palmis puerilibus aras,
  Et cineri juret patrio Laurentia bella.
  Inde, ubi flore novo pubescet firmior aetas,
  Emicet in Martem, et calcato foedere victor                       85
  In Capitolina tumulum mihi vindicet arce.
  Tu vero, tanti felix quam gloria partus
  Exspectat, veneranda fide, discede periclis
  Incerti Martis, durosque relinque labores:
  Nos clausae nivibus rupes, subpostaque caelo                      90
  Saxa manent, nos, Alcidae mirante noverca,
  Sudatus labor, et, bellis labor acrior, Alpes.
  Quod si promissum vertat Fortuna favorem,
  Laevaque sit coeptis, te longa stare senecta
  Aevumque extendisse velim: tua justior aetas,                     95
  Ultra me inproperae ducant cui fila Sorores."
    Sic ille: at contra Cirrhaei sanguis Imilce
  Castalii, cui materno de nomine dicta
  Castulo Phoebei servat cognomina vatis,
  Atque ex sacrata repetebat stirpe parentes:                      100
  Tempore quo Bacchus populos domitabat Iberos,
  Concutiens thyrso atque armata Maenade Calpen,
  Lascivo genitus Satyro nymphaque Myrice,
  Milichus indigenis late regnarat in oris,
  Cornigeram adtollens genitoris imagine frontem.                  105
  Hinc patriam clarumque genus referebat Imilce,
  Barbarica paulum vitiato nomine lingua.
    Quae tunc sic lacrimis sensim manantibus infit:
  "Mene, oblite tua nostram pendere salute,
  Abnuis inceptis comitem? sic foedera nota                        110
  Primitiaeque tori, gelidos ut scandere tecum
  Deficiam montes conjux tua? crede vigori
  Femineo: castum haud superat labor ullus amorem.
  Sin solo adspicimur sexu, fixumque relinqui,
  Cedo equidem, nec fata moror: Deus adnuat, oro.                  115
  I felix, i numinibus votisque secundis,
  Atque acies inter flagrantiaque arma, relictae
  Conjugis et nati curam servare memento.
  Quippe nec Ausonios tantum, nec tela, nec ignes,
  Quantum te, metuo: ruis ipsos acer in enses,                     120
  Objectasque caput telis, nec te ulla secundo
  Eventu satiat virtus: tibi gloria soli
  Fine caret, credisque viris ignobile letum
  Belligeris in pace mori: tremor inplicat artus,
  Nec quemquam horresco, qui se tibi conferat unus.                125
  Sed tu, bellorum genitor, miserere, nefasque
  Averte, et serva caput inviolabile Teucris."
    Jamque adeo egressi steterant in litore primo,
  Et promota ratis, pendentibus arbore nautis,
  Aptabat sensim pulsanti carbasa vento;                           130
  Quum, lenire metus properans, aegramque levare
  Adtonitis mentem curis, sic Hannibal orsus:
  "Ominibus parce et lacrimis, fidissima conjux!
  Et pace et bello cunctis stat terminus aevi,
  Extremumque diem primus tulit: ire per ora                       135
  Nomen in aeternum paucis mens ignea donat,
  Quos Pater aethereis Caelestum destinat oris.
  An Romana juga, et famulas Carthaginis arces
  Perpetiar? Stimulant manes, noctisque per umbras
  Increpitans genitor: stant arae atque horrida sacra              140
  Ante oculos, brevitasque vetat mutabilis horae
  Prolatare diem: sedeamne, ut noverit una
  Me tantum Carthago? et, qui sim, nesciat omnis
  Gens hominum? letique metu decora alta relinquam?
  Quantum etenim distant a morte silentia vitae?                   145
  Nec tamen incautos laudum exhorresce furores:
  Et nobis est lucis honos, gaudetque senecta
  Gloria, quum longo titulis celebratur in aevo.
  Te quoque magna manent suscepti praemia belli:
  Dent modo se Superi, Thybris tibi serviet omnis,                 150
  Iliacaeque nurus, et dives Dardanus auri."
    Dumque ea permixtis inter se fletibus orant,
  Confisus pelago celsa de puppe magister
  Cunctantem ciet: abripitur divulsa marito.
  Haerent intenti vultus, et litora servant,                       155
  Donec, iter liquidum volucri rapiente carina,
  Consumsit visus pontus, tellusque recessit.
    At Poenus belli curis avertere amorem
  Adparat, et repetit properato moenia gressu.
  Quae dum perlustrat, crebroque obit omnia visu,                  160
  Tandem sollicito cessit vis dura labori,
  Belligeramque datur somno componere mentem.
    Tum pater omnipotens gentem exercere periclis
  Dardaniam, et fama saevorum tollere ad astra
  Bellorum meditans, priscosque referre labores,                   165
  Praecipitat consulta viri; segnemque quietem
  Terret, et inmissa rumpit formidine somnos.
  Jamque per humentem noctis Cyllenius umbram
  Aligero lapsu portabat jussa parentis.
  Nec mora: mulcentem securo membra sopore                         170
  Adgreditur juvenem, ac monitis incessit amaris:
  "Turpe duci totam somno consumere noctem,
  O rector Libyae; vigili stant bella magistro.
  Jam maria effusas cernes turbare carinas,
  Et Latiam toto pubem volitare profundo,                          175
  Dum lentus coepti terra cunctaris Ibera.
  Scilicet, id satis est decoris, memorandaque virtus,
  Quod tanto cecidit molimine Graia Saguntos?
  En age, si quid inest animo par fortibus ausis,
  Fer gressus agiles mecum, et comitare vocantem:                  180
  Respexisse veto; monet hoc pater ille Deorum:
  Victorem ante altae statuam te moenia Romae."
    Jamque videbatur dextram injectare, graduque
  Laetantem trahere in Saturnia regna citato;
  Quum subitus circa fragor, et vibrata per auras                  185
  Exterrent saevis a tergo sibila linguis;
  Ingentique metu Divum praecepta paventi
  Effluxere viro, et turbatus lumina flectit.
  Ecce jugis rapiens silvas, ac robora vasto
  Contorta amplexu, tractasque per invia rupes,                    190
  Ater letifero stridebat turbine serpens.
  Quantus non aequas perlustrat flexibus Arctos,
  Et geminum lapsu sidus circumligat anguis:
  Inmani tantus fauces diducit hiatu,
  Adtollensque caput nimbosis montibus aequat.                     195
  Congeminat sonitus rupti violentia caeli,
  Imbriferamque hiemem permixta grandine torquet.
  Hoc trepidus monstro, (neque enim sopor ille, nec altae
  Vis aderat noctis, virgaque fugante tenebras
  Miscuerat lucem somno Deus) ardua quae sit,                      200
  Scitatur, pestis; terrasque urgentia membra
  Quo ferat, et quosnam populos deposcat hiatu.
  Cui gelidis almae Cyllenes editus antris:
  "Bella vides optata tibi: te maxima bella,
  Te strages nemorum, te moto turbida caelo                        205
  Tempestas, caedesque virum, magnaeque ruinae
  Idaei generis, lacrimosaque fata sequuntur.
  Quantus per campos populatis montibus actas
  Contorquet silvas squalenti tergore serpens,
  Et late humectat terras spumante veneno:                         210
  Tantus, perdomitis decurrens Alpibus, atro
  Involves bello Italiam, tantoque fragore
  Eruta convulsis prosternes oppida muris."
    His aegrum stimulis liquere Deusque soporque:
  It membris gelidus sudor; laetoque pavore                        215
  Promissa evolvit somni, noctemque retractat.
  Jamque Deum regi Martique sub omine fausto
  Instauratus honos; niveoque ante omnia tauro
  Placatus meritis monitor Cyllenius aris.
  Extemplo edicit convellere signa, repensque                      220
  Castra quatit clamor permixtis dissona linguis.
    Prodite, Calliope, famae, quos horrida coepta
  Excierint populos, tulerintque in regna Latini;
  Et quas indomitis urbes armarit Iberis,
  Quasque Paraetonio glomerarit litore turmas                      225
  Ausa sibi Libye rerum deposcere frenos,
  Et terris mutare jugum: non ulla, nec unquam
  Saevior it trucibus tempestas acta procellis;
  Nec bellum raptis tam dirum mille carinis
  Acrius infremuit, trepidumque exterruit orbem.                   230
    Princeps signa tulit Tyria Carthagine pubes,
  Membra levis, celsique decus fraudata superbum
  Corporis; at docilis fallendi, et nectere tectos
  Nunquam tarda dolos: rudis his tunc parma; brevique
  Bellabant ense; at vestigia nuda, sinusque                       235
  Cingere inadsuetum; et rubrae velamine vestis
  Ars erat in pugna fusum occuluisse cruorem.
  His rector fulgens ostro super altior omnes
  Germanus nitet Hannibalis, gratoque tumultu
  Mago quatit currus, et fratrem spirat in armis.                  240
    Proxima Sidoniis Utica est effusa maniplis,
  Prisca situ, veterisque ante arces condita Byrsae.
  Tum, quae Sicanio praecinxit litora muro,
  In clipei speciem curvatis turribus, Aspis.
  Sed dux in sese converterat ora Sychaeus,                        245
  Hasdrubalis proles, cui vano corda tumore
  Maternum inplebat genus, et resonare superbo
  Hannibal haud unquam cessabat avunculus ore.
    Adfuit undosa cretus Berenicide miles,
  Nec tereti dextras in pugnam armata dolone                       250
  Destituit Barce sitientibus arida venis.
  Nec non Cyrene Pelopei stirpe nepotis
  Battiadas pravos fidei stimulavit in arma.
  Quos trahit antiquo laudatus Hamilcare quondam,
  Consilio viridis, sed belli serus, Ilertes.                      255
    Sabratha tum Tyrium vulgus, Sarranaque Leptis,
  Oeaque Trinacrios Afris permixta colonos,
  Et Tingin rapido mittebat ab aequore Lixus.
  Tum Vaga, et antiquis dilectus regibus Hippo,
  Quaeque procul cavit non aequos Ruspina fluctus,                 260
  Et Zama, et uberior Rutulo nunc sanguine Thapsus.
  Ducit tot populos ingens et corpore et armis,
  Herculeam factis servans ac nomine famam,
  Antaeus, celsumque caput super agmina tollit.
    Venere Aethiopes, gens haud incognita Nilo,                    265
  Qui magneta secant: solis honor ille metalli,
  Intactum chalybem vicino ducere saxo.
  His simul, inmitem testantes corpore solem,
  Exusti venere Nubae: non aerea cassis,
  Nec lorica riget ferro, non tenditur arcus;                      270
  Tempora multiplici mos est defendere lino,
  Et lino munire latus, scelerataque succis
  Spicula dirigere, et ferrum infamare veneno.
  Tum primum castris Phoenicum tendere ritu
  Cinyphii didicere Macae: squalentia barba                        275
  Ora viris, humerosque tegunt velamine capri
  Saetigero; panda manus est armata cateia.
  Versicolor contra caetra, et falcatus ab arte
  Ensis Adyrmachidis, ac laevo tegmina crure.
  Sed mensis asper populus, victuque maligno:                      280
  Nam calida tristes epulae torrentur arena.
  Quin et Massyli fulgentia signa tulere,
  Hesperidum veniens lucis domus ultima terrae.
  Praefuit intortos demissus vertice crines
  Bocchus atrox, qui sacratas in litore silvas,                    285
  Atque inter frondes revirescere viderat aurum.
    Vos quoque desertis in castra mapalibus itis,
  Misceri gregibus Gaetulia sueta ferarum,
  Indomitisque loqui, et sedare leonibus iras.
  Nulla domus; plaustris habitant: migrare per arva                290
  Mos, atque errantes circumvectare penates.
  Hinc mille alipedes turmae, velocior Euris
  Et doctus virgae sonipes, in castra ruebant.
  Ceu pernix quum densa vagis latratibus inplet
  Venator dumeta Lacon, aut exigit Umber                           295
  Nare sagax e calle feras, perterrita late
  Agmina praecipitant volucres formidine cervi.
  Hos agit haud laeto vultu, nec fronte serena,
  Asbytes nuper caesae germanus, Acherras.
    Marmaridae, medicum vulgus, strepuere catervis;                300
  Ad quorum cantus serpens oblita veneni,
  Ad quorum tactum mites jacuere cerastae.
  Tum, chalybis pauper, Banjurae cruda juventus,
  Contenti parca durasse hastilia flamma,
  Miscebant avidi trucibus fera murmura linguis.                   305
  Nec non Autololes, levibus gens ignea plantis,
  Cui sonipes cursu, cui cesserit incitus amnis;
  Tanta fuga est! certant pennae, campumque volatu
  Quum rapuere, pedum frustra vestigia quaeras.
  Spectati castris, quos succo nobilis arbor                       310
  Et dulci pascit lotos nimis hospita bacca.
  Quique atro rabidas effervescente veneno
  Dipsadas inmensis horrent Garamantes arenis.
  Fama docet, caesae rapuit quum Gorgonis ora
  Perseus, in Libyam dirum fluxisse cruorem;                       315
  Inde Medusaeis terram exundasse chelydris.
  Millibus his ductor spectatus Marte Choaspes,
  Neritia Meninge satus, cui tragula semper
  Fulmineam armabat, celebratum missile, dextram.
  Hinc coit aequoreus Nasamon, invadere fluctu                     320
  Audax naufragia, et praedas avellere ponto:
  Hinc, qui stagna colunt Tritonidos alta paludis,
  Qua virgo, ut fama est, bellatrix edita lympha
  Invento primam Libyen perfudit olivo.
    Nec non totus adest vesper, populique reposti.                 325
  Cantaber ante omnes, hiemisque aestusque famisque
  Invictus, palmamque ex omni ferre labore.
  Mirus amor populo, quum pigra incanuit aetas,
  Inbelles jam dudum annos praevertere saxo,
  Nec vitam sine Marte pati: quippe omnis in armis                 330
  Lucis causa sita, et damnatum vivere paci.
    Venit et Aurorae lacrimis perfusus in orbem
  Diversum, patrias fugit quum devius oras,
  Armiger Eoi non felix Memnonis Astyr.
  His parvus sonipes, nec Marti notus: at idem,                    335
  Aut inconcusso glomerat vestigia dorso,
  Aut molli pacata celer rapit esseda collo.
  Cydnus agit, juga Pyrenes venatibus acer
  Metiri, jaculove extendere praelia Mauro.
    Venere et Celtae sociati nomen Iberis.                         340
  His pugna cecidisse decus, corpusque cremari
  Tale nefas: caelo credunt Superisque referri,
  Inpastus carpat si membra jacentia vultur.
    Fibrarum, et pennae, divinarumque sagacem
  Flammarum misit dives Callaecia pubem,                           345
  Barbara nunc patriis ululantem carmina linguis,
  Nunc, pedis alterno percussa verbere terra,
  Ad numerum resonas gaudentem plaudere caetras.
  Haec requies ludusque viris, ea sacra voluptas.
  Cetera femineus peragit labor: addere sulco                      350
  Semina, et inpresso tellurem vertere aratro
  Segne viris: quidquid duro sine Marte gerendum,
  Callaici conjux obit inrequieta mariti.
  Hos Viriathus agit, Lusitanumque remotis
  Extractum lustris; primo Viriathus in aevo,                      355
  Nomen Romanis factum mox nobile damnis.
    Nec Cerretani, quondam Tirynthia castra,
  Aut Vasco, insuetus galeae, ferre arma morati.
  Non, quae Dardanios post vidit, Ilerda, furores,
  Nec, qui Massageten monstrans feritate parentem,                 360
  Cornipedis fusa satiaris, Concane, vena.
  Jamque Ebusus Phoenissa movet, movet Arbacus arma,
  Aclyde, vel tenui pugnax instare veruto:
  Jam cui Tlepolemus sator, et cui Lindus origo,
  Funda bella ferens Baliaris et alite plumbo;                     365
  Et quos nunc Gravios violato nomine Graium
  Oeneae misere domus Aetolaque Tyde.
  Dat Carthago viros, Teucro fundata vetusto,
  Phocaicae dant Emporiae, dat Tarraco pubem
  Vitifera, et Latio tantum cessura Lyaeo.                         370
  Hos inter clara thoracis luce nitebat
  Sedetana cohors, quam Sucro rigentibus undis
  Atque altrix celsa mittebat Saetabis arce,
  Saetabis et telas Arabum sprevisse superba,
  Et Pelusiaco filum componere lino.                               375
  Mandonius populis, domitorque insignis equorum
  Inperitat Caeso, et socio stant castra labore.
    At Vettonum alas Balarus probat aequore aperto.
  Hic adeo, quum ver placidum flatusque tepescit,
  Concubitus servans tacitos, grex perstat equarum,                380
  Et Venerem occultam genitali concipit aura.
  Sed non multa dies generi, properatque senectus,
  Septimaque his stabulis longissima ducitur aestas.
    At non Sarmaticos adtollens Uxama muros
  Tam levibus persultat equis: hinc venit in arma                  385
  Haud aevi fragilis sonipes, crudoque vigore
  Asper frena pati, aut jussis parere magistris.
  Rhyndacus his ductor; telum sparus: ore ferarum
  Et rictu horrificant galeas; venatibus aevum
  Transigitur, vel, more patrum, vis raptaque pascunt.             390
    Fulgent praecipuis Parnasia Castulo signis,
  Et celebre Oceano atque alternis aestibus Hispal,
  Ac Nebrissa Dionyseis conscia thyrsis,
  Quam Satyri coluere leves, redimitaque sacra
  Nebride, et arcano Maenas nocturna Lyaeo.                        395
  Arganthoniacos armat Carteia nepotes.
  Rex proavis fuit humani ditissimus aevi,
  Ter denos decies emensus belliger annos.
  Armat Tartessos, stabulanti conscia Phoebo,
  Et Munda, Emathios Italis paritura labores:                      400
  Nec decus auriferae cessavit Corduba terrae.
  Hos duxere viros flaventi vertice Phorcys,
  Spiciferisque gravis bellator Arauricus oris,
  Aequales aevi; genuit quos ubere ripa
  Palladio Baetis umbratus cornua ramo.                            405
    Talia Sidonius per campos agmina ductor
  Pulvere nigrantes raptat, lustransque sub armis,
  Qua visu comprendere erat, fulgentia signa,
  Ibat ovans, longaque umbram tellure trahebat.
  Non aliter, quoties perlabitur aequora curru,                    410
  Extremamque petit, Phoebea cubilia, Tethyn
  Frenatis Neptunus equis; fluit omnis ab antris
  Nereidum chorus, et sueto certamine nandi
  Candida perspicuo connectunt brachia ponto.
    At Pyrenaei frondosa cacumina montis                           415
  Turbata Poenus terrarum pace petebat.
  Pyrene celsa nimbosi verticis arce
  Divisos Celtis late prospectat Iberos,
  Atque aeterna tenet magnis divortia terris.
  Nomen Bebrycia duxere a virgine colles,                          420
  Hospitis Alcidae crimen; qui, sorte laborum
  Geryonae peteret quum longa tricorporis arva,
  Possessus Baccho, saeva Bebrycis in aula
  Lugendam formae sine virginitate reliquit
  Pyrenen, letique Deus, si credere fas est,                       425
  Causa fuit leti miserae Deus: edidit alvo
  Namque ut serpentem, patriasque exhorruit iras,
  Confestim dulces liquit turbata penates.
  Tum noctem Alcidae solis plangebat in antris,
  Et promissa viri silvis narrabat opacis;                         430
  Donec moerentem ingratos raptoris amores,
  Tendentemque manus, atque hospitis arma vocantem
  Diripuere ferae: laceros Tirynthius artus,
  Dum remeat victor, lacrimis perfudit, et amens
  Palluit invento dilectae virginis ore.                           435
  At voce Herculea percussa cacumina montis
  Intremuere jugis: moesto clamore ciebat
  Pyrenen; scopulique omnes ac lustra ferarum
  Pyrenen resonant: tumulo tum membra reponit,
  Supremum inlacrimans; nec honos intercidit aevo,                 440
  Defletumque tenent montes per secula nomen.
    Jamque per et colles, et densos abjete lucos
  Bebryciae Poenus fines transcenderat aulae.
  Inde ferox quaesitum armis per inhospita rura
  Volcarum populatur iter, tumidique minaces                       445
  Adcedit Rhodani festino milite ripas.
  Aggeribus caput Alpinis, et rupe nivali
  Proserit in Celtas, ingentemque extrahit amnem
  Spumanti Rhodanus proscindens gurgite campos,
  Ac propere in pontum lato ruit incitus alveo.                    450
  Auget opes stanti similis, tacitoque liquore
  Mixtus Arar; quem gurgitibus complexus anhelis
  Cunctantem inmergit pelago, raptumque per arva
  Ferre vetat patrium vicina ad litora nomen.
  Invadunt alacres inimicum pontibus amnem:                        455
  Nunc celso capite et cervicibus arma tuentur,
  Nunc validis gurges certatim frangitur ulnis.
  Fluminea sonipes religatus ducitur alno,
  Bellua nec retinet tardante Libyssa timore:
  Nam trabibus vada, et injecta tellure repertum                   460
  Connexas operire trabes, ac ducere in altum
  Paulatim ripae resolutis aggere vinclis.
  At gregis inlapsu fremebundo territus acris
  Expavit moles Rhodanus, stagnisque refusis
  Torsit arenoso minitantia murmura fundo.                         465
    Jamque Tricastinis intendit finibus agmen,
  Jam faciles campos, jam rura Vocuntia carpit.
  Turbidus hic truncis saxisque Druentia laetum
  Ductoris vastavit iter: namque Alpibus ortus,
  Avulsas ornos, et adesi fragmina montis                          470
  Cum sonitu volvens, fertur latrantibus undis,
  Ac vada translato mutat fallacia cursu,
  Non pediti fidus, patulis non puppibus aequus:
  Et tunc, imbre recens fuso, conrepta sub armis
  Corpora multa virum spumanti vertice torquens,                   475
  Inmersit fundo laceris deformia membris.
    Sed jam praeteritos ultra meminisse labores
  Conspectae propius demsere paventibus Alpes.
  Cuncta gelu canaque aeternum grandine tecta
  Atque aevi glaciem cohibent: riget ardua montis                  480
  Aetherei facies, surgentique obvia Phoebo,
  Duratas nescit flammis mollire pruinas.
  Quantum Tartareus regni pallentis hiatus
  Ad manes imos atque atrae stagna paludis
  A supera tellure patet: tam longa per auras                      485
  Erigitur tellus, et caelum intercipit umbra.
  Nullum ver usquam, nullique aestatis honores:
  Sola jugis habitat diris, sedesque tuetur
  Perpetuas deformis hiems: illa undique nubes
  Huc atras agit, et mixtos cum grandine nimbos.                   490
  Jam cuncti flatus ventique furentia regna
  Alpina posuere domo: caligat in altis
  Obtutus saxis, abeuntque in nubila montes.
  Mixtus Athos Tauro, Rhodopeque adjuncta Mimanti,
  Ossaque cum Pelio, cumque Haemo cesserit Othrys.                 495
  Primus inexpertas adiit Tirynthius arces:
  Scindentem nubes, frangentemque ardua montis
  Spectarunt Superi, longisque ab origine seclis
  Intemerata gradu magna vi saxa domantem.
    At miles dubio tardat vestigia gressu,                         500
  Inpia ceu sacros in fines arma per orbem,
  Natura prohibente, ferant, Divisque repugnent.
  Contra quae ductor (non Alpibus ille, nec ullo
  Turbatus terrore loci; sed languida monstris
  Corda virum fovet hortando, revocatque vigorem):                 505
  "Non pudet, obsequio Superum fessosque secundis,
  Post belli decus atque acies, dare terga nivosis
  Montibus, et segnes submittere rupibus arma?
  Nunc, o! nunc, socii, dominantis moenia Romae
  Credite vos, summumque Jovis conscendere culmen.                 510
  Hic labor Ausoniam, dabit hic in vincula Thybrim."
  Nec mora: commotum promissis ditibus agmen
  Erigit in collem, et vestigia linquere nota
  Herculis edicit magni, crudisque locorum
  Ferre pedem, ac proprio turmas evadere calle.                    515
  Rumpit inadcessos aditus, atque ardua primus
  Exsuperat, summaque vocat de rupe cohortes.
  Tum, qua durati concreto frigore collis
  Lubrica frustratur canenti semita clivo,
  Luctantem ferro glaciem premit: haurit hiatu                     520
  Nix resoluta viros, altoque e culmine praeceps
  Humenti turmas operit delapsa ruina.
  Interdum adverso glomeratas turbine Corus
  In media ora nives fuscis agit horridus alis:
  Aut rursum inmani stridens avulsa procella                       525
  Nudatis rapit arma viris, volvensque per orbem
  Contorto rotat in nubes sublimia flatu.
  Quoque magis subiere jugo, atque, evadere nisi,
  Erexere gradum, crescit labor: ardua supra
  Sese aperit fessis, et nascitur altera moles,                    530
  Unde nec edomitos exsudatosque labores
  Respexisse libet; tanta formidine plana
  Exterrent repetita oculis, atque una pruinae
  Canentis, quacumque datur permittere visus,
  Ingeritur facies. Medio sic navita ponto,                        535
  Quum dulces liquit terras, et inania nullos
  Inveniunt ventos securo carbasa malo,
  Inmensas prospectat aquas, ac victa profundis
  Aequoribus fessus renovat sua lumina caelo.
    Jamque, super clades atque inportuna locorum,                  540
  Inluvie rigidaeque comae squalore perenni
  Horrida semiferi promunt e rupibus ora;
  Atque effusa cavis exesi pumicis antris
  Alpina invadit manus, adsuetoque vigore
  Per dumos, notasque nives, atque invia pernix                    545
  Clausum montivagis infestat cursibus hostem.
  Mutatur jam forma locis: hic sanguine multo
  Infectae rubuere nives: hic, nescia vinci,
  Paulatim glacies sedit tepefacta cruore;
  Dumque premit sonipes duro vestigia cornu,                       550
  Ungula perfossis haesit comprensa pruinis.
  Nec pestis lapsus simplex: abscisa relinquunt
  Membra gelu, fractosque asper rigor amputat artus.
  Bis senos soles, totidem per vulnera saevas
  Emensi noctes, optato vertice sidunt,                            555
  Castraque praeruptis suspendunt ardua saxis.
    At Venus, ancipiti mentem labefacta timore,
  Adfatur genitorem, et rumpit moesta querelas:
  "Quis poenae modus, aut pereundi terminus, oro,
  Aeneadis erit? et quando terrasque fretumque                     560
  Emensis sedisse dabis? cur pellere nostros
  A te concessa Poenus parat urbe nepotes?
  Alpibus inposuit Libyen, finemque minatur
  Imperio: casus metuit jam Roma Sagunti.
  Quo Trojae extremos cineres, sacramque ruinam,                   565
  Assaracique larem, et Vestae secreta feramus,
  Da sedem, genitor, tutisque jacere: parumne est,
  Exsilia errantes totum quaesisse per orbem?
  Anne iterum capta repetentur Pergama Roma?"
    His Venus; et contra genitor sic deinde profatur:              570
  "Pelle metus, neu te Tyriae conamina gentis
  Turbarint, Cytherea: tenet, longumque tenebit
  Tarpeias arces sanguis tuus: hac ego Martis
  Mole viros spectare paro, atque expendere bello.
  Gens ferri patiens, ac laeta domare labores,                     575
  Paulatim antiquo patrum desuescit honori;
  Atque ille, haud unquam parcus pro laude cruoris,
  Et semper famae sitiens, obscura sedendo
  Tempora agit, mutum volvens inglorius aevum,
  Sanguine de nostro populus, blandoque veneno                     580
  Desidiae virtus paulatim evicta senescit.
  Magnae molis opus, multoque labore parandum,
  Tot populos inter, soli sibi poscere regna.
  Jamque tibi veniet tempus, quo maxima rerum
  Nobilior sit Roma malis. Hinc nomina nostro                      585
  Non indigna polo referet labor: hinc tibi Paulus,
  Hinc Fabius, gratusque mihi Marcellus opimis.
  Hi tantum parient Latio per vulnera regnum,
  Quod luxu, et multum mutata mente nepotes
  Non tamen evertisse queant. Jamque ipse creatus,                 590
  Qui Poenum revocet patriae, Latioque repulsum
  Ante suae muros Carthaginis exuat armis.
  Hinc, Cytherea, tuis longo regnabitur aevo.
  Exin se Curibus virtus caelestis ad astra
  Efferet, et sacris augebit nomen Iulis                           595
  Bellatrix gens baccifero nutrita Sabino.
  Hinc pater ignotam donabit vincere Thulen,
  Inque Caledonios primus trahet agmina lucos:
  Compescet ripis Rhenum, reget inpiger Afros,
  Palmiferamque senex bello domitabit Idumen.                      600
  Nec Stygis ille lacus, viduataque lumine regna,
  Sed Superum sedes, nostrosque tenebit honores.
  Tum juvenis, magno praecellens robore mentis,
  Excipiet patriam molem, celsusque feretur,
  Aequatum imperio tollens caput: hic fera gentis                  605
  Bella Palaestinae primo delebit in aevo.
  At tu transcendes, Germanice, facta tuorum,
  Jam puer auricomo praeformidate Batavo.
  Nec te terruerint Tarpeii culminis ignes:
  Sacrilegas inter flammas servabere terris;                       610
  Nam te longa manent nostri consortia mundi.
  Huic laxos arcus olim Gangetica pubes
  Submittet, vacuasque ostendent Bactra pharetras.
  Hic et ab Arctoo currus aget axe per Urbem,
  Ducet et Eoos, Baccho cedente, triumphos.                        615
  Idem, indignantem transmittere Dardana signa,
  Sarmaticis victor compescet sedibus Istrum.
  Quin et Romuleos superabit voce nepotes,
  Quis erit eloquio partum decus: huic sua Musae
  Sacra ferent; meliorque lyra, cui substitit Hebrus,              620
  Et venit Rhodope, Phoebo miranda loquetur.
  Ille etiam, qua prisca, vides, stat regia nobis,
  Aurea Tarpeia ponet Capitolia rupe,
  Et junget nostro templorum culmina caelo.
  Tunc, o nate Deum, Divosque dature, beatas                       625
  Imperio terras patrio rege. Tarda senectam
  Hospitia excipient caeli, solioque Quirinus
  Concedet, mediumque parens fraterque locabunt:
  Siderei juxta radiabunt tempora nati."
    Dum pandit seriem venturi Juppiter aevi,                       630
  Ductor Agenoreus, tumulis delatus iniquis,
  Lapsantem dubio devexa per invia nisu
  Firmabat gressum, atque humentia saxa premebat.
  Non acies, hostisve tenet; sed prona minaci
  Praerupto turbant, et cautibus obvia rupes.                      635
  Stant clausi, moerentque moras et dura viarum;
  Nec refovere datur torpentia membra quiete.
  Noctem operi jungunt, et robora ferre coactis
  Adproperant humeris, ac raptas collibus ornos.
  Jamque ubi nudarunt silva densissima montis,                     640
  Adgessere trabes; rapidisque adcensus in orbem
  Excoquitur flammis scopulus: mox proruta ferro
  Dat gemitum putris resoluto pondere moles,
  Atque aperit fessis antiqui regna Latini.
  His tandem ignotas transgressus casibus Alpes,                   645
  Taurinis ductor statuit tentoria campis.
    Interea, voces Jovis atque oracula portans,
  Emensis aderat Garamantum laetus arenis
  Bostar, et ut viso stimulabat corda Tonante:
  "Maxime Belide, patriis qui moenibus arces                       650
  Servitium dextra, Libycas penetravimus aras.
  Nos tulit ad Superos perfundens sidera Syrtis:
  Nos paene aequoribus tellus violentior hausit.
  Ad finem caeli medio tenduntur ab orbe
  Squalentes campi: tumulum natura negavit                         655
  Inmensis spatiis, nisi quem cava nubila torquens
  Construxit turbo, inpacta glomeratus arena:
  Vel si, perfracto populatus carcere terras,
  Africus, aut, pontum spargens super aera, Corus
  Invasere truces capientem praelia campum,                        660
  Inque vicem ingesto cumularunt pulvere montes.
  Has observatis valles enavimus astris:
  Namque dies confundit iter; peditemque profundo
  Errantem campo, et semper media arva videntem,
  Sidoniis Cynosura regit fidissima nautis.                        665
  Verum ubi defessi lucos nemorosaque regna
  Cornigeri Jovis, et fulgentia templa subimus,
  Exceptos hospes tectis inducit Arisbas.
  Stat fano vicina (novum et memorabile!) lympha,
  Quae nascente die, quae deficiente tepescit,                     670
  Quaeque riget, medius quum sol adcendit Olympum,
  Atque eadem rursum nocturnis fervet in umbris.
  Tum loca plena Deo, dites sine vomere glebas
  Ostentat senior, laetaque ita mente profatur:
  "Has umbras nemorum, et connexa cacumina caelo,                  675
  "Calcatosque Jovi lucos prece, Bostar, adora.
  "Nam cui dona Jovis non divulgata per orbem,
  "In gremio Thebes geminas sedisse columbas?
  "Quarum, Chaonias pennis quae contigit oras,
  "Inplet fatidico Dodonida murmure quercum.                       680
  "At quae, Carpathium super aequor vecta, per auras
  "In Libyen niveis tranavit concolor alis,
  "Hanc sedem templo Cythereia condidit ales:
  "Hic ubi nunc aram lucosque videtis opacos,
  "Ductore electo gregis, (admirabile dictu!)                      685
  "Lanigeri capitis media inter cornua perstans
  "Marmaricis ales populis responsa canebat.
  "Mox subitum nemus atque annoso robore lucus
  "Exsiluit, qualesque premunt nunc sidera quercus,
  "A prima venere die: prisco inde pavore                          690
  "Arbor numen habet, coliturque tepentibus aris."
  Dumque ea miramur, subito stridore tremendum
  Inpulsae patuere fores, majorque repente
  Lux oculos ferit: ante aras stat veste sacerdos
  Effulgens nivea, et populi concurrere certant.                   695
  Inde ubi mandatas effudi pectore voces,
  Ecce intrat subitus vatem Deus: alta sonoro
  Conlisis trabibus volvuntur murmura luco,
  Ac major nota jam vox prorumpit in auras:
  "Tenditis in Latium, belloque agitare paratis                    700
  "Assaraci prolem, Libyes: coepta aspera cerno,
  "Gradivumque trucem currus jam scandere, et atram
  "In latus Hesperium flammam exspirare furentes
  "Cornipedes, multoque fluentia sanguine lora.
  "Tu, qui pugnarum eventus, extremaque fati                       705
  "Deposcis, claroque ferox das vela labori,
  "Invade Aetoli ductoris Iapyga campum:
  "Sidonios augebis avos, nullique relinques,
  "Altius Ausoniae penetrare in viscera gentis;
  "Donec victa tibi trepidabunt Dardana regna.                     710
  "Nec ponet pubes unquam Saturnia curam,
  "Dum carpet superas in terris Hannibal auras.""
    Talia portabat laetis oracula Bostar,
  Inplebatque viros pugnae propioris amore.




LIBER QUARTUS.


ARGUMENTUM.

De Hannibalis tam audaci trajiciendarum Alpium consilio, et felici
ejus effectu, tristes nuntii Romam veniunt, unde summa quidem in urbe
et agriis trepidatio oritur, sed Patribus auctoribus magno quoque
animo bellum comparatur; 1-38.

Interea Hannibal, quum Gallos, Padi adcolas, donis ad defectionem
sollicitasset, castra ex Taurinis movet, et P. Cornelii Scipionis
consulis, cui ex Massilia redeunti obviam venerat, vestigia persequens
ad Ticinum amnem raptim contendit; 39-55.

Ibi duces militum animos ad pugnam adcendunt; 56-89.

Et, ad exploranda circa loca cum parte equitum progressi, ad praelium
se expediunt; 90-100.

Primus omnium Bogus auspex, ex laeto prodigio certam victoriae spem
augurans, telum in Romanos emittit; 101-142.

Quo facto in prima Poenorum acie pugnam capessunt Boii, duce Cryxo,
qui magnam hostium stragem edit; 143-188.

Quam dum ulcisci conatur Quirinus, a Vogeso interficitur; 189-215.

Impetum vero Gallorum, quibus multo successu audacia crescit, fortiter
propulsat Scipio consul, qui ingenti eos caede prosternit; 216-247.

Et Cryxum, insolentius se jactantem, in singulari, ad quod eum
provocaverat, certamine, hasta trajicit; 248-299.

Ubi Gallos, ducis nece consternatos, terga vertere videt Magus,
equites Poenorum in primam aciem deducit: quo facto, diu dubio
utrimque eventu pugnatur; 300-323.

Postremo Hannibal suis auxilio adcurrit, magnumque hostium numerum
caedit; 324-354.

Forte in utroque tum exercitu trigemini erant fratres, qui inter duas
acies infestis armis concurrunt, et mutuis vulneribus confossi cadunt;
355-400.

Mox foedam Romanorum fugam sistit Scipio, et in confertissimos hostes
inruit; 401-416.

Praesentissimum Consulis periculum repellitur auxilio Martis, a Jove
missi, et interventu tum primum pubescentis filii, qui, Deo adjuvante,
per densos hostes viam sibi ferro facit, multisque occisis patrem,
gravi vulnere saucium, in conspectu Poenorum, admiratione tam egregii
spectaculi obstupefactorum, humeris suis ex acie reportat; 417-479.

Noctis interventu praelium dirimitur, et quarta ejus vigilia Scipio
tacito agmine profectus ad Trebiam fluvium, in colles, equiti
inpeditiores, aciem erigit, ubi Ti. Sempronius Longus Consul,
compositis Siciliae rebus, collegae conjungitur; 480-497.

Ibidem Hannibal, secunda fortuna ferox, trajecto Pado, castra
communit; et, ne quod rei gerendiae praemitteret tempus, hostes ad novam
pugnam, elicit, quam et Sempronius, vir fortis gloriaeque cupidus, non
detrectat; 498-524.

Magna tum caede ab utroque perpetrata, Romani postremo pedes referunt,
ripamque fluvii, qui nocturno imbri adcreverat, petunt, ubi alii inter
cunctationem ingrediendi ab hostibus trucidantur, alii vero nive,
nimbo, intoleranda vi frigoris, paludibus et undis absumuntur;
525-597.

Terror stragesque augetur, ubi elephantos quoque aquam ingredi vident,
quos tamen mox, Fibreni exemplo incitati, verutis fortiter conjectis
necant; 598-621.

Quin ipsam Romanorum pugnam restituit Scipio consul, qui licet
vulnere, ad Ticinum adcepto, adhuc debilitatus, suis repente auxilio
venit, et Trebiam hostium cadaveribus replet; 622-637.

Fluvius, id graviter ferens, magna vi ac mole aquarum super ripas
effunditur; et in Consulem inruit, quem Vulcanus, precibus Veneris
motus, praesenti periculo eripit, flamma undique excitata, qua vis
undarum coercetur; 638-697.

Uterque deinde exercitus in hiberna concedit; et Romae C. Flaminius,
vir temerarius, et victoria, in priore consulatu a Boiis reportata, ad
intolerabilem superbiam inflatus, Consul creatur; 698-721.

Laetus hic nuntius a Junone, in deum praesidem Trasymeni lacus conversa,
ad Hannibalem perfertur, qui extemplo Apenninum quoque transire
conatur, et, vi tempestatis in paludibus, praeter homines et jumenta,
altero etiam oculo amisso, in Etruria ad Trasymenum lacum castra
locat; 722-762.

Dum haec in Italia geruntur, Carthagine Patres, Hannonis sententia et
sorte commoti, parvum Hannibalis filium Saturno inmolandum decernunt;
sed Imilces lamentatione ad misericordiam adducti, patris arbitrio
permittunt, sortemne respuere malit, an adcipere? 763-807.

Hannibal, legatis benigne exceptis, pro filio, cujus mortem
deprecatur, se aliquot hostium millia diis patriis inmolaturum esse
vovet, et, exercitu quadrifariam diviso, ad pugnam se expedit;
808-829.


  Fama per Ausoniae turbatas spargitur urbes,
  Nubiferos montes, et saxa minantia caelo
  Adcepisse jugum, Poenosque per invia vectos;
  Aemulaque Herculei jactantem facta laboris
  Descendisse ducem: diros canit inproba motus,                      5
  Et gliscit gressu, volucrique citatior Euro
  Terrificis quatit adtonitas rumoribus arces.
  Adstruit auditis, docilis per inania rerum
  Pascere rumorem vulgi, pavor: itur in acres
  Bellorum raptim curas; subitusque per omnem                       10
  Ausoniam Mavors strepit, et ciet arma virosque.
  Pila novant, ac detersa rubigine saevus
  Induitur ferro splendor; niveumque repostae
  Instaurant galeae coni decus: hasta juvatur
  Amento; revocantque nova fornace bipennes.                        15
  Conseritur tegimen laterum inpenetrabile, multas
  Passurus dextras atque inrita vulnera, thorax.
  Pars arcu invigilant, domitat pars verbere anhelum
  Cornipedem in gyros, saxoque exasperat ensem.
  Nec vero muris, quibus est luctata vetustas,                      20
  Ferre morantur opem: subvectant saxa, cavasque
  Retractant turres, edit quas longior aetas.
  Hinc tela adcipiunt arces; ac robora portis
  Et fidos certant obices arcessere silva:
  Circumdant fossas: haud segnis cuncta magister                    25
  Praecipitat timor, ac vastis trepidatur in arvis.
  Deseruere larem: portant cervicibus aegras
  Adtoniti matres, ducentesque ultima fila
  Grandaevos rapuere senes: tum crine soluto
  Ante agitur conjux; dextra laevaque trahuntur                     30
  Parvi, non aequo comitantes ordine, nati.
  Sic vulgus traduntque metus, nec poscitur auctor.
    At Patres, quanquam exterrent inmania coepta,
  Inque sinu bellum, atque Alpes et pervia saxa
  Decepere, tamen crudam contra aspera mentem                       35
  Et magnos tollunt animos: juvat ire periclis
  Ad decus, et dextra memorandum condere nomen,
  Quale dedit nunquam rebus Fortuna secundis.
    Sed Libyae ductor tuto fovet agmina vallo,
  Fessa gradum, multoque gelu torpentia nervos;                     40
  Solandique genus, laetis ostentat ad Urbem
  Per campos superesse viam, Romamque sub ictu.
  At non et rerum curas, consultaque belli
  Stare probat, solusque nequit perferre quietem.
  Armiferae quondam prisca inter tempora gentes                     45
  Ausonium invasere latus, sedesque beatas,
  Et metui peperere manu: mox inpia bella
  Tarpeius pater et capti sensere Quirites.
  Hic dum sollicitat donis, et inania corda
  Ac fluxam morum gentem fovet, armaque jungit;                     50
  Jam consul, volucri pervectus litora classe,
  Scipio Phocaicis sese referebat ab oris;
  Ingentesque duces, pelagi terraeque laborem
  Diversum emensos, propiora pericula vallo
  Jungebant, magnaeque aderant primordia cladis.                    55
  Namque ut, conlatis admoto consule castris,
  Sustulerat Fortuna moras, signumque furoris
  Adcensae viso poscebant hoste cohortes;
  Debellata procul, quaecumque vocantur Iberis,
  Ingenti Tyrius numerosa per agmina ductor                         60
  Voce sonat; non Pyrenen, Rhodanumve ferocem
  Jussa adspernatos, Rutulam fumasse Saguntum,
  Raptum per Celtas iter, et, qua ponere gressum
  Amphitryoniadae fuerit labor, isse sub armis
  Poenorum turmas, equitemque per ardua vectum                      65
  Insultasse jugo, et fremuisse hinnitibus Alpes.
    Contra pulchra suos vocat ad discrimina consul:
  "Hostem, miles, habes fractum ambustumque nivosis
  Cautibus, atque aegre torpentia membra trahentem.
  En age, qui sacros montes, rupesque profundas                     70
  Transiluit, discat, quanto stat celsius arce
  Herculea vallum; et majus sit, scandere colles,
  An vestros rupisse globos: det inania famae,
  Dum magna fuso pugna, retroque ruenti,
  Qua ventum est, obstent Alpes: super ardua ductum                 75
  Huc egere Dei, Latios ut sanguine fines
  Inbueret, tellusque hostilis conderet ossa.
  Scire libet, nova nunc nobis atque altera bellum
  Carthago, anne eadem mittat, quae, mersa sub aequor,
  Aegates inter vasto jacet obruta ponto."                          80
    Haec ait, atque agmen Ticini flectit ad undas.
  Caeruleas Ticinus aquas, et stagna vadoso
  Perspicuus servat turbari nescia fundo,
  Ac nitidum viridi lente trahit amne liquorem.
  Vix credas labi; ripis tam mitis opacis                           85
  Argutos inter volucrum certamine cantus,
  Somniferam ducit lucenti gurgite lympham.
    Jamque sub extremum noctis fugientibus umbris
  Lux aderat, Somnusque suas confecerat horas.
  Explorare locos consul, collisque propinqui                       90
  Ingenium, et campis quae sit natura, parabat.
  Par studium Poeno, similesque in pectore curae.
  Ergo aderant, rapidis equitum comitantibus alis.
    Verum ubi commoto docuerunt pulvere nubes,
  Hostem ferre gradum; et propius propiusque sonoro                 95
  Quadrupedum cornu tellus gemit; ac simul acer
  Vincentum lituos hinnitus saevit equorum:
  Arma, viri, rapite arma, viri; dux instat uterque.
  Ambobus velox virtus, geminusque cupido
  Laudis, et ad pugnas Martemque insania concors.                  100
    Haud mora: jam tantum campi dirimebat ab ictu,
  Quantum inpulsa valet comprendere lancea nodo;
  Quum subitum liquida, non ullis nubibus, aethra
  Augurium mentes oculosque ad sidera vertit.
  Accipiter, medio tendens a limite solis,                         105
  Dilectas Veneri, notasque ab honore Diones,
  Turbabat violentus aves; atque unguibus idem,
  Idem nunc rostro, duris nunc ictibus alae,
  Ter quinas dederat saeva inter vulnera leto.
  Nec finis, satiasve, novi sed sanguinis ardor                    110
  Gliscere; et urgebat trepidam jam caede priorum,
  Incertamque fugae, pluma labente, columbam;
  Donec Phoebeo veniens Jovis ales ab ortu
  In tenues tandem nubes dare terga coegit.
  Tum victrix laetos signa ad Romana volatus                       115
  Convertit; prolesque ducis qua parte decora
  Scipio quassabat puerilibus arma lacertis,
  Clangorem bis terque dedit, rostroque coruscae
  Perstringens conum galeae, se reddidit astris.
    Exclamat Liger (huic Superos sentire monentes                  120
  Ars fuit, ac penna monstrare futura magistra):
  "Poene, bis octonos Italis in finibus annos,
  Audaci similis volucri, sectabere pubem
  Ausoniam, multamque feres cum sanguine praedam:
  Sed compesce minas; renuit tibi Daunia regna                     125
  Armiger ecce Jovis: nosco te, summe Deorum:
  Adsis o, firmesque tuae, Pater, alitis omen.
  Nam tibi servantur, ni vano cassa volatu
  Mentitur superos praepes, postrema subactae
  Fata, puer, Libyae, et majus Carthagine nomen."                  130
    Contra laeta Bogus Tyrio canit omina regi,
  Et faustum accipitrem, caesasque in nube volucres
  Aeneadis cladem et Veneris portendere genti.
  Tum dictis comitem contorquet primus in hostes,
  Ceu suadente Deo, et fatorum conscius, hastam.                   135
  Illa volans patuli longe per inania campi
  Ictum perdiderat spatio, ni, fusus habenas,
  Dum primae decus adfectat decerpere pugnae,
  Obvia quadrupedis praeceps Catus ora tulisset.
  Sic elanguescens, ac jam casura, petitum                         140
  Invenit vulnus, caedemque adcepit ab hoste
  Cornus, et oblatae stetit inter tempora frontis.
  Incurrunt acies, magnoque fragore per aequor
  Suspendunt cuncti frenis sublime reductos
  Cornipedes, ultroque ferunt: erectus in auras                    145
  It sonipes, rapidaque volans per aperta procella
  Tenuia vix summo vestigia pulvere signat.
  Boiorum ante alias, Cryxo duce, mobilis ala
  Arietat in primos, obicitque inmania membra.
  Ipse, tumens atavis, Brenni se stirpe ferebat                    150
  Cryxus, et in titulos Capitolia capta trahebat;
  Tarpeioque jugo, demens! et vertice sacro
  Pensantes aurum Celtas umbone gerebat.
  Colla viri fulvo radiabant lactea torque,
  Auro virgatae vestes, manicaeque rigebant                        155
  Ex auro, et simili vibrabat crista metallo.
    Sternitur inpulsu vasto perculsa Camertum
  Prima phalanx; spissaeque ruunt conferta per arma
  Undae Boiorum: sociata examina densent
  Infandi Senones; conlisaque quadrupedantum                       160
  Pectoribus toto volvuntur corpora campo.
  Arva natant, altusque virum cruor, altus equorum
  Lubrica belligerae sorbet vestigia turmae.
  Seminecum letum peragit gravis ungula pulsu,
  Et circumvolitans tetros a sanguine rores                        165
  Spargit humo, miserisque suo lavit arma cruore.
  Spicula prima, puer, tumidi, Tyrrhene, Pelori
  Purpureo moriens victricia sanguine tingis.
  Nam tibi, dum stimulas cornu, atque in praelia mentes
  Adcendis, renovasque viros ad vulnera cantu,                     170
  Haesit barbaricum sub anhelo gutture telum,
  Et clausit raucum letali vulnere murmur.
  At sonus, extremo morientis fusus ab ore,
  Flexa pererravit mutis jam cornua labris.
  Cryxus Picentem Laurumque, nec eminus ambo;                      175
  Sed gladio Laurum; Picenti rasilis hasta,
  Ripis lecta Padi, letum tulit: avia namque
  Dum petit, ac laevo meditatur fallere gyro,
  Hasta viri femur et pariter per anhela volantis
  Ilia sedit equi, et geminam dedit horrida mortem.                180
  Idem, sanguinea Venuli cervice revellens,
  Sternit praecipitem tepido te, Farfare, telo;
  Et te sub gelido nutritum, Tulle, Velino,
  Egregium Ausoniae decus, ac memorabile nomen,
  Si dent fata moras, aut servent foedera Poeni.                   185
  Tum Remulum, atque olim celeberrima nomina bello
  Tiburtes Magios, Hispellatemque Metaurum,
  Et Clanium, dubia meditatus cuspide vulnus.
    Nec locus est Tyriis belli, pugnaeve, sed omnem
  Celticus inplevit campum furor: inrita nulli                     190
  Spicula torquentur, statque omne in corpore ferrum.
  Hic inter trepidos inmane Quirinius audens,
  Cui fugere ignotum, atque invicta mente placebat
  Rebus in adversis exceptum pectore letum,
  Cuspide flammat equum, ac dispergit gaesa lacerto;               195
  Si reserare viam, atque ad regem rumpere ferro
  Detur iter; certusque necis petit omnibus ausis,
  Quod nequeat sentire, decus: cadit inguine fosso
  Teutalus, et vasto quatitur sub pondere tellus.
  Obcumbit Sarmens, flavam qui ponere victor                       200
  Caesariem crinemque tibi, Gradive, vovebat
  Auro certantem, et rutilum sub vertice nodum.
  Sed Parcae intonsa non exaudita voventem
  Ad Manes traxere coma: per candida membra
  It fumans cruor, et tellus perfusa rubescit.                     205
  At, non tardatus jaculo obcurrente, Ligaunus
  Inruit, adversumque viro rotat obvius ensem,
  Et ferit insurgens, humero qua brachia lenti
  Adnectunt nervi, decisaque vulnere laeva
  Laxatis paulum moribunda pependit habenis;                       210
  Dumque micans tremulo conatu lora retentat,
  Flectentem adsuetos imitatur nescia frenos.
  Demetit aversi Vosegus tum colla, jubaque
  Suspensam portans galeam, atque inclusa peremti
  Ora viri, patrio Divos clamore salutat.                          215
    Dumque ea Gallorum populi dant funera campo,
  Adcitas propere castris in praelia consul
  Raptabat turmas, primusque ruebat in hostem,
  Candenti sublimis equo: trahit undique lectum
  Divitis Ausoniae juvenem, Marsosque, Coramque,                   220
  Laurentumque decus, jaculatoremque Sabellum,
  Et Gradivicolam celso de colle Tudertem,
  Indutosque simul gentilia lina Faliscos;
  Quosque sub Herculeis taciturno flumine muris
  Pomifera arva creant Anienicolae Catilli;                        225
  Quosque in praegelidis duratos Hernica rivis
  Mittebant saxa, et nebulosi rura Casini.
  Ibant in Martem terrae dominantis alumni,
  Damnati Superis, nec jam reditura juventus.
  Scipio, qua medius pugnae vorat agmina vertex,                   230
  Infert cornipedem, atque instinctus strage suorum
  Inferias caesis mactat Labarumque Padumque,
  Et Caunum, et multo vix fusum vulnere Breucum,
  Gorgoneoque Larum torquentem lumina vultu.
  Occidis et tristi, pugnax Lepontice, fato:                       235
  Nam dum frena ferox objecto corpore prensat,
  Atque aequat celsus residentis consulis ora
  Ipse pedes, frontem in mediam gravis incidit ensis,
  Et divisum humeris jacuit caput: at Batus, amens
  Qui luctatur equo, parmaque incursibus obstat,                   240
  Ictu quadrupedis fulva porrectus arena
  Elisa incussis amisit calcibus ora.
  Perfurit Ausonius turbata per aequora ductor,
  Ceu Geticus Boreas, totum quum sustulit imo
  Icarium fundo victor mare; navita vasto                          245
  Jactatur sparsus lacerata classe profundo,
  Cunctaque canenti perfunditur aequore Cyclas.
    Cryxus, ut in tenui spes, exiguumque salutis,
  Armat contemtu mentem necis: horrida barba
  Sanguinea rutilat spuma, rictusque furentis                      250
  Albet, et adfuso squalent a pulvere crines.
  Invadit Tarium, vicino consule pugnas
  Miscentem, saevisque virum circumtonat armis.
  Volvitur ille solo: nam pronum effundit in armos
  Fata extrema ferens abies, rapiturque pavore                     255
  Tractus equi, vinctis connexa ad cingula membris.
  Longa cruor sparso linquit vestigia campo,
  Et tremulos cuspis ductus in pulvere signat.
  Laudabat leti juvenem, egregiosque parabat
  Ulcisci consul manes, quum dira per auras                        260
  Vox venit, et Cryxum ferri clamoribus audit,
  Haud notum vultu: surgit violentior ira
  Comminus, atque oculos optato in corpore figit.
  Tum, stimulans grato plausae cervicis honore,
  Cornipedem adloquitur: "vulgum Martemque minorem                 265
  Mox, Gargane: vocant Superi ad majora: videsne
  Quantus eat Cryxus? jam nunc tibi praemia pono
  Illum, Sidonio fulgentem ardore, tapeta,
  Barbaricum decus; et fulvis donabere frenis."
  Sic fatus, magno Cryxum clamore ciebat                           270
  In pugnam, ac vacuo poscebat praelia campo.
  Nec detrectantem par ira adcenderat hostem.
  Ut jussae cessere retro, spatiumque dederunt
  Hinc atque hinc alae, et medio stetit aequore pugna:
  Quantus Phlegraeis telluris alumnus in arvis                     275
  Movit signa Mimas, et caelum exterruit armis;
  Tantus semifero Cryxus sub pectore murmur
  Torquet, et horrisonis ululatibus erigit iras.
  "Nemone incensae captaeque superfuit urbi,
  Ut tibi, quas Brenni populus ferremus in arma,                   280
  Narraret, dextras? disce en nunc, inquit;" et una
  Contorquet nodis et obusto robore diram
  Vel portas quassare trabem: sonat illa tremendum,
  Ac nimio jactu servasse inprovida campi
  Distantis spatium, propiorem transvolat hostem.                  285
  Cui consul: "ferre haec umbris proavoque memento,
  Quam procul occumbas Tarpeia sede, tibique
  Haud licitum sacri Capitolia cernere montis."
  Tum nodo cursuque levi simul adjuvat hastam,
  Dignum mole viri nisus: fugit illa per oras                      290
  Multiplicis lini, subtextaque tegmina nervis,
  Atque altum tota metitur cuspide pectus.
  Procumbit lata porrectus in arva ruina,
  Et percussa gemit tellus ingentibus armis.
  Haud aliter, structo Tyrrhena ad litora saxo,                    295
  Pugnatura fretis subter caecisque procellis,
  Pila, inmane sonans, inpingitur ardua ponto.
  Inmugit Nereus, divisaque caerula pulsu
  Inlisum adcipiunt irata sub aequora montem.
  Ductore amisso pedibus se credere Celtae:                        300
  Una spes anima, tantusque pependerat ardor.
  Ac veluti summo venator densa Picano
  Quum lustra exagitat, spissisque cubilibus atram
  Inmittit passim dumosa per invia pestem;
  Dum tacitas vires et flammam conligit ignis,                     305
  Nigranti piceus sensim caligine vertex
  Volvitur, et pingui contorquet nubila fumo;
  Mox subita in tanto lucent incendia monte.
  Fit sonitus; fugere ferae, fugere volucres,
  Atque ima longe trepidant in valle juvencae.                     310
    At Mago, ut vertisse globos primumque laborem,
  Qui solus genti est, cassum videt, arma suorum
  Ac patrium in pugnas equitem vocat: undique nudi
  Adsiliunt frenis, infrenatique manipli.
  Nunc Itali in tergum versis referuntur habenis;                  315
  Nunc rursus Tyrias retro pavor avehit alas;
  Aut illi dextros lunatis flexibus orbes,
  Aut illi laevos sinuant in cornua gyros:
  Texunt alterno glomerata volumina cursu,
  Atque eadem refuga cedentes arte resolvunt.                      320
  Hac pontum vice, ubi exercet discordia ventos,
  Fert Boreas, Eurusque refert, molemque profundi
  Nunc huc alterno, nunc illuc, flamine gestant.
    Advolat aurato praefulgens murice ductor
  Sidonius, circaque Metus, Terrorque, Furorque.                   325
  Isque ubi Callaici radiantem tegminis orbem
  Extulit, et magno percussit lumine campos,
  Spes virtusque cadunt, trepidaque a mente recedit
  Vertere terga pudor: nec leti cura decori,
  Sed fugere infixum est, terraeque optantur hiatus.               330
  Sic, ubi Caucasiis tigris se protulit antris,
  Linquuntur campi, et tutas petit omne latebras
  Turbatum insano vultu pecus: illa pererrat
  Desertas victrix valles, jamque ora reducto
  Paulatim nudat rictu, ut praesentia mandens                      335
  Corpora, et inmani stragem meditatur hiatu.
  Non illum Metabus, non illum celsior Ufens
  Evasere tamen, quamvis hic alite planta,
  Hic ope cornipedis totis ferretur habenis.
  Nam Metabum ad Manes demisit cuspide fulgens                     340
  Fraxinus; Ufentem conlapsum poplite caeso
  Ensis obit, laudemque pedum cum sanguine ademit.
  Jamque dedit leto Sthenium, Laurumque, domoque
  Collinum gelida, viridi quem Fucinus antro
  Nutrierat, dederatque lacum tramittere nando.                    345
  Fit socius leti conjecta Massicus hasta,
  Vitiferi sacro generatus vertice montis,
  Et Liris nutritus aquis; qui fonte quieto
  Dissimulat cursum, ac, nullo mutabilis imbri,
  Perstringit tacitas gemmanti gurgite ripas.                      350
  Exoritur rabies caedum, ac vix tela furori
  Subficiunt; teritur junctis umbonibus umbo,
  Pesque pedem premit, et nutantes casside cristae
  Hostilem tremulo pulsant conamine frontem.
    Tergemini primam ante aciem fera praelia fratres               355
  Miscebant, quos Ledaeo Sidonia Barce
  Xanthippo felix uteri inter bella crearat.
  Res Graiae, ductorque parens, ac nobile Amyclae
  Nomen, et injectus Spartanis colla catenis
  Regulus, inflabant veteri praecordia fama.                       360
  Marte probare genus, factisque Lacona parentem
  Ardebant; gelidosque dehinc invisere montes
  Taygeta, et tandem bellis innare subactis
  Eurotan patrium, ritusque videre Lycurgi.
  Sed Spartam penetrare Deus, fratresque negarunt                  365
  Ausonii, totidem numero; quos miserat altis
  Egeriae genitos inmitis Aricia lucis,
  Aetatis mentisque pares: at non dabat ultra
  Clotho dura lacus, aramque videre Dianae.
  Namque ut in adversos, inpacti turbine pugnae,                   370
  Eumachus et Critias, et laetus nomine patris
  Xanthippus, junxere gradus; ceu bella leones
  Inter se furibunda movent, et murmure anhelo
  Squalentes campos et longa mapalia complent:
  Omnis in occultas rupes atque avia pernix                        375
  Maurus saxa fugit, conjuxque Libyssa profuso,
  Vagitum cohibens, suspendit ab ubere natos;
  Illi dira fremunt; perfractaque in ore cruento
  Ossa sonant, pugnantque feris sub dentibus artus.
  Haud secus Egeriae pubes, hinc Virbius acer,                     380
  Hinc Capys, adsiliunt, paribusque Albanus in armis.
  Subsidens paulum perfossa proruit alvo
  Albanum Critias (ast illi cuncta repente
  Inplerunt clipeum miserando viscera lapsu);
  Eumachus inde Capyn: sed tota mole tenebat                       385
  Ceu fixum membris tegimen; tamen inprobus ensis
  Adnexam parmae decidit vulnere laevam,
  Inque suo pressa est non reddens tegmina nisu
  Infelix manus, atque haesit labentibus armis.
  Ultima restabat fusis jam palma duobus                           390
  Virbius: huic trepidos simulanti ducere gressus
  Xanthippus gladio, rigida cadit Eumachus hasta,
  Et tandem aequatae geminato funere pugnae.
  Inde alterna viris transegit pectora mucro,
  Inque vicem erepta posuerunt praelia vita.                       395
  Felices leti, pietas quos addidit umbris!
  Optabunt similes venientia secula fratres,
  Aeternumque decus memori celebrabitur aevo;
  Si modo ferre diem, serosque videre nepotes
  Carmina nostra valent, nec famam invidit Apollo.                 400
    At consul toto palantes aequore turmas
  Voce tenet, dum voce viget: "quo signa refertis?
  Quis vos, heu! vobis pavor abstulit? horrida primi
  Si sors visa loci, pugnaeque lacessere frontem;
  Post me state, viri, et pulsa formidine tantum                   405
  Adspicite! has dextras capti genuere parentes.
  Quo fugitis? quae spes victis? Alpesne petemus?
  Ipsam turrigero portantem vertice muros
  Credite submissas Romam nunc tendere palmas.
  Natorum passim raptus, caedemque parentum,                       410
  Vestalesque focos exstingui sanguine cerno.
  Hoc arcete nefas!" Postquam inter talia crebro
  Clamore obtusae crassoque a pulvere fauces,
  Hinc laeva frenos, hinc dextra conripit arma,
  Et latum objectat pectus, strictumque minatur                    415
  Nunc sibi, nunc trepidis, ni restent, comminus ensem.
    Quas acies alto genitor dum spectat Olympo,
  Consulis egregii movere pericula mentem.
  Gradivum vocat, et patrio sic ore profatur:
  "Magnanimi me, nate, viri, ni bella capessis,                    420
  Haud dubie extremus terret labor: eripe pugnae
  Ardentem, oblitumque sui dulcedine caedum.
  Siste ducem Libyae: nam plus petit inprobus uno
  Consulis exitio, tota quam strage cadentum.
  Praeterea (cernis) tenerae qui praelia dextrae                   425
  Jam credit puer, atque annos transcendere factis
  Molitur, longumque putat pubescere bello;
  Te duce primitias pugnae, te magna magistro
  Audeat, et primum hoc vincat, servasse parentem."
    Haec rerum sator: at Mavors in praelia currus                  430
  Odrysia tellure vocat: tum fulminis atri
  Spargentem flammas clipeum, galeamque Deorum
  Haud ulli facilem, multoque labore Cyclopum
  Sudatum thoraca capit, quassatque per auras
  Titanum bello satiatam sanguinis hastam,                         435
  Atque inplet curru campos: exercitus una
  Irarum, Eumenidesque simul, letique cruenti
  Innumerae facies, frenisque operata regendis
  Quadrijugos atro stimulat Bellona flagello.
  Fertur ab inmenso tempestas horrida caelo,                       440
  Nigrantesque globos et turbida nubila torquens
  Involvit terras: quatitur Saturnia sedes
  Ingressu tremefacta Dei, ripasque relinquit,
  Audito curru, fontique relabitur amnis.
    Ductorem Ausonium telis Garamantica pubes                      445
  Cinxerat, et Tyrio regi nova dona parabat,
  Armorum spolium, et rorantia consulis ora.
  Stabat Fortunae non cedere certus, et acri
  Mole retorquebat crudescens caedibus hastas.
  Jamque suo, jamque hostili perfusa cruore                        450
  Membra madent: cecidere jubae, gyroque per orbem
  Artato, Garamas jaculis propioribus instat,
  Et librat saeva trajectum cuspide ferrum.
    Hic puer ut patrio defixum corpore telum
  Conspexit, maduere genae, subitoque trementem                    455
  Conripuit pallor, gemitumque ad sidera rupit.
  Bis conatus erat praecurrere fata parentis,
  Conversa in semet dextra: bis transtulit iras
  In Poenos Mavors: fertur per tela, per hostes
  Intrepidus puer, et Gradivum passibus aequat.                    460
  Continuo cessere globi, latusque repente
  Adparet campo limes: metit agmina tectus
  Caelesti clipeo, et sternit super arma jacentum
  Corporaque auctorem teli, multasque paternos
  Ante oculos animas, optata piacula, mactat.                      465
  Tunc, rapta propere duris ex ossibus hasta,
  Innixum cervice ferens humeroque parentem,
  Emicat: adtonitae tanta ad spectacula turmae
  Tela tenent; ceditque loco Libys asper, et omnis
  Late cedit Iber: pietasque insignis et aetas                     470
  Belligeris fecit miranda silentia campis.
  Tum celso e curru Mavors, "Carthaginis arces
  Exscindes, inquit, Tyriosque ad foedera coges.
  Nulla tamen longo tanta exorietur in aevo
  Lux tibi, care puer: macte, o! macte indole sacra,               475
  Vera Jovis proles; et adhuc majora supersunt:
  Sed nequeunt meliora dari." Tum nubila Mavors
  Aetheraque, emenso terras jam sole, capessit,
  Et fessas acies castris clausere tenebrae.
    Condebat noctem devexo Cynthia curru,                          480
  Fraternis adflata rotis, et ab aequore Eoo
  Surgebant roseae media inter caerula flammae.
  At consul tristis, campos Poenisque secundam
  Planitiem metuens, Trebiam collesque petebat.
  Jamque dies rapti cursu navoque labore,                          485
  Et medio abruptus fluitabat in amne solutis
  Pons vinclis, qui Dardanium transvexerat agmen,
  Eridani rapidas aderat quum Poenus ad undas.
  Dumque vada et molles aditus, per devia flexo
  Circuitu petit, et stagni languentia quaerit,                    490
  Interdum rapta vicinis saltibus alno
  Flumineam texit, qua transvehat agmina, classem.
  Ecce aderat, Trebiaeque simul vicina tenebat
  Trinacrio adcitus per caerula longa Peloro,
  Gracchorum proles, consul: gens inclita magno                    495
  Atque animosa viro, multusque in imagine claris
  Praefulgebat avus titulis bellique domique.
    Nec Poeni, positis trans amnem in gramine castris,
  Deerant: namque animos stimulabant prospera rerum,
  Increpitansque super ductor: "Quis tertius Urbi                  500
  Jam superest consul? quaenam altera restat in armis
  Sicania? en omnes Latiae, Daunique nepotum
  Convenere manus: feriant nunc foedera mecum
  Ductores Italum, ac leges et pacta reposcant,
  At tu, donata tela inter Martia luce,                            505
  Infelix animae, sic, sic vivasque, tuoque
  Des iterum hanc laudem nato: nec fine sub aevi
  Obpetere in bello detur, quum fata vocabunt.
  Pugnantem cecidisse meum est." Haec personat ardens:
  Inde levi jaculo, Massylumque inpiger alis                       510
  Castra sub ipsa datis irritat, et elicit hostem.
    Nec Latius vallo miles debere salutem
  Fas putat, aut clausas pulsari cuspide portas.
  Erumpunt, cunctisque prior volat aggere aperto
  Degener haud Gracchis consul: quatit aura comantes               515
  Cassidis Auruncae cristas, humeroque refulget
  Sanguinei patrium saguli decus: agmina magno
  Respectans clamore vocat, quaque obvia densos
  Artat turba globos, rumpens iter aequore fertur.
  Ut torrens celsi praeceps e vertice Pindi                        520
  Cum sonitu ruit in campos, magnoque fragore
  Avulsum montis volvit latus; obvia passim
  Armenta, inmanesque ferae, silvaeque trahuntur;
  Spumea saxosis clamat convallibus unda.
    Non, mihi Maeoniae redeat si gloria linguae,                   525
  Centenasque pater det Phoebus fundere voces,
  Tot caedes proferre queam, quot dextera magni
  Consulis, aut contra Tyriae furor edidit irae.
  Murranum ductor Libyae, ductorque Phalantum
  Ausonius, gnaros belli, veteresque laborum,                      530
  Alter in alterius fuderunt comminus ore.
  Monte procelloso Murranum miserat Anxur,
  Tritonis niveo te sacra, Phalante, profundo.
  Ut primum insigni fulsit velamine consul,
  Quanquam orbus partem visus, unoque Cupencus                     535
  Lumine subficiens bellis, citat inprobus hastam,
  Et summae figit tremebundam margine parmae.
  Cui consul, namque ira coquit: "Pone, inprobe, quidquid
  Restat in ore fero, et truncata fronte relucet."
  Sic ait, intorquens directo turbine robur,                       540
  Et dirum tota tramittit cuspide lumen.
  Nec levior dextra generatus Hamilcare saevit:
  Huic cadit infelix niveis Varenus in armis;
  Mevanas Varenus, arat cui divitis uber
  Campi Fulginia, et patulis Clitumnus in arvis                    545
  Candentes gelido perfundit flumine tauros.
  Sed tristes Superi, atque ingrata maxima cura
  Victima Tarpeio frustra nutrita Tonanti.
  Instat Iber levis, et levior discurrere Maurus.
  Hinc pila, hinc Libycae certant subtexere cornus                 550
  Densa nube polum; quantumque interjacet aequi
  Ad ripas campi, tantum vibrantia condunt
  Tela, nec artatis locus est in morte cadendi.
    Allius, Argyripa Daunique profectus ab arvis
  Venator, rudibus jaculis et Iapyge campum                        555
  Persultabat equo, mediosque invectus in hostes
  Appula non vana torquebat spicula dextra.
  Huic horret thorax Samnitis pellibus ursae,
  Et galea annosi vallatur dentibus apri.
  Verum ubi turbantem, solo ceu lustra pererret                    560
  In nemore, aut agitet Gargano terga ferarum,
  Hinc Mago, hinc saevus pariter videre Maharbal,
  Ut, subigente fame, diversis rupibus ursi
  Invadunt trepidum gemina inter praelia taurum,
  Nec partem praedae patitur furor: haud secus acer                565
  Hinc atque hinc jaculo devolvitur Allius acto.
  It stridens per utrumque latus Maurusia taxus:
  Obvia tum medio sonuerunt spicula corde,
  Incertumque fuit, letum cui cederet hastae.
  Et jam, dispersis Romana per agmina signis,                      570
  Palantes agit, ad ripas, miserabile! Poenus
  Inpellens trepidos, fluvioque inmergere certat.
    Tum Trebia infausto nova praelia gurgite fessis
  Inchoat, ac precibus Junonis suscitat undas.
  Haurit subsidens fugientum corpora tellus,                       575
  Infidaque soli frustrata voragine sorbet;
  Nec niti, lentoque datur convellere limo
  Mersa pedum penitus vestigia: labe tenaci
  Haerent devincti gressus, resolutaque ripa
  Inplicat, aut caeca prosternit fraude paludis.                   580
  Jamque alius super atque alius per lubrica surgens,
  Dum sibi quisque viam per inextricabile litus
  Praeripit, et putri luctatur cespite, lapsi
  Obcumbunt, seseque sua pressere ruina.
  Ille, celer nandi, jam jamque adprendere tuta                    585
  Dum parat, et celso connisus corpore prensat
  Gramina summa manu, liquidisque emergit ab undis,
  Contorta ripae pendens adfigitur hasta.
  Hic hostem, orbatus telo, complectitur ulnis,
  Luctantemque vado permixta morte coercet.                        590
  Mille simul leti facies. Ligus occidit arvis;
  Sed projecta viri lymphis fluvialibus ora
  Sanguineum hauserunt longis singultibus amnem.
  Enabat tandem medio vix gurgite pulcher
  Irpinus, sociumque manus clamore vocabat;                        595
  Quum rapidis inlatus aquis, et vulnere multo
  Inpulit asper equus, fessumque sub aequora mersit.
    Adcumulat clades subito conspecta per undas
  Vis elephantorum turrito concita dorso.
  Namque vadis praeceps rapitur, ceu proruta cautes                600
  Avulsi montis, Trebiamque insueta timentem
  Prae se pectore agit, spumantique incubat alveo.
  Explorant adversa viros, perque aspera duro
  Nititur ad laudem virtus interrita clivo.
  Namque inhonoratam Fibrenus perdere mortem                       605
  Et famae nudam inpatiens, "Spectabimur, inquit,
  Nec, Fortuna, meum condes sub gurgite letum.
  Experiar, sitne in terris, domitare quod ensis
  Non queat Ausonius, Tyrrhenave permeet hasta."
  Tum jacit adsurgens, dextroque in lumine sistit                  610
  Spicula saeva ferae, telumque in vulnere linquit.
  Stridore horrisono penetrantem cuspidis ictum
  Bellua prosequitur, laceramque cruore profuso
  Adtollit frontem, ac lapso dat terga magistro.
  Tum vero invadunt jaculis crebraque sagitta,                     615
  Ausi jam sperare necem, inmensosque per armos
  Et laterum extentus venit atra cuspide vulnus.
  Stat multa in tergo et nigranti lancea dorso,
  Ac silvam ingentem concusso corpore vibrat,
  Donec, consumtis longo certamine telis,                          620
  Concidit, et clausit magna vada pressa ruina.
    Ecce per adversum, quanquam tardata morantur
  Vulnere membra virum, subit inplacabilis amnem
  Scipio, et innumeris infestat caedibus hostem.
  Corporibus, clipeisque simul, galeisque cadentum                 625
  Contegitur Trebia, et vix cernere linquitur undas.
  Mazaeus jaculo, Gestar prosternitur ense;
  Tum Pelopeus avis Cyrenes incola Telgon.
  Huic torquet rapido conreptum e gurgite pilum,
  Et, quantum longo ferri tenuata rigore                           630
  Procedit cuspis, per hiantia transigit ora.
  Pulsati ligno sonuere in vulnere dentes.
  Nec leto quaesita quies: turgentia membra
  Eridano Trebia, Eridanus dedit aequoris undis.
  Tu quoque, Thapse, cadis, tumulo post fata negato.               635
  Quid domus Hesperidum, aut luci juvere Dearum,
  Fulvos aurifera servantes arbore ramos?
    Intumuit Trebia, et stagnis se sustulit imis;
  Jamque ferox totum propellit gurgite fontem,
  Atque omnes torquet vires: furit unda sonoris                    640
  Vorticibus, sequiturque novus cum murmure torrens.
  Sensit, et adcensa ductor violentius ira,
  "Magnas, o Trebia, et meritas mihi, perfide, poenas
  Exsolves, inquit: lacerum per Gallica rivis
  Dispergam rura, atque amnis tibi nomina demam,                   645
  Quoque aperis te fonte, premam; nec tangere ripas,
  Inlabique Pado dabitur: quaenam ista repente
  Sidonium, infelix, rabies te reddidit amnem?"
    Talia jactantem consurgens agger aquarum
  Inpulit, atque humeros curvato gurgite pressit.                  650
  Arduus adversa mole incurrentibus undis
  Stat ductor, clipeoque ruentem sustinet amnem.
  Nec non a tergo fluctus stridente procella
  Spumeus inrorat summas adspergine cristas.
  Ire vadis, stabilemque vetat defigere gressum                    655
  Subducta tellure Deus; percussaque longe
  Raucum saxa sonant; undaeque ad bella parentis
  Excitae pugnant, et ripas perdidit amnis.
  Tum madidos crines, et glauca fronde revinctum
  Adtollit cum voce caput: "Poenasne superbas                      660
  Insuper, et nomen Trebiae delere minaris,
  O regnis inimice meis? quot corpora porto
  Dextra fusa tua! clipeis galeisque virorum,
  Quos mactas, artatus iter cursumque reliqui.
  Caede, vides, stagna alta rubent, retroque feruntur.             665
  Adde modum dextrae, aut campis incumbe propinquis."
    Haec, Venere adjuncta, tumulo spectabat ab alto
  Mulciber, obscurae tectus caligine nubis.
  Ingravat ad caelum sublatis Scipio palmis:
  "Di patrii, quorum auspiciis stat Dardana Roma,                  670
  Talin' me leto tanta inter praelia nuper
  Servastis? fortine animam hanc exscindere dextra
  Indignum est visum? redde o me, nate, periclis;
  Redde hosti! liceat bellanti arcessere mortem,
  Quam patriae fratrique probem." Tum percita dictis               675
  Ingemuit Venus, et rapidas direxit in amnem
  Conjugis invicti vires: agit undique flammas
  Dispersus ripis ignis, multosque per annos
  Nutritas fluvio populatur fervidus umbras.
  Uritur omne nemus, lucosque effusus in altos                     680
  Inmissis crepitat victor Vulcanus habenis.
  Jamque ambusta comas abies, jam pinus et alni;
  Jam, solo restans trunco, dimisit in altum
  Populus adsuetas ramis habitare volucres.
  Flamma vorax imo penitus de gurgite tractos                      685
  Absorbet latices, saevoque urgente vapore
  Siccus inarescit ripis cruor: horrida late
  Scinditur in rimas, et hiatu rupta dehiscit
  Tellus, ac stagnis altae sedere favillae.
    Miratur pater aeternos cessare repente                         690
  Eridanus cursus; Nympharumque intima maestus
  Inplevit chorus adtonitis ululatibus antra.
  Ter caput ambustum conantem adtollere, jacta
  Lampade, Vulcanus mersit fumantibus undis:
  Ter conrepta Dei crines nudavit arundo.                          695
  Tum demum admissae voces et vota precantis,
  Orantique datum ripas servare priores;
  Ac tandem a Trebia revocavit Scipio fessas
  Munitum in collem, Graccho comitante, cohortes.
  At Poenus, multo fluvium veneratus honore,                       700
  Gramineas undis statuit socialibus aras,
  Nescius heu! quanto Superi majora moverent,
  Et quos Ausoniae luctus, Trasymene, parares.
    Boiorum nuper populos turbaverat armis
  Flaminius, facilisque viro tum gloria belli,                     705
  Corde levem atque astus inopem contundere gentem.
  Sed labor haud idem Tyrio certasse tyranno.
  Hunc, laevis Urbi genitum ad fatalia damna
  Ominibus, parat imperio Saturnia fesso
  Ductorem, dignumque virum veniente ruina.                        710
  Inde ubi prima dies juris, clavumque regendae
  Invasit patriae, ac sub nutu castra fuere;
  Ut pelagi rudis, et pontum tractare per artem
  Nescius, adcepit miserae si jura carinae,
  Ventorum tenet ipse vicem, cunctisque procellis                  715
  Dat jactare ratem: fertur vaga gurgite puppis
  Ipsius in scopulos dextra inpellente magistri.
  Ergo agitur raptis praeceps exercitus armis
  Lydorum in populos, sedemque ab origine prisci
  Sacratam Corythi, junctosque a sanguine avorum                   720
  Maeonios Italis permixta stirpe colonos.
    Nec regem Afrorum noscenda ad coepta moratur
  Laude super tanta monitor Deus: omnia somni
  Condiderant, aegrisque dabant oblivia curis,
  Quum Juno, in stagni numen conversa propinqui,                   725
  Et madidae frontis crines circumdata fronde
  Populea, stimulat subitis praecordia curis,
  Ac rumpit ducis haud spernenda voce quietem.
  "O felix famae, et Latio lacrimabile nomen,
  Hannibal, Ausonia si te Fortuna creasset,                        730
  Ad magnos venture Deos! cur fata tenemus?
  Pelle moras: brevis est magni fortuna favoris.
  Quantum vovisti, quum Dardana bella parenti
  Jurares, fluet Ausonio tibi corpore tantum
  Sanguinis, et patrias satiabis caedibus umbras.                  735
  Nobis persolves meritos securus honores.
  Namque ego sum, celsis quem cinctum montibus ambit
  Tmolo missa manus, stagnis Trasymenus opacis."
    His agitur monitis, et laetam numine pubem
  Protinus aerii praeceps rapit aggere montis.                     740
  Horrebat glacie saxa inter lubrica, summo
  Piniferum caelo miscens caput, Apenninus.
  Condiderat nix alta trabes, et vertice celso
  Canus apex structa surgebat ad astra pruina.
  Ire jubet: prior exstingui labique videtur                       745
  Gloria, post Alpes si stetur montibus ullis.
  Scandunt praerupti nimbosa cacumina saxi,
  Nec superasse jugum finit, mulcetve laborem.
  Plana natant, putrique gelu liquentibus undis
  Invia limosa restagnant arva palude.                             750
  Jamque ducis nudus tanta inter inhospita vertex
  Saevitia quatitur caeli, manante per ora
  Perque genas oculo: facilis sprevisse medentes,
  Optatum bene credit emi quocumque periclo
  Bellandi tempus: non frontis parcit honori,                      755
  Dum ne perdat iter: non cetera membra moratur
  In pretium belli dare, si victoria poscat;
  Satque putat lucis, Capitolia cernere victor
  Qua queat, atque Italum feriat qua comminus hostem.
  Talia perpessi tandem inter saeva locorum                        760
  Optatos venere lacus; ubi deinde per arma
  Sumeret amissi numerosa piacula visus.
    Ecce autem Patres aderant Carthagine missi:
  Causa viae non parva viris; nec laeta ferebant.
  Mos fuit in populis, quos condidit advena Dido,                  765
  Poscere caede Deos veniam, ac flagrantibus aris
  (Infandum dictu!) parvos inponere natos.
  Urna reducebat miserandos annua casus,
  Sacra Thoanteae ritusque imitata Dianae.
  Cui fato sortique Deum de more petebat                           770
  Hannibalis prolem discors antiquitus Hannon.
  Sed propior metus armati ductoris ab ira,
  Et magna ante oculos stabat genitoris imago.
    Asperat haec foedata genas, lacerataque crines,
  Atque urbem complet maesti clamoris Imilce.                      775
  Edonis ut Pangaea super trieteride mota
  It juga, et inclusum suspirat pectore Bacchum.
  Ergo inter Tyrias, facibus ceu subdita, matres
  Clamat, "Io conjux! quocumque in cardine mundi
  Bella moves, huc signa refer: violentior hic est,                780
  Hic hostis propior! tu nunc fortasse sub ipsis
  Urbis Dardaniae muris, vibrantia tela
  Excipis intrepidus clipeo, saevamque coruscans
  Lampada, Tarpeiis infers incendia tectis.
  Interea tibi prima domus atque unica proles                      785
  Heu! gremio in patriae Stygias raptatur ad aras.
  I nunc, Ausonios ferro populare penates,
  Et vetitas molire vias! I, pacta resigna
  Per cunctos jurata Deos! sic praemia reddit
  Carthago, et tales jam nunc tibi solvit honores!                 790
  Quae porro haec pietas, delubra adspergere tabo?
  Heu primae scelerum causae mortalibus aegris,
  Naturam nescire Deum! justa ite precari
  Ture pio, caedumque feros avertite ritus.
  Mite et cognatum est homini Deus: hactenus, oro,                 795
  Sit satis ante aras caesos vidisse juvencos;
  Aut si, velle nefas Superos, fixumque sedetque,
  Me, me, quae genui, vestris absumite votis.
  Cur spoliare juvat Libycas hac indole terras?
  An flendae magis Aegates, et mersa profundo                      800
  Punica regna forent, olim si sorte cruenta
  Esset tanta mei virtus praerepta mariti?"
    Haec, dubios vario Divumque hominumque timore,
  Ad cauta inlexere Patres; ipsique relictum,
  Abnueret sortem, an superum pareret honori.                      805
  Tum vero trepidare metu vix compos Imilce,
  Magnanimi metuens inmitia corda mariti.
    His avide auditis ductor sic deinde profatur:
  "Quid tibi pro tanto non inpar munere solvat
  Hannibal aequatus Superis? quae praemia digna                    810
  Inveniam, Carthago parens? noctemque diemque
  Arma feram; templisque tuis hinc plurima faxo
  Hostia ab Ausonio veniat generosa Quirino.
  At puer armorum et belli servabitur heres.
  Spes, o nate, meae, Tyriarumque unica rerum,                     815
  Hesperia minitante, salus, terraque fretoque
  Certare Aeneadis, dum stabit vita, memento.
  Perge, patent Alpes; nostroque incumbe labori.
  Vos quoque, Di patrii, quorum delubra piantur
  Caedibus, atque coli gaudent formidine matrum,                   820
  Huc laetos vultus totasque advertite mentes.
  Namque paro sacra, et majores molior aras.
  Tu, Mago, adversi conside in vertice montis:
  Tu laevos propior colles adcede, Choaspe:
  Ad claustra et fauces ducat per opaca Sychaeus.                  825
  Ast ego te, Trasymene, vago cum milite praeceps
  Lustrabo, et Superis quaeram libamina belli.
  Namque haud parva Deus promissis spondet apertis,
  Quae spectata, viri, patriam referatis in urbem."




LIBER QUINTUS.


ARGUMENTUM.

Hannibal solis occasu loca insidiis nata, ubi maxime montes
Cortonenses Trasymenus subit, militibus obsederat; 1-23.

Flaminius autem postero die, vix dum satis certa luce, agmine
incomposito, et majore lixarum fere quam militum numero, angustias
superat; 24-52.

Quo facto, confestim pugnae signum proponit, et, neque variis prodigiis
territus, neque Corvini aliorumque, qui salutaria magis, quam speciosa
suadebant, monitis precibusque motus a proposito deflectit; 53-104.

Quin potius inanem hostis et periculi metum graviter increpat,
omnibusque jam ad praelium rite praeparatis animum suorum, magna ex
parte fractum, verbis confirmat; 105-185.

Hannibal ubi, id quod petierat, hostem lacu montibusque clausum habet,
suis quoque copiis tuba signum dat simul invadendi: quo audito, omnes
ex pluribus vallibus pariter decurrunt, et Romanis, quorum sortem Dii
quoque, excepta Junone, lugent, undique circumfunduntur; 186-207.

Tum Picentes pugnam capessunt, et Poenis secunda fortuna, Romanis ira
ac desperatione adcensis, diu dubia utrimque victoria dimicatur;
208-228.

Ex Romanis Lateranus et Lentulus in medios hostes ruunt; 229-257.

Nerius et Volunx pereunt; 258-267.

Inter reliquos vero eminet Appius juvenis, qui in fortissimum quemque
impetum facit; sed postremo a Magone, qui ad mortem Isalcis, generi
sui, vindicandam adproperat, hasta trajicitur; 268-332.

Nec minus tristem vitae exitum habet Mamercus, qui, dum caeso signifero
Lusitano vexilloque ei erepto foedam suorum fugam sistit, permultis
vulneribus confossus cadit; 333-343.

Magonem ab Appio vulneratum ex pugna subducit Hannibal, ut a Synhalo
in castris sanetur; 344-375.

Quos ubi ex acie excedere videt consul, optatam sibi rei bene gerendae
occasionem oblatam ratus, animum recipit, et Bogum, Pagasum, Othryn,
giganti similem, ingentemque aliorum Poenorum numerum prosternit;
376-456.

Dum haec in campo geruntur, multi Romanorum et Siculi, auxilio ipsis ab
Hierone missi, in colles et silvas confugiunt, ubi Sychaeus Tauranum
aliosque trepidos caedit, et arbores, in quas conscenderant, vel
bipenni succidit, vel igne circumdat, donec eum successu elatum
consul, gladio per latus adacto, jugulat; 457-529.

Interim, Hannibal cum fratre sanato in praelium redit, et praeter alios
Fontanum, Butam, Laevinum, Viridasium, Fadum, Labicum et Herminium
obtruncat; 530-583.

Qua hostium strage edita, ex maesto vultu et clamore Poenorum, qui
exanimum Sychaei corpus in castra deferunt, jacturam tanti viri animo
praesagit, cujus ulciscendi causa Flaminium ad singulare certamen
provocat, quod et temerarius hic vir non detrectat; 584-610.

Sed repente ingens terrae motus oritur, qui duces, ad impetum faciendum
jam paratos, dirimit, Romanosque metu perculsos in fugam convertit;
611-631.

Quos dum revocat consul, Ducarius, Insuber eques, facie eum noscitans,
populares suos ad vindicandam cladem, olim ab eo acceptam, incitat:
quo facto Flaminius magno telorum numero, et fortissimorum juvenum,
qui omni spe abjecta voluntariam sibi mortem consciscunt, acervo
obruitur; 632-666.

Praelio ita confecto, Hannibal cum fratre campum perlustrans, signa
virtutis Romanae, in mortuorum quoque vultu corporibusque conspicuae,
admiratione spectaculi obstupefactus suis commendat, et inminente jam
nocte in castra redit; 667-678.


  Ceperat Etruscos occulto milite colles
  Sidonius ductor, perque alta silentia noctis
  Silvarum anfractus caecis insiderat armis.
  At parte e laeva, restagnans gurgite vasto,
  Effigiem in pelagi lacus humectabat inertis,                       5
  Et late multo foedabat proxima limo:
  Quae vada, Faunigenae regnata antiquitus Arno,
  Nunc volvente die Trasymeni nomina servant.
  Lydius huic genitor, Tmoli decus, aequore longo
  Maeoniam quondam in Latias advexerat oras                         10
  Tyrrhenus pubem, dederatque vocabula terris;
  Isque insueta tubae monstravit murmura primus
  Gentibus, et bellis ignava silentia rupit.
  Nec modicus voti natum ad majora fovebat.
  Verum ardens puero, castumque exuta pudorem,                      15
  (Nam forma certare Deis, Trasymene, valeres)
  Litore conreptum stagnis demisit Agylle,
  Flore capi juvenum primaevo lubrica mentem
  Nympha, nec Idalia lenta incaluisse sagitta.
  Solatae viridi penitus fovere sub antro                           20
  Naides, amplexus undosaque regna trementem.
  Hinc dotale lacus nomen, lateque hymenaeo
  Conscia lascivo Trasymenus dicitur unda.
    Et jam curriculo nigram nox roscida metam
  Stringebat, nec se thalamis Tithonia conjux                       25
  Protulerat, stabatque nitens in limine primo,
  Quum minus abnuerit noctem desisse viator,
  Quam coepisse diem: consul carpebat iniquas,
  Praegrediens signa ipsa, vias, omnisque ruebat
  Mixtus eques; nec discretis levia arma maniplis,                  30
  Insertique globo pedites, et inutile Marti
  Lixarum vulgus, praesago cuncta tumultu
  Inplere, ac pugnam fugientum more petebant.
  Tum super ipse lacus, densam caligine caeca
  Exhalans nebulam, late conruperat omnem                           35
  Prospectum miseris, atque atrae noctis amictu
  Squalebat pressum picea inter nubila caelum.
    Nec Poenum liquere doli: sedet ense reposto
  Abditus, et nullis properantem obcursibus arcet.
  Ire datur; longeque patet, ceu pace quieta,                       40
  Incustoditum, mox inremeabile, litus.
  Namque sub angustas artato limite fauces
  In fraudem ducebat iter, geminumque receptis
  Exitium, hinc rupes, hinc undae claustra premebant.
  At cura umbroso servabat vertice montis                           45
  Hostilem ingressum, refugos habitura sub ictu.
  Haud secus ac vitreas sollers piscator ad undas,
  Ore levem patulo texens de vimine nassam,
  Cautius interiora ligat, mediamque per alvum,
  Sensim fastigans, compressa cacumina nectit,                      50
  Ac fraude artati remeare foraminis arcet
  Introitu facilem, quem traxit ab aequore, piscem.
    Ocius interea propelli signa jubebat
  Excussus consul fatorum turbine mentem,
  Donec flammiferum tollentes aequore currum                        55
  Solis equi sparsere diem: jamque, orbe renato,
  Diluerat nebulas Titan, sensimque fluebat
  Caligo in terras nitido resoluta sereno.
  Tunc ales, priscum populis de more Latinis
  Auspicium, quum bella parant, mentesque Deorum                    60
  Explorant super eventu, ceu praescia luctus,
  Damnavit vesci, planctuque alimenta refugit.
  Nec rauco taurus cessavit flebile ad aras
  Inmugire sono, pressamque ad colla bipennem
  Incerta cervice ferens, altaria liquit.                           65
  Signa etiam adfusa certant dum vellere mole,
  Teter humo lacera nitentum erupit in ora
  Exsultans cruor, et caedis documenta futurae
  Ipsa parens miseris gremio dedit atra cruento:
  Ac super haec Divum genitor, terrasque fretumque                  70
  Concutiens tonitru, Cyclopum rapta caminis
  Fulmina Tyrrhenas Trasymeni torsit in undas,
  Ictusque aetherea per stagna patentia flamma
  Fumavit lacus, atque arserunt fluctibus ignes.
  Heu vani monitus, frustraque morantia Parcas                      75
  Prodigia! heu fatis Superi certasse minores!
    Atque hic, egregius linguae, nomenque superbum,
  Corvinus, Phoebea sedet cui casside fulva
  Ostentans ales proavitae insignia pugnae,
  Plenus et ipse Deum, et socium terrente pavore,                   80
  Inmiscet precibus monita, atque his vocibus infit:
  "Iliacas per te flammas, Tarpeiaque saxa,
  Per patrios, consul, muros, suspensaque nostrae
  Eventu pugnae natorum pignora, cedas
  Oramus Superis, tempusque ad praelia dextrum                      85
  Opperiare: dabunt idem camposque diemque
  Pugnandi; tantum ne dedignare secundos
  Exspectare Deos: quum fulserit hora, cruentam
  Quae stragem Libyae portet, tum signa sequentur
  Nulla vulsa manu, vescique interritus ales                        90
  Gaudebit, nullosque vomet pia terra cruores.
  An te praestantem belli fugit, inproba quantum
  Hoc possit Fortuna loco? sedet obvius hostis
  Adversa fronte; at circa nemorosa minantur
  Insidias juga, nec laeva stagnantibus undis                       95
  Effugium patet, et tenui stant tramite fauces.
  Si certare dolis et bellum ducere cordi est,
  Interea rapidis aderit Servilius armis,
  Cui par imperium, et vires legionibus aequae.
  Bellandum est astu: levior laus in duce dextrae."                100
    Talia Corvinus, primoresque addere passim
  Orantum verba, et divisus quisque timori
  Nunc Superos, ne Flaminio, nunc deinde precari
  Flaminium, ne Caelicolis contendere perstet.
    Acrius hoc adcensa ducis surrexerat ira,                       105
  Auditoque furens socias non defore vires:
  "Siccine nos, inquit, Boiorum in bella ruentes
  Spectastis, quum tanta lues vulgusque tremendum
  Ingrueret, rupesque iterum Tarpeia paveret?
  Quas ego tunc animas dextra, quae corpora fudi,                  110
  Irata tellure sata, et vix vulnere vitam
  Reddentes uno! Jacuere ingentia membra
  Per campos, magnisque premunt nunc ossibus arva.
  Scilicet has sera ad laudes Servilius arma
  Adjungat, nisi diviso vicisse triumpho                           115
  Ut nequeam, et decoris contentus parte quiescam?
  Quippe monent Superi: similes ne fingite vobis,
  Classica qui tremitis, Divos: sat magnus in hostem
  Augur adest ensis, pulchrumque et milite dignum
  Auspicium Latio, quod in armis dextera praestat.                 120
  An, Corvine, sedet, clausum se consul inerti
  Ut teneat vallo? Poenus nunc occupet altos
  Arreti muros, Corythi nunc diruat arcem?
  Hinc Clusina petat? postremo ad moenia Romae
  Inlaesus contendat iter? deforme sub armis                       125
  Vana superstitio est: Dea sola in pectore Virtus
  Bellantum viget. Umbrarum me noctibus atris
  Agmina circumstant, Trebiae qui gurgite, quique
  Eridani volvuntur aquis, inhumata juventus."
    Nec mora: jam medio coetu signisque sub ipsis                  130
  Postrema aptabat nulli exorabilis arma.
  Aere atque aequorei tergo flavente juvenci
  Cassis erat munita viro; cui vertice surgens
  Triplex crista jubas effundit crine Suevo:
  Scylla super, fracti contorquens pondera remi,                   135
  Instabat, saevosque canum pandebat hiatus:
  Nobile Gargeni spolium, quod rege superbus
  Boiorum caeso capiti inlacerabile victor
  Aptarat, pugnasque decus portabat in omnes.
  Loricam induitur; tortos huic nexilis hamos                      140
  Ferro squama rudi, permixtoque asperat auro.
  Tum clipeum capit, adspersum quem caedibus olim
  Celticus ornarat cruor, humentique sub antro,
  Ceu fetum, lupa permulcens puerilia membra,
  Ingentem Assaraci caelo nutribat alumnum.                        145
  Hinc ensem lateri, dextraeque adcommodat hastam.
  Stat sonipes, vexatque ferox humentia frena,
  Caucasiam instratus virgato corpore tigrim.
  Inde exceptus equo, qua dant angusta viarum,
  Nunc hos, nunc illos adit, atque hortatibus inplet:              150
  "Vestrum opus est vestrumque decus, subfixa per Urbem
  Poeni ferre ducis spectanda parentibus ora.
  Unum hoc pro cunctis sat erit caput: aspera quisque
  Hortamenta sibi referat: meus, heu! meus atris
  Ticini frater ripis jacet: at meus alta                          155
  Metitur stagna Eridani sine funere natus.
  Haec sibi quisque: sed est vestrum cui nulla doloris
  Privati rabies, is vero ingentia sumat
  E medio, fodiant quae magnas pectus in iras;
  Perfractas Alpes, passamque infanda Saguntum,                    160
  Quosque nefas vetiti transcendere nomen Iberi,
  Tangere jam Thybrim: nam dum vos augur, et extis
  Quaesitae fibrae, vanusque moratur haruspex,
  Solum jam superest, Tarpeio inponere castra."
    Turbidus haec, visoque artis in millibus atras                 165
  Bellatore jubas aptante: "Est, Orphite, munus,
  Est, ait, hoc certare tuum; quis opima volenti
  Dona Jovi portet feretro suspensa cruento?
  Nam cur haec alia pariatur gloria dextra?"
  Hinc praevectus equo, postquam inter praelia notam               170
  Adcepit vocem; "Procul hinc te Martius, inquit,
  Murrane, ostendit clamor, videoque furentem
  Jam Tyria te caede: venit laus quanta! sed, oro,
  Haec angusta loci ferro patefacta relaxa."
    Tum Soracte satum, praestantem corpore et armis,               175
  Aequanum noscens, patrio cui ritus in arvo,
  Quum pius Arcitenens adcensis gaudet acervis,
  Exta ter innocuos laetum portare per ignes:
  "Sic in Apollinea semper vestigia pruna
  Inviolata teras, victorque vaporis ad aras                       180
  Dona serenato referas solennia Phoebo;
  Concipe, ait, dignum factis, Aequane, furorem
  Vulneribusque tuis: socio te caedis et irae
  Non ego Marmaridum mediam penetrare phalangem
  Cinyphiaeque globos dubitarim inrumpere turmae."                 185
    Nec jam ultra monitus et verba morantia Martem
  Ferre valet, longo Aeneadis quod flebitur aevo.
  Increpuere simul feralia classica signum,
  Ac tuba terrificis fregit stridoribus auras.
    Heu dolor, heu lacrimae, nec tot post secula serae!            190
  Horresco ut pendente malo, ceu ductor ad arma
  Exciret Tyrius: latebrosis collibus Astur,
  Et Libys, et torta Baliaris saevus habena
  Erumpunt, multusque Maces, Garamasque, Nomasque:
  Tum, quo non alius venalem in praelia dextram                    195
  Ocior adtulerit conductaque bella probarit,
  Cantaber, et galeae contemto tegmine Vasco.
  Hinc pariter rupes, lacus hinc, hinc arma, simulque
  Consona vox urget, signum clamore vicissim
  Per colles Tyria circumfundente corona.                          200
    Avertere Dei vultus, fatoque dederunt
  Majori non sponte locum: stupet ipse tyranni
  Fortunam Libyci Mavors; disjectaque crinem
  Inlacrimat Venus; et Delum pervectus Apollo
  Tristem maerenti solatur pectine luctum.                         205
  Sola, Apennini residens in vertice, diras
  Exspectat caedes inmiti pectore Juno.
    Primae Picentum, rupto ceu turbine fusa
  Agmina et Hannibalem ruere ut videre, cohortes
  Invadunt ultro, et poenas pro morte futura,                      210
  Turbato victore, petunt adcensa juventus;
  Et, velut erepto metuendi libera caelo,
  Manibus ipsa suis praesumta piacula mittit.
  Funditur unanimo nisu et concordibus ausis
  Pilorum in Poenos nimbus, fixosque repulsi                       215
  Submittunt clipeos curvato pondere teli.
  Acrius hoc rursum Libys, ut praesentia saevi
  Exstimulat ducis, hortantes se quisque vicissim
  Incumbunt, pressoque inpellunt pectore pectus.
    Ipsa facem quatiens, ac flavam sanguine multo                  220
  Sparsa comam, medias acies Bellona pererrat.
  Stridit Tartarea nigro sub pectore Divae
  Letiferum murmur, feralique horrida cantu
  Buccina lymphatas agit in certamina mentes.
  His iras adversa fovent, crudusque ruente                        225
  Fortuna stimulus spem projecisse salutis:
  Hos dexter Deus, et laeto Victoria vultu
  Adridens acuit, Martisque favore fruuntur.
    Abreptus pulchro caedum Lateranus amore,
  Dum sequitur dextram, in medios penetraverat hostes.             230
  Quem postquam florens aequali Lentulus aevo
  Conspexit, nimium pugnae, nimiumque cruoris,
  Infestas inter non aequo Marte catervas
  Fata inritantem, nisu se concitat acri;
  Inmitemque Bagam, qui jam vicina serebat                         235
  Vulnera pugnantis tergo, velocior hasta
  Occupat, et socium duris se casibus addit.
  Tunc alacres arma adglomerant, geminaque corusci
  Fronte micant; paribus fulgent capita ardua cristis.
    Actus in adversos casu (namque obvia ferre                     240
  Arma quis auderet, nisi quem Deus ima colentum
  Damnasset Stygiae nocti?) praefracta gerebat
  Syrticus excelso decurrens robora monte;
  Et quatiens acer nodosi pondera rami,
  Flagrabat geminae nequidquam caedis amore.                       245
  "Non hic Aegates, infidaque litora nautis,
  O juvenes, motumque novis sine Marte procellis
  Fortunam bello pelagus dabit: aequoris olim
  Victores, media sit qualis discite terra
  Bellator Libys, et meliori cedite regno."                        250
  Ac simul infesto Lateranum pondere truncae
  Arboris urgebat, jungens convicia pugnae.
  Lentulus huic frendens ira: "Trasymenus in altos
  Adscendet citius colles, quam sanguine roret
  Iste pio ramus." Subsidensque ilia nisu                          255
  Conantis suspensa fodit: tum fervidus atro
  Pulmone exundat per hiantia viscera sanguis.
    Nec minus adcensis in mutua funera dextris
  Parte alia campi saevit furor. Altus Iertes
  Obtruncat Nerium; Rullo ditissimus arvi                          260
  Obcumbis, generose Volunx; nec clausa repostis
  Pondera thesauris, patrio nec regia quondam
  Praefulgens ebore, et possessa mapalia soli
  Profuerunt. Quid rapta juvant? quid gentibus auri
  Numquam exstincta sitis? modo quem Fortuna fovendo               265
  Congestis opibus donisque refersit opimis,
  Nudum Tartarea portabit navita cymba.
    Juxta bellator juvenilibus Appius ausis
  Pandebat campum caede; atque, ubi plurima virtus,
  Nullique adspirare vigor, decus inde petebat.                    270
  Obvius huic Atlas, Atlas a litore Ibero,
  Nequidquam extremae longinquus cultor arenae
  Inpetit os hasta; leviterque e corpore summo
  Degustat cuspis generosum extrema cruorem.
  Intonuere minae, violentaque lumina flammis                      275
  Exarsere novis: furit et diffulminat omnem
  Obstantum turbam; at clausum sub casside vulnus
  Martia commendat mananti sanguine membra.
  Tum vero adspiceres pavitantem, et condere semet
  Nitentem sociis juvenem; ceu tigride cerva                       280
  Hyrcana quum pressa tremit; vel territa pennas
  Conligit accipitrem cernens in nube columba;
  Aut dumis subit, albenti si sensit in aethra
  Librantem nisus aquilam, lepus ore citato.
  Ense ferit tum colla viri, dextramque micantem                   285
  Demetit, ac mutat successu saevior hostem.
    Stabat fulgentem portans in bella bipennem
  Cinyphius; socerique miser Magonis inire
  Optabat pugnam ante oculos, spe laudis, Isalces,
  Sidonia tumidus sponsa, vanoque superbus                         290
  Foedere promissae post Dardana praelia taedae.
  Huic inmittit atrox violentas Appius iras,
  Conantique gravem fronti librare securim,
  Altior insurgens, galeam super exigit ictum:
  At fragilis valido conamine solvitur ensis                       295
  Aere in Cinyphio; nec dispar sortis Isalces
  Umbonem incerto detersit futilis ictu.
  Tum quod humo haud umquam valuisset tollere saxum,
  Ni vires trux ira daret, contorquet anhelans
  Appius, et lapsu resupino in terga cadentem                      300
  Mole premit scopuli, perfractisque ossibus urguet.
  Vidit conjuncto miscens certamina campo
  Labentem socer; et lacrimae sub casside fusae
  Cum gemitu; rapidusque ruit: data foedera nuper
  Adcendunt animos exspectatique nepotes.                          305
    Jamque aderat, clipeumque viri atque inmania membra
  Lustrabat visu; propiorque a fronte coruscae
  Lux galeae saevas paulum tardaverat iras.
  Haud secus, e specula praeceps delatus opaca,
  Subsidens campo submissos contrahit artus,                       310
  Quum vicina trucis conspexit cornua tauri,
  Quamvis longa fames stimulet, leo; nunc ferus alta
  Surgentes cervice toros, nunc torva sub hirta
  Lumina miratur fronte; ac jam signa moventem,
  Et sparsa pugnas meditantem spectat arena.                       315
    Hic prior intorquens telum sic Appius infit:
  "Si qua tibi pietas, ictum ne desere foedus;
  Et generum comitare, socer." Per tegmina velox
  Tunc aerisque moras laevo stetit hasta lacerto.
  At contra non dicta Libys, sed fervidus hastam                   320
  Perlibrat, magni donum memorabile fratris,
  Caeso quam victor sub moenibus ille Sagunti
  Abstulerat Durio, ac spectatae nobile pugnae
  Germano dederat portare in praelia pignus.
  Telum ingens, perque arma viri, perque ora, doloris              325
  Adjutum nisu, letalem pertulit ictum;
  Exsanguesque viri conantis vellere ferrum
  In vulnus cecidere manus: jacet aequore nomen
  Clarum Maeonio, atque Italae pars magna ruinae
  Appius: intremuere lacus, corpusque refugit                      330
  Contractis Trasymenus aquis; telum ore cruento
  Exspirans premit, atque admorsae inmurmurat hastae.
    Nec fati melior Mamercus corpore toto
  Exsolvit poenas, nulli non saucius hosti.
  Namque per adversos, qua Lusitana ciebat                         335
  Pugnas dira manus, raptum cum sanguine caesi
  Signiferi magna vexillum mole ferebat,
  Et trepida infelix revocabat signa suorum.
  Sed furiata cohors, ausisque adcensa superbis,
  Quodcumque ipsa manu gestabat missile, quidquid                  340
  Praebebat tellus, sparsis vix pervia telis,
  Injecit pariter; pluresque in corpore nullo
  Invenere locum perfossis ossibus hastae.
    Advolat interea fraterni vulneris ira
  Turbatus Libyae ductor, visoque cruore,                          345
  Num lateri cuspis, num toto pondere telum
  Sedisset, fratremque amens sociosque rogabat.
  Utque metum leti procul, et leviora pavore
  Cognovit, proprio tectum gestamine praeceps
  Ex acie rapit, et tutis a turbine pugnae                         350
  Constituit castris. Medicas hinc ocius artes,
  Et senioris opem Synhali vocat: unguere vulnus
  Herbarum hic succis, ferrumque e corpore cantu
  Exigere, et somnum tacto misisse chelydro,
  Anteibat cunctos: nomenque erat inde per urbes                   355
  Perque Paraetoniae celebratum litora Syrtis.
  Ipse olim antiquo primum Garamanticus Hammon
  Scire pater dederat Synhalo, morsusque ferarum,
  Telorumque graves ictus sedare medendo.
  Atque is deinde suo moriens caelestia dona                       360
  Monstravit nato, natusque heredis honori
  Tramisit patrias artes; quem deinde secutus
  Haud levior fama Synhalus, Garamantica sollers
  Monstrata augebat studio, multaque vetustum
  Hammonis comitem numerabat imagine patrem.                       365
  Tum proavita ferens leni medicamina dextra
  Ocius, intortos de more adstrictus amictus,
  Mulcebat lympha purgatum sanguine vulnus.
  At Mago, exuvias secum, caesique volutans
  Hostis mente necem, fraternas pectore curas                      370
  Pellebat dictis, et casum laude levabat:
  "Parce metu, germane; meis medicamina nulla
  Adversis majora feres: jacet Appius hasta
  Ad manes pulsus nostra: si vita relinquat,
  Sat nobis actum est; sequar hostem laetus ad umbras."            375
    Quae dum turbatos avertunt aequore campi
  Ductores, valloque tenent; ex agmine Poenum
  Cedentem consul tumulo speculatus ab alto,
  Atque atram belli castris se condere nubem,
  Turbidus extemplo trepidantes milite maesto                      380
  Invadit cuneos, subitoque pavore relaxat
  Jam rarescentes acies: tum voce feroci
  Poscit equum, ac mediae ruit in certamina vallis.
  Sic ubi torrentem crepitanti grandine nimbum
  Inlidit terris, molitur Juppiter altas                           385
  Fulmine nunc Alpes, nunc mixta Ceraunia caelo,
  Intremuere simul tellus, et pontus, et aether,
  Ipsaque commoto quatiuntur Tartara mundo.
    Incidit adtonitis inopino turbine Poenis
  Haud secus inprovisa lues, gelidusque sub ossa                   390
  Pervasit miseris conspecti consulis horror.
  It medius, ferroque ruens densissima, latum
  Pandit iter: clamor vario discrimine vocum
  Fert belli rabiem ad Superos, et sidera pulsat.
  Ceu pater Oceanus quum saeva Tethye Calpen                       395
  Herculeam ferit, atque exesa in viscera montis
  Contortum pelagus latrantibus ingerit undis.
  Dant gemitum scopuli; fractasque in rupibus undas
  Audit Tartessos latis distermina terris,
  Audit non parvo divisus gurgite Lixus.                           400
    Ante omnes jaculo tacitas fallente per auras
  Obcumbit Bogus, infaustum qui primus ad amnem
  Ticini rapidam in Rutulos contorserat hastam.
  Ille sibi longam Clotho; turbamque nepotum
  Crediderat, vanis deceptus in alite signis.                      405
  Sed non augurio Parcarum inpellere metas
  Concessum cuiquam: ruit inter tela cruentis
  Suspiciens oculis caelum, Superosque reposcit
  Tempora promissae media jam morte senectae.
  Nec Pagaso exsultare datur, ne inpune relictum                   410
  Consulis ante oculos vita spoliasse Libonem.
    Laurigeris decus illud avis navaque juventa
  Florebat: sed Massylus subciderat ensis
  Pubescente caput mala, properoque virentes
  Delerat leto bellator barbarus annos.                            415
  Flaminium inplorasse tamen jam morte suprema
  Haud frustra fuit: avulsa est nam protinus hosti
  Ore simul cervix; juvit punire feroci
  Victorem exemplo, et monstratum reddere letum.
    Quis Deus, o Musae, paribus tot funera verbis                  420
  Evolvat, tantisque umbris in carmine digna
  Quis lamenta ferat? certantes laude cadendi
  Primaevos juvenes, mortisque in limine cruda
  Facta virum, et fixis rabiem sub pectore telis?
  Sternitur alternus vastis concursibus hostis:                    425
  Nec spoliare vacat, praedaeque advertere mentem.
  Urget amor caedum, clausis dum detinet hostem
  Fraternum castris vulnus, funditque ruitque
  Nunc jaculis, nunc ense, modo inter millia consul
  Bellantum conspectus equo, modo Marte feroci                     430
  Ante aquilas et signa pedes. Fluit inpia rivis
  Sanguineis vallis, tumulique et concava saxa
  Armorum sonitus, flatusque imitantur equorum.
    Miscebat campum, membrorum in praelia portans
  Celsius humano robur, visaque paventes                           435
  Mole gigantei vertebat corporis alas
  Othrys Marmarides: lati super agmen utrumque
  Ingens tollebant humeri caput: hirtaque torvae
  Frontis caesaries, et crinibus aemula barba
  Umbrabat rictus; squalore huic hispida diro,                     440
  Et villosa feris horrebant pectora saetis.
    Adspirare viro propioremque addere Martem
  Haud ausum cuiquam: laxo ceu bellua campo,
  Incessebatur tutis ex agmine telis.
  Tandem, vesanos palantum in terga ferenti                        445
  Cum fremitu vultus, tacita per nubila penna
  Intravit torvum Gortynia lumen arundo,
  Avertitque virum. Fugientis ad agmina consul
  Intorquet tergo jaculum, quod tegmine nudas
  Inrupit costas, hirtoque a pectore primum                        450
  Mucronem ostendit: rapidus convellere tentat
  Qua nasci ferrum fulgenti cuspide cernit,
  Donec, abundanter defuso sanguine, late
  Procubuit moriens, et telum vulnere pressit:
  Spiritus exundans vicinum pulvere moto                           455
  Perflavit campum, et nubem dispersit in auras.
    Nec minor interea tumulis silvisque fremebat
  Diversis Mavors, variaque per ardua pugna,
  Et saxa et dumi rorantes caede nitebant.
  Exitium trepidis, letique et stragis acerbae                     460
  Causa Sychaeus erat: Murranum ille eminus hasta
  Perculerat; quo non alius, quum bella silerent,
  Dulcius Oeagrios pulsabat pectine nervos.
  Obcubuit silva in magna, patriosque sub ipso
  Quaesivit montes leto, ac felicia Baccho                         465
  Aequana, et Zephyro Surrentum molle salubri.
  Addiderat misero comitem, pugnaeque ferocis
  Gaudebat tristi victor novitate Sychaeus.
  Palantes nam dum sequitur, pervaserat altam
  In silvam, et priscae reclinis ab ictibus ulmi                   470
  Terga tuebatur trunco, frustraque relictos
  Tauranus comites suprema voce ciebat.
  Transegit juvenem, ac perfossis incita membris
  Haesit in obposito cuspis Sidonia ligno.
    Quid vobis? quaenam ira Deum, vel mente sinistra               475
  Quae sedit formido, viri? qui, Marte relicto,
  Ramorum quaesistis opem: non aequus in artis
  Nimirum rebus suasor metus: arguit asper
  Exitus eventu pravi consulta timoris.
  Annosa excelsos tendebat in aethera ramos                        480
  Aesculus, umbrosum magnas super ardua silvas
  Nubibus insertans altis caput, instar, aperto
  Si staret campo, nemoris, lateque tenebat
  Frondosi nigra tellurem roboris umbra.
  Par juxta quercus, longum molita per aevum                       485
  Vertice canenti proferre sub astra cacumen,
  Diffusas patulo laxabat stipite frondes,
  Umbrabatque coma summi fastigia montis.
  Huc Hennaea cohors, Triquetris quam miserat oris
  Rex, Arethusa, tuus, defendere nescia morti                      490
  Dedecus, et mentem nimio mutata pavore,
  Certatim sese tulit, adscendensque vicissim
  Pressit nutantes incerto pondere ramos.
  Mox alius super, atque alius consistere tuto
  Dum certant, pars excussi; nam fragmine putri                    495
  Ramorum, et senio male fida fefellerat arbor:
  Pars trepidi celso inter tela cacumine pendent.
    Turbatos una properans consumere peste
  Conripit aeratam jam dudum in bella bipennem,
  Deposito clipeo mutatus tela, Sychaeus.                          500
  Incumbunt sociae dextrae, magnoque fragore
  Pulsa gemit, crebris subcumbens ictibus, arbos.
  Fluctuat infelix concusso stipite turba;
  Ceu Zephyrus quatit antiquos ubi flamine lucos,
  Fronde super tremuli vix tota cacuminis haerens                  505
  Jactatur, nido pariter nutante, volucris.
  Procubuit tandem multa devicta securi
  Subfugium infelix miseris, et inhospita quercus,
  Elisitque virum spatiosa membra ruina.
    Inde aliae cladum facies: contermina caedis                    510
  Conlucet, rapidoque involvitur aesculus igni.
  Jamque inter frondes, arenti robore gliscens
  Verticibus saevis, torquet Vulcanus anhelos
  Cum fervore globos flammarum, et culmina torret.
  Nec tela interea cessant: semiusta gementum,                     515
  Atque amplexa cadunt ardentes corpora ramos.
    Haec inter miseranda virum certamina consul
  Ecce aderat, volvens iram exitiumque Sychaeo.
  At juvenis dubio tantae discrimine pugnae
  Occupat eventum telo tentare priorem;                            520
  Cui medio leviter clipeo stetit aeris in ora
  Cuspis, et obpositas vetita est tramittere crates.
  Sed non et consul misso concredere telo
  Fortunam optatae caedis parat, ac latus ense
  Haurit; nec crudae tardarunt tegmina parmae.                     525
  Labitur infelix, atque adpetit ore cruento
  Tellurem exspirans: tum, diffundente per artus
  Frigore se Stygio, manantem in viscera mortem
  Adcipit, et longo componit lumina somno.
    Atque ea dum variis permixtus tristia Mavors                   530
  Casibus alternat, jam castris Mago relictis,
  Jam Libyae ductor properantia signa citato
  Raptabant cursu, et cessata reponere avebant
  Tempora caede virum, ac multo pensare cruore.
  It globus intorquens nigranti turbine nubem                      535
  Pulveris, et surgit sublatis campus arenis,
  Quaque ferens gressum flectit vestigia ductor,
  Undanti circum tempestas acta procella
  Volvitur, atque altos operit caligine montes.
  Obcubuere femur Fontanus, Buta canorum                           540
  Transfixi guttur, pressoque e vulnere cuspis
  Prospexit terga: hunc tristes luxere Fregellae
  Multiplicem proavis, hunc mater Anagnia flevit.
    Haud dispar fortuna tibi, Laevine; sed auso
  Non eadem: neque enim Tyrio concurrere regi                      545
  Tentas; sed lectus par ad certamen Ithemon,
  (Autololum moderator erat) quem poplite caeso
  Dum spolias, gravis inmiti cum turbine costas
  Fraxinus inrupit, conlabsaque membra sub ictu
  Hoste superfuso subita cecidere ruina.                           550
    Nec Sidicina cohors defit. Viridasius armat
  Mille viros, nulli victus vel ponere castra,
  Vel junxisse ratem, duroque resolvere muros
  Ariete, et in turrim subitos inmittere pontes.
  Quem postquam Libyae ductor virtute feroci                       555
  Exsultare videt (namque illi vulnere praeceps
  Terga dabat levibus diffisus Arauricus armis);
  Acrius hoc pulchro Mavorte adcensus in iram,
  Et dignum sese ratus in certamina saevo
  Comminus ire viro, referenti e corpore telum                     560
  Advolat, et fodiens pectus, "Laudande laborum,
  Quisquis es, haud alia decuit te obcumbere dextra.
  Ad manes leti perfer decus: Itala gentis
  Ni tibi origo foret, vita donatus abires."
  Hinc Fadum petit, et veterem bellare Labicum,                    565
  Cui Siculis quondam terris congressus Hamilcar
  Clarum spectato dederat certamine nomen.
  Inmemor annorum, seniumque oblitus, in arma
  Ille quidem cruda mente, et viridissimus irae
  Ibat; sed vani frigentem in Marte senectam                       570
  Prodebant ictus: stipula crepitabat inani
  Ignis iners, cassamque dabat sine robore flammam.
    Quem postquam adcepit patrio monstrante superbus
  Armigero Poenum ductor, "Certamina primae
  Hic lue nunc, inquit, pugnae: te notus Hamilcar                  575
  Hac trahit ad manes dextra." Tum librat ab aure
  Intorquens jaculum, et versantem in vulnere sese
  Transigit: extracta foedavit cuspide sanguis
  Canitiem, ac longos finivit morte labores.
  Nec minus Herminium primis obtruncat in armis,                   580
  Adsuetum, Trasymene, tuos praedantibus hamis
  Exhaurire lacus, patriaeque alimenta senectae
  Ducere suspenso per stagna jacentia lino.
    Interea exanimem maesti super arma Sychaeum
  Portabant Poeni, corpusque in castra ferebant.                   585
  Quos ubi conspexit tristi clamore ruentes
  Ductor, praesago percussus pectora luctu,
  "Quinam, inquit, dolor, o socii, quemve ira Deorum
  Eripuit nobis? num te, dulcedine laudis
  Flagrantem et nimio primi Mavortis amore,                        590
  Atra, Sychaee, dies properato funere carpsit?"
  Utque, dato gemitu, lacrimae adsensere ferentum,
  Et dictus pariter caedis maerentibus auctor;
  "Cerno, ait, adverso pulchrum sub pectore vulnus
  Cuspidis Iliacae: dignus Carthagine, dignus                      595
  Hasdrubale ad manes ibis; nec te optima mater
  Dissimilem lugebit avis, Stygiave sub umbra
  Degenerem cernens noster vitabit Hamilcar.
  At mihi Flaminius, tam maesti causa doloris,
  Morte sua minuet luctus: haec pompa sequetur                     600
  Exsequias, seroque emtum volet inpia Roma,
  Non violasse mei corpus mucrone Sychaei."
    Sic memorans torquet fumantem ex ore vaporem,
  Iraque anhelatum proturbat pectore murmur,
  Ut multo adcensis fervore exuberat undis,                        605
  Clausus ubi exusto liquor indignatur aheno.
  Tum praeceps ruit in medios, solumque fatigat
  Flaminium incessens. Nec dicto segnius ille
  Bella capessebat, propiorque insurgere Mavors
  Coeperat, et campo junctus jam stabat uterque;                   610
  Quum subitus per saxa fragor, motique repente
  (Horrendum) colles, et summa cacumina totis
  Intremuere jugis: nutant in vertice silvae
  Pinifero, fractaeque ruunt super agmina rupes.
  Inmugit penitus convulsis ima cavernis                           615
  Dissiliens tellus, nec parvos rumpit hiatus;
  Atque umbras late Stygias inmensa vorago
  Faucibus ostendit patulis, Manesque profundi
  Antiquum expavere diem. Lacus ater, in altos
  Sublatus montes et sede excussus avita,                          620
  Lavit Tyrrhenas ignota adspergine silvas.
  Jamque eadem populos magnorumque oppida regum
  Tempestas et dira lues stravitque tulitque.
  Ac super haec reflui pugnarunt montibus amnes,
  Et retro fluctus torsit mare. Monte relicto                      625
  Apenninicolae fugere ad litora Fauni.
    Pugnabat tamen (heu belli vecordia!) miles,
  Jactatus titubante solo, tremebundaque tela,
  Subducta tellure ruens, torquebat in hostem,
  Donec pulsa vagos cursus ad litora vertit                        630
  Mentis inops, stagnisque inlata est Daunia pubes.
  Quis consul terga increpitans (nam turbine motae
  Ablatis terrae inciderat) "Quid deinde, quid, oro,
  Restat, io, profugis? vos en ad moenia Romae
  Ducitis Hannibalem: vos in Tarpeia Tonantis                      635
  Tecta faces ferrumque datis. Sta, miles, et acres
  Disce ex me pugnas: vel, si pugnare negatum,
  Disce mori! dabit exemplum non vile futuris
  Flaminius, ne terga Libys, ne Cantaber umquam
  Consulis adspiciat: solus, si tanta libido                       640
  Est vobis rabiesque fugae, tela omnia solus
  Pectore consumo, et moriens, fugiente per auras
  Hac anima, vestras revocabo ad praelia dextras."
    Dumque ea commemorat, densosque obit obvius hostes,
  Advolat ora ferus mentemque Ducarius: acri                       645
  Nomen erat gentile viro, fusisque catervis
  Boiorum quondam patriis, antiqua gerebat
  Vulnera barbaricae mentis; noscensque superbi
  Victoris vultus, "Tune, inquit, maximus ille
  Boiorum terror? libet hoc cognoscere telo,                       650
  Corporis an tanti manet de vulnere sanguis.
  Nec vos poeniteat, populares, fortibus umbris
  Hoc mactare caput: nostros hic curribus egit
  Insistens victos alta ad Capitolia patres.
  Ultrix hora vocat." Pariter tunc undique fusis                   655
  Obruitur telis, nimboque ruente per auras
  Contectus, nulli dextra jactare reliquit
  Flaminium cecidisse sua. Nec pugna peremto
  Ulterior ductore fuit: namque agmine denso
  Primores juvenum, laeva ob discrimina Martis                     660
  Infensi Superis dextrisque, et cernere Poenum
  Victorem plus morte rati, super ocius omnes
  Membra ducis stratosque artus certamine magno
  Telaque, corporaque, et non fausto Marte cruentas
  Injecere manus. Sic densi caedis acervo,                         665
  Ceu tumulo, texere virum. Tum, strage per undas,
  Per silvas sparsa, perque altam sanguine vallem,
  In medias fratre invectus comitante catervas
  Caesorum juvenum Poenus, "Quae vulnera cernis?
  Quas mortes? inquit: premit omnis dextera ferrum,                670
  Armatusque jacet servans certamina miles.
  Hos, en, hos obitus nostrae spectate cohortes!
  Fronte minae durant, et stant in vultibus irae.
  Et vereor, ne, quae tanta creat indole tellus
  Magnanimos fecunda viros, huic fata dicarint                     675
  Imperium, atque ipsis devincat cladibus orbem."
    Sic fatus cessit nocti, finemque dedere
  Caedibus infusae subducto sole tenebrae.




LIBER SEXTUS.


ARGUMENTUM.

Postero die, ubi primum inluxit, patet foeda hominum equorumque
strages, et lacus cruore spumans cernitur; 1-13.

Inter semianimes Romanos duo in primis omnium oculos in se convertunt,
Bruttius et Laevinus; quorum ille aquilam, quam in acie tulerat, in
terram defodit, ut mortuus eum corpore tegat, Poenisque ejus captae
gloriam subtrahat; hic ira in rabiem versus, dentibus mortuum hostem
laniando exspirat; 14-53.

Dum Poeni his spectaculis oculos animumque pascunt, Romani, passim per
agros et silvas omnemque Etruriam palati, trepide fuga salutem
quaerunt: ex quibus Serranus, M. Atilii Reguli filius, Perusiam noctu
sine comite venit, ubi fessus itinere deversari statuit, et caeco ac
mirifico casu fores casae pulsat, in qua habitat Marus, qui Reguli
miles et armiger fuerat. Is benigne eum hospitio excipit et vulnera
fovet; 54-100.

Tum juvenem, de foeda suorum clade querentem, exhortatur ad animi
magnitudinem et imitationem parentis, quem memorat in Africa ad
Bagradam cum serpente magnitudinis portentosae, et deinde cum Poenis
feliciter pugnasse; 101-302.

Sed postremo a Xanthippo, Spartanorum duce, per insidias captum esse;
303-345.

Et quum aliquot annis post a Poenis, ut de pace, et si eam non posset
impetrare, de captivis certe commutandis ageret, Romam missus esset,
jurassetque se rediturum, utrumque negandi auctorem Patribus fuisse,
et repudiatis amicorum conjugisque precibus, exquisita supplicia
subire maluisse, quam fidem jurejurando hosti factam fallere;
346-551.

Interim Romae ad primum nuncium cladis, ad Trasymenum lacum adceptae;
ingens trepidatio et tumultus oritur, matronaeque in primis, vagae per
vias, quae suorum exercitusque fortuna sit, obvios percunctantur;
552-573.

Una ex iis, Marcia, Reguli quondam conjux, nunc vidua, conspecto
filio, quem Marus domum reduxerat, laetitia exsultat, Diisque gratias
agit, quod hunc certe, licet vulneratum, sibi reddiderint, 574-589.

Patres autem, qui soli nihil, quod a dignitate sua abhorreat,
committunt, de republ. consultant; et advocata populi concione
adversus Hannibalem, qui a consilio Romam obpugnandi saeva
tempestate, a Jove ipsi inmissa, deterretur, ejusdem Dei instinctu
Dictator creatur Q. Fabius Maximus Cunctator, vir genere et
nobilitate civitatis suae facile princeps, qui singulari prudentia
cautisque consiliis se parem Hannibali ducem praestat; 589-640.

Poenus interea per Umbriam et agrum Picenum aliasque Italiae regiones
exercitum praeda onustum ducit, et postremo castra in Campaniam
movet, ubi templum Liternensium ejusque porticus, in quibus bellum
Punicum primum in Carthaginis ignominiam tabulis expressum cernit,
dirui jubet; 641-716.


  Jam, Tartessiaco quos solverat aequore, Titan
  In noctem diffusus equos jungebat Eois
  Litoribus, primique novo Phaethonte retecti
  Seres lanigeris repetebant vellera lucis.
  Et foeda ante oculos strages, propiusque patebat                   5
  Insani Mavortis opus: simul arma virique
  Ac mixtus sonipes, dextraeque in vulnere, caesi
  Haerentes hastis: passim clipeique, jubaeque,
  Atque artus trunci capitum, fractusque jacebat
  Ossibus in duris ensis: nec cernere deerat                        10
  Frustra seminecum quaerentia lumina caelum.
  Tum spumans sanie lacus, et fluitantia summo
  Aeternum tumulis orbata cadavera ponto.
    Nec tamen adversis fuerat fracta Itala virtus.
  Bruttius ingenti miserandae caedis acervo,                        15
  Non aequum ostentans confosso corpore Martem,
  Extulerat vix triste caput, truncosque trahebat
  Per stragem, nervis interlabentibus, artus,
  Tenuis opum, non patre nitens linguave; sed asper
  Ense, nec e Volsca quisquam vir gente redemit                     20
  Plus aevi, nec magnanima puer addere sese
  Pubescente gena castris optarat, et acri
  Flaminio spectatus erat, quum Celtica victor
  Obrueret bello Divis melioribus arma.
  Inde honor ac sacrae custodia Marte sub omni                      25
  Alitis; hinc causam nutrivit gloria leti.
  Namque necis certus, captae prohibere nequiret
  Quum Poenos aquilae, postquam subsidere fata
  Viderat et magna pugnam inclinare ruina,
  Occulere interdum et terrae mandare parabat.                      30
  Sed, subitis victus telis, labentia membra
  Prostravit super, atque injecta morte tegebat.
  Verum ubi lux nocte e Stygia miseroque sopore
  Reddita, vicini de strage cadaveris hasta
  Erigitur, soloque vigens conamine late                            35
  Stagnantem caede et facilem discedere terram
  Ense fodit, clausamque aquilae infelicis adorans
  Effigiem, palmis languentibus aequat arenas.
  Supremus fessi tenues tum cessit in auras
  Halitus, et magnam misit sub Tartara mentem.                      40
    Juxta cernere erat meritae sibi poscere carmen
  Virtutis sacram rabiem. Laevinus ab alto
  Priverno, vitis Latiae praesignis honore,
  Exanimum Nasamona Tyren super ipse jacebat
  Exanimis: non hasta viro, non ensis; in artis                     45
  Abstulerat Fors arma: tamen certamine nudo
  Invenit Marti telum dolor. Ore cruento
  Pugnatum, ferrique vicem dens praebuit irae.
  Jam lacerae nares, foedataque lumina morsu,
  Jam truncum raptis caput auribus, ipsaque diris                   50
  Frons depasta modis, et sanguine abundat hiatus:
  Nec satias, donec mandentia linqueret ora
  Spiritus, et plenos rictus mors atra teneret.
    Talia dum praebet tristis miracula virtus,
  Diverso interea fugientes saucia turba                            55
  Jactantur casu, silvisque per avia caecis
  Ablati furtim multo cum vulnere solos
  Per noctem metantur agros: sonus omnis et aura
  Exterrent, pennaque levi commota volucris.
  Non sopor, aut menti requies: agit asper acerba                   60
  Nunc Mago adtonitos, nunc arduus Hannibal hasta.
    Serranus, clarum nomen, tua, Regule, proles,
  Qui longum semper fama gliscente per aevum,
  Infidis servasse fidem memorabere Poenis,
  Flore nitens primo, patriis heu! Punica bella                     65
  Auspiciis ingressus erat, miseramque parentem,
  Et dulces tristi repetebat sorte penates
  Saucius. Haud illi comitum super ullus, et atris
  Vulneribus qui ferret opem: per devia, fractae
  Innitens hastae, furtoque ereptus opacae                          70
  Noctis, iter tacitum Perusina ferebat in arva,
  Ac fessus parvi (quaecumque ibi fata darentur)
  Limina pulsabat tecti; quum membra cubili
  Evolvens non tarda Marus (vetus ille parentis
  Miles, et haud surda tractarat praelia fama)                      75
  Procedit, renovata focis et paupere Vesta
  Lumina praetendens, utque ora agnovit, et aegrum
  Vulneribus duris, ac (lamentabile visu!)
  Lapsantes fultum truncata cuspide gressus,
  Funesti rumore mali jam saucius aures:                            80
  "Quod scelus, o nimius vitae, nimiumque ferendis
  Adversis genitus cerno? te, maxime, vidi,
  Ductorum, quum captivo Carthaginis arcem
  Terreres vultu, crimen culpamque Tonantis,
  Occidere, atque hausi, quem non Sidonia tecta                     85
  Expulerint eversa meo de corde, dolorem.
  Estis ubi en! iterum, Superi? dat pectora ferro
  Regulus, ac stirpem tantae perjura recidit
  Surgentem Carthago domus." Inde aegra reponit
  Membra toro, nec ferre rudis medicamina (quippe                   90
  Callebat bellis) nunc purgat vulnera lympha,
  Nunc mulcet succis: ligat inde, ac vellera molli
  Circumdat tactu, et torpentes mitigat artus.
  Exin cura seni, tristem depellere fesso
  Ore sitim, et parca vires arcessere mensa.                        95
  Quae postquam properata, sopor sua munera tandem
  Adplicat, et mitem fundit per membra quietem.
  Necdum exorta dies, Marus instat vulneris aestus
  Expertis medicare modis, gratumque teporem,
  Exutus senium, trepida pietate ministrat.                        100
    Hic juvenis, maestos tollens ad sidera vultus,
  Cum gemitu lacrimisque simul: "Si culmina nondum
  Tarpeia exosus damnasti sceptra Quirini,
  Extremas Italum res, Ausoniamque ruentem
  Adspice, ait, genitor; tandemque adverte procellis               105
  Aequos Iliacis oculos. Amisimus Alpes,
  Nec deinde adversis modus est. Ticinus, et ater
  Stragibus Eridanus, tuque insignite tropaeis
  Sidoniis Trebia, et tellus lacrimabilis Arni.
  Sed quid ego haec? gravior quanto vis ecce malorum!              110
  Vidi crescentes Trasymeni caedibus undas,
  Prostrataque virum mole: inter tela cadentem
  Vidi Flaminium. Testor, mea numina, Manes,
  Dignam me poenae tum nobilitate paternae
  Strage hostis quaesisse necem, ni tristia letum,                 115
  Ut quondam patri, nobis quoque fata negassent."
    Cetera acerbantem questu lenire laborans
  Effatur senior: "Patrio, fortissime, ritu
  Quidquid adest duri et rerum inclinata feramus.
  Talis lege Deum clivoso tramite vitae                            120
  Per varios praeceps casus rota volvitur aevi.
  Sat tibi, sat magna, et totum vulgata per orbem
  Stant documenta domus: sacer ille, et numine nullo
  Inferior, tuus ille parens decora alta paravit
  Restando adversis, nec virtutem exuit ullam                      125
  Ante, reluctantes liquit quam spiritus artus.
  Vix puerile mihi tempus confecerat aetas,
  Quum primo malas signabat Regulus aevo.
  Adcessi comes, atque omnes sociavimus annos,
  Donec Dis Italae visum est exstinguere lumen                     130
  Gentis, in egregio cujus sibi pectore sedem
  Ceperat alma Fides, mentemque amplexa tenebat.
  Ille ensem nobis magnorum hunc instar honorum
  Virtutisque ergo dedit, et, sordentia fumo
  Quae cernis nunc, frena, sed est argenteus ollis                 135
  Fulgor; nec cuiquam Marus est post talia dona
  Non praelatus eques. Verum superavit honores
  Omnes hasta meos; cui me libare Lyaei
  Quod cernis latices, dignum est cognoscere causam."
    "Turbidus arentes lento pede sulcat arenas                     140
  Bagrada, non ullo Libycis in finibus amne
  Victus limosas extendere latius undas,
  Et stagnante vado patulos involvere campos.
  Hic studio laticum, quorum est haud prodiga tellus,
  Per ripas laeti saevis consedimus arvis.                         145
  Lucus iners juxta Stygium pallentibus umbris
  Servabat sine sole nemus, crassusque per auras
  Halitus erumpens tetrum exspirabat odorem.
  Intus dira domus, curvoque inmanis in antro
  Sub terras specus, et tristes sine luce tenebrae.                150
  Horror mente redit: monstrum exitiabile et ira
  Telluris genitum, cui par vix viderit aetas
  Ulla virum, serpens centum porrectus in ulnas
  Letalem ripam, et lucos habitabat Avernos.
  Ingluviem inmensi ventris, gravidamque venenis                   155
  Alvum deprensi satiabant fonte leones,
  Aut acta ad fluvium torrenti lampade solis
  Armenta, et tractae foeda gravitate per auras,
  Ac tabe adflatus volucres. Semesa jacebant
  Ossa solo informi, lateque repletus et asper                     160
  Vastatis gregibus nigro ructabat in antro.
  Isque ubi ferventi concepta incendia pastu
  Gurgite mulcebat rapido, et spumantibus undis,
  Nondum etiam toto demersus corpore in amnem
  Jam caput adversae ponebat margine ripae.                        165
  Inprudens tantae pestis gradiebar, Aquino
  Apenninicola atque Umbro comitatus Avente:
  Scire nemus, pacemque loci explorare libebat.
  Jamque propinquantum tacitus penetravit in artus
  Horror, et occulto riguerunt frigore membra.                     170
  Intramus tamen, et Nymphas numenque precamur
  Gurgitis ignoti, trepidosque et multa paventes
  Arcano gressus audemus credere luco.
  Ecce e vestibulo, primisque e faucibus antri
  Tartareus turbo, atque insano saevior Euro                       175
  Spiritus erumpit, vastoque e gutture fusa
  Tempestas oritur, mixtam stridore procellam
  Cerbereo intorquens. Pavefacti clade vicissim
  Adspicimus: resonare solum, tellusque moveri,
  Atque antrum ruere, et visi procedere Manes.                     180
  Quantis armati caelum petiere Gigantes
  Anguibus, aut quantus Lernae lassavit in undis
  Amphitryoniaden serpens, qualisque comantes
  Auro servavit ramos Junonius anguis;
  Tantus disjecta tellure sub astra coruscum                       185
  Extulit adsurgens caput, atque in nubila primam
  Dispersit saniem, et caelum foedavit hiatu.
  Diffugimus, tenuemque metu conamur anheli
  Tollere clamorem; frustra: nam sibila totum
  Inplebant nemus. At subita formidine caecus,                     190
  Et facti damnandus Avens (sed fata trahebant)
  Antiquae quercus ingenti robore sese
  Occulit, infandum si possit fallere monstrum.
  Vix egomet credo: spiris ingentibus arte
  Arboris abstraxit molem, penitusque revulsam                     195
  Evertit fundo, et radicibus eruit imis.
  Tum trepidum, ac socios extrema voce cientem
  Conripit, atque haustu sorbens et faucibus atris
  (Vidi respiciens), obscoena condidit alvo.
  Infelix fluvio sese, et torrentibus undis                        200
  Crediderat, celerique fuga jam nabat Aquinus.
  Hunc medio invasit fluctu, ripaeque relatos
  (Heu genus infandum leti!) depascitur artus.
    "Sic dirum nobis et lamentabile monstrum
  Effugisse datur. Quantum mens aegra sinebat,                     205
  Adpropero gressum, et ductori singula pando.
  Ingemuit, casus juvenum miseratus acerbos.
  Utque erat in pugnas, et Martem, et praelia, et hostem
  Igneus, et magna audendi flagrabat amore,
  Ocius arma rapi, et spectatum Marte sub omni                     210
  Ire jubet campis equitem. Ruit ipse, citatum
  Quadrupedem planta fodiens, scutataque raptim
  Consequitur jusso manus, et muralia portat
  Ballistas tormenta graves, suetamque movere
  Excelsas turres inmensae cuspidis hastam.                        215
  Jamque ubi feralem strepitu circumtonat aulam
  Cornea gramineum persultans ungula campum;
  Percitus hinnitu serpens evolvitur antro,
  Et Stygios aestus fumanti exsibilat ore.
  Terribilis gemino de lumine fulgurat ignis:                      220
  At nemus adrectae et procera cacumina saltus
  Exsuperant cristae; trifido vibrata per auras
  Lingua micat motu, atque adsultans aethera lambit.
  Ut vero strepuere tubae, conterritus alte
  Inmensum adtollit corpus, tergoque residens                      225
  Cetera sinuatis glomerat sub pectore gyris.
  Dira dehinc in bella ruit, rapideque resolvens
  Contortos orbes directo corpore totam
  Extendit molem, subitoque propinquus in ora
  Lato distantum spatio venit: omnis anhelat                       230
  Adtonitus serpentis equus, frenoque teneri
  Inpatiens, crebros exspirat naribus ignes.
  Arduus ille super tumidis cervicibus altum
  Nutat utroque caput: trepidos inde incitus ira
  Nunc sublime rapit, nunc vasto pondere gaudet                    235
  Elisisse premens. Tunc fractis ossibus atram
  Absorbet saniem, et tabo manante per ora
  Mutat hians hostem, semesaque membra relinquit,
  Cedebant jam signa retro, victorque catervas
  Longius avectas adflatus peste premebat;                         240
  Quum ductor, propere revocatam in praelia turmam
  Vocibus inpellens, "Serpentine, Itala pubes,
  Terga damus, Libycisque parem non esse fatemur
  Anguibus Ausoniam? Si debellavit inertes
  Halitus, ac viso mens aegra effluxit hiatu;                      245
  Ibo alacer, solusque manus componere monstro
  Subficiam." Clamans haec, atque interritus hastam
  Fulmineo volucrem torquet per inane lacerto.
  Venit in adversam non vano turbine frontem
  Cuspis, et, haud paulum vires adjuta ruentis                     250
  Contra ardore ferae, capiti tremebunda resedit.
  Clamor ad astra datur, vocesque repente profusae
  Aethereas adiere domos. Furit ilicet ira
  Terrigena, inpatiens dare terga, novusque dolori,
  Et chalybem longo tum primum passus in aevo.                     255
  Nec frustra rapidi, stimulante dolore, fuisset
  Inpetus, ablato ni Regulus arte regendi
  Instantem elusisset equo, rursusque secutum
  Cornipedis gyros flexi curvamine tergi
  Detortis laeva celer effugisset habenis.                         260
    "At non spectator Marus inter talia segni
  Torpebat dextra: mea tanto in corpore monstri
  Hasta secunda fuit. Jam jamque extrema trisulca
  Lambebat lingua fessi certamine terga
  Quadrupedis: torsi telum, atque urgentia velox                   265
  In memet saevi serpentis praelia verto.
  Hinc imitata cohors certatim spicula dextris
  Congerit, alternasque ferum diducit in iras,
  Donec murali ballista coercuit ictu.
  Tum fractus demum vires: nec jam amplius aegra                   270
  Consuetum ad nisus spina praestante rigorem,
  Et solitum in nubes tolli caput, acrius instat.
  Jamque alvo penitus demersa falarica sedit,
  Et geminum volucres lumen rapuere sagittae:
  Jam patulis vasto sub vulnere faucibus aer                       275
  Tabificam exspirat saniem: spes ultima jamque
  Ingenti cauda, et jaculis, et pondere conti
  Haeret humi, lassoque tamen minitatur hiatu;
  Donec tormentis stridens, magnoque fragore
  Discussit trabs acta caput, longoque resolvens                   280
  Aggere se ripae, tandem exhalavit in auras
  Liventem nebulam fugientis ab ore veneni.
    "Erupit tristi fluvio mugitus et imis
  Murmura fusa vadis; subitoque et lucus, et antrum,
  Et resonae silvis ulularunt flebile ripae.                       285
  Heu quantis luimus mox tristia praelia damnis!
  Quantaque supplicia et quales exhausimus iras!
  Nec tacuere pii vates, famulumque sororum
  Naiadum, tepida quas Bagrada nutrit in unda,
  Nos violasse manu seris monuere periclis.                        290
    "Haec tunc hasta decus nobis pretiumque secundi
  Vulneris a vestro, Serrane, tributa parente,
  Princeps quae sacro bibit e serpente cruorem."
    Jamdudum vultus lacrimis atque ora rigabat
  Serranus, medioque viri sermone profatur:                        295
  "Huic si vita duci nostrum durasset in aevum,
  Non Trebia infaustas superasset sanguine ripas,
  Nec, Trasymene, tuus premeret tot nomina gurges."
    Tum senior, "Magnas, inquit, de sanguine poenas
  Percepit Tyrio, et praesumta piacula mortis.                     300
  Nam defecta viris et opes adtrita, supinas
  Africa tendebat palmas, quum sidere diro
  Misit Agenoreis ductorem animosa Therapne.
  Nulla viro species, decorisque et frontis egenum
  Corpus; in exiguis vigor (admirabile) membris                    305
  Vividus, et nisu magnos qui vinceret artus.
  Jam Martem regere, atque astus adjungere ferro,
  Et duris facilem per inhospita ducere vitam,
  Haud isti, quem nunc penes est sollertia belli,
  Cederet Hannibali. Vellem hunc, o tristia nobis                  310
  Taygeta, hunc unum non durassetis opacis
  Eurotae ripis! Vidissem moenia flammis
  Phoenissa eruere; aut certe non horrida fata
  Flevissem ducis, et nulla quos morte nec igni
  Exutos servans portabo in Tartara luctus.                        315
    "Consertae campis acies, multusque per arva
  Fervebat Mavors, nec mens erat ulla sine ira.
  Hic inter medios memorandis Regulus ausis
  Laxabat ferro campum, inque pericla ruebat,
  Nec repetenda dabat letali vulnera dextra.                       320
  Sic ubi nigrantem torquens stridentibus austris
  Portat turbo globum, piceaque e nube ruinam
  Pendentem terris pariter pontoque minatur,
  Omnis et agricola, et nemoroso vertice pastor,
  Et pelago trepidat subductis navita velis.                       325
    "At fraudem nectens, socios ubi concava saxa
  Claudebant, vertit subito certamine Graius,
  Et dat terga celer ficta formidine ductor.
  Haud secus ac stabulis procurans otia, pastor
  In foveam parco tectam velamine frondis                          330
  Ducit nocte lupos positae balatibus agnae.
    "Abripuit traxitque virum fax mentis honestae
  Gloria, et incerti fallax fiducia Martis.
  Non socios comitumve manus, non arma sequentum
  Respicere; insano pugnae tendebat amore                          335
  Jam solus, nubes subito quum densa Laconum
  Saxosis latebris intento ad praelia circum
  Funditur, et Poena insurgit vis saeva virorum.
  O diram Latio lucem, fastisque notandam!
  Dedecus o, Gradive, tuum! tibi dextera et urbi                   340
  Nata tuae, tristi damnatur sorte catenae.
  Haud unquam absistam gemitu: te, Regule, vidit
  Sidonius carcer! tuque huic sat magna triumpho
  Visa es, Carthago, Superis! quae poena sequetur
  Digna satis tali pollutos Marte Laconas?                         345
    "At nova Elissaei jurato foedera Patres
  Consultant mandare duci, pacisque sequestrem
  Mittere, poscentes vinctam inter praelia pubem,
  Captivamque manum ductore rependere nostro.
    "Nec mora; jam stabat primis in litoris undis                  350
  Navali propulsa ratis; jam nautica pubes
  Aut silvis stringunt remos, aut abiete secta
  Transtra novant: his intortos aptare rudentes;
  His studium erecto componere carbasa malo.
  Unca locant prora curvati pondera ferri.                         355
  Ante omnes doctus pelagi, rectorque carinae
  Puppim aptat clavumque Cothon: micat aereus alta
  Fulgor aqua trifidi splendentis in aequore rostri.
  Tela simul variamque ferunt contra aspera ponti
  Rerum ad tempus opem: mediae stat margine puppis,                360
  Qui voce alternos nautarum temperet ictus,
  Et remis dictet sonitum, pariterque relatis
  Ad numerum plaudat resonantia caerula tonsis.
    "Postquam confectum nautis opus, horaque cursus,
  Atque armata ratis, ventoque dedere profundum,                   365
  Omnis turba ruit, matres, puerique, senesque.
  Per medios coetus trahit atque inimica per ora
  Spectandum Fortuna ducem: fert lumina contra
  Pacatus frontem; qualis quum litora primum
  Adtigit adpulsa rector Sidonia classe.                           370
  Adcessi comes haud ipso renuente, ratique
  Inpositus maestis socium me casibus addo.
  Inluviem, atque inopes mensas, durumque cubile,
  Et certare malis urgentibus, hoste putabat
  Devicto majus; nec tam fugisse cavendo                           375
  Adversa egregium, quam perdomuisse ferendo.
  Spes tamen una mihi, (quanquam bene cognita et olim
  Atrox illa fides) urbem, murosque, domumque
  Tangere si miseris licuisset, corda moveri
  Posse viri, et vestro certe mitescere fletu.                     380
  Claudebam sub corde metus, lacrimasque putabam
  Esse viro, et nostrae similem inter tristia mentem,
  Quum tandem patriae Tiberino adlabimur amni.
  Servabam vultus ducis ac prodentia sensum
  Lumina, et obtutu perstabam intentus eodem.                      385
  Si qua fides, unum, puer, inter mille labores,
  Unum etiam in patria, saevaque in Agenoris urbe,
  Atque unum vidi poenae quoque tempore vultum.
  Obvia captivo cunctis simul urbibus ibat
  Ausonia, et, campum turba vincente, propinqui                    390
  Inplentur colles; strepit altis Albula ripis.
    "Ipsi Poenorum proceres, inmitia corda,
  Ad patrios certant cultus revocare, togaeque
  Addebatur honos. Stetit, inlacrimante Senatu
  Et matrum turba, juvenumque dolore profuso,                      395
  Inter tot gemitus inmobilis: aggere consul
  Tendebat dextram, et patria vestigia primus
  Ponentem terra obcursu celebrabat amico.
  Conlegit gressum; monitusque recedere consul,
  Nec summum violare decus: cingente superba                       400
  Poenorum turba, captivoque agmine septus
  Ibat, et invidiam caelo Divisque ferebat.
    "Ecce trahens geminum natorum Marcia pignus,
  Infelix nimia magni virtute mariti,
  Squalentem crinem et tristis lacerabat amictus.                  405
  Agnoscisne diem? an teneris non haesit in annis?
  Atque ea postquam habitu juxta et velamine Poeno
  Deformem adspexit, fusis ululatibus aegra
  Labitur, et gelidos mortis color occupat artus.
  Si qua Deis pietas, tales, Carthago, videre                      410
  Dent tibi Sidonias matres! Me voce quieta
  Adfatus, jubet et vestros et conjugis una
  Arcere amplexus: patet inpenetrabilis ille
  Luctibus, et nunquam submissus colla dolori."
    Hic alto juvenis gemitu, lacrimisque coortis,                  415
  "Magne parens, inquit, quo majus numine nobis
  Tarpeia nec in arce sedet, si jura querelis
  Sunt concessa piis, cur hoc matrique mihique
  Solamen, vel cur decus hoc, o dure, negasti,
  Tangere sacratos vultus, atque oscula ab ore                     420
  Libavisse tuo? dextram mihi prendere dextra
  Non licitum? leviora forent haec vulnera quantum,
  Si ferre ad Manes infixos mente daretur
  Amplexus, venerande, tuos? Sed vana recordor
  Ni, Mare, (nam primo tunc haerebamus in aevo)                    425
  Humana major species erat: horrida cano
  Vertice descendens ingentia colla tegebat
  Caesaries, frontique coma squalente sedebat
  Terribilis decor, atque animi venerabile pondus.
  Nil posthac oculis simile incidit." Excipit inde                 430
  Jam Marus, atque, inhibens convellere vulnera questu,
  "Quid, quum praeteritis invisa penatibus, inquit,
  Hospitia, et sedes Poenorum intravit acerbas?
  Adfixi clipei, currusque et spicula, nota
  Aedibus in parvis magni monimenta triumphi,                      435
  Pulsabant oculos: conjuxque in limine primo
  Clamabat, "Quo fers gressus? non Punicus hic est,
  Regule, quem fugias, carcer: vestigia nostri
  Casta tori, domus et patrium sine crimine servat
  Inviolata larem: semel hic iterumque (quid, oro,                 440
  Pollutum est nobis?) prolem, gratante Senatu
  Et patria, sum enixa tibi: tua, respice, sedes
  Haec est, unde ingens humeris fulgentibus ostro
  Vidisti Latios consul procedere fasces,
  Unde ire in Martem, quo capta referre solebas,                   445
  Et victor mecum suspendere postibus arma.
  Non ego complexus, et sanctae foedera taedae,
  Conjugiumve peto: patrios damnare penates
  Absiste, ac natis fas duc concedere noctem."
    "Hos inter fletus, junctus vestigia Poenis                     450
  Limine se clusit Tyrio, questusque reliquit.
  Vixdum clara dies summa lustrabat in Oeta
  Herculei monimenta rogi, quum consul adire
  Adcirique jubet Libyas: tum limina templi
  Vidimus intrantem: quae consultata Senatus,                      455
  Quasve viri voces extremum Curia maerens
  Audierit, placido nobis ipse edidit ore.
    "Intulit ut gressus, certatim voce manuque
  Ad solitam sedem et vestigia nota vocabant:
  Abnuit, antiquumque loci adspernatus honorem est.                460
  At circumfusi non secius undique dextram
  Prensare, ac, patriae ductorem nomine tanto
  Redderet, orabant: captiva posse redemtum
  Pensari turba, ac Tyrias tum justius arces
  Arsuras dextra, fuerit quae vincta catenis.                      465
  Tum palmas simul adtollens ac lumina caelo:
  "Justitiae rectique dator, qui cuncta gubernas,
  Nec levior mihi Diva Fides, Sarranaque Juno,
  Quos reditus testes jurata mente vocavi,
  Si mihi fas me digna loqui, Latiosque tueri                      470
  Voce focos; ibo ad Tyrios non segnior, inquit,
  Stante fide reditus, et salvo foedere poenae.
  Sic nobis rerum exitio desistite honorem
  Tendere: tot bellis, totque annis fregimus aevum:
  Nunc etiam vinclis et longo carcere torpent                      475
  Captivo in senio vires: fuit ille, nec unquam,
  Dum fuit, a duro cessavit munere Martis
  Regulus: exsangui spectatis corpore nomen.
  At non Carthago, fraudum domus, inscia quantum
  E nobis restet, juvenes parat, aspera ferro                      480
  Pectora, captivos nostra pensare senecta.
  Ite dolos contra; gensque astu fallere laeta
  Discat, me capto, quantum tibi, Roma, supersit.
  Nec vero placeat, nisi quae de more parentum
  Pax erit: exposcunt Libyes, nobisque dedere                      485
  Haec referenda, pari libeat si pendere bellum
  Foedere, et ex aequo geminas conscribere leges.
  Sed mihi sit Stygios ante intravisse penates,
  Talia quam videam ferientes pacta Latinos."
    "Haec fatus Tyriae sese jam reddidit irae;                     490
  Nec monitus spernente graves fidosque Senatu,
  Poenorum dimissa cohors, quae maesta repulsa,
  Ac minitans capto, patrias properabat ad oras.
  Prosequitur vulgus Patres; ac planctibus ingens
  Personat et luctu campus: revocare libebat                       495
  Interdum, et justo raptum retinere dolore.
    "At trepida, et subito ceu stans in funere, conjux
  Ut vidit puppi properantem intrare, tremendum
  Vociferans, celerem gressum referebat ad undas:
  "Tollite me, Libyes, comitem poenaeque necisque.                 500
  Hoc unum, conjux, uteri per pignora nostri
  Unum oro, liceat tecum quoscumque ferentem
  Terrarum pelagique pati, caelique labores.
  Non ego Amyclaeum ductorem in praelia misi,
  Nec nostris tua sunt circumdata colla catenis.                   505
  Cur usque ad Poenos miseram fugis? adcipe mecum
  Hanc prolem! forsan duras Carthaginis iras
  Flectemus lacrimis: aut, si praecluserit aures
  Urbs inimica suas, eadem tunc hora manebit
  Teque, tuosque simul: vel, si stat rumpere vitam,                510
  In patria moriamur: adest comes ultima fati!"
    "Has inter voces, vinclis resoluta moveri
  Paulatim, et ripa coepit decedere puppis.
  Tum vero infelix, mentem furiata dolore,
  Exclamat, fessas tendens ad litora palmas:                       515
  "En, qui se jactat Libyae, populisque nefandis,
  Atque hosti servare fidem! data foedera nobis,
  Ac promissa fides thalamis, ubi, perfide, nunc est?"
  Ultima vox duras haec tunc penetravit ad aures:
  Cetera percussi vetuerunt noscere remi.                          520
    "Tum fluvio raptim ad pelagi devolvimur oras,
  Ac legimus pontum, pinuque inmane cavata
  Aequor, et inmensas curva trabe findimus undas.
  Ludibrium necis horrescens, vis aspera ponti
  Obrueret, scopulisque ratem furor inprobus Euri                  525
  Frangeret, optabam: letum id commune fuisset.
  Sed nos ad poenam moderato flamine lenes
  Vexerunt Zephyri, Tyrioque dedere furori.
    "Infelix vidi, patriamque remissus in urbem
  Narrator poenae dura mercede reverti.                            530
  Nec tibi nunc ritus imitantem irasque ferarum,
  Pygmalioneam tentarem expromere gentem,
  Si majus quidquam toto vidisset in orbe
  Gens hominum, quam quod vestri veneranda parentis
  Edidit exemplum virtus: pudet addere questus                     535
  Suppliciis, quae spectavi placido ore ferentem.
  Tu quoque, care puer, dignum te sanguine tanto
  Fingere ne cessa; atque orientes comprime fletus.
    "Praefixo paribus ligno mucronibus omnes
  Armantur laterum crates, densumque per artem                     540
  Texitur erecti, stantisque ex ordine, ferri
  Infelix stimulus; somnisque hac fraude negatis
  Quocumque inflexum producto tempore torpor
  Inclinavit iners, fodiunt ad viscera corpus.
  Absiste, o juvenis, lacrimis: patientia cunctos                  545
  Haec superat currus: longo revirescet in aevo
  Gloria, dum caeli sedem terrasque tenebit
  Casta Fides; dum virtutis venerabile nomen,
  Vivet, eritque dies, tua quo, dux inclite, fata
  Audire horrebunt a te calcata minores."                          550
  Haec Marus, et maesta refovebat vulnera cura.
    Interea, rapidas perfusa cruoribus alas,
  Sicut sanguinea Trasymeni tinxerat unda,
  Vera ac ficta simul spargebat Fama per urbem.
  Allia, et infandi Senones, captaeque recursat                    555
  Adtonitis arcis facies: excussit habenas
  Luctificus Pavor, et tempestas aucta timendo.
  Hinc raptim ruit in muros: vox horrida fertur,
  Hostis adest; jaciuntque sudes et inania tela.
  Ast aliae, laceris canentes crinibus, alta                       560
  Verrunt tecta Deum, et seris post fata suorum
  Sollicitant precibus: requiem tenebraeque diesque
  Amisere: jacent portis, ululante dolore,
  Dispersum vulgus, remeantumque ordine longo
  Servat turba gradus; pendent ex ore loquentum,                   565
  Nec laetis sat certa fides, iterumque morantur
  Orando; et, vultu interdum, sine voce, precati,
  Quod rogitant, audire pavent. Hinc fletus, ubi aures
  Percussae graviore malo: metus inde, negatum
  Si scire, et dubius responsi nuntius haesit.                     570
  Jamque ubi conspectu redeuntum visa propinquo
  Corpora, sollicite laeti funduntur, et ipsis
  Oscula vulneribus figunt, Superosque fatigant.
    Hic inter trepidos, curae venerandus, agebat
  Serranum Marus; atque olim post fata mariti                      575
  Non egressa domum vitato Marcia coetu,
  Et lucem causa natorum passa, ruebat
  In luctum similem antiquo: turbata repente
  Agnoscensque Marum, "Fidei comes inclite magnae,
  Hunc certe mihi reddis, ait. Leve vulnus? an alte                580
  Usque ad nostra ferus penetravit viscera mucro?
  Quidquid id est, dum non vinctum Carthago catenis
  Abripiat, poenaeque instauret monstra paternae,
  Gratum est, o Superi! quoties, heu! nate, petebam,
  Ne patrias iras, animosque in praelia ferres;                    585
  Neu te belligeri stimularet in arma parentis
  Triste decus? Nimium vivacis dura senectae
  Supplicia expendi: quaeso, jam parcite, si qua
  Numina pugnastis nobis." At cladis acerbae
  Discussa ceu nube, Patres conquirere fessis                      590
  Jam rebus meditantur opem; atque ad munera belli
  Certatur, pulsusque timor graviore periclo.
    Maxima curarum, rectorem ponere castris,
  Cui Latium et moles rerum quassata recumbat,
  Spectante occasum patria. Jovis illa ruenti                      595
  Ausoniae, atque Italis tempus protendere regnis
  Cura fuit: nam Tyrrhenos, Poenumque secundis
  Albana surgens respexerat arce tumentem,
  Qui ferre in muros victricia signa parabat.
  Tum quassans caput, "Haud unquam tibi Jupiter, inquit,           600
  O juvenis, dederit portas transcendere Romae,
  Atque inferre pedem. Tyrrhenas sternere valles
  Caedibus, et ripas fluviorum exire Latino
  Sanguine fas fuerit: Tarpeium adcedere collem,
  Murisque adspirare veto." Quater inde coruscum                   605
  Contorsit dextra fulmen, quo tota reluxit
  Maeonidum tellus, atramque per aethera volvens
  Abrupto fregit caelo super agmina nubem.
    Nec Poenum avertisse satis: dat numine magno
  Aeneadis, gentem gremio deponere tuto                            610
  Romuleam tandem, Fabioque salutis habenas
  Credere ductori. Cui postquam tradita belli
  Jura videt: "Non hunc, inquit, superaverit unquam
  Invidia, aut blando popularis gloria fuco,
  Non astus fallax, non praeda, aliusve cupido.                    615
  Bellandi vetus, ac laudum cladumque quieta
  Mente capax; par ingenium castrisque togaeque."
  Sic genitor Divum, recipitque ad sidera gressum.
    Hic, circumspectis nulli deprensus in armis,
  Laudatusque Jovi, Fabius, mirabile quantum                       620
  Gaudebat reducem patriae adnumerare reversus,
  Duxerat egrediens quam secum in praelia, pubem.
  Nec membris quisquam, natove pepercit amato
  Acrius; aut vidit socium per bella cruorem
  Tristior: atque idem, perfusus sanguine victor                   625
  Hostili, plenis repetebat moenia castris.
    Stirpe genus clarum, caeloque adfinis origo:
  Nam remeans longis olim Tirynthius oris,
  Et triplicis monstri famam, et spectacula captas
  Mira boves hac, qua fulgent nunc moenia Romae,                   630
  Egit ovans. Tunc Arcadius (sic fama) locabat
  Inter desertos fundata Palatia dumos
  Paupere sub populo ductor; quum regia virgo,
  Hospite victa sacro, Fabium de crimine laeto
  Procreat, et magni commiscet seminis ortus                       635
  Arcas in Herculeos mater ventura nepotes.
  Ter centum domus haec Fabios armavit in hostem,
  Limine progressos uno; pulcherrima quorum
  Cunctando Fabius superavit facta, ducemque
  Hannibalem aequando: tantus tunc, Poene, fuisti!                 640
    Dum se perculsi renovant in bella Latini,
  Turbatus Jove, et exuta spe moenia Romae
  Pulsandi, colles Umbros atque arva petebat
  Hannibal, excelso summi qua vertice montis
  Devexum lateri pendet Tuder, atque ubi latis                     645
  Projecta in campis nebulas exhalat inertes,
  Et sedet ingentem pascens Mevania taurum,
  Dona Jovi: tum Palladios se fundit in agros
  Picenum dives praedae; atque, errantibus armis,
  Quo spolia invitant, transfert populantia signa;                 650
  Donec pestiferos mitis Campania cursus
  Tardavit, bellumque sinu indefensa recepit.
    Hic dum stagnosi spectat templumque domosque
  Literni ductor, varia splendentia cernit
  Pictura, belli patribus monimenta prioris                        655
  Exhausti (nam porticibus signata manebant),
  Quis inerat longus rerum et spectabilis ordo.
  Primus bella truci suadebat Regulus ore,
  Bella neganda, viro si noscere fata daretur!
  At princeps Poenis indicta more parentum                         660
  Appius adstabat pugna, lauroque revinctus
  Justum Sarrana ducebat caede triumphum.
  Aequoreum juxta decus, et navale tropaeum,
  Rostra gerens, nivea surgebat mole columna:
  Exuvias Marti donumque Duilius, alto                             665
  Ante omnes mersa Poenorum classe, dicabat:
  Cui, nocturnus honos, funalia clara, sacerque
  Post epulas tibicen adest; castosque penates
  Insignis laeti repetebat murmure cantus.
    Cernit et extremos defuncti civis honores:                     670
  Scipio ductoris celebrabat funera Poeni,
  Sardoa victor terra. Videt inde ruentem
  Litoribus Libycis dispersa per agmina pubem;
  Instabat crista fulgens, et terga premebat
  Regulus: Autololes, Nomadesque, et Maurus, et Hammon,            675
  Et Garamas positis dedebant oppida telis.
  Lentus arenoso spumabat Bagrada campo
  Viperea sanie, turmisque minantibus ultro
  Pugnabat serpens, et cum duce bella gerebat.
    Nec non projectum puppi, frustraque vocantem                   680
  Numina, Amyclaeum mergebat perfida ponto
  Rectorem manus, et seras tibi, Regule, poenas
  Xanthippus digni pendebat in aequore leti.
  Addiderant geminas medio consurgere fluctu
  Aegates; lacerae circum fragmenta videres                        685
  Classis, et effusos fluitare in gurgite Poenos.
  Possessor pelagi, pronaque Lutatius aura
  Captivas puppes ad litora victor agebat.
  Haec inter, cinctus legatorum ordine Hamilcar,
  Ductoris genitor, cunctarum ab imagine rerum                     690
  Totius in sese vulgi converterat ora.
  Sed pacis faciem, et pollutas foederis aras,
  Deceptumque Jovem, ac dictantes jura Latinos
  Cernere erat: strictas trepida cervice secures
  Horrebat Libys, ac submissis ordine palmis                       695
  Orantes veniam, jurabant inrita pacta.
  Haec Eryce e summo spectabat laeta Dione.
    Quae postquam infesto percensuit omnia vultu
  Adridens Poenus, lenta proclamat ab ira:
  "Non leviora dabis nostris inscribere tectis                     700
  Acta meae dextrae: captam, Carthago, Saguntum
  Da spectare, simul ferro flammaque ruentem;
  Perfodiant patres natorum membra: nec Alpes
  Exiguus domitas capiet locus; ardua celsis
  Persultet juga victor equis Garamasque Nomasque.                 705
  Addes Ticini spumantes sanguine ripas,
  Et nostrum Trebiam, et Trasymeni litora Tuscis
  Clausa cadaveribus: ruat ingens corpore et armis
  Flaminius: fugiat consul manante cruore
  Scipio, et ad socios nati cervice vehatur.                       710
  Haec mitte in populos, et adhuc majora dabuntur.
  Flagrantem effinges facibus, Carthago, Libyssis
  Romam, et dejectum Tarpeia rupe Tonantem.
  Interea vos, ut dignum est, ista, ocius ite,
  O juvenes, quorum dextris mihi tanta geruntur,                   715
  In cineres monimenta date, atque involvite flammis."




LIBER SEPTIMUS.


ARGUMENTUM.

Q. Fabius Maximus Cunctator, in quo omnis Romanorum spes sita est, cum
novo exercitu, ex civibus sociisque conscripto, ad bellum
proficiscitur, quod prudentia cautisque consiliis, quibus solus
omnium, quas ducit, copiarum vires aequat, gerere statutum habet cum
animo ac deliberatum; 1-19.

At Hannibal, quam primum de creatione novi summique magistratus fama
ad ipsum pervenit, Dictatoris genus et res ab ipso gestas a captivis
percontatur, ex quibus Cilnius ducem Rom. ejusque gentem amplissimis
verbis ornat, et ita indignationem quidem Poeni in se convertit, sed e
malis, quibus urgetur, supplicio se emergere frustra cupit; 20-73.

Dum Romae, votis rite nuncupatis, cives cum conjugibus supplicatum eunt
et sacris operantur, Fabius strenue iter facit, disciplinamque
militarem ad pristinos mores redigit; 74-95.

Castris deinde jam in conspectu hostium positis, Poenus, certa
victoriae spe inductus, nullam dimicandi moram facit, et vallatos
maledictis ad certamen provocat; 96-122.

Verum ubi quieta omnia apud Romanos, nec castra ullo tumultu mota
videt, re infecta in Apuliam transit, variisque dolis constantem
Dictatoris animum tentare et circumvenire conatur; 123-145.

Quum ita quoque nihil proficit, omnisque spes in inritum cadit, tacita
jam cura animum incensus, quod nunc demum edocti malis Romani parem
Hannibali ducem quaesissent, in Campaniam exercitum reducit; 146-158.

Ibi amoenissimam Italiae partem agrumque Falernum, qui generosissimo
vino abundabat, cujus faciendi rationem ipse Bacchus priscis
temporibus Falernum, hospitem suum, docuerat, inpune depopulatur;
159-211.

Qua rei indignitate in castris Romanorum seditio movetur, quam Fabius
comprimit, habita oratione, qua ostendit, rempublicam, continuis
cladibus adflictam, non nisi prudentissima et cauta belli gerendi
ratione ab interitu vindicari posse, et rem tempusque ita postulare,
ut adversus ferocem tot victoriis hostem nihil temere audeant, nec,
nisi certa spes et commoda rei bene gerendae occasio obferatur, summam
rerum universo periculo committant, sed ante omnia suae saluti atque
securitati consulere, conatusque hostiles singulari potius arte, quam
temeraria vi inpedire studeant; 212-259.

Invidia tamen Dictatoris augetur fraude ac dolo Hannibalis, qui ab uno
ejus agro, omnibus circa vastatis, ferrum ignemque abstineri jubet, ut
occultae proditionis foederisque clam cum hostibus icti suspicio
commoveatur; 260-267.

Sed mox Poenus suis se artibus peti sentit, agmenque suum repente
praeter opinionem inter Calliculam montem, Formiana saxa ac Literni
stagna inclusum videt, via ad Casilinum obsessa; 268-281.

Quas insidias callide eludit, et noctis principio duces, Magonem,
Maraxen et Acherran somno excitat, militibusque tessera significat,
quid fieri velit: tum sarmentis ad cornua boum adligatis et incensis,
custodibus Romanis rei novitate terror incutitur; Poenus vero salvus
ex faucibus elabitur, saltumque transgressus in agro Allifano castra
ponit; 282-376.

Fabius confestim et ubivis hostem subsequitur; at non ita multo post,
sacrorum causa Romam profecturus, non imperio tantum, sed consilio
etiam ac prope precibus agit cum Minucio, ut, ratione potius quam
fortuna fretus, bellum administret, et exemplum, quod ad imitandum
habeat, sequatur; 377-408.

Absente eo classis Poenorum ex alto in portus Caietae et Formiarum, in
finibus Campaniae, invehitur, quo hostium adventu perterritae Nereides
ad Protea, in antro, prope Capreas, commorantem, confugiunt, ut ab eo
de futura Italiae fortuna cognoscant; 409-434.

Deus marinus, exposita Romanorum origine, a Trojanis, propter iniquum
Paridis judicium et Junonis iram debellatis et terra marique cum duce
Aenea jactatis, repetenda, praedicit, urbem eorum aeternam fore,
bellumque Punicum II, quamvis Cannensis etiamnunc clades inpendeat, a
Scipione Africana gloriose confectum iri; 435-493.

Quam fatorum seriem dum vates in antro reserat, Magister equitum,
inmemor monitorum Fabii, ferociter magis quam consulto rem gerit, et,
Hannibale, furoris ipsius alendi causa, fugam aliquoties simulante,
jam fama egregiae victoriae Romam perfertur; 494-512.

Hinc populi jussu aequatur ei imperium cum dictatore, qui invicto a
civibus hostibusque animo ad castra revertitur et exercitum dividit;
513-522.

Quo facto Minucius, secundis rebus delatoque sibi a populo honore
multo animosior ad omne periculum spernendum et quidvis audendum
factus, sine mora cum hoste iniquo confligit loco, et subito legiones
omnisque adeo respublica in maximo discrimine versantur; 523-535.

Jam caesis aliis, aliis fugam circumspectantibus, Fabius, conspecta
procul turbata acie, militibusque et Q. Fabio, filio, qui irata mente
contraria suadebat, ad opem suis ferendam stimulatis, repente, velut
caelo demissus, legionibus, salutis suae jam desperantibus, succurrit,
et hostibus, quorum magnam stragem ipse ejusque exemplo incitati
Syllae, Crassi, Metellus, Furnius, Torquatus, Brutus, Cato et Q. Fabius
edunt, victoriam, civibus vero confessionem erroris extorquet;
536-729.

Minucius, inmerito hoc beneficio victus et nunc demum sentiens, quanto
satius sit, prudentia et cunctatione, quam temeritate, bellum tali
tempore administrare, castra cum Dictatore jungit, et, aris in ipsius
honorem exstructis vinoque ac dapibus Fabio, tanquam Deo, libatis,
PATREM eum salutat; quod exemplum milites sequuntur; 730-750.


  Interea trepidis Fabius spes unica rebus:
  Ille quidem socios atque aegram vulnere praeceps
  Ausoniam armabat, viridique ad dura laborum
  Bellator senio jam castra movebat in hostem.
  Sed mens humana major, nec tela, nec enses,                        5
  Nec fortes spectabat equos: tot millia contra
  Poenorum invictumque ducem, tot in agmina solus
  Ibat, et in sese cuncta arma virosque gerebat.
  Ac ni sacra seni vis inpressumque fuisset,
  Sistere Fortunam cunctando adversa foventem,                      10
  Ultima Dardanii transisset nominis aetas.
  Ille modum Superis in Punica castra favoris
  Addidit, et Libyae finem inter prospera bella
  Vincendi statuit: tumefactum cladibus ille
  Hesperiis lento Poenum moderamine lusit.                          15
  Summe ducum, qui regna iterum labentia Trojae
  Et fluxas Latii res, majorumque labores,
  Qui Carmentis opes et sceptra Evandria servas,
  Surge, age, et emerito sacrum caput insere caelo.
    At Libyae ductor, postquam nova nomina lecto                    20
  Dictatore vigent, raptim mutata Latinis
  Imperia haud frustra reputans, cognoscere avebat,
  Quae fortuna viro, quodnam decus; ultima fessis
  Ancora cur Fabius, quem post tot Roma procellas
  Hannibali putet esse parem: fervore carentes                      25
  Angebant anni, fraudique inaperta senectus.
  Ocius adcitum captivo ex agmine poscit
  Progeniem ritusque ducis dextraeque labores.
    Cilnius, Arreti Tyrrhenis ortus in oris,
  Clarum nomen erat; sed laeva adduxerat hora                       30
  Ticini juvenem ripis, fususque ruentis
  Vulnere equi, Libycis praebebat colla catenis.
  Hic ardens extrema malis, et rumpere vitam:
  "Non cum Flaminio tibi res, nec fervida Gracchi
  In manibus consulta, inquit. Tirynthia gens est;                  35
  Quam si Fata tuis genuissent, Hannibal, oris,
  Terrarum imperium Carthaginis arce videres.
  Non ego te longa serie per singula ducam:
  Hoc sat erit; nosces Fabios certamine ab uno.
  Veientum populi violata pace negabant                             40
  Adceptare jugum, ac vicino Marte furebat
  Ad portas bellum, consulque ciebat ad arma.
  Delectus vetiti; privataque castra Penates
  Herculei inplevere: domo (mirabile) ab una
  Patricius junctis exercitus ibat in armis.                        45
  Ter centum exsiluere duces: quocumque liberet,
  Uno non pavidus rexisses bella magistro.
  Sed, dirum egressis omen, scelerata minaci
  Stridentis sonitu tremuerunt limina portae,
  Maximaque Herculei mugivit numinis ara.                           50
  Invasere hostem; numerarique aspera virtus
  Haud est passa viros, et plures milite caedes.
  Saepe globo densi, saepe et per devia passim
  Dispersi subiere, vicis meritique labore
  Aequato: nulli quisquam virtute secundus,                         55
  Ducere ter centum Tarpeia ad templa triumphos.
  Spes heu! fallaces oblitaque corda caducum
  Mortali quodcumque datur! grex ille virorum,
  Qui Fabia gente incolumi deforme putabat
  Publica bella geri, pariter cecidere Deorum                       60
  Invidia, subitis circumvenientibus armis.
  Nec tamen occisos est cur laetere: supersunt,
  Quod tibi sit Libyaeque satis: certaverit unus
  Ter centum dextris; tam vivida membra, laborque
  Providus, et cauta sollertia tecta quiete.                        65
  Nec vero, calidi, nunc tu, cui sanguinis aetas,
  Foderis in pugna velocius ilia planta
  Bellatoris equi, frenisque momorderis ora."
  Quem cernens avidum leti post talia Poenus,
  "Nequidquam nostras, demens, ait, elicis iras,                    70
  Et captiva paras moriendo evadere vincla.
  Vivendum est: arta serventur colla catena."
  Haec juvenis, Divisque tumens ausisque secundis.
    At Patres Latiasque nurus raptabat ad aras
  Cura Deum: maesto subfusae lumina vultu                           75
  Femineus matres graditur chorus; ordine longo
  Junoni pallam conceptaque vota dicabant.
  "Huc ades, o regina Deum, gens casta precamur;
  Et ferimus, digno quaecumque est nomine, turba
  Ausonidum, pulchrumque, et acu subtemine fulvo                    80
  Quod nostrae nevere manus, venerabile donum.
  Ac dum decrescit matrum metus, hoc tibi, Diva,
  Interea velamen erit: si pellere nostris
  Marmaricam terris nubem dabis, omnis in auro
  Pressa tibi varia fulgebit gemma corona."                         85
  Nec non et proprio venerantur Pallada dono,
  Phoebumque, armigerumque Deum, primamque Dionen.
  Tanta adeo, quum res trepidae, reverentia Divum
  Nascitur! at rarae fumant felicibus arae.
    Dum Roma antiquos templis indicit honores,                      90
  Jam Fabius, tacito procedens agmine, et arte
  Bellandi, lento similis, praecluserat omnes
  Fortunaeque hostique vias: discedere signis
  Haud licitum; summumque decus, quo tollis ad astra
  Imperii, Romane, caput, parere docebat.                           95
  Verum ubi prima satis conspecta in montibus altis
  Signa procul, fulsitque novis exercitus armis,
  Adrectae spes Sidoniae, fervetque secundis
  Fortunae juvenis: vincendi sola videtur,
  Quod nondum steterint acies, mora. "Pergite, clamat:             100
  Ite citi, ruite ad portas, propellite vallum
  Pectoribus: quantum campi distamus, ad umbras
  Tantum hosti superest. Resides ad bella vocantur,
  Quis pudeat certare, senes: quodcumque videtis,
  Hoc reliquum est, primo damnatum, ut inutile, bello.             105
  En, ubi nunc Gracchi, atque ubi nunc sunt fulmina gentis
  Scipiadae? pulsi Ausonia, non ante paventem
  Dimisere fugam, quam terror ad ultima mundi
  Oceanumque tulit: profugus nunc errat uterque,
  Nomina nostra tremens, et ripas servat Iberi.                    110
  Est etiam, cur Flaminio mihi gloria caeso
  Creverit; et titulis libeat cur figere nostris
  Crudum Marte viri nomen. Quot demere noster
  Huic annos Fabio gladius valet! et tamen audet.
  Audeat! haud ultra faxo spectetur in armis."                     115
    Talia vociferans volucri rapit agmina cursu,
  Ac, praevectus equo, nunc dextra provocat hostem,
  Nunc voce increpitat; missa nunc eminus hasta
  Fertur ovans, pugnaeque agitat simulacra futurae.
  Ut Thetidis proles Phrygiis Vulcania campis                      120
  Arma tulit, clipeo amplexus terramque, polumque,
  Maternumque fretum, totumque in imagine mundum.
    Cassarum sedet irarum spectator, et alti
  Celsus colle jugi domat exsultantia corda,
  Infractasque minas dilato Marte fatigat                          125
  Sollers cunctandi Fabius: ceu nocte sub atra
  Munitis pastor stabulis per ovilia clusum
  Inpavidus somni servat pecus; effera saevit,
  Atque inpasta truces ululatus turba luporum
  Exercet, morsuque quatit restantia claustra.                     130
    Inritus incepti movet inde, atque Apula tardo
  Arva Libys passu legit, ac nunc valle residit
  Conditus occulta, si praecipitare sequentem,
  Atque inopinata detur circumdare fraude;
  Nunc nocturna parat caecae celantibus umbris                     135
  Furta viae, retroque abitum fictosque timores
  Adsimulat; nunc castra citus deserta relicta
  Ostentat praeda, atque invitat prodigus hostem.
  Qualis Maeonia passim Maeandrus in ora,
  Quum sibi gurgitibus flexis revolutus oberrat.                   140
  Nulla vacant incepta dolis: simul omnia versat,
  Miscetque exacuens varia ad conamina mentem.
  Sicut aquae splendor, radiatus lampade solis,
  Dissultat per tecta, vaga sub imagine vibrans
  Luminis, et tremula laquearia verberat umbra.                    145
    Jamque dolore furens ita secum inmurmurat irae:
  "Obvia si primus nobis hic tela tulisset,
  Nullane nunc Trebiae et Trasymeni nomina? nulli
  Lugerent Itali? nunquam Phaethontius amnis
  Sanguinea pontum turbasset decolor unda?                         150
  Inventum, dum se cohibet, terimurque sedendo,
  Vincendi genus; et quoties, velut obvius iret,
  Discinxit ratione dolos, fraudesque resolvit!"
  Haec secum, mediam somni quum buccina noctem
  Divideret; jamque, excubias sortitus iniquas,                    155
  Tertius abrupta vigil iret ad arma quiete.
  Vertit iter, Daunique retro tellure relicta,
  Campanas remeat notus populator in oras.
  Hic vero, intravit postquam uberis arva Falerni,
  (Dives ea, et nunquam tellus mentita colono)                     160
  Addunt frugiferis inimica incendia ramis.
    Haud fas, Bacche, tuos tacitum tramittere honores,
  Quanquam magna incepta vocant: memorabere, sacri
  Largitor laticis, gravidae cui nectare vites
  Nulli dant praelis nomen praeferre Falernis.                     165
  Massica sulcabat meliore Falernus in aevo
  Ensibus ignotis senior juga: pampinus umbras
  Nondum uva virides nudo texebat in arvo;
  Pocula nec norant succis mulcere Lyaei,
  Fonte sitim et pura soliti defendere lympha.                     170
  Adtulit hospitio, pergentem ad litora Calpes
  Extremumque diem, pes dexter et hora Lyaeum;
  Nec pigitum parvosque lares humilisque subire
  Limina caelicolam tecti: cepere volentem
  Fumosi postes, et ritu pauperis aevi                             175
  Ante focos mensae: laetus nec senserat hospes
  Advenisse Deum; sed enim de more parentum
  Grato cursabat studio, instabatque senectae,
  Donec opes festas puris nunc poma canistris
  Composuit, nunc inriguis citus extulit hortis                    180
  Rorantes humore dapes: tum lacte favisque
  Distinxit dulces epulas, nulloque cruore
  Polluta castus mensa cerealia dona
  Adtulit, ac primum Vestae decerpsit honorem
  Undique, et in mediam jecit libamina flammam.                    185
    Deesse tuos latices, hac sedulitate senili
  Captus, Iacche, vetas: subito (mirabile dictu)
  Fagina pampineo spumarunt pocula succo,
  Pauperis hospitii pretium; vilisque rubenti
  Fluxit mulctra mero, et quercu in cratera cavata                 190
  Dulcis odoratis humor sudavit ab uvis.
    "En cape, Bacchus ait, nondum tibi nota, sed olim
  Viticolae nomen pervulgatura Falerni,
  Munera": et haud ultra latuit Deus: inde nitentem
  Lumine purpureo frontem cinxere corymbi,                         195
  Et fusae per colla comae, dextraque pependit
  Cantharus, ac vitis, thyrso delapsa virenti,
  Festas Nysaeo redimivit palmite mensas.
  Nec facilis laeto certasse, Falerne, sapori,
  Postquam iterata tibi sunt pocula, jam pede risum,               200
  Jam lingua titubante moves, patrique Lyaeo
  Tempora quassatus grates et praemia digna
  Vix intellectis conaris reddere verbis,
  Donec composuit luctantia lumina Somnus,
  Somnus, Bacche, tibi comes additus. Hic ubi primo                205
  Ungula dispersit rores Phaethontia Phoebo,
  Uviferis late florebat Massicus arvis,
  Miratus nemora, et lucentes sole racemos.
  Id monti decus, atque ex illo tempore dives
  Tmolus, et ambrosiis Ariusia pocula succis,                      210
  Ac Methymna ferox lacubus cessere Falernis.
    Haec tum vasta dabat, terrisque infestus agebat
  Hannibal, et sicci stimulabant sanguinis enses,
  Ludificante ducem Fabio: jamque inproba castris
  Ausoniis vota, et pugnandi prava libido                          215
  Gliscebat; proni decurrere monte parabant.
    Da famae, da, Musa, virum, cui vincere bina
  Concessum castra, et geminos domitare furores.
  "Fervida si nobis corda, abruptumque putassent
  Ingenium Patres, et si clamoribus, inquit,                       220
  Turbari facilem mentem; non ultima rerum,
  Et deplorati mandassent Martis habenas.
  Stat pensata diu belli sententia; vincam
  Servare invitos, urgentesque ultima fata.
  Nulli per Fabium e vobis cecidisse licebit.                      225
  Si lucis piget, et supremis esse cupido est
  Nominis Ausonii, taedetque in tempore tali
  Nullum clade nova, claraeque fragore ruinae
  Insignem fecisse locum; revocandus ab atris
  Flaminius vobis est sedibus: ille ruendi                         230
  Jam dudum properans signum auspiciumque dedisset.
    "An nondum praeceps vicinaque fata videtis?
  Una, ut debellet, satis est victoria Poeno.
  State, viri, et sentite ducem: quum optabile tempus
  Deposcet dextras, tunc ista ferocia dicta                        235
  Aequentur factis. Non est, mihi credite, non est
  Arduus in pugnas ferri labor: una reclusis
  Omnes jam portis in campum effuderit hora.
  Magnum illud solisque datum, quos mitis euntes
  Jupiter adspexit, magnum est, ex hoste reverti.                  240
  Fortunae Libys incumbit, flatuque secundo
  Fidit agens puppim: dum desinat aura, sinusque
  Destituat tumidos subducto flamine ventus,
  In rem cunctari fuerit. Non ulla perenni
  Amplexu Fortuna fovet: jam copia quanto                          245
  Artior est nullo Tyriis certamine! quantum
  Detritum est famae! quin inter cetera nostra
  Haud laude abfuerit, modo qui.... Sed parcere dictis
  Sit melius. Jam vos acies et praelia et hostem
  Poscitis? o maneat, Superi, fiducia talis!                       250
  Interea, exclusa majoris sorte pericli,
  Me solum, quaeso, toti me opponite bello."
    His dictis fractus furor, et rabida arma quierunt.
  Ut, quum turbatis placidum caput extulit undis
  Neptunus, totumque videt, totique videtur                        255
  Regnator ponto, saevi fera murmura venti
  Dimittunt, nullasque movent in frontibus alas;
  Tum, sensim infusa tranquilla per aequora pace,
  Languentes tacito lucent in litore fluctus.
    Sensit cura sagax Poeni, fraudisque veneno                     260
  Adgreditur mentes. Pauca atque haec ruris aviti
  Jugera, nec multis Fabius vertebat aratris;
  Massicus uviferis addebat nomina glebis.
  Hinc pestem placitum moliri, et spargere causas
  In castra ambiguas: ferro flammisque pepercit,                   265
  Suspectamque loco pacem dedit arte maligna,
  Ceu clandestino traheretur foedere bellum.
    Intellectus erat Fabio, Tyriosque videbat
  Dictator saevire dolos: at non vacat aegre
  Invidiam gladios inter lituosque timere,                         270
  Et dubia morsus famae depellere pugna;
  Donec reptantem, et nequidquam saepe trahendo
  Huc illuc castra, ac scrutantem praelia Poenum,
  Qua nemorosa juga, et scopulosi vertice colles
  Exsurgunt, clausit sparsa ad divortia turma.                     275
  Hinc Laestrygoniae saxoso monte premebant
  A tergo rupes; undosis squalida terris
  Hinc Literna palus: nec ferri aut militis usum
  Poscebat regio; septos sed fraude locorum
  Arta fames, poenas miserae exactura Sagunti,                     280
  Urgebat, finisque aderat Carthaginis armis.
    Cuncta per et terras et lati stagna profundi
  Condiderat somnus, positoque labore dierum,
  Pacem nocte datam mortalibus orbis agebat.
  At non Sidonium curis flagrantia corda                           285
  Ductorem, vigilesque metus haurire sinebant
  Dona soporiferae noctis: nam membra cubili
  Erigit, et fulvi circumdat pelle leonis,
  Qua super instratos projectus gramine campi
  Presserat ante toros: tunc ad tentoria fratris                   290
  Fert gressus vicina citos; nec degener ille
  Belligeri ritus, taurino membra jacebat
  Effultus tergo, et mulcebat tristia somno.
  Haud procul hasta viri terrae defixa propinquae,
  Et dira e summa pendebat cuspide cassis:                         295
  At clipeus circa, loricaque, et ensis, et arcus,
  Et telum Baliare simul tellure quiescunt.
  Juxta lecta manus, juvenes in Marte probati;
  Et sonipes strato carpebat gramina dorso.
    Ut pepulere levem intrantis vestigia somnum,                   300
  "Heus! inquit (pariterque manus ad tela ferebat),
  Quae te cura vigil fessum, germane, fatigat?"
  Ac jam constiterat, sociosque in cespite fusos
  Incussa revocat castrorum ad munera planta,
  Quum Libyae ductor: "Fabius me noctibus aegris,                  305
  In curas Fabius nos excitat; illa senectus,
  Heu! fatis quae sola meis currentibus obstat.
  Cernis ut armata circumfundare corona,
  Et vallet clausos conlectus miles in orbe.
  Verum, age, nunc quoniam res artae, percipe porro,               310
  Quae meditata mihi. Latos conrepta per agros
  Armenta adsueto belli de more sequuntur.
  Cornibus arentes edicam innectere ramos,
  Sarmentique leves fronti religare maniplos;
  Admotus quum fervorem disperserit ignis,                         315
  Ut passim exsultent stimulante dolore juvenci,
  Et vaga per colles cervice incendia jactent.
  Tum terrore novo trepidus laxabit iniquas
  Custos excubias, majoraque nocte timebit.
  Si cordi consulta (moras extrema recusant),                      320
  Adcingamur, ait." Gemino tentoria gressu
  Inde petunt: ingens clipeo cervice reposta
  Inter equos, interque viros, interque jacebat
  Capta manu spolia et rorantia caede Maraxes,
  Ac dirum, in somno ceu bella capesseret, amens                   325
  Clamorem tum forte dabat, dextraque tremente
  Arma toro et notum quaerebat fervidus ensem.
    Huic Mago, inversa quatiens ut dispulit hasta
  Bellantem somnum: "Tenebris, fortissime ductor,
  Iras compesce, atque in lucem praelia differ.                    330
  Ad fraudem occultamque fugam tutosque receptus
  Nunc nocte utendum est: arentes nectere frondes
  Cornibus, et latis adcensa inmittere silvis
  Armenta, obpositi reserent quo claustra manipli,
  Germanus parat, atque obsessa evellere castra.                   335
  Emergamus, et hic Fabio persuadeat astus,
  Non certare dolis." Nihil hinc cunctante, sed acris
  Incepti laeto juvene, ad tentoria Acherrae
  Festinant, cui parca quies, minimumque soporis,
  Nec notum somno noctes aequare: feroci                           340
  Pervigil inservibat equo, fessumque levabat
  Tractando, et frenis ora exagitata fovebat.
  At socii renovant tela, arentemque cruorem
  Ferro detergent, et dant mucronibus iras.
    Quid fortuna loci poscat, quid tempus, et ipsi                 345
  Quaenam agitent, pandunt, et coeptis ire ministrum
  Haud segnem hortantur: discurrit tessera castris,
  Intentique docent, quae sint properanda, monentque
  Quisque suos: instat trepidis, stimulatque ruentes
  Navus abire timor, dum caeca silentia, dumque                    350
  Majores umbrae: rapida jam subdita peste
  Virgulta, atque altis surgunt e cornibus ignes.
    Hic vero ut, gliscente malo et quassantibus aegra
  Armentis capita, adjutae pinguescere flammae
  Coepere, et vincens fumos erumpere vertex:                       355
  Per colles dumosque, (lues agit atra) per altos
  Saxosi scopulos montis lymphata feruntur
  Corpora anhela boum, atque obsessis naribus igni
  Luctantur frustra rabidi mugire juvenci.
  Per juga, per valles errat Vulcania pestis,                      360
  Nusquam stante malo, vicinaque litora fulgent:
  Quam multa, adfixus caelo sub nocte serena,
  Fluctibus e mediis sulcator navita ponti
  Astra videt; quam multa videt, fervoribus atris
  Quum Calabros urunt ad pinguia pabula saltus,                    365
  Vertice Gargani residens incendia pastor.
    At facie subita volitantum montibus altis
  Flammarum, quis tunc cecidit custodia sorti,
  Horrere, atque ipsos nullo spargente vagari
  Credere, et indomitos pasci sub collibus ignes.                  370
  Caelone exciderint, et magna fulmina dextra
  Torserit Omnipotens, an caecis rupta cavernis
  Fuderit egestas adcenso sulfure flammas
  Infelix tellus, media in formidine quaerunt.
  Jamque abeunt; faucesque viae citus occupat armis                375
  Poenus, et in patulos exsultans emicat agros.
  Huc tamen usque vigil processerat arte regendi
  Dictator, Trebiam et Tusci post stagna profundi,
  Esset ut Hannibali Fabium Romanaque tela
  Evasisse satis: quin et vestigia pulsi                           380
  Et gressus premeret castris, nisi sacra vocarent
  Ad patrios veneranda Deos: tum, versus ad Urbem,
  Adloquitur juvenem, cui mos tramittere signa
  Et belli summam primasque jubebat habenas,
  Atque his praeformat dictis, fingitque monendo:                  385
    "Si factis nondum, Minuci, te cauta probare
  Erudiit Fortuna meis; nec ducere verba
  Ad verum decus, ac pravis arcere valebunt.
  Vidisti clausum Hannibalem: nil miles et alae
  Juvere, aut densis legio conferta maniplis.                      390
  Testor te, solus clausi; nec deinde morabor.
  Dis sine me libare dapem et solennia ferre:
  Hunc iterum atque iterum vinctum vel montibus altis,
  Amnibus aut rapidis (modo pugna absistite) tradam.
  Interea (crede experto, non fallimus) aegris                     395
  Nil movisse salus rebus: sit gloria multis,
  Et placeat, quippe egregium, prosternere ferro
  Hostem; sed Fabio sit vos servasse triumphus.
  Plena tibi castra atque intactus vulnere miles
  Creditur: hos nobis (erit haec tibi gloria) redde.               400
  Jam cernes Libycum hunc vallo adsultare leonem,
  Jam praedas obferre tibi, jam vertere terga,
  Respectantem adeo, atque iras cum fraude coquentem.
  Claude, oro, castra, et cunctas spes eripe pugnae.
  Haec monuisse satis: sed si compescere corda                     405
  Non datur oranti, magno te jure pioque
  Dictator capere arma veto." Sic castra relinquens
  Vallarat monitis, ac se referebat ad Urbem.
    Ecce autem flatu classis Phoenissa secundo
  Litora Caietae, Laestrygoniosque recessus                        410
  Sulcabat rostris, portusque intrarat apertos,
  Ac totus multo spumabat remige pontus;
  Quum trepidae fremitu vitreis e sedibus antri
  Aequoreae pelago simul emersere sorores,
  Ac possessa vident infestis litora proris.                       415
  Tum magno perculsa metu Nereia turba,
  Adtonitae propere refluunt ad limina nota,
  Teleboum medio surgunt qua regna profundo,
  Pumiceaeque procul sedes: inmanis in antro
  Conditur abrupto Proteus, ac spumea late                         420
  Cautibus objectis rejectat caerula vates.
    Is postquam (sat gnarus enim rerumque metusque)
  Per varias lusit formas, et terruit atri
  Serpentis squamis, horrendaque sibila torsit,
  Aut fremuit torvo mutatus membra leone,                          425
  "Dicite, ait, quae causa viae? quisve ora repente
  Pervasit pallor? cur scire futura libido?"
    Ad quae Cymodoce, Nympharum maxima natu
  Italidum: "Nosti nostros, praesage, timores.
  Quid Tyriae classes ereptaque litora nobis                       430
  Portendunt? num migrantur Rhoeteia regna
  In Libyam Superis? aut hos Sarranus habebit
  Navita jam portus? patria num sede fugatae
  Atlantem et Calpen extrema habitabimus antra?"
    Tum sic involvens repetita exordia retro                       435
  Incipit ambiguus vates, reseratque futura:
  "Laomedonteus Phrygia quum sedit in Ida
  Pastor, et, errantes dumosa per avia tauros
  Arguta revocans ad roscida pascua canna,
  Audivit sacrae lentus certamina formae:                          440
  Tum matris currus niveos agitabat olores,
  Tempora sollicitus litis servasse, Cupido.
  Parvulus ex humero corytos, et aureus arcus
  Fulgebat, nutuque vetans trepidare parentem,
  Monstrabat gravidam telis se ferre pharentram.                   445
  Ast alius nivea comebat fronte capillos,
  Purpureos alius vestis religabat amictus,
  Quum sic suspirans roseo Venus ore decoros
  Adloquitur natos: "Testis certissima vestrae
  "Ecce dies pietatis adest: quis credere salvis                   450
  "Hoc ausit vobis? de forma atque ore (quid ultra
  "Jam superest rerum?) certat Venus: omnia parvis
  "Si mea tela dedi blando medicata veneno,
  "Si vester, caelo ac terris qui foedera sancit,
  "Stat supplex, quum vultis, avus; victoria nostra                455
  "Cypron Idumaeas referat de Pallade palmas,
  "De Junone Paphos centum mihi fumet in aris."
    "Dumque hic aligeris instat Cytherea, sonabat
  Omne nemus gradiente Dea; jam bellica virgo,
  Aegide deposita, atque adsuetum casside crinem                   460
  Involvi tum comta tamen, pacemque serenis
  Condiscens oculis, ibat, lucoque ferebat
  Praedicto sacrae vestigia concita plantae.
  Parte alia intrabat jussis Saturnia silvis,
  Judicium Phrygis et fastus pastoris et Iden                      465
  Post fratris latura toros: postrema nitenti
  Adfulsit vultu ridens Venus: omnia circa
  Et nemora et penitus frondosis rupibus antra
  Spirantem sacro traxerunt vertice odorem.
  Nec judex sedisse valet, fessique nitoris                        470
  Luce cadunt oculi, ac metuit dubitasse videri.
    "Sed victae fera bella Deae vexere per aequor,
  Atque excisa suo pariter cum judice Troja.
  Tum pius Aeneas, terris jactatus et undis,
  Dardanios Itala posuit tellure Penates.                          475
  Dum cete ponto innabunt, dum sidera caelo
  Lucebunt, dum sol Indo se litore tollet,
  Hic regna, et nullae regnis per secula metae.
  At vos, o natae, currit dum inmobile filum,
  Hadriaci fugite infaustas Sasonis arenas.                        480
  Sanguineis tumidus ponto miscebitur undis
  Aufidus, et rubros inpellet in aequora fluctus;
  Damnatoque Deum quondam per carmina campo
  Aetolae rursus Teucris pugnabitis umbrae.
  Punica Romuleos quatient mox spicula muros,                      485
  Multaque Hasdrubalis fulgebit strage Metaurus.
  Hinc ille, e furto genitus, patruique piabit
  Idem ultor patrisque necem: tum litus Elissae
  Inplebit flammis, avelletque Itala Poenum
  Viscera torrentem, et propriis superabit in oris.                490
  Huic Carthago armis, huic Africa nomine cedet.
  Hic dabit ex sese, qui tertia bella fatiget,
  Et cinerem Libyae ferat in Capitolia victor."
    Quae dum arcana Deum vates evolvit in antro,
  Jam monita et Fabium bellique equitumque magister                495
  Exuerat mentem, ac praeceps tendebat in hostem.
  Pascere nec Poenus pravum ac nutrire furorem
  Deerat, et, ut parvo majora ad praelia damno
  Eliceret, dabat interdum simulantia terga.
  Non aliter, quam qui sparsa per stagna profundi                  500
  Evocat e liquidis piscem penetralibus esca,
  Quumque levem summa vidit jam nare sub unda,
  Ducit sinuato captivum ad litora lino.
    Fama furit, versos hostes, Poenumque salutem
  Invenisse fuga: liceat si vincere, finem                         505
  Promitti cladum: sed enim ditione carere
  Virtutem, et poenas vincentibus esse repostas;
  Clausurum jam castra ducem, rursusque referri
  Vaginae jussurum enses, reddatur in armis
  Ut ratio, et purget miles, cur vicerit hostem.                   510
  Haec vulgus: nec non Patrum Saturnia mentes
  Invidiae stimulo fodit et popularibus auris.
  Tunc indigna fide censent optandaque Poeno,
  Quae mox haud parvo luerent damnata periclo.
    Dividitur miles; Fabioque equitumque magistro                  515
  Imperia aequantur penitus: cernebat, et expers
  Irarum senior, magnas ne penderet alti
  Erroris poenas patria inconsulta, timebat.
  Ac tum, multa putans secum, ut remeavit ab Urbe,
  Partitus socias vires, vicina propinquis                         520
  Signa jugis locat, et specula sublimis ab alta
  Non Romana minus servat, quam Punica castra.
  Nec mora: disjecto Minuci vecordia vallo,
  Perdendi simul et pereundi ardebat amore.
    Quem postquam rapidum vidit procedere castris                  525
  Hinc Libys, hinc Fabius, simul adcendere sagaces
  In subitum curas: propere capere arma maniplis
  Edicit, vallique tenet munimine turmas
  Ausonius: torquet totas in praelia vires
  Poenorum ductor, propellitque agmina voce:                       530
  "Dum dictator abest, rape, miles, tempora pugnae.
  Non sperata diu plano certamina campo
  Obfert ecce Deus: quoniam data copia, longum
  Detergete situm ferro, multoque cruore
  Exsatiate, viri, plenos rubiginis enses."                        535
    Atque ea Cunctator pensabat ab aggere valli,
  Perlustrans campos oculis, tantoque periclo
  Discere, quinam esset Fabius, te, Roma, dolebat.
  Cui natus, juncta arma ferens, "Dabit inprobus, inquit,
  Quas dignum, poenas; qui per suffragia caeca                     540
  Invasit nostros haec ad discrimina fasces.
  Insanae spectate tribus! pro lubrica rostra,
  Et vanis fora laeta viris! nunc munera Martis
  Aequent imperio, et solem concedere nocti
  Sciscant inbelles! magna mercede piabunt                         545
  Erroris rabiem, et nostrum violasse parentem."
    Tum senior, quatiens hastam, lacrimisque coortis:
  "Sanguine Poenorum, juvenis, tam tristia dicta
  Sunt abolenda tibi: patiarne ante ora manusque
  Civem deleri nostras? aut vincere Poenum,                        550
  Me spectante, sinam? nos aequavisse minori,
  Solvetur culpa, si sunt mihi talia corda.
  Jamque hoc (ne dubites) longaevi, nate, parentis
  Adcipe, et aeterno fixum sub pectore serva:
  Succensere nefas patriae, nec foedior ulla                       555
  Culpa sub extremas fertur mortalibus umbras.
  Sic docuere senes. Quantus qualisque fuisti,
  Quum pulsus lare et extorris Capitolia curru
  Intrares exsul! tibi corpora caesa, Camille,
  Damnata quot sunt dextra! pacata fuissent                        560
  Ni consulta viro, mensque inpenetrabilis irae,
  Mutassentque solum sceptris Aeneia regna,
  Nullaque nunc stares terrarum vertice, Roma.
  Pone iras, o nate, meas: socia arma feramus.
  Adceleremus opem." Jamque intermixta sonabant                    565
  Classica, procursusque viros conliserat acer.
    Primus claustra manu portae dictator et altos
  Disjecit postes, rupitque in praelia cursum.
  Non graviore movent venti certamina mole,
  Odrysius Boreas, et Syrtim tollere pollens                       570
  Africus: obnixi quum bella furentia torquent,
  Distraxere fretum, ac diversa ad litora volvunt
  Aequor quisque suum; sequitur stridente procella
  Nunc huc, nunc illuc, raptum mare, et intonat undis.
  Haud prorsus daret ullus honos, tellusque subacta                575
  Phoenicum, et Carthago ruens, injuria quantum
  Orta ex invidia decoris tulit: omnia namque
  Dura simul devicta viro, metus, Hannibal, irae,
  Invidia, atque una Fama et Fortuna subactae.
    Poenus ab excelso rapidos decurrere vallo                      580
  Ut vidit, tremuere irae, ceciditque repente
  Cum gemitu spes haud dubiae praesumta ruinae:
  Quippe aciem denso circumvallaverat orbe,
  Hausurus clausos conjectis undique telis.
  Atque hic Dardanius pravo certamine ductor                       585
  Jam Styga et aeternas intrarat mente tenebras.
  Nam Fabium auxiliumque viri sperare pudebat;
  Quum senior, gemino complexus praelia cornu,
  Ulteriore ligat Poenorum terga corona,
  Et modo claudentes aciem, nunc extima cingens,                   590
  Clausos ipse tenet: majorem surgere in arma,
  Majoremque dedit cerni Tirynthius: altae
  Scintillant cristae, et (mirum) velocibus ingens
  Per subitum membris venit vigor: ingerit hastas,
  Aversumque premit telorum nubibus hostem.                        595
  Qualis post juvenem, nondum subeunte senecta,
  Rector erat Pylius bellis aetate secunda.
    Inde ruens, Thurin, et Buten, et Narin, et Arsen
  Dat leto, fisumque manus conferre Mahalcen,
  Cui decus insigne, et quaesitum cuspide nomen.                   600
  Tum Garadum, largumque comae prosternit Adherben,
  Et geminas acies superantem vertice Thulim,
  Qui summas alto prensabat in aggere pinnas.
  Eminus hos: gladio Sapharum, gladioque Monaesum,
  Et Morinum pugnas aeris stridore cientem,                        605
  Dexteriore gena sedit cui letifer ictus,
  Perque tubam fixae decurrens vulnere malae,
  Extremo fluxit propulsus murmure sanguis.
    Proximus huic jaculo Nasamonius occidit Idmon.
  Namque super tepido lapsantem sanguine, et aegra                 610
  Lubrica nitentem nequidquam evadere planta,
  Inpacto prosternit equo, trepideque levantem
  Membra adflicta solo, pressa violentius hasta,
  Inplicuit terrae, telumque in caede reliquit.
  Haeret humi cornus motu tremefacta jacentis,                     615
  Et campis servat mandatum adfixa cadaver.
    Nec non exemplo laudis furiata juventus,
  Syllaeque, Crassique simul, junctusque Metello
  Furnius, ac melior dextrae Torquatus, inibant
  Praelia, et unanimi vel morte emisse volebant                    620
  Spectari Fabio: miser hinc vestigia retro
  Dum rapit, et molem subducto corpore vitat
  Intorti Bibulus saxi, atque in terga refertur;
  Strage super lapsus socium, qua fibula morsus
  Loricae crebro laxata resolverat ictu,                           625
  Adcepit lateri, penitusque in viscera adegit,
  Exstabat fixo quod forte cadavere, ferrum.
  Heu sortem necis! evasit Garamantica tela
  Marmaridumque manus, ut inerti cuspide fusus
  Occideret, telo non in sua vulnera misso.                        630
  Volvitur exanimis, turpatque decora juventa
  Ora novus pallor; membris dimissa solutis
  Arma fluunt, erratque niger per lumina somnus.
    Venerat ad bellum Tyria Sidone, nepotum
  Excitus prece, et auxilio socia arma ferebat,                    635
  Eoa tumidus pharetrati militis ala,
  Gens Cadmi, Cleadas; fulva cui plurima passim
  Casside, et aurato fulgebat gemma monili.
  Qualis ubi Oceani renovatus Lucifer unda
  Laudatur Veneri, et certat majoribus astris.                     640
  Ostro ipse, ac sonipes ostro; totumque per agmen
  Purpura Agenoreis saturata micabat ahenis.
    Hic, avidum pugnae, et tam clarum exscindere nomen
  Brutum exoptantem, varie nunc laevus in orbem,
  Nunc dexter levibus flexo per devia gyris                        645
  Ludificatus equo, volucrem post terga sagittam
  Fundit, Achaemenio detrectans praelia ritu.
  Nec damnata manus, medio sed (flebile) mento
  Armigeri Cascae penetrabilis haesit arundo,
  Obliquumque secans subrecta cuspide vulnus                       650
  Uventi ferrum admovit tepefacta palato.
    At Brutus, diro casu turbatus amici,
  Ausum multa virum, et spargentem in vulnera saevos
  Fraude fugae calamos, jam nullis cursibus instat
  Prendere cornipedis, sed totam pectoris iram                     655
  Mandat atrox hastae, telumque volatile nodo
  Excutit, ac summum, qua laxa monilia crebro
  Nudabant versu, tramittit cuspide pectus.
  Labitur intento cornu transfossus, et una
  Arcum laeva cadens, dimisit dextra sagittam.                     660
    At non tam tristi sortitus praelia Marte
  Phoebei Soractis honor Carmelus agebat:
  Sanguine quippe suo jam Bagrada tinxerat ensem,
  Dux rectorque Nubae populi; jam fusus eidem
  Zeusis, Amyclaei stirps inpacata Phalanti,                       665
  Quem tulerat mater claro Phoenissa Laconi.
  Talia dum metuit, nec pugnae fisus in hoste
  Tam rapido, nec deinde fugae, suadente pavore,
  Per dumos miser in vicina cacumina quercus
  Repserat, atque alta sese occultabat in umbra                    670
  Hampsicus, insistens tremulis sub pondere ramis.
  Hunc longa, multa orantem, Carmelus, et altos
  Mutantem saltu ramos, transverberat hasta;
  Ut, qui viscatos populatur arundine lucos,
  Dum nemoris celsi procera cacumina sensim                        675
  Substructa certat tacitus contingere meta,
  Sublimem calamo sequitur crescente volucrem.
  Effudit vitam, atque alte manante cruore
  Membra pependerunt curvato exsanguia ramo.
    Jamque in palantes ac versos terga feroces                     680
  Pugnabant Itali, subitus quum mole pavenda
  Terrificis Maurus prorumpit Tunger in armis.
  Nigra viro membra, et furvi juga celsa trahebant
  Cornipedes, totusque novae formidinis arte
  Concolor aequabat liventia currus equorum                        685
  Terga, nec erectis similes inponere cristis
  Cessarat pennas, aterque tegebat amictus.
  Ceu quondam aeternae regnator noctis, ad imos
  Quum fugeret thalamos, Hennaea virgine rapta,
  Egit nigrantem Stygia caligine currum.                           690
    At Cato, tum prima sparsus lanugine malas,
  Quod peperere decus Circaeo Tuscula dorso
  Moenia, Laertae quondam regnata nepoti,
  Quamquam tardatos turbata fronte Latinos
  Conlegisse gradum videt, inperterritus ipse                      695
  Ferrata calce, atque effusa largus habena
  Cunctantem inpellebat equum: negat obvius ire,
  Et trepidat cassa sonipes exterritus umbra.
  Tum, celer in pugnam dorso delatus ab alto
  Alipedem planta currum premit, atque volanti                     700
  Adsilit a tergo: cecidere et lora repente
  Et stimuli; ferrumque super cervice tremiscens
  Palluit infelix subducto sanguine Maurus.
  Ora rapit gladio, praefixaque cuspide portat.
    At saevo Mavorte ferox perrumpit anhelum                       705
  Dictator cum caede globum: miserabile visu,
  Vulneribus fessum ac multo labente cruore,
  Ductorem cernit suprema ac foeda precantem.
  Manavere genis lacrimae, clipeoque paventem
  Protegit, et natum stimulans, "Fortissime, labem                 710
  Hanc pellamus, ait; Poenoque ob mitia facta,
  Quod nullos nostris ignes disperserit arvis,
  Dignum expendamus pretium." Tunc, arte paterna
  Ac stimulis gaudens, juvenis circumdata Poenum
  Agmina deturbat gladio, campumque relaxat,                       715
  Donec Sidonius decederet aequore ductor.
  Ceu, stimulante fame, rapuit quum Martius agnum
  Averso pastore lupus, fetumque trementem
  Ore tenet presso; tum, si vestigia cursu
  Auditis celeret balatibus obvia pastor,                          720
  Jam sibimet metuens, spirantem dentibus imis
  Rejectat praedam, et vacuo fugit aeger hiatu.
  Tum demum terris, quas circumfuderat atra
  Tempestas, Stygiae tandem fugere tenebrae.
  Torpebant dextrae, et sese meruisse negabant                     725
  Servari, subitisque bonis mens aegra natabat.
  Ut, qui conlapsa pressi jacuere ruina,
  Eruta quum subito membra, et nox atra recessit,
  Connivent, solemque pavent agnoscere visu.
    Quis actis, senior, numerato milite laetus,                    730
  Collis et tuto repetebat in aggere castra.
  Ecce autem e media jam morte renata juventus,
  Clamorem tollens ad sidera, et ordine longo
  Ibat ovans, Fabiumque decus, Fabiumque salutem
  Certatim, et magna memorabant voce Parentem.                     735
  Tum, qui partitis dissederat ante maniplis,
  "Sancte, ait, o genitor, revocato ad lucis honorem
  Si fas vera queri, cur nobis castra virosque
  Dividere est licitum? patiens cur arma dedisti,
  Quae solus rexisse vales? hoc munere lapsi                       740
  Aeternas multo cum sanguine vidimus umbras.
  Ocius huc aquilas servataque signa referte.
  Hic patria est: murique Urbis stant pectore in uno.
  Tuque dolos, Poene, atque astus tandem exue notos:
  Cum solo tibi jam Fabio sunt bella gerenda."                     745
    Haec ubi dicta dedit, mille hinc (venerabile visu)
  Cespite de viridi surgunt properantius arae.
  Nec prius aut epulas, aut munera grata Lyaei
  Fas cuiquam tetigisse fuit, quam multa precatus
  In mensam Fabio sacrum libavit honorem.                          750




LIBER OCTAVUS.


ARGUMENTUM.

Fabium, qui posse vinci hostem, Romanis persuaserat, pro se quisque
laudibus ad caelum fert: Hannibal contra, jam summum militiae jus
dictatori redditum, eoque vivente omnem sibi non victoriae tantum, sed
praelii quoque spem praecisam esse, magnopere et dolet et indignatur;
1-11.

Quin etiam inopia cunctarum rerum in dies ingravescit, et milites, ex
conluvione omnium gentium mixti, Galli in primis, animo semper
fluctuantes et praedae sanguinisque cupidi, pugnam stipendiumque debitum
exposcunt, et jam consilia, vel transitionis, vel reditus in patriam
agitant; Hannon autem, qui ducem Poenorum internecivo capitalique odio
prosequitur, quantum potest et valet, inpedit, quo minus, vel
supplementum copiis ejus scribi, vel frumentum et pecuniam mitti
senatus censeat; 11-24.

Has curas, quibus Hannibal conficitur, lenit Juno, quae Annam, Didonis
sororem et Numicii fl. Nympham, blande adpellat, ut eum de prosperis,
quae instent, fatis, de fine dictaturae, comitiis consulum, temeritate
Varronis, quem, sui generis hominem, vulgus ad consulatum extrahere
nitatur, et de pugnae Cannensis eventu, certiorem faciat; 25-38.

Nympha, communis a Belo ductae originis, amoris patriae et mandatorum
sororis memor, negotium sibi demandatum non recusat, quanquam divino
in Italia honore colatur; 39-49.

Quem, unde, et quando consecuta sit, ipsa hoc modo memorat: Post
Didonis mortem Iarbas, Gaetulorum rex, Carthagine rerum potitur, et
Anna primum quidem ad Battum, Cyrenes regem, confugit; sed biennio
post, bello propterea hospiti suo a Pygmalione indicto, navem
conscendit, quae vi tempestatis in litus Italiae ejicitur; 49-68.

Ibi in terra prorsus sibi ignota oberrans obviam venit Aeneae, a quo
benigne hospitio excepta Didonem, dolore confectam, in ardentem rogum
adscendisse refert; 69-159.

Sed a sorore in somnis admonita, ut insidias vitaret, quas Lavinia
strueret, intempesta nocte fuga sibi consulit, ipsaque se in Numicium
praecipitat, quo facto inter Deas indigetes Latii relata colitur;
160-201.

His ordine expositis, Anna, Junonis voluntati morem gerens, ejus
verbis optatissimum de subita, quae inpendeat, rerum mutatione, nuntium
Hannibali adfert; 202-224.

Is animum revocat, et e Campania, monitu deae, in Apuliam castra movet;
225-241.

Interea Romae comitiis consulum indictis, C. Terentius Varro, homo non
humili solum, sed sordido etiam loco ortus, haud parum callide auram
favoris popularis ex dictatoria invidia principumque insectatione
petit, et suffragiis turbae forensis, quae aeternam fastis labem
adspergunt, consul creatur; 242-257.

Is, qui melior lingua quam dextra erat, et qui nec castra, nec hostem
unquam viderat, extemplo ab urbe signa movere statuit; concionesque
multas ac feroces habet, denunciantes, bellum arcessitum in Italiam ab
nobilibus, mansurumque in visceribus reipublicae, si plures Fabios
imperatores haberet; se, quo die hostem vidisset, Poenorum bello aeque
ac inpotenti Patrum dominationi finem adlaturum, et Hannibalem mox,
Fabio spectante, in triumpho ducturum; 258-277.

Collega ejus, L. Aemilius Paulus, qui cum L. Livio olim consul fuerat,
et ab iis, qui gloriam perfecti belli Illyrici ipsi invidebant,
adcusatus damnatione collegae, et sua prope, ambustus evaserat, etsi
perniciem patriae imminentem animo praesagit, et tam nobilitate, quam
virtute excellit, nihil tamen inclementer in Varronem dicere conatur;
278-297.

Eum proficiscentem hortatur Fabius, ut, quum non minus ipsi certaminis
cum Varrone, quam cum Hannibale futurum sit, nec alia ratione saluti
reipublicae, quae tota ab ipso pendeat, consuli possit, utrisque ducibus
unus fortiter resistat, sibique persuadeat, Poenum imperatorem, qui in
aliena, in hostili terra, inter omnia inimica infestaque, procul ab
domo, procul ab patria sit, summaque commeatus et pecuniae inopia
laboret, superari posse ab eo, quem ratio agentem ducat, non fortuna,
quique nec occasioni suae desit, nec suam occasionem hosti det;
298-326.

Ad ea paucis verbis maestoque vultu respondet consul, se quidem, quam
possit, solertissime omnia e republ. fide sua facturum, et, quae una
salutis sit via, eadem ratione bellum adversus Hannibalem gesturum,
qua Fabius gesserit; sed, quum irati dii alterum quasi consulem
Romanis, alterum Poenis dederint, et ne ipse quidem Carthaginiensium
senatus, vel magis sibi discordem collegam adjungere, vel infestiorem
reipubl. Rom. pestem inmittere potuerit, consilia amici magis sana et
salubria, quam explicatu facilia esse, et, si vana idcirco praecepta
surdis caneret auribus, atque adversi quid adcideret, hostium se telis
potius, quam iterum suffragiis iratorum civium, caput objecturum;
327-348.

Non ita multo post consules ad nobilitandas clade Romana Cannas,
Apuliae vicum, cui Hannibal castra jam admoverat, proficiscuntur, et in
unum locum cogunt exercitum numero amplissimum (349), et ex Latinis
(356), Sabinis (412), Picentibus (424), Umbris (446), Etruscis (468),
Marsis (495), Pelignis (510) Campanis, Marrucinis, Frentanis, Vestinis
(512) Samnitibus (562) Brutiis, Lucanis, Hirpinis, Calabris,
Salentinis, Picentinis (568), Gallis Cisalpinis, Boiis, Anamanis,
Cenomanis, Venetis, Lingonibus, Liguribus, Morinis, Euganeis, Carnis,
Vagennis (588), Siculis et Ilvae ins. incolis (613) conscriptum, quorum
populorum urbes una cum ducibus, Scauro, 370, Scaevola, 384, Sulla,
393, Tullio, 404, Nerone, 413, Curione, 425, Pisone, 463, Galba, 469,
Scipione, 546, Cethego, 575, et Bruto, 607, recensentur; 356-621.

Castris autem vix ad Cannas locatis, varia deorum iram declarant
prodigia; (622-655). Unde milites, vultu sensibusque adtoniti, et
omnia truci clamore complentes, cladem Romanis inminentem, Pauli
Serviliique mortem, fugam Varronis, et tot equitum peditumque stragem
ominantur; 656-676.


  Primus Agenoridum cedentia terga videre
  Aeneadis dederat Fabius: Romana parentem
  Solum castra vocant; solum vocat Hannibal hostem,
  Inpatiensque morae fremit: ut sit copia Martis,
  Exspectanda viri fata, optandumque sub armis                       5
  Parcarum auxilium: namque, hac spirante senecta,
  Nequidquam sese Latium sperare cruorem.
  Jam vero concors miles, signisque relatis
  Indivisus honos, iterumque et rursus eidem
  Soli obluctandum Fabio, majoribus aegrum                          10
  Angebant curis. Lentando fervida bella
  Dictator, quum multa adeo, tum miles egenus
  Cunctarum ut rerum Tyrius foret, arte sedendi
  Egerat, et, quanquam finis pugnaque manuque
  Haud dum partus erat, jam bello vicerat hostem.                   15
    Quin etiam ingenio fluxi, sed prima feroces,
  Vaniloquum, Celtae, genus ac mutabile mentis,
  Respectare domos: maerebant, caede sine ulla
  (Insolitum sibi) bella geri, siccasque cruore
  Inter tela siti Mavortis hebescere dextras.                       20
  His super, internae labes, et civica vulnus
  Invidia augebant: laevus conatibus Hannon
  Ductoris, non ulla domo submittere Patres
  Auxilia, aut ullis opibus juvisse sinebat.
    Quis lacerum curis, et rerum extrema paventem                   25
  Ad spes armorum, et furialia vota reducit
  Praescia Cannarum Juno, atque elata futuris.
  Namque hac adcitam stagnis Laurentibus Annam
  Adfatur voce, et blandis hortatibus inplet:
  "Sanguine cognato juvenis tibi, Diva, laborat                     30
  Hannibal, a vestro nomen memorabile Belo.
  Perge, age, et insanos curarum comprime fluctus.
  Excute sollicito Fabium: sola illa Latinos
  Sub juga mittendi mora: jam discingitur armis.
  Cum Varrone manus, et cum Varrone serenda                         35
  Praelia: ne desit fatis ad signa movenda.
  Ipsa adero: tendat jam dudum in Iapyga campum.
  Huc Trebiae rursum et Trasymeni fata sequentur."
    Tum Diva, Indigetis castis contermina lucis,
  "Haud, inquit, tua jus nobis praecepta morari:                    40
  Sit fas, sit tantum, quaeso, retinere favorem
  Antiquae patriae, mandataque magna sororis,
  Quanquam inter Latios Annae stet numen honores.
  Multa retro rerum jacet, atque ambagibus aevi
  Obtegitur densa caligine mersa vetustas,                          45
  Cur Sarrana dicent Oenotri numina templo,
  Regnisque Aeneadum germana colatur Elissae.
  Sed pressis stringam revocatam ab origine famam
  Narrandi metis, breviterque antiqua revolvam."
    Iliaco postquam deserta est hospite Dido,                       50
  Et spes abrupta e medio, in penetralibus atram
  Festinat furibunda pyram: tum conripit ensem
  Certa necis, profugi donum exitiale mariti.
  Despectus taedae regnis se inponit Iarbas,
  Et tepido fugit Anna rogo. Quis rebus egenis                      55
  Ferret opem, Nomadum late terrente tyranno?
    Battus Cyrenen molli tum forte fovebat
  Imperio, mitis Battus, lacrimasque dedisse
  Casibus humanis facilis; qui, supplice visa,
  Intremuit regum eventus, dextramque tetendit.                     60
  Atque ea, dum flavas bis tondet messor aristas,
  Servata interea sedes: nec longius uti
  His opibus Battoque fuit: nam ferre per aequor
  Exitium miserae jam Pygmaliona docebat.
  Ergo agitur pelago, Divis inimica sibique,                        65
  Quod se non dederit comitem in suprema sorori:
  Donec jactatam laceris (miserabile) velis
  Fatalis turbo in Laurentes expulit oras.
  Non caeli, non illa soli, non gnara colentum,
  Sidonis in Latia trepidabat naufraga terra.                       70
    Ecce autem Aeneas, sacro comitatus Iulo,
  Jam regni compos, noto sese ore ferebat.
  Qui terrae defixam oculos et multa timentem,
  Ac deinde adlapsam genibus lacrimantis Iuli
  Adtollit, mitique manu intra limina ducit.                        75
  Atque ubi jam casus adversorumque pavorem
  Hospitii lenivit honos, tum discere maesta
  Exposcit cura letum infelicis Elissae.
  Cui sic, verba trahens largis cum fletibus, Anna
  Incipit, et blandas addit pro tempore voces:                      80
  "Nate Dea, solus regni lucisque fuisti
  Germanae tu causa meae: mors testis, et ille
  (Heu! cur non idem mihi tum?) rogus. Ora videre
  Postquam est ereptum miserae tua, litore sedit
  Interdum, stetit interdum, ventosque secuta                       85
  Infelix oculis magno clamore vocabat
  Aenean, comitemque tuae se inponere solam
  Orabat paterere rati: mox turbida anhelum
  Retulit in thalamos cursum, subitoque tremore
  Substitit, et sacrum timuit tetigisse cubile.                     90
  Inde amens, nunc sideream fulgentis Iuli
  Effigiem fovet amplexu; nunc tota repente
  Ad vultus conversa tuos, ab imagine pendet,
  Conqueriturque tibi, et sperat responsa remitti.
  Non unquam spem ponit amor: jam tecta domumque                    95
  Deserit, et rursus portus furibunda revisit,
  Si qui te referant converso flamine venti.
  Ad magicas etiam fallax atque inproba gentis
  Massylae levitas descendere conpulit artes.
  Heu sacri vatum errores! dum numina noctis                       100
  Eliciunt, spondentque novis medicamina curis,
  Quod vidi decepta nefas! congessit in atram
  Cuncta tui monimenta pyram, et non prospera dona."
    Tum sic Aeneas dulci repetitus amore:
  "Tellurem hanc juro, vota inter nostra frequenter                105
  Auditam vobis, juro caput, Anna, tibique,
  Germanaeque tuae dilectum mitis Iuli,
  Respiciens, aegerque animi tum regna reliqui
  Vestra, nec abscessem thalamo, ni magna minatus,
  Meque sua ratibus dextra inposuisset, et alto                    110
  Egisset rapidis classem Cyllenius Euris.
  Sed cur, (heu seri monitus!) cur tempore tali
  Incustodito saevire dedistis amori?"
    Contra sic infit, volvens vix murmur anhelum
  Inter singultus, labrisque trementibus Anna:                     115
  "Nigro forte Jovi, cui tertia regna laborant,
  Atque atri sociae thalami nova sacra parabam,
  Quis aegram mentem et trepidantia corda levaret
  Infelix germana tori, furvasque trahebam
  Ipsa manu, properans ad visa pianda, bidentes.                   120
  Namque asper somno dirus me inpleverat horror,
  Terque suam Dido, ter cum clamore vocarat,
  Et laeta exsultans ostenderat ora Sychaeus.
  Quae dum abigo menti, et, sub lucem ut visa secundent,
  Oro caelicolas, ac vivo purgor in amni;                          125
  Illa, cito passu pervecta ad litora, mutae
  Oscula, qua steteras, bis terque infixit arenae.
  Deinde amplexa sinu late vestigia fovit,
  Ceu cinerem orbatae pressant ad pectora matres."
    Tum rapido praeceps cursu, resolutaque crinem,                 130
  Evasit propere in celsam, quam struxerat ante
  Magna mole, pyram: cujus de sede dabatur
  Cernere cuncta freta et totam Carthaginis urbem.
  Hic Phrygiam vestem et baccatum induta monile,
  Postquam illum infelix hausit, quo munera primum                 135
  Sunt conspecta, diem, et convivia mente reduxit,
  Festasque adventu mensas, teque ordine Trojae
  Narrantem longos se pervigilante labores,
  In portus amens rorantia lumina flexit.
    "Di longae noctis, quorum jam numina nobis                     140
  Mors instans majora facit, precor, inquit, adeste,
  Et placidi victos ardore admittite manes.
  Aeneae conjux, Veneris nurus, ulta maritum,
  Vidi constructas nostrae Carthaginis arces.
  Nunc ad vos magni descendet corporis umbra.                      145
  Me quoque fors dulci quondam vir notus amore
  Exspectat, curas cupiens aequare priores."
    Haec dicens ensem media in praecordia adegit,
  Ensem Dardanii quaesitum in pignus amoris.
  Viderunt comites, tristique per atria planctu                    150
  Concurrunt: magnis resonant ululatibus aedes.
  "Adcepi infelix, dirisque exterrita fatis,
  Ora manu lacerans, lymphato regia cursu
  Tecta peto, celsosque gradus evadere nitor.
  Ter diro fueram conata incumbere ferro,                          155
  Ter cecidi exanimae membris revoluta sororis.
  Jamque ferebatur vicina per oppida rumor.
  Tum Cyrenaeam fatis agitantibus urbem
  Devenio; hinc vestris pelagi vis adpulit oris."
    Motus erat, placidumque animum mentemque quietam               160
  Troius in miseram rector susceperat Annam.
  Jamque omnes luctus, omnesque e pectore curas
  Dispulerat, Phrygiis nec jam amplius advena tectis
  Illa videbatur. Tacito nox atra sopore
  Cuncta per et terras et lati stagna profundi                     165
  Condiderat, tristi quum Dido aegerrima vultu
  Has visa in somnis germanae effundere voces:
  "His, soror, in tectis longae indulgere quieti,
  Heu! nimium secura, potes? nec, quae tibi fraudes
  Tendantur, quae circumstent discrimina, cernis?                  170
  Ac nondum nostro infaustos generique soloque
  Laomedonteae noscis telluris alumnos?
  Dum caelum rapida stellas vertigine volvet,
  Lunaque fraterno lustrabit lumine terras;
  Pax nulla Aeneadas inter Tyriosque manebit.                      175
  Surge, age; jam tacitas suspecta Lavinia fraudes
  Molitur, dirumque nefas sub corde volutat.
  Praeterea (ne falsa putes haec fingere somnum)
  Haud procul hinc parvo descendens fonte Numicus
  Labitur, et leni per valles volvitur amne.                       180
  Huc rapies, germana, viam, tutosque receptus.
  Te sacra excipient hilares in flumina Nymphae,
  Aeternumque Italis numen celebrabere in oris."
  Sic fata in tenuem Phoenissa evanuit auram.
    Anna novis somno excutitur perterrita visis,                   185
  Itque timor totos gelido sudore per artus.
  Tunc, ut erat tenui corpus velamine tecta,
  Prosiluit stratis, humilique egressa fenestra
  Per patulos currit plantis pernicibus agros;
  Donec arenoso (sic fama) Numicius illam                          190
  Suscepit gremio, vitreisque abscondidit antris.
    Orta dies totum radiis inpleverat orbem,
  Quum nullam Aeneadae thalamis Sidonida nacti,
  Et Rutulum magno errantes clamore per agrum,
  Vicini ad ripas fluvii manifesta sequuntur                       195
  Signa pedum; dumque inter se mirantur, ab alto
  Amnis aquas cursumque rapit: tum sedibus imis
  Inter caeruleas visa est residere sorores
  Sidonis, et placido Teucros adfarier ore.
  Ex illo primis anni celebrata diebus                             200
  Per totam Ausoniam venerando numine culta est.
    Hanc postquam in tristes Italum Saturnia pugnas
  Hortata est, celeri superum petit aethera curru,
  Optatum Latii tandem potura cruorem.
  Diva Deae parere parat, magnumque Libyssae                       205
  Ductorem gentis nulli conspecta petebat.
  Ille, virum coetu tum forte remotus ab omni,
  Incertos rerum eventus bellique volutans,
  Anxia ducebat vigili suspiria voce.
  Cui Dea sic dictis curas solatur amicis:                         210
  "Quid tantum ulterius, rex o fortissime gentis
  Sidoniae, ducis cura aegrescente dolorem?
  Omnis jam placata tibi manet ira Deorum,
  Omnis Agenoridis rediit favor. Eia, age, segnes
  Rumpe moras, rape Marmaricas in praelia vires.                   215
  Mutati fasces: jam bellum atque arma Senatus
  Ex inconsulto posuit Tirynthius heros,
  Cumque alio tibi Flaminio sunt bella gerenda.
  Me tibi, ne dubites, summi matrona Tonantis
  Misit; ego Oenotris aeternum numen in oris                       220
  Concelebror, vestri generata e sanguine Beli.
  Haud mora sit; rapido belli rape fulmina cursu,
  Celsus Iapygios qua se Garganus in agros
  Explicat: haud longe tellus; huc dirige signa."
  Dixit, et in nubes humentia sustulit ora.                        225
    Cui dux, promissae revirescens pignore laudis:
  "Nympha, decus generis, quo non sacratius ullum
  Numen, ait, nobis, felix oblata secundes.
  Ast ego te, compos pugnae, Carthaginis arce
  Marmoreis sistam templis, juxtaque dicabo                        230
  Aequatam gemino simulacri munere Dido."
  Haec fatus socios stimulat tumefactus ovantes:
  "Pone graves euras tormentaque lenta sedendi,
  Fatalis Latio miles: placavimus iras
  Caelicolum; redeunt Divi: finita maligno                         235
  Hinc Fabio imperia et mutatos consule fasces
  Nuntio: nunc dextras mihi quisque, atque illa referto
  Quae Marte exclusus promittere magna solebas.
  En, numen patrium spondet majora peractis.
  Vellantur signa, ac Diva ducente petamus                         240
  Infaustum Phrygibus Diomedis nomine campum."
    Dumque Arpos tendunt instincti pectora Poeni,
  Subnixus rapto plebeii muneris ostro,
  Saevit jam rostris Varro, ingentique ruinae
  Festinans aperire locum, fata admovet Urbi.                      245
  Atque illi sine luce genus, surdumque parentum
  Nomen, et inmodice vibrabat in ore canoro
  Lingua procax: hinc auctus opes, largusque rapinae
  Infima dum vulgi fovet, oblatratque Senatum;
  Tantum in quassata bellis caput extulit urbe,                    250
  Momentum ut rerum, et fati foret arbiter unus,
  Quo conservari Latium victore puderet.
  Hunc Fabios inter, sacrataque nomina Marti
  Scipiadas, interque Jovi spolia alta ferentem
  Marcellum, fastis labem suffragia caeca                          255
  Addiderant, Cannasque malum exitiale fovebat
  Ambitus, et Graio funestior aequore campus.
    Idem, ut turbarum sator, atque adcendere sollers
  Invidiam, pravusque togae, sic debilis arte
  Belligera, Martemque rudis versare, nec ullo                     260
  Spectatus ferro, lingua sperabat adire
  Ad dextrae decus, atque e rostris bella ciebat.
  Ergo alacer, Fabiumque morae increpitare professus,
  Ad vulgum in Patres et ovantia verba ferebat:
  "Vos, quorum imperium est, consul praecepta modumque             265
  Bellandi posco: sedeone, an montibus erro,
  Dum mecum Garamas et adustus corpora Maurus
  Dividit Italiam? an ferro, quo cingitis, utor?
  Exaudi, bone Dictator, quid Martia plebes
  Inperitet: pelli Libyas, Romamque levari                         270
  Hoste jubet. Num festinant, quos plurima passos
  Tertius exurit lacrimosis casibus annus?
  Ite igitur, capite arma, viri: mora sola triumpho
  Parvum iter est. Quae prima dies ostenderit hostem,
  Et Patrum regna et Poenorum bella resolvet.                      275
  Ite alacres, Latia devinctum colla catena
  Hannibalem Fabio ducam spectante per Urbem."
    Haec postquam increpuit, portis arma incitus effert,
  Inpellitque moras; veluti quum carcere rupto
  Auriga indocilis totas effundit habenas,                         280
  Et praeceps trepida pendens in verbera planta
  Inpar fertur equis; fumat male concitus axis,
  Ac frena incerto fluitant discordia curru.
  Cernebat Paullus (namque huic communia Campus
  Jura atque arma tulit) labi, mergente sinistro                   285
  Consule, res, pessumque dari: sed mobilis ira
  Turbati vulgi, signataque mente cicatrix
  Undantes aegro frenabat corde dolores.
  Nam quum perdomita est armis juvenilibus olim
  Illyris ora viri, nigro adlatraverat ore                         290
  Victorem Invidia, et ventis jactarat iniquis.
  Hinc inerat metus et durae reverentia plebis.
  Sed genus admotum Superis, summumque per altos
  Adtingebat avos caelum: numerare parentem
  Assaracum retro praestabat Amulius auctor,                       295
  Assaracusque Jovem: nec, qui spectasset in armis,
  Abnueret genus. Huic Fabius jam castra petenti:
    "Si tibi cum Tyrio credis fore maxima bella
  Ductore, invitus vocem hanc e pectore rumpam;
  Frustraris, Paulle, Ausoniam: te praelia dira,                   300
  Teque hostis castris gravior manet; aut ego multo
  Nequidquam didici casus praenoscere Marte.
  Spondentem audivi (piget, heu! taedetque senectae,
  Si, quas prospicio, restat passura ruinas!)
  Cum duce tam fausti Martis, qua viderit hora,                    305
  Sumturum pugnam. Quantum nunc, Paulle, supremo
  Absumus exitio, vocem hanc si consulis ardens
  Audivit Poenus! jam latis obvia, credo,
  Stat campis acies, exspectaturque sub ictu
  Alter Flaminius. Quantos, insane, ciebis                         310
  Varro, viros! tu, (pro Superi!) tu protinus arma?
  Tu campum noscas ante, exploresque trahendo,
  Qui ritus hostis: tu non, quae copia rerum,
  Quae natura loci, quod sit, rimabere sollers,
  Armorum genus? et stantem super omnia tela                       315
  Fortunam adspicies? Fer, Paulle, in devia recti
  Pectora: cur, uni patriam si adfligere fas est,
  Uni sit servare nefas? Eget inprobus arto
  Jam victu Libys, et, belli fervore retuso,
  Laxa fides socium est: non hic domus hospita tecto               320
  Invitat patrio, non fidae moenibus urbes
  Excipiunt, renovatque pari se pube juventus.
  Tertia vix superest, crudo quae venit Ibero,
  Turba virum. Persta, et cauti meditamina belli
  Lentus ama: si qua interea invitaverit aura,                     325
  Adnueritque Deus, velox adcede secundis."
    Cui breviter maesto consul sic ore vicissim:
  "Mecum erit haec prorsus pietas, mentemque feremus
  In Poenos, invicte, tuam: nec me unica fallit
  Cunctandi ratio, qua te grassante senescens                      330
  Hannibal obpressum vidit considere bellum.
  Sed quaenam ira Deum? consul datus alter, opinor,
  Ausoniae est, alter Poenis: trahit omnia secum,
  Et metuit demens, alio ne consule Roma
  Concidat: e Tyrio consortem adcite Senatu;                       335
  Non tam saeva volet: nullus, qui portet in hostem,
  Subficit insano sonipes: incedere noctis,
  Quae tardent cursum, tenebras dolet, itque superbus
  Tantum non strictis mucronibus, ulla retardet
  Ne pugnas mora, dum vagina ducitur ensis.                        340
  Tarpeiae rupes, cognataque sanguine nobis
  Tecta Jovis, quaeque arce sua nunc stantia linquo
  Moenia felicis patriae, quocumque vocabit
  Summa salus, testor, spreto discrimine iturum.
  Sed si surda mihi pugnabunt castra monenti,                      345
  Haud ego vos ultra, nati, dulcemque morabor
  Assaraci de gente domum, similemve videbit
  Varroni Paullum redeuntem saucia Roma."
    Sic tum diversa turbati mente petebant
  Castra duces: at praedictis jam sederat arvis                    350
  Aetolos Poenus servans ad praelia campos.
  Non alias majore virum, majore sub armis
  Agmine cornipedum concussa est Itala tellus.
  Quippe extrema simul gentique Urbique timebant,
  Nec spes certandi plus uno Marte dabatur.                        355
    Faunigenae socio bella invasere Sicano
  Sacra manus Rutuli, servant qui Daunia regna,
  Laurentique domo gaudent, et fonte Numici:
  Quos Castrum, Phrygibusque gravis quondam Ardea misit,
  Quos celso devexa jugo Junonia sedes                             360
  Lanuvium, atque altrix casti Collatia Bruti;
  Quique inmite nemus Triviae, quique ostia Tusci
  Amnis amant, tepidoque fovent Almone Cybeben.
    Hinc Tibur, Catille, tuum, sacrisque dicatum
  Fortunae Praeneste jugis, Antemnaque prisco                      365
  Crustumio prior, atque habiles ad aratra Labici.
  Nec non sceptriferi qui potant Thybridis undam,
  Quique Anienis habent ripas, gelidoque rigantur
  Simbruvio, rastrisque domant Aequicula rura.
    His Scaurus monitor, tenero tunc Scaurus in aevo;              370
  Sed jam signa dabat nascens in secula virtus.
  Non illis solitum crispare hastilia campo,
  Nec mos pennigeris pharetram inplevisse sagittis;
  Pila volunt, brevibusque habiles mucronibus enses:
  Aere caput tecti surgunt super agmina cristis.                   375
    At quos ipsius mensis seposta Lyaei
  Setia, et incelebri miserunt valle Velitrae,
  Quos Cora, quos spumans inmiti Signia musto,
  Et quos pestifera Pomptini uligine campi,
  Qua Saturae nebulosa palus restagnat, et atro                    380
  Liventes coeno per squalida turbidus arva
  Cogit aquas Ufens, atque inficit aequora limo,
  Ducit avis pollens, nec dextra indignus avorum
  Scaevola, cui dirae caelatur laudis honora
  Effigie clipeus: flagrant altaribus ignes.                       385
  Tyrrhenum valli medio stat Mucius ira
  In semet versa, saevitque in imagine virtus.
  Tunc ictus specie pavitare hoc bella magistro
  Cernitur, effugiens ardentem Porsena dextram.
    Quis Circaea juga, et scopulosi verticis Anxur,                390
  Hernicaque inpresso raduntur vomere saxa,
  Quis putri pinguis sulcaris Anagnia gleba,
  Sulla Ferentinis Privernatumque maniplis
  Ducebat simul excitis; Soraeque juventus
  Addita fulgebat telis: hic Scaptia pubes,                        395
  Hic Fabrateriae vulgus; nec monte nivoso
  Descendens Atina aberat, detritaque bellis
  Suessa, atque a duro Frusino haud inbellis aratro.
  At, qui Fibreno miscentem flumina Lirim
  Sulfureum, tacitisque vadis ad litora lapsum                     400
  Adcolit, Arpinas, adcita pube Venafro
  Ac Larinatum dextris, socia hispidus arma
  Conmovet, atque viris ingens exhaurit Aquinum.
    Tullius aeratas raptabat in agmina turmas,
  Regia progenies, et Tullo sanguis ab alto.                       405
  Indole pro! quanta juvenis, quantumque daturus
  Ausoniae populis ventura in secula civem!
  Ille, super Gangen, super exauditus et Indos,
  Inplebit terras voce, et furialia bella
  Fulmine compescet linguae, nec deinde relinquet                  410
  Par decus eloquio cuiquam sperare nepotum.
    Ecce inter primos Therapnaeo a sanguine Clausi
  Exsultat rapidis Nero non imitabilis ausis.
  Hunc Amiterna cohors, et Bactris nomina ducens
  Casperia, hunc Foruli, magnaeque Reate dicatum                   415
  Caelicolum Matri, nec non habitata pruinis
  Nursia, et a Tetrica comitantur rupe cohortes.
  Cunctis hasta decus, clipeusque refertur in orbem,
  Conique inplumes, ac laevo tegmina crure.
  Ibant, et laeti pars Sancum voce canebant,                       420
  Auctorem gentis; pars laudes ore ferebant,
  Sabe, tuas, qui de proprio cognomine primus
  Dixisti populos magna ditione Sabinos.
    Quid, qui Picenae stimulat telluris alumnos,
  Horridus et squamis et equina Curio crista?                      425
  Pars belli quam magna venit! non aequore verso
  Tam creber fractis albescit fluctus in undis;
  Nec coetu leviore, ubi mille per agmina virgo
  Lunatis acies imitatur Martia peltis,
  Perstrepit et tellus et Amazonius Thermodon.                     430
    Hic et, quos pascunt scopulosae rura Numanae,
  Et quis litoreae fumant altaria Cuprae,
  Quique Truentinas servant cum flumine turres,
  Cernere erat: clipeata procul sub sole corusco
  Agmina sanguinea vibrant in nubila luce.                         435
  Stat fucare colos nec Sidone vilior Ancon,
  Murice nec Libyco; statque humectata Vomano
  Hadria, et inclemens hirsuti signifer Ascli.
  Hoc Picus, quondam nomen memorabile ab alto
  Saturno, statuit genitor, quem carmine Circe                     440
  Exutum formae volitare per aethera jussit,
  Et sparsit plumis croceum fugientis honorem.
  Ante, ut fama docet, tellus possessa Pelasgis,
  Quis Aesis regnator erat, fluvioque reliquit
  Nomen, et a sese populos tum dixit Asilos.                       445
    Sed non ruricolae firmarunt robore castra
  Deteriore, cavis venientes montibus, Umbri.
  Hos Aesis Sapisque lavant, rapidasque sonanti
  Vertice contorquens undas per saxa Metaurus,
  Et lavat ingentem perfundens flumine sacro                       450
  Clitumnus taurum, Narque albescentibus undis
  In Thybrim properans, Tiniaeque inglorius humor,
  Et Clanis, et Rubico, et Senonum de nomine Sena.
  Sed pater ingenti medios inlabitur amne
  Albula, et admota perstringit moenia ripa.                       455
  His urbes Arna, et laetis Mevania pratis,
  Hispellum, et duro monti per saxa recumbens
  Narnia, et infestum nebulis humentibus olim
  Iguvium, patuloque jacens sine moenibus arvo
  Fulginia: his populi fortes, Amerinus, et armis                  460
  Vel rastris laudande Camers, his Sassina dives
  Lactis, et haud parci Martem coluisse Tudertes.
  Ductor Piso viros spernaces mortis agebat
  Ora puer, pulcherque habitum; sed corde sagaci
  Aequabat senium, atque astu superaverat annos.                   465
  Is primam ante aciem pictis radiabat in armis,
  Arsacidum ut fulvo micat ignea gemma monili.
    Jamque per Etruscos legio completa maniplos
  Rectorem magno spectabat nomine Galbam.
  Huic genus orditur Minos, inlusaque tauro                        470
  Pasiphae, clarique dehinc stant ordine patres.
  Lectos Caere viros, lectos Cortona superbi
  Tarcontis domus, et veteres misere Graviscae.
  Nec non Argolico dilectum litus Haleso
  Alsium, et obsessae campo squalente Fregenae.                    475
  Adfuit et sacris interpres fulminis alis
  Faesula, et antiquus Romanis moenibus horror
  Clusinum vulgus, quum, Porsena magne, jubebas
  Nequidquam, pulsos Romae inperitare Superbos.
    Tunc quos a niveis exegit Luna metallis,                       480
  Insignis portu, quo non spatiosior alter
  Innumeras cepisse rates, et claudere pontum,
  Maeoniaeque decus quondam Vetulonia gentis.
  Bissenos haec prima dedit praecedere fasces,
  Et junxit totidem tacito terrore secures:                        485
  Haec altas eboris decoravit honore curules,
  Et princeps Tyrio vestem praetexuit ostro:
  Haec eadem pugnas adcendere protulit aere.
  His mixti Nepesina cohors, Aequique Falisci,
  Quique tuos, Flavina, focos, Sabatia quique                      490
  Stagna tenent, Ciminique lacum, qui Sutria tecta
  Haud procul, et sacrum Phoebo Soracte frequentant.
  Spicula bina gerunt; capiti cudone ferino
  Sat cautum: Lycios damnant hastilibus arcus.
    Hae bellare acies norant: at Marsica pubes                     495
  Et bellare manu, et chelydris cantare soporem,
  Vipereumque herbis hebetare et carmine dentem.
  Aeetae prolem Anguitiam mala gramina primam
  Monstravisse ferunt, tactuque domare venena,
  Et lunam excussisse polo, stridoribus amnes                      500
  Frenantem, ac silvis montes nudasse vocatis.
  Sed populis nomen posuit metuentior hospes,
  Quum fugeret Phrygias trans aequora Marsya Crenas,
  Mygdoniam Phoebi superatus pectine loton.
  Marruvium, veteris celebratum nomine Marri,                      505
  Urbibus est illis caput, interiorque per udos
  Alba sedet campos, pomisque rependit aristas.
  Cetera in obscuro famae, et sine nomine, vulgi
  Sed numero castella valent: conjungitur acer
  Pelignus, gelidoque rapit Sulmone cohortes.                      510
    Nec cedit studio Sidicinus sanguine miles,
  Quem genuere Cales. Non parvus conditor urbi
  (Ut fama est) Calais, Boreae quem rapta per auras
  Orithyia vago Geticis nutrivit in antris.
  Haud ullo levior bellis Vestina juventus                         515
  Agmina densavit, venatu dura ferarum:
  Quae, Fiscelle, tuas arces, Pinnamque virentem,
  Pascuaque haud tarde redeuntia tondet Aveiae.
  Marrucina simul Frentanis aemula pubes
  Corfini populos, magnumque Teate trahebat.                       520
  Omnibus in pugna fertur sparus, omnibus alto
  Adsuetae volucrem caelo demittere fundae.
  Pectora pellis obit caesi venatibus ursi.
    Jam vero, quos dives opum, quos dives avorum
  E toto dabat ad bellum Campania tractu,                          525
  Ductorum adventu vicinis sedibus Osci
  Servabant; Sinuessa tepens, fluctuque sonorum
  Vulturnum, quasque evertere silentia, Amyclae,
  Fundique, et regnata Lamo Caieta, domusque
  Antiphatae compressa freto, stagnisque palustre                  530
  Liternum, et quondam fatorum conscia Cyme.
  Illic Nuceria et Gaurus: navalibus acta
  Prole Dicarchea, multo cum milite Graia
  Illic Parthenope, ac Poeno non pervia Nola,
  Allifae, et Clanio contemtae semper Acerrae:                     535
  Sarrastis etiam populos totasque videres
  Sarni mitis opes: illic, quos sulfure pingues
  Phlegraei legere sinus, Misenus, et ardens
  Ore giganteo sedes Ithacesia Baii.
  Non Prochyte, non ardentem sortita Typhoea                       540
  Inarime, non antiqui saxosa Telonis
  Insula, nec parvis aberat Calatia muris;
  Surrentum, et pauper sulci cerealis Abella:
  In primis Capua, heu! rebus servare serenis
  Inconsulta modum, et pravo peritura tumore.                      545
    Laetos rectoris formabat Scipio bello.
  Ille viris pila, et ferro circumdare pectus
  Addiderat: leviora domo de more parentum
  Gestabant tela, ambustas sine cuspide cornos;
  Aclydis usus erat, factaeque ad rura bipennes.                   550
    Ipse inter medios venturae ingentia laudis
  Signa dabat, vibrare sudem, tramittere saltu
  Murales fossas, undosum frangere nando
  Indutus thoraca vadum: spectacula tanta
  Ante acies virtutis erant: saepe alite planta                    555
  Ilia perfossum, et campi per aperta volantem
  Ipse pedes praevertit equum: saepe arduus idem
  Castrorum spatium et saxo tramisit et hasta.
  Martia frons, facilesque comae, nec pone retroque
  Caesaries brevior: flagrabant lumina miti                        560
  Adspectu, gratusque inerat visentibus horror.
    Adfuit et Samnis, nondum vergente favore
  Ad Poenos; sed nec veteri purgatus ab ira.
  Qui Batulum Nucrasque metunt, Boviania quique
  Exagitant lustra, aut Caudinis faucibus haerent,                 565
  Et quos aut Rufrae, quos aut Aesernia, quosve
  Obscura incultis Herdonia misit ab agris.
    Bruttius haud dispar animorum, unaque juventus
  Lucanis excita jugis, Hirpinaque pubes
  Horrebat telis, et tergo hirsuta ferarum.                        570
  Hos venatus alit: lustra incoluere, sitimque
  Avertunt fluvio, somnique labore parantur.
    Additur his Calaber, Sallentinaeque cohortes,
  Nec non Brundisium, quo desinit Itala tellus.
  Parebat legio audaci permissa Cethego,                           575
  Cui socias vires, atque indiscreta maniplis
  Arma recensebant; nunc sese ostendere miles
  Leucosiae e scopulis, nunc quem Picentia Paesto
  Misit, et exhaustae mox Poeno Marte Cerillae,
  Nunc Silarus quos nutrit aquis, quo gurgite tradunt              580
  Duritiem lapidum mersis inolescere ramis.
  Ille et pugnacis laudavit tela Salerni
  Falcatos enses, et quae Buxentia pubes
  Aptabat dextris inrasae robora clavae.
  Ipse, humero exsertus gentili more parentum,                     585
  Difficili gaudebat equo, roburque juventae
  Flexi cornipedis duro exercebat in ore.
    Vos etiam adcisae desolataeque virorum
  Eridani gentes, nullo adtendente Deorum
  Votis tunc vestris, casura ruistis in arma.                      590
  Certavit Mutinae quassata Placentia bello:
  Mantua mittenda certavit pube Cremonae,
  Mantua Musarum domus, atque ad sidera cantu
  Evecta Aonio, et Smyrnaeis aemula plectris.
    Tum Verona Athesi circumflua, et undique sollers               595
  Arva coronantem nutrire Faventia pinum.
  Vercellae, fuscique ferax Pollentia villi,
  Et quondam Teucris comes in Laurentia bella
  Ocni prisca domus, parvique Bononia Rheni.
  Quique gravi remo, limosis segniter undis,                       600
  Lenta paludosae proscindunt stagna Ravennae.
  Tum Trojana manus, tellure antiquitus orti
  Euganea, profugique sacris Antenoris oris.
  Nec non cum Venetis Aquileia superfluit armis.
  Tum pernix Ligus, et sparsi per saxa Vagenni                     605
  In decus Hannibalis duros misere nepotes.
  Maxima tot populis rector fiducia Brutus
  Ibat, et hortando notum adcendebat in hostem.
  Laeta viro gravitas, ac mentis amabile pondus,
  Et sine tristitia virtus: non ille rigoris                       610
  Ingratas laudes, nec nubem frontis amabat,
  Nec famam laevo quaerebat limite vitae.
    Addiderat ter mille viros, in Marte sagittae
  Expertos, fidus Sicula regnator ab Aetna.
  Non totidem Ilva viros, sed laetos cingere ferrum,               615
  Armarat patrio, quo nutrit bella, metallo.
    Ignosset, quamvis avido committere pugnam,
  Varroni, quicumque simul tot tela videret.
  Tantis agminibus Rhoeteo litore quondam
  Fervere, quum magnae Trojam invasere Mycenae,                    620
  Mille rates vidit Leandrius Hellespontus.
    Ut ventum ad Cannas, urbis vestigia priscae,
  Defigunt diro signa infelicia vallo.
  Nec, tanta miseris jamque inpendente ruina,
  Cessarunt Superi vicinas prodere clades.                         625
  Per subitum adtonitis pila exarsere maniplis,
  Et celsae toto ceciderunt aggere pinnae,
  Nutantique ruens prostravit vertice silvas
  Garganus, fundoque imo mugivit anhelans
  Aufidus, et magno late distantia ponto                           630
  Terruerunt pavidos adcensa Ceraunia nautas.
  Quaesivit Calaber, subducta luce repente
  Inmensis tenebris, et terram et litora Sipus:
  Obseditque frequens castrorum limina bubo.
  Nec densae trepidis apium se involvere nubes                     635
  Cessarunt aquilis: non unus crine corusco
  Regnorum eversor rubuit letale cometes.
  Castra quoque et vallum rabidae sub nocte silenti
  Inrupere ferae, raptique ante ora paventum
  Adjunctos vigilis sparserunt membra per agros.                   640
    Ludificante etiam terroris imagine somnos,
  Gallorum visi bustis erumpere manes:
  Terque quaterque solo penitus tremuere revulsae
  Tarpeiae rupes: atque atro sanguine flumen
  Manavit Jovis in templis, lacrimaeque vetusta                    645
  Effigie patris large fluxere Quirini.
  Major et horrificis sese extulit Allia ripis.
  Non Alpes sedere loco, non nocte dieve
  Ingentes inter stetit Apenninus hiatus.
  Axe super medio, Libyes a parte, coruscae                        650
  In Latium venere faces, ruptusque fragore
  Horrisono polus, et vultus patuere Tonantis.
  Aetnaeos quoque contorquens e cautibus ignes
  Vesbius intonuit, scopulisque in nubila jactis
  Phlegraeus tetigit trepidantia sidera vertex.                    655
    Ecce inter medios belli praesagus, et ore
  Adtonito sensuque simul, clamoribus inplet
  Miles castra feris, et anhelat clade futura.
  Parcite, crudeles Superi, jam stragis acervis
  Deficiunt campi; video per densa volantem                        660
  Agmina ductorem Libyae, currusque citatos
  Arma virum super atque artus et signa trahentem.
  Turbinibus furit insanis, et praelia ventus
  Inque oculos inque ora rotat. Cadit inmemor aevi
  Nequidquam, Trasymene, tuis Servilius oris                       665
  Subductus. Quo, Varro, fugis? pro Juppiter! ictu
  Procumbit saxi fessis spes ultima Paulus.
  Cesserit huic Trebia exitio: pons ecce cadentum
  Corporibus struitur, reicitque cadavera fumans
  Aufidus, ac victrix insultat bellua campis.                      670
  Gestat Agenoreus nostro de more secures
  Consulis, et sparsos lictor fert sanguine fasces.
  In Libyam Ausonii portatur pompa triumphi.
  O dolor! hoc etiam, Superi, vidisse jubetis?
  Congesto, laevae quodcumque avellitur, auro                      675
  Metitur Latias victrix Carthago ruinas.




LIBER NONUS.


ARGUMENTUM.

Varro, nulla prodigiorum ratione habita, eadem, qua Hannibal,
cupiditate pugnandi flagrat; ejusque temeritas augetur praelio
tumultuario, procursu magis militum, quam jussu imperatorum, in
prohibendis praedatoribus orto, in quo Mancinus quidem aliique Romani
pereunt: sed haudquaquam par Poenis dimicatio est; 1-14.

Itaque pugna non abstinuisset, nisi furenti obstitisset Paulus consul,
cujus eo die (nam alternis imperitabant) imperium erat; 15-23.

Inpatiens morae indignatur Varro, vociferaturque, emissum hostem e
manibus, ferrum atque arma iratis et pugnandi cupientibus adimi
militibus: quibus, ut postero die, prima luce, in praelium temere
ruant, edicit; 24-37.

Paulus, futuram cladem animo praesagiens, multis eum precibus
lacrimisque obsecrat, ut, donec tirones milites, Fabiana disciplina
imbuti, omittant timorem, quem solum Hannibalis nomen ipsis injiciat,
pugnam detrectet, et, si consilia collegae respuat, monitis certe
Deorum et Sibyllae Cumanae praedictis aures praebeat; 38-65.

Nocte praeterea insequenti funestus incidit casus, quo clades Romanorum
portenditur. Satricus, Sulmone in Pelignis natus, primo bello Punico a
Xanthippo in Libya captus, regi Autololum dono datus erat, et nunc in
Italiam reductus, ut eo interprete Gaetuli uterentur; 66-79.

Is duos in Italia reliquerat filios, Mancinum et Solymum; quorum alter
in praelio illo tumultuario ceciderat; alter, vigilias ante vallum
agens, noctu exierat castris, ut fratris corpus humaret. Eodem tempore
Satricus inermis a Poenis ad Romanos transfugit, et in campo arma
quaerens, quibus se tueatur, forte fortuna in Mancini exanimum corpus
incidit; 80-95.

Ejus armis indutus obviam fit Solymo, qui fraternis exuviis conspectis
mortiferum ei infligit vulnus; 96-105.

Parens moribundus adnoscit filium, quem, diro facinore adtonitum,
erroris excusatione et venia erigere conatur, et patriae amore ductus
orat, ut ipse cum Paulo et civibus suis furorem Varronis cohibeat;
106-151.

Solymus autem doloris inpatiens, vitaeque pertaesus, gladio sibi pectus
trajicit, et, his verbis, FUGE PRAeLIA, VARRO, sanguine suo inscriptis
in clipeo, eoque e sagitta suspenso, mortuus super patris corpus
concidit; 151-177.

Hisce aliisque ominibus quum infausta omnia Romanis portendissent Dii,
duces prima luce signum pugnae proponunt, et Hannibal, oratione ad
milites habita, rerum feliciter gestarum memoria magnisque
pollicitationibus animum iis incendit, et se sola contentum gloria
illis omnia victoriae emolumenta concessurum profitetur; 178-216.

Tum transgressus Aufidum copias instruit, et in sinistro cornu Afros
duce Nealce, in dextro Hispanos et Baliares, in media acie Poenos et
Gallos, quibus ipse praeest, ad ripam fluvii elephantos, passim vero
Numidas locat, ut procursu hostes lacessant, armaque quaquaversus in
praelio circumferant; 217-243.

Interea Varro, exercitu e castris educto, milites invento clipeo,
sanguine Solymi inscripto, perterritos graviter objurgat, et dextrum
cornu ipse tenet, laevo Paulum praeficit, mediam pugnam Servilio Gemino
tuendam dat, et Scipionem cum selecta manu Numidis equitibus obponit;
244-277.

Acie utrimque directa, instar ventorum agmina concurrunt cum strepitu,
ipsique Dii caelo relicto praelio se inmiscent; 278-303.

Tum ingenti clamore sublato confertim in prima acie gladiis, nec ita
multo post in secunda eodem impetu hastis, in tertia missilibus
pugnatur; quique in ultimis stant ordinibus, clamore invicem suos
adcendunt; 304-334.

Postremo omni utrimque armorum genere, ne falarica quidem excepta,
utuntur, et atrox editur caedes; 335-353.

Ipsa pugna diu anceps est: tandem Nealces cuneos hostium perrumpit, et
cum magna strage inpellit; 354-369.

Inter Romanos fortiter pugnantes eminent Scaevola, et conjunctissimum
amicorum par, Marius ac Caper: at ille saxi ictu a Nealce, hic a
Symaetho interficiuntur; 370-410.

Inclinatam Romanorum aciem restituunt Scipio, Varro, Curio et Brutus:
sed Hannibal impetum hostium, jam ferocius procurrentium, reprimit; et
in Varronem, consulis insignibus conspicuum, inruit; 411-423.

Hunc praesenti mortis periculo eripit Scipio juvenis, qui in singulare
cum Poenorum duce certamen descendit; 424-437.

Iis congredientibus Dii, Pallas Hannibali, Mars Scipioni, propere
auxilio veniunt, ipsique acriter inter se dimicant; 438-469.

Monitu autem Iridis, a Jove missae, ira deorum mitigatur, et Pallas
invita Hannibalem, nube circumfusum, in tutiorem locum subducit;
470-485.

Absente Dea Mars praelium redintegrat: at Aeolus, precibus Junonis
motus, ventum, qui Apulis Vulturnus dicitur, et ex ipsis Aetnae
voraginibus igneam vim traxerat, Romanis inmittit; 486-500.

Is Poenorum tela adjuvat, Romanis autem multo pulvere in ipsa ora
volvendo adimit prospectum, nec arma tantum eripit, sed animam quoque
intercludit; 501-520.

Quin ne Marti quidem parcit, ejusque iram incendit in Poenos; 521-525.

De quo Dei furore Pallas graviter cum Jove expostulat: Juno autem, quae
ejus vel iracundia est, vel ingenii calliditas, marito auctor est, ut
fulmine Carthaginienses delendo, quanta sit potentia sua, palam
faciat; 526-541.

Jupiter contra inmutabilem fatorum rerumque seriem pandit, Iridemque
mittit ad Martem, qui, dicto quidem patris audiens, sed cum fremitu ex
acie excedit; 542-555.

Quo facto Hannibal, e remotiori campi loco, ubi metu Martis
delituerat, progressus, undique conligit copias, et Minucium, Fabii
olim ope servatum, hasta transfigit; 556-569.

Ejus jussu etiam elephanti in praelium rapiuntur, et e turribus, in
dorsis eorum exstructis, saxa, ignis et tela jaciuntur in hostes;
570-583.

Ex his belluis una Ufentem, dente conreptum, sublime fert; alia Tadium
excutit in altum, sed oculis ejus ense spoliata concidit; 584-598.

Multi tamen elephanti, ardentibus taedis in turres ingestis, furore
instincti in fluvium praecipites currunt; reliqui jaculis et saxis
eminus incessuntur; 599-631.

Paulus collegam, harum cladium auctorem, ejusque ignaviam acerbe
increpat, et in medios hostes ruit; 632-643.

Varro, quem sera temeritatis poenitentia subit, trepide ex acie
refugit, diuque haesitat, utrum sibi consciscat necem, an fugitivus
Romam revertatur; 644-657.


  Turbato monstris Latio, cladisque futurae
  Signa per Ausoniam prodentibus inrita Divis,
  Haud secus ac si fausta forent et prospera pugnae
  Omina venturae, consul traducere noctem
  Exsomnis, telumque manu vibrare per umbras,                        5
  Ac modo segnitie Paulum increpitare, modo acres
  Exercere tubas, nocturnaque classica velle.
  Nec minor in Poeno properi certaminis ardor.
  Erumpunt vallo, fortuna urgente sinistra;
  Consertaeque manus: jam sparsi ad pabula campis                   10
  Vicinis raptanda Macae fudere volucrem
  Telorum nubem: ante omnes invadere bella
  Mancinus gaudens, hostilique ungere primus
  Tela cruore, cadit; cadit et numerosa juventus.
  Nec pecudum fibras Varro, et contraria Paulo                      15
  Auspicia incusante Deum compesceret arma,
  Ni sors alterni juris, quo castra reguntur,
  Arbitrium pugnae properanti in fata negasset.
  Quae tamen haud valuit perituris millibus una
  Plus donasse die. Rediere in castra, gemente                      20
  Haud dubie Paulo, qui crastina jura videret
  Amenti cessura viro, frustraque suorum
  Servatas a caede animas: nam turbidus ira
  Infensusque morae dilata ob praelia ductor:
  "Siccine, sic, inquit, grates pretiumque rependis,                25
  Paule, tui capitis? meruerunt talia, qui te
  Legibus atque urnae dira eripuere minanti?
  Tradant immo hosti revocatos ilicet enses,
  Tradant arma, jube; aut pugnantum deripe dextris.
  Sed vos, quorum oculos atque ora humentia vidi,                   30
  Vertere quum consul terga, et remeare juberet,
  Ne morem et pugnae signum exspectate petendae;
  Dux sibi quisque viam rapito, quum spargere primus
  Incipiet radiis Gargana cacumina Phoebus.
  Pandam egomet propere portas: ruite ocius, atque hunc             35
  Ereptum revocate diem." Sic turbidus aegra
  Pestifero pugnae castra incendebat amore.
    At Paulus, jam non idem nec mente nec ore,
  Sed qualis stratis deleto milite campis
  Post pugnam stetit, ante oculos atque ora futuro                  40
  Obversante malo; ceu jam spe lucis ademta,
  Quum stupet exanimata parens, natique tepentes
  Nequidquam fovet extremis amplexibus artus:
  "Per toties, inquit, concussae moenia Romae,
  Perque has, nox Stygia quas jam circumvolat umbra,                45
  Insontes animas, cladi parce obvius ire:
  Dum transit Divum furor, et consumitur ira
  Fortunae, novus Hannibalis, sat, nomina ferre
  Si discit miles, nec frigidus adspicit hostem.
  Nonne vides, quum vicinis auditur in arvis,                       50
  Quam subitus linquat pallentia corpora sanguis?
  Quamque fluant arma ante tubas? cunctator et aeger,
  Ut rere, in pugnas Fabius quoscumque sub illis
  Culpatis duxit signis, nunc arma capessunt.
  At quos Flaminius.... Sed dira avertite, Divi.                    55
  Sin nostris animus monitis precibusque repugnat,
  Aures pande Deo: cecinit Cymaea per orbem
  Haec olim vates, haec te praesaga tuosque
  Vulgavit terris proavorum aetate furores.
  Jamque alter tibi, nec perplexo carmine, coram                    60
  Fata cano vates: sistis ni crastina signa,
  Firmabis nostro Phoebeae dicta Sibyllae
  Sanguine: nec Graio posthac Diomede ferentur,
  Sed te, si perstas, insignes consule campi."
  Haec Paulus, lacrimaeque oculis ardentibus ortae.                 65
    Nec non et noctem sceleratus polluit error:
  Xanthippo captus Libycis tolerarat in oris
  Servitium Satricus, mox inter praemia regi
  Autololum dono datus ob virtutis honorem.
  Huic domus et gemini fuerant Sulmone relicti                      70
  Matris in uberibus nati, Mancinus et una
  Nomine Rhoeteo Solymus: nam Dardana origo,
  Et Phrygio genus a proavo, qui, sceptra sequutus
  Aeneae, claram muris fundaverat urbem
  Ex sese dictam Solymon: celebrata colonis                         75
  Mox Italis paullatim adtrito nomine Sulmo.
  Ac tum barbaricis Satricus cum rege catervis
  Advectus, quo non spretum, si posceret usus,
  Noscere Gaetulis Latias interprete voces.
  Postquam posse datum Peligna revisere tecta,                      80
  Et patrium sperare larem; ad conamina noctem
  Advocat, ac furtim castris evadit iniquis.
  Sed fuga nuda viri: sumto nam prodere coepta
  Vitabat clipeo, et dextra remeabat inermi.
  Exuvias igitur, prostrataque corpora campo                        85
  Lustrat, et exutis Mancini cingitur armis.
    Jamque metus levior: verum, cui demta ferebat
  Exsangui spolia, et cujus nudaverat artus,
  Natus erat, paullo ante Maca prostratus ab hoste.
  Ecce sub adventum noctis, primumque soporem,                      90
  Alter natorum Solymus vestigia vallo
  Ausonio vigil extulerat, dum sorte vicissim
  Alternat portae excubias, fratrisque petebat
  Mancini stratum sparsa inter funera corpus,
  Furtiva cupiens miserum componere terra.                          95
  Nec longum celerarat iter, quum tendere in armis
  Aggere Sidonio venientem conspicit hostem.
  Quodque dabat fors in subitis necopina, sepulcro
  Aetoli condit membra occultata Thoantis.
  Inde, ubi nulla sequi propius pone arma, virumque                100
  Incomitata videt vestigia ferre per umbras,
  Prosiliens tumulo contorquet nuda parentis
  In terga haud frustra jaculum; Tyriamque sequentum
  Satricus esse manum, et Sidonia vulnera credens,
  Auctorem caeci trepidus circumspicit ictus.                      105
    Verum ubi victorem juvenili robore cursus
  Adtulit, et notis fulsit lux tristis ab armis,
  Fraternusque procul, luna prodente, retexit
  Ante oculos sese, et radiavit comminus umbo;
  Exclamat juvenis, subita flammatus ab ira:                       110
  "Non sim equidem Sulmone satus tua, Satrice, proles,
  Nec frater, Mancine, tuus, fatearque nepotem
  Pergameo indignum Solymo, si evadere detur
  Huic nostras inpune manus: tu nobile gestes
  Germani spolium ante oculos, referasque superba,                 115
  Me spirante, domus Pelignae pefidus arma?
  Haec tibi, cara parens Acca, ad solatia luctus
  Dona feram, nati ut figas aeterna sepulcro."
  Talia vociferans stricto mucrone ruebat.
    Ast illi jam tela manu, jamque arma fluebant,                  120
  Audita patria, natisque, et conjuge, et armis;
  Ac membra et sensus gelidus stupefecerat horror.
  Tum vox semianimi miseranda effunditur ore:
  "Parce, precor, dextrae, non ut mihi vita supersit
  (Quippe nefas hac velle frui); sed sanguine nostro               125
  Ne damnes, o nate, manus. Carthaginis ille
  Captivus, patrias nunc primum advectus in oras,
  Ille ego sum Satricus, Solymi genus: haud tua, nate,
  Fraus ulla est: jaceres in me quum fervidus hastam,
  Poenus eram; verum, castris elapsus acerbis,                     130
  Ad vos et carae properabam conjugis ora.
  Hunc rapui exanimi clipeum: sed jam, unice nobis,
  Haec fratris tumulis arma excusata reporta.
  Curarum tibi prima tamen sit, nate, referre
  Ductori monitus Paulo, producere bellum                          135
  Nitatur, Poenoque neget certamina Martis.
  Augurio exsultat Divum, inmensamque propinqua
  Stragem acie sperat: quaeso, cohibete furentem
  Varronem; namque hunc fama est inpellere signa.
  Sat magnum hoc miserae fuerit mihi cardine vitae                 140
  Solamen, cavisse meis: nunc ultima, nate,
  Invento simul atque amisso redde parenti
  Oscula." Sic fatus galeam exuit, atque rigentis
  Invadit nati tremebundis colla lacertis;
  Adtonito et nitens verbis sanare pudorem                         145
  Vulneris inpressi, telum excusare laborat:
  "Quis testis nostris, quis conscius adfuit actis?
  Non nox errorem nigranti condidit umbra?
  Cur trepidas? da, nate, magis, da jungere pectus.
  Absolvo pater ipse manum, atque in fine laborum                  150
  Hac condas oculos dextra, precor." At miser, imo
  Pectore suspirans, juvenis non verba vicesque
  Adloquio vocemve refert; sed sanguinis atri
  Sistere festinat cursum, laceroque ligare
  Ocius inlacrimans altum velamine vulnus.                         155
    Tandem inter gemitus miserae erupere querelae:
  "Siccine te nobis, genitor, fortuna reducit
  In patriam? sic te nato, natumque parenti
  Inpia restituit? felix o terque quaterque
  Frater, cui fatis genitorem adnoscere ademtum!                   160
  Ast ego, Sidoniis inperditus, ecce, parentem
  Vulnere cognosco: saltem hoc, Fortuna, fuisset
  Solamen culpae, dubia ut mihi signa dedisses
  Infausti generis: verum linquetur iniquis
  Non ultra Superis nostros celare labores."                       165
    Haec dum amens queritur, jam, deficiente cruore,
  In vacuas senior vitam disperserat auras.
  Tum juvenis, maestum adtollens ad sidera vultum:
  "Pollutae dextrae et facti Titania testis
  Infandi, quae nocturno mea lumine tela                           170
  Dirigis in patrium corpus, non amplius, inquit,
  His oculis et damnato violabere visu."
  Haec memorat, simul ense fodit praecordia, et, atrum
  Sustentans vulnus, mananti sanguine signat
  In clipeo mandata patris, FUGE PRAeLIA, VARRO;                   175
  Ac summi tegimen suspendit cuspide teli,
  Defletumque super prosternit membra parentem.
    Talia venturae mittebant omina pugnae
  Ausoniis Superi, sensimque abeuntibus umbris
  Conscia nox sceleris roseo cedebat Eoo.                          180
  Ductor in arma suos Libys, et Romanus in arma
  Excibant de more suos; Poenisque redibat,
  Qualis nulla dies omni surrexerit aevo.
  "Non verborum, inquit, stimulantum, Poenus, egetis,
  Herculeis iter a metis ad Iapygis agros                          185
  Vincendo emensi: nusquam est animosa Saguntos:
  Concessere Alpes: pater ipse superbus aquarum
  Ausonidum Eridanus captivo defluit alveo.
  Strage virum mersus Trebia est, atque ora sepulto
  Lydia Flaminio premitur, lateque refulgent                       190
  Ossibus, ac nullo sulcantur vomere campi.
  Clarior his titulus, plusque adlatura cruoris
  Lux oritur. Mihi magna satis, sat vera superque
  Bellandi merces sit gloria: cetera vobis
  Vincantur: quidquid diti devexit Hibero,                         195
  Quidquid in Aetnaeis jactavit Roma triumphis;
  Quin etiam Libyco si quid de litore raptum
  Condidit, in vestros veniet sine sortibus enses.
  Ferte domos, quod dextra dabit: nil ductor honoris
  Ex opibus posco: raptor per secula longa                         200
  Dardanus edomitum vobis spoliaverit orbem.
  Qui Tyria ducis Sarranum ab origine nomen,
  Seu Laurens tibi, Sigeo sulcata colono,
  Adridet tellus, seu sunt Byzacia cordi
  Rura magis, centum Cereri fruticantia culmis,                    205
  Electos optare dabo inter praemia campos.
  Addam etiam, flava Thybris quas inrigat unda,
  Captivis late gregibus depascere ripas.
  Qui vero externo socius mihi sanguine Byrsae
  Signa moves, dextram Ausonia si caede cruentam                   210
  Adtolles, hinc jam civis Carthaginis esto.
  Neu vos Garganus Daunique fefellerit ora;
  Ad muros statis Romae: licet avia longe
  Urbs agat, et nostro procul a certamine distet,
  Hic hodie ruet: atque ultra te ad praelia miles                  215
  Nulla voco: ex acie tende in Capitolia cursum."
    Haec memorat: tum, propulso munimine valli,
  Fossarum rapuere moras, aciemque locorum
  Consilio curvis adcommodat ordine ripis.
  Barbaricus laevo stetit ad certamina cornu                       220
  Bellator Nasamon, unaque inmanior artus
  Marmarides, tum Maurus atrox, Garamasque, Macesque,
  Et Massylae acies, et ferro vivere laetum
  Vulgus Adyrmachidae pariter, gens adcola Nili,
  Corpora ab inmodico servans nigrantia Phoebo;                    225
  Quis positum agminibus caput imperiumque Nealces.
  At parte in dextra, sinuat qua flexibus undam
  Aufidus, et curvo circum errat gurgite ripas,
  Mago regit. Subiere leves, quos horrida misit
  Pyrene, populi, varioque auxere tumultu                          230
  Flumineum latus: effulget caetrata juventus;
  Cantaber ante alios, nec tectus tempora Vasco,
  Ac torto miscens Baliaris praelia plumbo,
  Baetigenaeque viri. Celsus media ipse coercet
  Agmina, quae patrio firmavit milite, quaeque                     235
  Celtarum Eridano perfusis saepe catervis.
  Sed qua se fluvius retro labentibus undis
  Eripit, et nullo cuneos munimine vallat,
  Turritae moles, ac propugnacula dorso
  Bellua nigranti gestans, ceu mobilis agger,                      240
  Nutat, et erectos adtollit ad aethera muros.
  Cetera jam Numidis circumvolitare, vagosque
  Ferre datur cursus, et toto fervere campo.
    Dum Libys incenso dispensat milite vires,
  Hortandoque iterum atque iterum insatiabilis urget               245
  Factis quemque suis, et se cognoscere jactat,
  Qua dextra veniant stridentis sibila teli,
  Promittitque viris, nulli se defore testem:
  Jam Varro, exacta vallo legione, movebat
  Cladum principia; ac pallenti laetus in unda                     250
  Laxabat sedem venturis portitor umbris.
    Stant primi, quos sanguineae pendente vetabant
  Ire notae clipeo, defixique omine torpent.
  Juxta terribilis facies; miseranda jacebant
  Corpora in amplexu, natusque in pectore patris                   255
  Imposita vulnus dextra letale tegebat.
  Effusae lacrimae, Mancinique inde reversus
  Fraterna sub morte dolor, tum triste movebat
  Augurium, et similes defuncto in corpore vultus.
  Ocius erroris culpam, deflendaque fata                           260
  Ductori pandunt, atque arma vetantia pugnam.
  Ille, ardens animi, "Ferte haec, ait, omina Paulo:
  Namque illum, cui femineo stant corde timores,
  Moverit ista manus, quae, caede inbuta nefanda,
  Quum Furiae expeterent poenas, fortasse paterno                  265
  Signavit moriens sceleratum sanguine carmen."
    Tum minitans propere describit munera pugnae;
  Quaque feras saevus gentes aciemque Nealces
  Temperat, hac sese Marso cum milite, cumque
  Samnitum obponit signis, et Iapyge alumno.                       270
  At campi medio (namque hac in parte videbat
  Stare ducem Libyae) Servilius obvia adire
  Arma, et Picentes Umbrosque inferre jubetur.
  Cetera Paulus habet dextro certamina cornu.
  His super insidias contra Nomadumque volucrem                    275
  Scipiadae datur ire manum; quaeque arte dolisque
  Scindent se turmae, praedicit spargere bellum.
    Jamque propinquabant acies, agilique virorum
  Discursu, mixtoque simul calefacta per ora
  Cornipedum hinnitu, et multum strepitantibus armis               280
  Errabat caecum turbata per agmina murmur.
  Sic, ubi prima movent pelago certamina venti,
  Inclusam rabiem, ac sparsuras astra procellas
  Parturit unda freti, fundoque emota minaces
  Exspirat per saxa sonos, atque acta cavernis                     285
  Torquet anhelantem spumanti vertice pontum.
    Nec vero, fati tam saevo in turbine, solum
  Terrarum fuit ille labor; Discordia demens
  Intravit caelo, Superosque ad bella coegit.
  Hinc Mavors, hinc Gradivum comitatus Apollo,                     290
  Et domitor tumidi pugnat maris: hinc Venus amens,
  Hinc Vesta, et captae stimulatus caede Sagunti
  Amphitryoniades, pariter veneranda Cybebe,
  Indigetesque Dei, Faunusque, satorque Quirinus,
  Alternusque animae mutato Castore Pollux.                        295
  Contra cincta latus ferro Saturnia Juno,
  Et Pallas, Libycis Tritonidos edita lymphis,
  Ac patrius flexis per tempora cornibus Hammon,
  Multaque praeterea Divorum turba minorum.
  Quorum ubi mole, simul venientum et gressibus alma               300
  Intremuit tellus, pars inplevere propinquos
  Divisi montes, pars sedem nube sub alta
  Ceperunt: vacuo descensum ad praelia caelo.
    Tollitur inmensus deserta ad sidera clamor,
  Phlegraeis quantas effudit ad aethera voces                      305
  Terrigena in campis exercitus: aut sator aevi
  Quanta Cyclopas nova fulmina voce poposcit
  Jupiter, exstructis vidit quum montibus ire
  Magnanimos raptum caelestia regna Gigantas.
  Nec vero prima in tantis concursibus hasta                       310
  Ulla fuit: stridens nimbus certante furore
  Telorum simul effusus, cupidaeque cruoris
  Hinc atque hinc animae gemina cecidere procella.
  Acrius insanus dextra qua ducitur ensis,
  Bellantum pars magna jacet: super ipsa suorum                    315
  Corpora consistunt avidi, calcantque gementes.
  Nec magis aut Libyco protrudi Dardana nisu,
  Avertive potest pubes, aut ordine pelli
  Fixa suo Sarrana manus, quam vellere sede
  Si coeptet Calpen inpacto gurgite pontus.                        320
    Amisere ictus spatium, nec morte peracta
  Artatis cecidisse licet: galea horrida flictu
  Adversae ardescit galeae, clipeusque fatiscit
  Inpulsu clipei, atque ensis contunditur ense.
  Pes pede, virque viro teritur; tellusque videri                  325
  Sanguine operta nequit, caelumque et sidera pendens
  Abstulit ingestis nox densa sub aethere telis.
  Quis adstare loco dederat Fortuna secundo,
  Contorum longo et procerae cuspidis ictu,
  Ceu primas agitent acies, certamina miscent.                     330
  At quos deinde tenet retrorsum inglorius ordo,
  Missilibus certant pugnas aequare priorum.
  Ultra clamor agit bellum, milesque, cupiti
  Martis inops, saevis inpellit vocibus hostem.
  Non ullum defit teli genus. Hi sude pugnas,                      335
  Hi pinu flagrante cient, hi pondere pili;
  At saxis fundaque alius, jaculoque volucri:
  Interdum stridens per nubila fertur arundo,
  Interdumque ipsis metuenda falarica muris.
    Speramusne, Deae, quarum mihi sacra coluntur,                  340
  Mortali totum hunc aperire in secula voce
  Posse diem? tantumne datis confidere linguae,
  Ut Cannas uno ore sonem? Si gloria vobis
  Nostra placet, neque vos magnis avertitis ausis,
  Huc omnes cantus, Phoebumque vocate parentem.                    345
  Verum utinam posthac animo, Romane, secunda,
  Quanto tunc adversa, feras! sitque hactenus, oro,
  Nec libeat tentare Deis, an Troia proles
  Par bellum tolerare queat. Tuque, anxia fati,
  Pone, precor, lacrimas, et adora vulnera, laudes                 350
  Perpetuas paritura tibi: nam tempore, Roma,
  Nullo major eris: mox sic labere secundis,
  Ut sola cladum tuearis nomina fama.
    Jamque inter varias Fortuna utrimque virorum
  Alternata vices incerto eluserat iras                            355
  Eventu, mediaque diu pendente per ambas
  Spe gentes, paribus Mavors flagrabat in armis.
  Mitia ceu virides agitant quum flamina culmos,
  Necdum maturas impellit ventus aristas,
  Huc atque huc it summa seges, nutansque vicissim                 360
  Alterno lente motu incurvata nitescit.
    Tandem barbaricis perfractam viribus acri
  Dissipat incurrens aciem clamore Nealces.
  Laxati cunei, perque intervalla citatus
  Inrupit trepidis hostis: tum turbine nigro                       365
  Sanguinis exundat torrens; nullumque sub una
  Cuspide procumbit corpus. Dum vulnera tergo
  Bellator timet Ausonius, per pectora saevas
  Exceptat mortes, et leto dedecus arcet.
    Stabat cum primis mediae certamine pugnae,                     370
  Aspera semper amans, et par cuicumque periclo,
  Scaevola; nec tanta vitam jam strage volebat,
  Sed dignum proavo letum, et sub nomine mortem.
  Is postquam frangi res, atque augescere vidit
  Exitium, "Brevis hoc vitae, quodcumque relictum,                 375
  Extendamus, ait: nam virtus futile nomen,
  Ni decori sat sint pariendo tempora leti."
  Dixit: et in medios, qua dextera concita Poeni
  Limitem agit, vasto connixus turbine fertur.
    Hic exsultantem Caralim, atque erepta volentem                 380
  Induere excelso caesi gestamina trunco,
  Ense subit, capuloque tenus ferrum inpulit ira.
  Volvitur ille ruens, atque arva hostilia morsu
  Adpetit, et mortis premit in tellure dolores.
  Nec Gabari Sicchaeque virum tenuere furentes                     385
  Concordi virtute manus; sed perdidit acer,
  Dum stat, decisam Gabar inter praelia dextram.
  At Siccha auxilium, magno turbante dolore,
  Dum temere adcelerat, calcato inprovidus ense
  Subcidit, ac nudae sero vestigia plantae                         390
  Damnavit, dextraque jacet morientis amici.
    Tandem convertit fatalia tela Nealcae
  Fulminei gliscens juvenis furor: exsilit ardens,
  Nomine tam claro stimulante, ad praemia caedis.
  Tum silicem scopulo avulsum, quem montibus altis                 395
  Depulerat torrens, raptum contorquet in ora
  Turbidus: incusso crepuerunt pondere malae,
  Ablatusque viro vultus: concreta cruento
  Per nares cerebro sanies fluit, atraque manant
  Orbibus elisis et trunca lumina fronte.                          400
  Sternitur unanimo Marius subcurrere Capro
  Conatus, metuensque viro superesse cadenti.
  Lucis idem auspicium, ac patrium et commune duobus
  Paupertas; sacro juvenes Praeneste creati
  Miscuerant studia, et juncta tellure serebant.                   405
  Velle ac nolle ambobus idem, sociataque toto
  Mens aevo, ac parvis dives concordia rebus.
  Obcubuere simul; votisque ex omnibus unum
  Id Fortuna dedit, junctam inter praelia mortem.
  Arma fuere decus victori bina Symaetho.                          410
    Sed longum tanto laetari munere casus
  Haud licitum Poenis: aderat terrore minaci
  Scipio, conversae miseratus terga cohortis,
  Et cuncti fons Varro mali, flavusque comarum
  Curio, et a primo descendens consule Brutus.                     415
  Atque his fulta viris acies repararet ademtum
  Mole nova campum, subito ni turbine Poenus
  Agmina frenasset jam procurrentia ductor.
  Isque ut Varronem procul inter praelia vidit,
  Et juxta sagulo circumvolitare rubenti                           420
  Lictorem; "Nosco pompam, atque insignia nosco:
  Flaminius modo talis," ait. Tum fervidus acrem
  Ingentis clipei tonitru praenuntiat iram.
    Heu miser! aequari potuisti funere Paulo,
  Si tibi non ira Superum tunc esset ademtum                       425
  Hannibalis cecidisse manu. Quam saepe querere,
  Varro, Deis, quod Sidonium defugeris ensem?
  Nam, rapido subitam portans in morte salutem
  Procursu, coepta in sese discrimina vertit
  Scipio: nec Poenum, quamquam est ereptus opimae                  430
  Caedis honor, mutasse piget majore sub hoste
  Praelia, et erepti Ticina ad flumina patris
  Exigere oblato tandem certamine poenas.
  Stabant educti diversis orbis in oris,
  Quantos non alio vidit concurrere tellus                         435
  Marte, viri, dextraque pares, sed cetera ductor
  Anteibat Latius, melior pietate fideque.
    Desiluere cava turbati ad praelia nube,
  Mavors Scipiadae metuens, Tritonia Poeno;
  Adventuque Deum, intrepidis ductoribus, ambae                    440
  Contremuere acies: ater, qua pectora flectit
  Pallas, Gorgoneo late micat ignis ab ore,
  Sibilaque horrificis torquet serpentibus aegis.
  Fulgent sanguinei, geminum vibrare cometen
  Ut credas, oculi; summaque in casside largus                     445
  Undantes volvit flammas ad sidera vertex.
  At Mavors, moto proturbans aera telo,
  Et clipeo campum involvens, Aetnaea Cyclopum
  Munere fundentem loricam incendia gestat,
  Ac pulsat fulva consurgens aethera crista.                       450
    Ductores pugnae intenti, quantumque vicissim
  Audere est, propius mensi, tamen arma ferentes
  Sensere advenisse Deos, et, laetus uterque
  Spectari Superis, addebant mentibus iras.
    Jamque ictu valido libratam a pectore Poeni                    455
  Pallas in obliquum dextra detorserat hastam:
  Et Gradivus, opem Divae portare ferocis
  Exemplo doctus, porgebat protinus ensem
  Aetnaeum in pugnas juveni, ac majora jubebat.
  Tum virgo, ignescens penitus, violenta repente                   460
  Subfudit flammis ora, atque, obliqua retorquens
  Lumina, turbato superavit Gorgona vultu.
  Erexere omnes inmania membra chelydri
  Aegide commota, primique furoris ad ictus
  Rettulit ipse pedem sensim a certamine Mavors.                   465
  Hic Dea convulsam rapido conamine partem
  Vicini montis, scopulisque horrentia saxa
  In Martem furibunda jacit, longeque relatos
  Expavit sonitus, tremefacto litore, Sason.
    At non haec Superum fallebant praelia regem.                   470
  Demittit propere subcinctam nubibus Irim,
  Quae nimios frenet motus, ac talia fatur:
  "I, Dea, et Oenotris velox adlabere terris,
  Germanoque truces, dic, Pallas mitiget iras,
  Nec speret fixas Parcarum vertere leges:                         475
  Dic etiam, Ni desistis (nam virus et aestus
  Flammiferae novi mentis), nec conligis iram,
  Aegide praecellant quantum horrida fulmina nosces."
    Quae postquam adcepit dubitans Tritonia virgo,
  Nec sat certa diu, patriis an cederet armis,                     480
  "Absistemus, ait, campo: sed Pallade pulsa
  Num fata avertet? caeloque arcebit ab alto
  Cernere Gargani ferventia caedibus arva?"
  Haec effata, cava Poenum in certamina nube
  Sublatum diversa tulit, terrasque reliquit.                      485
    At Gradivus atrox remeantis in aethera Divae
  Abscessu revocat mentes, fusosque per aequor
  Ipse manu magna, nebulam circumdatus, acri
  Restituit pugnae. Convertunt signa, novamque
  Instaurant Itali, versa formidine, caedem;                       490
  Quum ventis positus custos, cui flamina carcer
  Imperio compressa tenet, caelumque ruentes
  Eurique, et Boreae parent, Corique, Notique,
  Junonis precibus, promissa haud parva ferentis,
  Regnantem Aetolis Vulturnum in praelia campis                    495
  Effrenat: placet hic irae exitiabilis ultor.
  Qui, se postquam Aetnae mersit candente barathro,
  Concepitque ignes, et flammea protulit ora,
  Evolat horrendo stridore, ac Daunia regna
  Perflat, agens caecam glomerato pulvere nubem.                   500
  Eripuere oculos aurae, vocemque, manusque:
  Vortice arenoso candentes (flebile dictu!)
  Torquet in ora globos Italum, et bellare maniplis
  Jussa laetatur rabie. Tum mole ruinae
  Sternuntur tellure et miles, et arma, tubaeque;                  505
  Atque omnis retro flatu obcursante refertur
  Lancea, et in tergum Rutulis cadit inritus ictus.
  Atque idem flatus Poenorum tela secundant,
  Et velut amento contorta hastilia turbo
  Adjuvat, ac Tyrias inpellit stridulus hastas.                    510
  Tum, denso fauces praeclusus pulvere, miles
  Ignavam mortem compresso maeret hiatu.
  Ipse, caput flavum caligine conditus atra,
  Vulturnus, multaque comam perfusus arena,
  Nunc versos agit a tergo stridentibus alis;                      515
  Nunc, mediam in frontem veniens clamante procella,
  Obvius arma quatit, patuloque insibilat ore.
  Interdum intentos pugnae, et jam jamque ferentes
  Hostili jugulo ferrum, conamine ducto
  Avertit, dextramque ipso de vulnere vellit.                      520
  Nec satis Ausonias passim foedare cohortes,
  In Martem vomit inmixtas mugitibus auras,
  Bisque Dei summas vibravit turbine cristas.
    Quae dum Romuleis exercet praelia turmis
  Aeolius furor, et Martem subcendit in iras,                      525
  Adfatur virgo socia Junone parentem:
  "Quantos Gradivus fluctus in Punica castra
  (Respice) agit, quantisque furens se caedibus inplet!
  Nunc, quaeso, terris descendere non placet Irim?
  Quamquam ego non Teucros (nostro quum pignore regnet             530
  Roma, et Palladio sedes hac urbe locarim),
  Non Teucros delere aderam; sed lumen alumnae
  Hannibalem Libyae pelli florentibus annis
  Vita, atque exstingui primordia tanta negabam."
    Excipit hic Juno, longique laboris ab ira,                     535
  "Immo, ait, ut noscant gentes, inmania quantum
  Regna Jovis valeant, cunctisque potentia quantum
  Antistet, conjux, Superis tua, discute telo
  Flagranti (nil oramus) Carthaginis arces,
  Sidoniamque aciem vasto telluris hiatu                           540
  Tartareis inmerge vadis, aut obrue ponto."
    Contra quae miti respondet Jupiter ore:
  "Certatis fatis, et spes extenditis aegras.
  Ille, o nata, libens cui tela inimica ferebas,
  Contundet Tyrios juvenes, ac nomina gentis                       545
  Induet, et Libycam feret in Capitolia laurum.
  At, cui tu, conjux, cui das animosque decusque,
  (Fata cano) avertet populis Laurentibus arma.
  Nec longe cladis metae: venit hora diesque,
  Qua nullas umquam transisse optaverit Alpes."                    550
    Sic ait; atque Irim propere demittit Olympo,
  Quae revocet Martem, jubeatque abscedere pugna.
  Nec vetitis luctatus abit Gradivus in altas
  Cum fremitu nubes, quamquam lituique, tubaeque,
  Vulneraque, et sanguis, et clamor, et arma juvarent.             555
    Ut patuit liber Superum certamine tandem,
  Laxatusque Deo campus, ruit aequore ab imo
  Poenus, quo sensim caelestia fugerat arma,
  Magna voce trahens equitemque, virosque, feraeque
  Turrigerae molem, tormentorumque labores.                        560
  Atque ubi turbantem leviores ense catervas
  Adnovit juvenem, scintillavitque cruentis
  Ira genis, "Quaenam Furiae, quisve egit in hostem,
  En, Minuci, Deus, ut rursum te credere nobis
  Auderes, inquit? genitor tibi natus ab armis                     565
  Ille meis, ubi nunc Fabius? semel, inprobe, nostras
  Sit satis evasisse manus." Atque inde superbis
  Hasta comes dictis murali turbine pectus
  Transforat, et voces venturas occupat ictu.
    Nec ferro saevire sat est: adpellitur atra                     570
  Mole fera, et monstris componitur Itala pubes.
  Nam, praevectus equo, moderantem cuspide Lucas
  Maurum in bella boves stimulis majoribus ire,
  Ac raptare jubet Libycarum armenta ferarum.
  Inmane stridens agitur, crebroque coacta                         575
  Vulnere bellatrix properos fert bellua gressus.
  Liventi dorso turris, flammaque, virisque,
  Et jaculis armata, sedet: procul aspera grando
  Saxorum super arma ruit, passimque volanti
  Celsus telorum fundit Libys aggere nimbum.                       580
  Stat niveis longum stipata per agmina vallum
  Dentibus, atque ebori praefixa comminus hasta
  Fulget ab incurvo derecta cacumine cuspis.
  Hic, inter trepidos rerum, per membra, per arma
  Exigit Ufentis sceleratum bellua dentem;                         585
  Clamantemque ferens calcata per agmina portat.
  Nec levius, Tadio laevum qua tegmine thorax
  Multiplicis lini claudit latus, inproba sensim,
  Corpore non laeso, penetrarunt spicula dentis,
  Et sublime virum clipeo resonante tulerunt.                      590
  Haud excussa novi virtus terrore pericli.
  Utitur ad laudem casu, geminumque citato
  Vicinus fronti lumen transverberat ense.
  Exstimulata gravi sese fera tollit ad auras
  Vulnere, et erectis excussam cruribus alte                       595
  Pone jacit volvens reflexo pondere turrim.
  Arma, virique simul, spoliataque bellua visu
  Sternuntur subita (miserandum) mixta ruina.
    Spargi flagrantes contra bellantia monstra
  Dardanius taedas victor jubet, et facis atrae,                   600
  Quos fera circumfert, compleri sulfure muros.
  Nec jusso mora: conlectis fumantia lucent
  Terga elephantorum flammis; pastusque sonoro
  Ignis edax vento per propugnacula fertur.
  Non aliter, Pindo Rhodopeve incendia pastor                      605
  Quum jacit, et silvis spatiatur fervida pestis,
  Frondosi ignescunt scopuli; subitoque per alta
  Conlucet juga dissultans Vulcanius ardor.
  It fera candenti torrente bitumine corpus
  Amens, et laxo diducit limite turmas.                            610
  Nec cuiquam virtus propiora capessere bella;
  Longinquis audent jaculis, et arundinis ictu.
  Uritur inpatiens, et magni corporis aestu
  Huc atque huc jactas adcendit bellua flammas;
  Donec vicini tandem se fluminis undis                            615
  Praecipitem dedit, et, tenui decepta liquore
  Stagnantis per plana vadi, tulit incita longis
  Exstantem ripis flammam: tum denique sese
  Gurgitis inmersit molem capiente profundo.
    At qua pugna datur, necdum Maurusia pestis                     620
  Igne calet, circumfusi Rhoeteia pubes
  Nunc jaculis, nunc et saxis, nunc alite plumbo
  Eminus incessunt: ut qui castella per altos
  Obpugnat munita locos, atque adsidet arces.
  Ausus digna viro, fortuna digna secunda,                         625
  Extulerat dextram atque adversum comminus ensem
  Mincius infelix ausi: sed stridula, anhelum
  Fervorem effundens, monstri manus abstulit acri
  Inplicitum nexu, diroque ligamine torsit,
  Et superas alte miserum jaculata per auras                       630
  Telluri elisis adflixit (flebile!) membris.
    Has inter clades viso Varrone sub armis
  Increpitans Paulus, "Quin imus comminus, inquit,
  Ductori Tyrio, quem vinctum colla catenis
  Staturum ante tuos currus promisimus urbi?                       635
  Heu patria! heu plebes scelerata, et prava favoris!
  Haud unquam expedies tam dura sorte malorum,
  Quem tibi non nasci fuerit per vota petendum,
  Varronem, Hannibalemve magis." Dum talia Paulus,
  Urget praecipites Libys, atque in terga ruentum                  640
  Ante oculos cunctas ductoris concitat hastas,
  Pulsatur galea, et quatiuntur consulis arma.
  Acrius hoc Paulus medios ruit asper in hostes.
    Tum vero excussus mentem, in certamina Paulo
  Avia diducto, convertit Varro, manuque                           645
  Cornipedem inflectens, "Das, inquit, patria, poenas,
  Quae, Fabio incolumi, Varronem ad bella vocasti.
  Quaenam autem mentis, vel quae discordia fati,
  Parcarumque latens fraus est? Abrumpere cuncta
  Jam dudum cum luce libet: sed comprimit ensem                    650
  Nescio qui Deus, et meme ad graviora reservat.
  Vivamne? et fractos sparsosque cruore meorum
  Hos referam populo fasces? atque ora per urbes
  Iratas spectanda dabo? et, quo saevius ipse
  Hannibal haud poscat, fugiam, et te, Roma, videbo?"              655
    Plura indignantem telis propioribus hostes
  Egere, et sonipes rapuit laxatus habenas.




LIBER DECIMUS.


ARGUMENTUM.

Paulus, suis ad virtutem inflammatis, aliquot locis praelium restituit,
et concitato impetu confertissimis se infert hostibus, qui, Catoni
juveni circumfusi, consule conspecto trepide pedem referunt, et
ingenti caede prosternuntur; 1-30.

Sed prima Romanorum acies in fugam inclinat, et tres fratres,
Labienus, Ocris et Opiter, cum Maecenate diversis vulneribus concidunt;
31-41.

Ipsi Paulo, in medios hostes ruenti, Hannibalemque vestiganti, Juno,
in Metelli faciem conversa, auctor est, ut exemplo Varronis fuga
salutem quaerat, neque vitam suam, in qua salus reipublicae nitatur, in
maximum temere discrimen adducat; 42-58.

At consul gravissimis verbis ignavum hominem perstringit, et ferociter
in hostes invectus, Acherram ad suos frustra se recipientem,
obtruncat; 59-82.

Juno itaque, eum nequidquam a consilio Hannibalis quaerendi absterrere
conata, alium nectit dolum: specie enim Gelestae Mauri induta, ut Poenum
a saevo vicini consulis certamine avocet, ei mentitur, Paulum magnam ad
Aufidum perpetrare caedem; quo falso nuntio motus Hannibal in longe
diversam campi partem citatim contendit; 83-91.

Ubi Cristam cum sex filiis occidit; 92-169.

Paulus contra ingentem Poenorum stragem edit, et Phorcyn interficit;
170-184.

Interea complures Numidae ad Romanos transfugiunt, et in ultimam aciem
recipiuntur, ubi, omnium oculis animisque certamine occupatis,
fraudulenti homines, adreptis caesorum scutis armisque, adversam
Romanorum aciem adoriuntur, et Galba, necato hoste, qui vexillum
abstulerat, gladio ab Amorgo per pectus transfigitur; 185-201.

Multos praeterea Romanos vis et furor Vulturni, nubes pulveris in ora
eorum volventis, praecipites ad Aufidum agit, et una cum Curione, qui
effusum suorum cursum obposito corpore reprimere conatur, fluvio
inmergit; 202-214.

Paulus ipse caeco impetu in victores Poenos fertur, et Viriathum, caede
Servilii, viri fortissimi, et consulis anni prioris, ovantem,
interimit; 215-231.

Verum mox ingenti saxo percussus mortiferam adcipit plagam, et cruore
obpletus in propinquo considet scopulo; 232-246.

Tum Poeni effrenatius involant in Romanos, et Hannibal concitato equo
super cadavera vehitur, inter quae saucius jacet Piso, qui subrecta
hasta ventrem equi haurit, sed gladio victoris jugulatur; 247-259.

Sedentem in saxo consulem videt Lentulus, tribunus militum, et equi
sui usum ei obfert, ut e manibus hostium evadat, nec funestam hanc
pugnam faciat morte tanti viri, quo exstincto de rebus Romanis actum
sit; 260-275.

Paulus vero, laudata juvenis virtute, consilium inhonestae fugae
repudiat, et Lentulo auctor est, ut subditis equo calcaribus Romam
advolet, ac portas claudi, Fabioque summam rerum tradi jubeat;
276-291.

Ille in patriam properat, et consul quidquid superest virium ad
ulciscendam mortem sibi inminentem insumit: sed mox hostibus undique
cinctus vir magnus telis obruitur; 291-308.

Paulo interfecto Romani occisione occiduntur, et Aufidus cadaveribus
repletur; 309-325.

Noctis interventu praelium dirimitur, et Hannibal ferox victoria,
minimeque cessandum ratus, dum recens militum ardor esset, postero die
Romam proficisci constituit; 326-336.

Temerario huic consilio Juno, et furoris Poeni, et irae Jovis,
fatorumque haud ignara, obcurrit, adcito ex inferis Somno, qui somnium
Hannibali inmittit, in quo is Romam quidem obpugnare, sed Jovis
fulminibus et caelesti voce perterreri atque repelli sibi videtur;
337-370.

Expergefacto laetus de castrorum Rom. deditione nuntius adfertur a
Magone fratre, qui suadet, ut confestim exercitum Romam ducat, non
dubitans, quin die quinto victor in Capitolio epulari possit; 371-376.

Hannibal contra dissimulans pavorem, somniorum visis sibi incussum,
vulnera et exhaustas militum vires excusat: quo tamen praetextu juveni
ferventis animi non satisfacit, sed indignationem potius movet;
377-386.

Interea residuae Romanorum copiae deformi agmine, sine ducibus, signis,
armis, ornamentisque militaribus, defixis in terram oculis, Canusium
abeunt, ubi tristem rerum suarum conditionem deplorant, et fossa urbi
praeducenda, portis muniendis, caecisque stilis in campo conserendis
occupantur; 387-414.

Ibidem nobiles quidam juvenes mare ac naves spectant, ut, duce
Metello, timido homine, deserta Italia, ad regem aliquem transfugiant;
415-425.

Scipio autem, stricto super capita consultantium gladio, omnes jurare
cogit, nunquam se Italiam relicturos esse; 426-448.

Quae dum apud victos Canusii aguntur, Hannibal, magno suorum numero
stipatus, campum lustrat, et grata iis spectacula praebet; 449-453.

Praecipue convertit omnes equus Cloelii, qui, a Bageso captus, eum
excutit, domino procul inter semianimes conspecto, cui rapido cursu
advolat, et inflexis pedibus adscendendum praebet dorsum; 454-471.

Hannibal miseratione ductus juveni cum morte luctanti eam adcelerat,
et e Cinna, qui a Romanis ad Poenos transfugerat, comperit, Cloelium
genus duxisse a Cloelia virgine, quae obses tradita Porsenae, Clusino
regi, deceptis custodibus, Tiberim tranavisset; 472-502.

Inter haec milites spolia legentes exanimum Pauli corpus, vulneribus
grave et deformatum, e strage caesorum eruunt; 503-512.

Hannibal de morte quidem tanti viri laetatur, sed sibi similem
aliquando exoptat; 513-523.

Postridie prima luce rogi struuntur, atque ingens armorum acervus; et
in illis cadavera Poenorum, in hostili terra jacentium, in hoc arma
Romanorum, Marti vota, subdito igne, concremantur; 524-557.

Quo facto Pauli corpus, gramine frondibusque involutum, una cum armis
insignibusque ejus in pyram inponitur, et exsequiae magni viri, etsi
non pompa funebri, tamen laudatione ipsius Hannibalis decorantur;
558-577.

Ceterum fama jam cladis Cannensis Romam perlata tantum ibi pavoris
tumultusque exciverat, ut omnem salutis spem in Capitolio reponerent,
et hostem contemtu tantum cunctari putarent; 578-591.

Qua in trepidatione Fabius hortatur cives, ne periculum ipsi
cunctatione et metu augeant, sed ut confestim vetera hostium spolia
templis atriisque detrahant, et arma parent pro salute patriae, ad quam
defendendam vires etiam nunc subficiant, modo omnes fortes sint et
inpavidi; 592-604.

Dum gravis ille vir suos ita confirmat, nuntius venit de Varronis ad
urbem adventu, qui varios animorum motus excitat; 605-614.

Isti sedantur oratione Fabii, qua ostendit, non esse virorum fortium,
iracundiae remedium solatiumque doloris ex aliorum poenis petere, neque
hunc diem sibi tristiorem videri eo, quo Varro consul et dux belli
creatus sit; 615-622.

Quibus auditis, omnes ordines obviam eunt Varroni, et gratias agunt,
quod de republica non desperaverit; 623-629.

Ipse vero consul culpae conscientia et indignationis popularis
poenarumque metu perculsus, oculis lacrimantibus et in terram demissis
ad urbem adcedit, neque a lictoribus populum submoveri patitur;
630-639.

Tum Patres sine mora et quacumque ratione adflictis rebus subcurrendum
rati, pudore saluti posthabito, validos juvenes ex servitiis armari,
delectuque edito juniores et quosdam adeo praetextatos scribi jubent;
640-649.

Captivos autem Romanos non redimendos censent, sed in Siciliam
traducendos, ut ibi militent, donec in Italia bellum sit; 650-658.


  Paulus, ut adversam videt increbrescere pugnam,
  Ceu fera, quae, telis circumcingentibus, ultro
  Adsilit in ferrum, et per vulnera conligit hostem,
  In medios fert arma globos, seseque periclis
  Ingerit, atque omni letum molitur ab ense.                         5
  Increpat horrendum, "Perstate, et fortiter, oro,
  Pectoribus ferrum adcipite, ac sine vulnere terga
  Ad manes deferte, viri: nisi gloria mortis,
  Nil superest: idem sedes adeuntibus imas
  Hic vobis dux Paulus erit." Velocius inde                         10
  Haemonio Borea, pennaque citatior ibat,
  Quae redit in pugnas fugientis arundine Parthi:
  Atque, ubi certamen primi ciet inmemor aevi
  Fetus Gradivo mentem Cato, fertur in hostes;
  Ac juvenem, quem Vasco levis, quem spicula densus                 15
  Cantaber urgebat, letalibus eripit armis.
    Abscessere retro, pavidique in terga relatos
  Abduxere gradus: ut laetus valle remota
  Quum capream venator agit, fessamque propinquo
  Insequitur cursu, et sperat jam tangere dextra,                   20
  Si ferus adverso subitum se protulit antro,
  Et stetit ante oculos frendens leo, deserit una
  Et color, et sanguis, et tela minora periclo;
  Nec jam speratae cura est in pectore praedae.
  Nunc in restantes mucronem comminus urget,                        25
  Nunc trepidos ac terga mala formidine versos
  Adsequitur telis: furere, ac decorare labores,
  Et saevire juvat: cadit ingens nominis expers
  Uni turba viro; atque alter si detur in armis
  Paulus Dardaniis, amittant nomina Cannae.                         30
    Tandem inclinato cornu sine more ruebat.
  Prima acies, non parca fugae. Labienus et Ocris
  Sternuntur leto, atque Opiter, quos Setia colle
  Vitifero, celsis Labienum Cingula saxa
  Miserunt muris: junxit fera tempora leti                          35
  Sidonius non consimili discrimine miles:
  Nam Labienus obit penetrante per ilia corno;
  Fratres, hic humero, cecidere, hic poplite, caesis.
  Obpetis et Tyrio super inguina fixe veruto
  Maecenas, cui Maeonia venerabile terra,                           40
  Et sceptris olim celebratum nomen Etruscis.
  Per medios agitur, projecto lucis amore
  Hannibalem lustrans, Paulus: sors una videtur
  Aspera, si obcumbat ductore superstite Poeno.
    Quam metuens molem (neque enim, certamine sumto,                45
  Tempestas tanta et rabies inpune fuissent)
  In faciem pavidi Juno conversa Metelli,
  "Quid vanos, inquit, Latio spes unica consul,
  Incassumque moves, fato renuente, furores?
  Si superest Paulus, restant Aeneia regna;                         50
  Sin secus, Ausoniam tecum trahis: ire tumentem
  Tu contra juvenem, et caput hoc abscidere rebus
  Turbatis, o Paule, paras? nunc Hannibal ipsi
  (Tam laetus bello est) ausit certare Tonanti.
  Et jam conversis (vidi nam flectere) habenis                      55
  Evasit Varro, ac sese ad meliora reservat.
  Sit spatium fatis; et, dum datur, eripe leto
  Huc nostris majorem animam: mox bella capesses."
    Ad quae suspirans ductor, "Mortemne sub armis
  Cur poscam, caussa ista parum est, quod talia nostrae             60
  Pertulerunt aures suadentem monstra Metellum?
  I, demens, i, carpe fugam: non hostica tela
  Excipias tergo, Superos precor: integer, oro,
  Intactusque abeas, atque intres moenia Romae
  Cum Varrone simul: talin', pavidissime, dignum                    65
  Me vita, pulchraque indignum morte putasti?
  Quippe furit Poenus, qui nunc contraria bella
  Ipsi ferre Jovi valeat: pro degener altae
  Virtutis patrum! quando certamen inire,
  Cuive virum mallem memet componere, quam qui                      70
  Et victus dabit et victor per secula nomen?"
    Talibus increpitat, mediosque aufertur in hostes,
  Ac retro cursum tendentem ad crebra suorum
  Agmina, et in densis furantem membra maniplis
  Per conferta virum et stipata umbonibus arma                      75
  Consequitur melior planta, atque obtruncat Acheram.
  Ut canis occultos agitat quum Belgicas apros,
  Erroresque ferae sollers per devia mersa
  Nare legit, tacitoque premens vestigia rostro
  Lustrat inadcessos venantum indagine saltus;                      80
  Nec sistit, nisi, conceptum sectatus odorem,
  Deprendit spissis arcana cubilia dumis.
    At conjux Jovis, ut Paulum depellere dictis
  Nequidquam fuit, et consul non desinit irae,
  In faciem Mauri rursus mutata Gelestae,                           85
  Avocat ignarum saevo a certamine Poenum.
  "Huc tela, huc, inquit, dextram inplorantibus adfer,
  O decus aeternum Carthaginis! horrida juxta
  Stagnantes consul molitur praelia ripas;
  Et laus haud alio major datur hoste peremto."                     90
  Haec ait; et juvenem diversa ad praelia raptat.
    Flumineo Libycam turbabat in aggere pubem;
  Cristae nomen erat: bis terni juncta ferebant
  Arma senem circa nati; pauperque penatum,
  Sed domus haud obscura Tuder, notusque per Umbros                 95
  Bellator populos, factis et caede docebat
  Natorum armigeram pugnas tractare cohortem.
  Unanima inde phalanx, crudo ducente magistro,
  Postquam hominum satiata nece est, prostraverat ictu
  Innumero cum turre feram, facibusque sequutis                    100
  Ardentem monstri spectabat laeta ruinam;
  Quum subitus galeae fulgor, conoque coruscae
  Majore intremuere jubae: nec tarda senectus;
  (Adnovit nam luce virum) rapit agmine natos
  Saeva parens ultro in certamina, et addere passim                105
  Tela jubet, nec manantes ex ore feroci,
  Aut quae flagrarent galea, exhorrescere flammas.
  Armiger haud aliter magni Jovis; anxia nido
  Quum dignos nutrit gestanda ad fulmina fetus,
  Obversam spectans ora ad Phaethontia prolem,                     110
  Explorat dubios Phoebea lampade natos.
  Jamque suis daret ut pugnae documenta vocatis,
  En medias hasta velox praetervolat auras.
  Haesit multiplici non alte cuspis in auro,
  Ac senium invalido dependens prodidit ictu.                      115
    Cui Poenus: "Quinam ad cassos furor inpulit ictus
  Exsanguem senio dextram? vix prima momordit
  Tegmina Callaici cornus tremebunda metalli.
  En, reddo tua tela tibi: memorabilis ista
  A nobis melius discet bellare juventus."                         120
  Sic propria miseri transfigit pectora corno.
  At contra (horrendum) bis terna spicula dextra
  Torta volant, paribusque ruunt conatibus hastae.
  Haud secus ac Libyca fetam tellure leaenam
  Venator premit obsesso quum Maurus in antro,                     125
  Invadunt rabidi jam dudum, et inania tentant
  Nondum sat firmo catuli certamina dente.
  Consumit clipeo tela, et, conlectus in arma,
  Sustinet ingentes crepitantibus ictibus hastas
  Sidonius ductor: nec jam per vulnera credit,                     130
  Aut per tot caedes actum satis; iraque anhelat,
  Ni leto det cuncta virum, jungatque parenti
  Corpora, et excidat miseros cum stirpe penates.
    Tunc Abarim adfatur; namque una hic armiger ira
  Flammabat Martem, atque omnes comes ibat in actus:               135
  "Suppedita mihi tela: vadis liventis Averni
  Demitti globus ille cupit, qui nostra lacessat
  Tegmina, jam stultae fructus pietatis habebit."
  Haec fatus jaculo Lucam, qui maximus aevi,
  Transadigit: pressa juvenis cum cuspide labens                   140
  Arma super fratrum resupino concidit ore.
  Mortiferum inde manu properantem vellere ferrum
  Pilo Volsonem (namque hoc de strage jacentum
  Fors dabat) adfixa sternit per tegmina nare.
  Tum Vesulum, calido lapsantem in sanguine fratrum,               145
  Ense metit rapido; plenamque (heu barbara virtus!)
  Abscisi galeam capitis, ceu missile telum,
  Conversis in terga jacit. Telesinus, ad ossa
  Inliso saxo, qua spina interstruit artus,
  Obcumbit; fratrisque videt labentia membra                       150
  Quercentis, quem funda procul per inane voluta
  Sopierat, dum supremam Telesinus in auras
  Exhalat lucem, et dubitantia lumina condit.
    At fessus maerore simul, cursuque, metuque,
  Et tamen haud irae vacuus, non certa per aequor                  155
  Interdum insistens Perusinus membra ferebat.
  Hunc sude, quam raptam Libyci per terga jacentis
  Armiger obtulerat monstri, super inguina fixum
  Obtruncat, quercuque premit violentus obusta.
  Tentarat precibus saevum lenire furorem;                         160
  Sed Stygius primos inplevit fervor hiatus,
  Et pulmone tenus demisit anhelitus ignem.
  Tandem cum toto cecidit grege, nomen in Umbro
  Clarum, Crista, diu populo: ceu fulmine celsa
  Aesculus, aut, proavis ab origine cognita, quercus               165
  Quum fumat percussa Jovi, sacrosque per aevum
  Aethereo ramos populantur sulfure flammae;
  Donec victa Deo late procumbit, et omnem
  Conlabens operit spatioso stipite prolem.
    Atque ea dum juxta Tyrius stagna Aufida ductor                 170
  Molitur, Paulus, numerosa caede futuram
  Ultus jam mortem, ceu victor bella gerebat
  Inter mille viros: jacet ingens Phorcys ab antris
  Herculeae Calpes, caelatus Gorgone parmam,
  Unde genus tristique Deae manabat origo.                         175
  Hunc objectantem sese, atque antiqua tumentem
  Nomina saxificae monstrosa e stirpe Medusae,
  Dum laevum petit incumbens violentius inguen,
  Detrahit, excelsi conreptum vertice coni,
  Adflictumque premens, tergo qua balteus imo                      180
  Sinuatur, coxaque sedet munimen utraque,
  Conjecto fodit ense super: vomit ille calentem
  Sanguinis effundens per hiantia viscera rivum,
  Et subit Aetolos Atlanticus adcola campos.
    Has inter strages rapido terrore coorti                        185
  Invadunt terga, atque averso turbine miscent
  Bella inopina viri, Tyrius quos fallere doctos
  Hanc ipsam pugnae rector formarat ad artem:
  Subcinctique dolis, fugerent ceu Punica castra,
  Dediderant dextras. Tum totis mentibus actam                     190
  In caedes aciem pone atque in terga ruentes
  Praecipitant: non hasta viro, non deficit ensis.
  E strage est ferrum, atque evulsa cadavere tela.
  Raptum Galba procul (neque enim virtutis amorem
  Adversa exemisse valent) ut vidit ab hoste                       195
  Auferri signum, connisus corpore toto
  Victorem adsequitur, letalique occupat ictu.
  Ac dum comprensam caeso de corpore praedam
  Avellit, tardeque manus moribunda remittit,
  Transfixus gladio propere adcurrentis Amorgi                     200
  Occidit, inmoriens magnis non prosperus ausis.
    Haec inter, veluti nondum satiasset Enyo
  Iras saeva truces, sublatum pulvere campum
  Vulturnus rotat, et candentes torquet arenas.
  Jamque reluctantes stridens inmane procella                      205
  Per longum tulit ad campi suprema, cavisque
  Adflictos ripis tumidum demersit in amnem.
  Hic tibi finis erat, metas hic Aufidus aevi
  Servabat tacito, non felix Curio, leto.
  Namque, furens animi dum consternata moratur                     210
  Agmina, et oppositu membrorum sistere certat,
  In praeceps magna propulsus mole ruentum
  Turbatis hauritur aquis, fundoque volutus
  Hadriaca jacuit sine nomine mortis arena.
    Ingens ferre mala, et Fortunae subdere colla                   215
  Nescius, adversa fronte incurrebat in arma
  Vincentum consul: pereundi Martius ardor,
  Atque animos jam sola dabat fiducia mortis;
  Quum Viriathus agens telis, regnator Hiberae
  Magnanimus terrae, juxta atque ante ora furentis                 220
  Obtruncat Pauli fessum certaminis hostem.
  Heu dolor! heu lacrimae! Servilius optima belli,
  Post Paulum belli pars optima, conruit ictu
  Barbarico, magnamque cadens leto addidit uno
  Invidiam Cannis: tristem non pertulit iram                       225
  Consul, et insani quamquam contraria venti
  Exarmat vis, atque obtendit pulvere lucem,
  Squalentem rumpens ingestae torvus arenae
  Ingreditur nimbum, ac ritu jam moris Hiberi
  Carmina pulsata fundentem barbara caetra                         230
  Invadit, laevaeque fodit vitalia mammae.
  Hic fuit extremus caedum labor: addere bello
  Haud ultra licuit dextram, nec tanta relictum est
  Uti, Roma, tibi posthac ad praelia Paulo.
    Saxum ingens, vasto libratum pondere, caeca                    235
  Venit in ora manu, et, perfractae cassidis aera
  Ossibus infodiens, complevit sanguine vultus.
  Inde pedem referens, labentia membra propinquo
  Inposuit scopulo, atque, undanti vulnere anhelans,
  Sedit terribilis clipeum super ore cruento:                      240
  Inmanis ceu, depulsis levioribus hastis,
  Adcepit leo quum tandem per pectora ferrum,
  Stat teli patiens media tremebundus arena,
  Ac, manante jubis rictuque et naribus unda
  Sanguinis, interdum languentia murmura torquens,                 245
  Effundit patulo spumantem ex ore cruorem.
    Tum vero incumbunt Libyes super: ipse citato
  Ductor equo, qua flatus agit, qua pervius ensis,
  Qua sonipes, qua belligero fera bellua dente.
  Obrutus hic telis ferri per corpora Piso                         250
  Rectorem ut vidit Libyae, connisus in hastam
  Ilia cornipedis subrecta cuspide transit,
  Conlapsoque super nequidquam incumbere coeptat:
  Quum Poenus, propere conlecto corpore, quamquam
  Cernuus inflexo sonipes effuderat armo;                          255
  "Umbraene Ausoniae rediviva in bella retractant
  Post obitum dextras? nec in ipsa morte quiescunt?"
  Sic ait, atque aegrum coeptanti adtollere corpus
  Arduus insurgens totum permiscuit ensem.
    Ecce, Cydonea violatus arundine plantam,                       260
  Lentulus effusis campum linquebat habenis;
  Quum videt in scopulo rorantem saxa cruore,
  Torvoque obtutu labentem in Tartara Paulum.
  Mens abiit; puduitque fugae: tum visa cremari
  Roma viro, tunc ad portas jam stare cruentus                     265
  Hannibal, et totum tunc primum ante ora fuere
  Sorbentes Latium campi: "Quid deinde relictum,
  Crastina cur Tyrios lux non deducat ad Urbem,
  Deseris in tantis puppim si, Paule, procellis?
  Testor Caelicolas, inquit, ni damna gubernas                     270
  Crudelis belli, vivisque in turbine tanto
  Invitus; plus, Paule, (dolor verba aspera dictat)
  Plus Varrone noces: cape, quaeso, hunc, unice rerum
  Fessarum, cape cornipedem: languentia membra
  Ipse levabo humeris, et dorso tuta locabo."                      275
    Haec inter, lacero manantem ex ore cruorem
  Ejectans, consul, "Macte o virtute paterna!
  Nec vero spes angustae, quum talia restent
  Pectora Romuleo regno: calcaribus aufer,
  Qua vulnus permittit, equum; atque hinc ocius Urbis              280
  Claudantur portae: ruet haec ad moenia pestis.
  Dic, oro, rerum Fabio tradantur habenae.
  Nostris pugnavit monitis furor: amplius acta
  Quid superest vita, nisi caecae ostendere plebi
  Paulum scire mori? feror an consumtus in Urbem                   285
  Vulneribus? quantine emtum velit Hannibal, ut nos
  Vertentes terga adspiciat? nec talia Paulo
  Pectora, nec manes tam parva intramus imago.
  Ille ego... Sed vano quid enim te demoror aeger,
  Lentule, conquestu? perge, atque hinc cuspide fessum             290
  Eripe quadrupedem propere." Tum Lentulus Urbem,
  Magna ferens mandata, petit; nec Paulus inultum,
  Quod superest de luce, sinit: ceu vulnere tigris
  Letifero cedens tandem, projectaque corpus
  Luctatur morti, et languentem pandit hiatum                      295
  In vanos morsus, nec subficientibus irae
  Ictibus, extrema lambit venabula lingua.
    Jamque coruscanti telum, propiusque ferenti
  Gressum exsultantem, et securo caedis Iertae
  Non exspectatum surgens defixerat ensem,                         300
  Sidoniumque ducem circumspectabat, in illa
  Exoptans animam certantem ponere dextra.
  Sed vicere virum coeuntibus undique telis
  Et Nomas, et Garamas, et Celtae, et Maurus, et Astur.
  Hic finis Paulo: jacet altum pectus, et ingens                   305
  Dextera, quem, soli si bella agitanda darentur,
  Aequares forsan Fabio: mors additur Urbi
  Pulchra decus, misitque viri inter sidera nomen.
    Postquam spes Italum mentesque in consule lapsae,
  Ceu truncus capitis, saevis exercitus armis                      310
  Sternitur, et victrix toto fremit Africa campo.
  Hic Picentum acies, hic Umber martius, illic
  Sicana procumbit pubes, hic Hernica turma.
  Passim signa jacent, quae Samnis belliger, et quae
  Sarrastes populi, Marsaeque tulere cohortes;                     315
  Transfixi clipei, galeaeque, et inutile ferrum,
  Fractaque conflictu parmarum tegmina, et ore
  Cornipedum derepta fero spumantia frena.
  Sanguineus tumidas in campos Aufidus undas
  Ejectat, redditque furens sua corpora ripis.                     320
  Sic Lagea ratis, vasto velut insula ponto
  Conspecta, inlisit scopulis ubi nubifer Eurus,
  Naufragium spargens operit freta; jamque per undas
  Et transtra, et mali, laceroque aplustria velo,
  Ac miseri fluitant revomentes aequora nautae.                    325
    At Poenus, per longa diem certamina saevis
  Caedibus emensus, postquam eripuere furori
  Insignem tenebrae lucem, tum denique Martem
  Dimisit, tandemque suis in caede pepercit.
  Sed mens invigilat curis, noctisque quietem                      330
  Ferre nequit: stimulat dona inter tanta Deorum,
  Corque acuit nondum portas intrasse Quirini.
  Proxima lux placet. Hinc strictos ferre ocius enses,
  Dum fervet cruor, et perfusae caede cohortes,
  Destinat, ac jam claustra manu, jam moenia flamma                335
  Occupat, et jungit Tarpeia incendia Cannis.
    Quo turbata viri conjux Saturnia caepto,
  Irarumque Jovis Latiique haud inscia fati,
  Incautum ardorem atque avidas ad futile votum
  Spes juvenis frenare parat: ciet inde quietis                    340
  Regnantem tenebris Somnum; quo saepe ministro
  Edomita inviti componit lumina fratris.
  Atque huic adridens, "Non te majoribus, inquit,
  Ausis, Dive, voco; nec posco ut mollibus alis
  Des victum mihi, Somne, Jovem: non mille premendi                345
  Sunt oculi tibi, nec spernens tua numina custos
  Inachiae multa superandus nocte juvencae.
  Ductori precor inmittas nova somnia Poeno,
  Ne Romam et vetitos cupiat nunc visere muros,
  Quos intrare dabit nunquam regnator Olympi."                     350
    Imperium celer exsequitur, curvoque volucris
  Per tenebras portat medicata papavera cornu.
  Ast ubi, per tacitum adlapsus, tentoria prima
  Barcaei petiit juvenis, quatit inde soporas
  Devexo capiti pennas, oculisque quietem                          355
  Inrorat, tangens Lethaea tempora virga.
  Exercent rabidam truculenta insomnia mentem:
  Jamque videbatur multo sibi milite Thybrim
  Cingere, et insultans adstare ad moenia Romae.
  Ipse refulgebat Tarpeiae culmine rupis,                          360
  Elata torquens flagrantia fulmina dextra,
  Jupiter; et lati fumabant sulfure campi,
  Ac gelidis Anio trepidabat caerulus undis;
  Et densi ante oculos iterumque iterumque tremendum
  Vibrabant ignes: tunc vox effusa per auras:                      365
  "Sat magna, o juvenis, prensa est tibi gloria Cannis;
  Siste gradum; neque enim sacris inrumpere muris,
  Poene, magis dabitur, nostrum quam scindere caelum."
  Adtonitum visis, majoraque bella paventem
  Post confecta Sopor Junonia jussa relinquit;                     370
  Nec lux terribili purgavit imagine mentem.
    Quos inter motus somni vanosque tumultus,
  Dedita per noctem reliquo cum milite castra
  Nuntiat, et praedam pleno trahit agmine Mago.
  Huic ductor laetas Tarpeio vertice mensas                        375
  Spondenti, quum quinta diem nox orbe tulisset,
  Celatis Superum monitis clausoque pavore,
  Vulnera et exhaustas saevo certamine vires,
  Ac nimium laetis excusat fidere rebus.
  Tum spe dejectus juvenis, ceu vertere ab ipsis                   380
  Terga juberetur muris, ac signa referre,
  "Tanta mole, inquit, non Roma, ut credidit ipsa,
  Sed Varro est victus: quonam tam prospera Martis
  Munera destituis fato, patriamque moraris?
  Mecum exsultet eques: juro hoc caput, adcipe muros               385
  Iliacos, portasque tibi sine Marte patentes."
    Dumque ea Mago fremit cauto non credita fratri,
  Jam Latius sese Canusina in moenia miles
  Conligere, et profugos vicino cingere vallo,
  Coeperat: heu rebus facies inhonora sinistris!                   390
  Non aquilae, non signa viris, non consulis altum
  Imperium, non subnixae lictore secures.
  Trunca atque aegra metu, ceu magna elisa ruina,
  Corpora debilibus nituntur sistere membris.
  Clamor saepe repens, et saepe silentia fixis                     395
  In tellurem oculis, nudae plerisque sinistrae
  Detrito clipeo: desunt pugnacibus enses:
  Saucius omnis eques: galeis carpsere superbum
  Cristarum decus, et damnarunt Martis honores.
  At multa thorax perfossus cuspide; et haerens                    400
  Loricae interdum Maurusia pendet arundo.
  Interdum maesto socios clamore requirunt.
  Hic Galba, hic Piso, et, leto non dignus inerti,
  Curio deflentur; gravis illic Scaevola bello.
  Hos passim; at Pauli pariter, ceu dira parentis                  405
  Fata gemunt: ut vera mali praesentia nunquam
  Cessarit canere, et Varronis sistere mentem.
  Utque diem hunc toties nequidquam averterit Urbi;
  Atque idem quantus dextra: sed cura futuri
  Quos premit, aut fossas instant praeducere muris,                410
  Aut portarum aditus (ut rerum est copia) firmant;
  Quaque patet campus planis ingressibus hosti,
  Cervorum ambustis imitantur cornua ramis,
  Et stilus occulitur, caecum in vestigia telum.
    Ecce, super clades et non medicabile vulnus,                   415
  Relliquias belli atque inperdita corpora Poenis
  Inpia formido ac major jactabat Erinnys.
  Trans aequor Tyrios enses atque arma parabant
  Punica et Hannibalem mutato evadere caelo.
  Dux erat exsilio conlectis Marte Metellus,                       420
  Sed stirpe haud parvi cognominis: is mala bello
  Pectora degeneremque manum ad deformia agebat
  Consulta; atque alio positas spectabat in orbe,
  Quis sese occulerent, terras, quo nomina nulla
  Poenorum, aut patriae penetraret fama relictae.                  425
    Quae postquam adcepit flammata Scipio mente,
  Quantus Sidonium contra, fera praelia miscens,
  Ductorem stetit in campis, rapit ocius ensem,
  Atque, ubi turpe malum Latioque extrema coquebant
  Coepta viri, ruptis foribus sese arduus infert.                  430
  Tum, quatiens strictum cum voce ante ora paventum
  Mucronem, "Tarpeia, pater, qui templa, secundam
  Incolis a caelo sedem, et Saturnia nondum
  Iliacis mutata malis, tuque aspera pectus
  Aegide Gorgoneos virgo subcincta furores,                        435
  Indigetesque Dei, sponte inter numina nostra,
  Perque caput, nullo levius mihi numine, patris
  Magnanimi juro, nunquam Lavinia regna
  Linquam, nec linqui patiar, dum vita manebit.
  Ocius, en, testare Deos, si moenia taedis                        440
  Flagrabunt Libycis, nullas te ferre, Metelle,
  Ausurum in terras gressus: ni talia sancis,
  Quem tremis, et cujus somnos formidine rumpis,
  Hannibal hic armatus adest: moriere, nec ullo
  Poenorum melior parietur gloria caeso."                          445
  His excussa incepta minis: jamque ordine jusso
  Obstringunt animas patriae, dictataque jurant
  Sacramenta Deis, et purgant pectora culpa.
    Atque ea dum Rutulis turbata mente geruntur,
  Lustrabat campos, et saevae tristia dextrae                      450
  Facta recensebat, pertractans vulnera visu,
  Hannibal, et, magna circumstipante caterva,
  Dulcia praebebat trucibus spectacula Poenis.
  Quas strages inter, confossus pectora telis,
  Seminecem extremo vitam exhalabat in auras                       455
  Murmure deficiens jam Cloelius, oraque nisu
  Languida vix aegro et dubia cervice levabat.
  Adnovit sonipes, adrectisque auribus acrem
  Hinnitum effundens, sternit tellure Bagesum,
  Quem tunc captivo portabat in agmina dorso.                      460
  Hinc, rapidum glomerans cursum, per lubrica pingui
  Stante cruore soli et mulctata cadavera caedi
  Evolat, ac domini consistit in ora jacentis.
  Inde, inclinatus colla, et submissus in armos,
  De more inflexis praebebat scandere terga                        465
  Cruribus, ac proprio quodam trepidabat amore.
  Milite non illo quisquam felicius acri
  Insultarat equo, vel si resupina citato
  Projectus dorso ferretur membra, vel idem
  Si nudo staret tergo, dum rapta volucris                         470
  Transigeret cursu sonipes certamina campi.
    At Libys, humanos aequantem pectore sensus
  Haud parce miratus equum, quinam ille sinistrae
  Depugnet morti juvenis, nomenque, decusque
  Erogitat, letique simul compendia donat.                         475
  Hic Cinna (ad Tyrios namque is sua verterat arma,
  Credulus adversis, et tum comes ibat ovanti)
  "Auribus huic, inquit, ductor fortissime, origo est
  Non indigna tuis: quondam sub regibus illa,
  Quae Libycos renuit frenos, sub regibus olim                     480
  Roma fuit. Sed enim, solium indignata Superbi,
  Ut sceptra exegit, confestim ingentia bella
  Clusina venere domo: si Porsena fando
  Auditus tibi, si Cocles, si Lydia castra.
    "Ille, ope Maeonia et populo subcinctus Etrusco,               485
  Certabat pulsos per bella reponere reges.
  Multa adeo nequidquam ausi; pressitque tyrannus
  Janiculum incumbens: ubi mox, jam pace probata,
  Compressere odia, et positum cum foedere bellum,
  Obsidibusque obstricta fides, mansuescere corda                  490
  Nescia, pro Superi! et nil non inmite parata
  Gens Italum pro laude pati! Bis Cloelia senos
  Nondum complerat primaevi corporis annos,
  Una puellarum Laurentum, et pignora pacis
  Inter virgineas regi transmissa catervas                         495
  (Facta virum sileo): rege haec, et foedere, et annis,
  Et fluvio spretis, mirantem interrita Thybrim
  Tranavit, frangens undam puerilibus ulnis:
  Cui si mutasset sexum natura, reverti
  Forsan Tyrrhenas tibi non licuisset in oras,                     500
  Porsena! sed juveni (ne sim tibi longior) hinc est
  Et genus et clara memorandum virgine nomen."
    Talia dum pandit, vicinus parte sinistra
  Per subitum erumpit clamor: permixta ruina
  Inter et arma virum et lacerata cadavera, Pauli                  505
  Eruerant corpus media de strage jacentum.
  Heu quis erat! quam non similis modo Punica telis
  Agmina turbanti! vel quum Taulantia regna
  Vertit, et Illyrico sunt addita vincla tyranno!
  Pulvere canities atro, arentique cruore                          510
  Squalebat barba, et perfracti turbine dentes
  Muralis saxi; tum toto corpore vulnus.
    Quae postquam adspexit geminatus gaudia ductor
  Sidonius: "Fuge, Varro, inquit, fuge, Varro, superstes,
  Dum jaceat Paulus: Patribus, Fabioque sedenti,                   515
  Et populo consul totas edissere Cannas.
  Concedam hanc iterum, si lucis tanta cupido est,
  Concedam tibi, Varro, fugam: at, cui fortia et hoste
  Me digna haud parvo caluerunt corda vigore,
  Funere supremo et tumuli decoretur honore.                       520
  Quantus, Paule, jaces! qui tot mihi millibus unus
  Major laetitiae caussa es: quum fata vocabunt,
  Tale precor nobis, salva Carthagine, letum."
    Haec ait, et socium mandari corpora terrae,
  Postera quum thalamis Aurora rubebit apertis,                    525
  Imperat; armorumque jubet consurgere acervos,
  Arsuros, Gradive, tibi. Tum munera jussa,
  Defessi quamquam, adcelerant, sparsoque propinquos
  Agmine prosternunt lucos: sonat acta bipenni
  Frondosis silva alta jugis. Hinc ornus et albae                  530
  Populus alma comae, validis adcisa lacertis,
  Scinditur, hinc ilex proavorum condita seclo.
  Devolvunt quercus, et amantem litora pinum,
  Ac, ferale decus, maestas ad busta cupressos.
  Funereas tum deinde pyras certamine texunt                       535
  Officium infelix et munus inane peremtis;
  Donec anhelantes stagna in Tartessia Phoebus
  Mersit equos, fugiensque polo Titania caecam
  Orbita nigranti traxit caligine noctem.
    Post, ubi fulserunt primis Phaethontia frena                   540
  Ignibus, atque sui terris rediere colores,
  Subponunt flammam, et manantia corpora tabo
  Hostili tellure cremant. Subit horrida mentem
  Formido incerti casus, tacitusque pererrat
  Intima corda pavor, si fors ita Martis iniqui                    545
  Mox ferat, ac ipsis inimica sede jacendum.
  At tibi, Bellipotens, sacrum, constructus acervo
  Ingenti mons armorum surgebat ad astra.
  Ipse, manu celsam pinum flammaque comantem
  Adtollens, ductor Gradivum in vota ciebat:                       550
  Primitias pugnae et laeti libamina belli
  Hannibal Ausonio cremat haec de nomine victor,
  "Et tibi, Mars genitor, votorum haud surde meorum,
  Arma electa dicat spirantum turba virorum."
    Tum, face conjecta, populatur fervidus ignis                   555
  Flagrantem molem, et, rupta caligine, in auras
  Actus apex claro perfundit lumine campos.
  Hinc citus ad tumulum donataque funera Paulo
  Ibat, et hostilis leti jactabat honorem.
  Sublimem eduxere pyram, mollesque virenti                        560
  Stramine composuere toros: superaddita dona,
  Funereum decus; expertis invisus et ensis,
  Et clipeus; terrorque modo atque insigne superbum,
  Tum laceri fasces, captaeque in Marte secures.
  Non conjux native aderant, non juncta propinquo                  565
  Sanguine turba virum, aut celsis de more feretris
  Praecedens prisca exsequias decorabat imago.
  Omnibus exuviis nudo jamque Hannibal unus
  Sat decoris laudator erat; fulgentia pingui
  Murice suspirans inicit velamina, et auro                        570
  Intextam chlamydem, ac supremo adfatur honore:
  "I, decus Ausoniae, quo fas est ire superbas
  Virtute et factis animas: tibi gloria leto
  Jam parta insigni: nostros Fortuna labores
  Versat adhuc, casusque jubet nescire futuros."                   575
  Haec Libys; atque repens crepitantibus undique flammis
  Aethereas anima exsultans evasit in auras.
    Fama dehinc gliscente sono jam sidera adibat;
  Jam maria, ac terras, primamque intraverat urbem.
  Diffidunt muris: solam pavitantibus arcem                        580
  Speravisse sat est: nec enim superesse juventam,
  Ac stare Ausoniae vacuum sine corpore nomen.
  Quodque adeo nondum portis inruperit hostis,
  Contemtu cessare putant. Jam tecta cremari,
  Ac delubra rapi, caedesque ante ora nefandae                     585
  Natorum, septemque arces fumare videntur.
  Lux una eversas bis centum in strage curules,
  Ac juvenum bis tricenis orbata gemebat
  Millibus exhaustae nutantia moenia Romae;
  Atque ea post Trebiam, post Tusci stagna profundi,               590
  Nec socium numero pariter leviore peremto.
    Sed vero sed enim reliqui pia turba Senatus
  Munera sortito invadunt: celer omnia lustrans
  Clamitat adtonitis Fabius: "Non ulla relicta est
  (Credite) cunctandi ratio: adproperemus, ut hostis               595
  Nequidquam armatos ausit subcedere muros.
  Dura inter pavidos alitur fortuna sedendo,
  Et gliscunt adversa metu: ite, ite ocius, arma
  Deripite, o pubes, templis: vos atria raptim
  Nudate, et clipeos in bella refigite captos.                     600
  Sat patriae sumus, e numero si ad praelia noster
  Nil minuit pavor: in patulis illa horrida campis
  Sit metuenda lues: muros haud fregerit unquam,
  Exsultare levis nudato corpore, Maurus."
    Dum Fabius lapsas acuit formidine mentes,                      605
  Varronem adventare vagus per moenia rumor
  Spargit, et occulto perfundit pectora motu:
  Haud secus, ac fractae rector si forte carinae
  Litoribus solus vacuis ex aequore sospes
  Adnatet, incerti trepidant, tendantve, negentve                  610
  Jactato dextras, ipsamque odere salutem
  Unius amissa superantis puppe magistri.
  Quam restare viro labem, qui adcedere portis
  Audeat, ac dirum veniat pavitantibus omen!
    Hos mulcens questus Fabius deforme docebat                     615
  Cladibus irasci, vulgumque arcebat ab ira.
  Adversis etenim ferri non esse virorum,
  Qui Martem inscribant genti, non posse dolores
  Condere, et ex poena solatia poscere luctus.
  Si vero exprobrare sinant, sibi tristius illum                   620
  Inluxisse diem, quo castris viderit ire
  Varronem, quam quo videat remeare sine armis.
  His dictis sedere minae, et conversa repente
  Pectora: nunc fati miseret, nunc gaudia Poeno
  Consulibus reputant caesis erepta duobus.                        625
  Ergo omne effundit longo jam se agmine vulgus
  Gratantum, magnaque actum se credere mente
  Testantur, quod, fisus avis, sceptrisque superbis,
  Laomedontiadum non desperaverit urbi.
    Nec minus infelix culpae, grandique pudore                     630
  Turbatus, consul titubantem ad moenia gressum
  Portabat lacrimans: dejectum adtollere vultum,
  Ac patriam adspicere, et luctus renovare pigebat.
  Quod vero reduci tum se populusque Patresque
  Obferrent, non gratari; sed poscere natos                        635
  Quisque suos, fratresque simul, miseraeque parentes
  Ire videbantur laceranda ad consulis ora.
  Sic igitur muto lictore invectus in urbem,
  Damnatum Superis adspernabatur honorem.
    At Patres Fabiusque, procul maerore remoto,                    640
  Praecipitant curas: raptim delecta juventa
  Servitia armantur; nec claudit castra saluti
  Postpositus pudor: infixum est Aeneia regna
  Parcarum in leges quacumque reducere dextra,
  Proque arce, et sceptris, et libertatis honore                   645
  Vel famulas armare manus. Primaeva suorum
  Corpora praetexto spoliant velamine, et armis
  Insolitis cingunt: puerilis casside vultus
  Clauditur, atque hostis pubescere caede jubetur.
  Idem obsecrantes, captivum vulgus ut auro                        650
  Pensarent parvo (nec pauca fuere precantum
  Millia), miranti durarunt prodere Poeno.
  Cuncta adeo scelera, et nosam superaverat omnem,
  Armatum potuisse capi: tunc terga dedisse
  Damnatis Siculas longe meritare per oras                         655
  Inpositum, donec Latio decederet hostis.
  Haec tum Roma fuit; post te cui vertere mores
  Si stabat fatis, potius, Carthago, maneres.




LIBER UNDECIMUS.


ARGUMENTUM.

Post Cannensem pugnam a Romanis ad Poenos deficiunt Samnites, Bruttii,
Apuli, Hirpini, Atellani, Calatini, et Graecorum omnis fere ora,
Tarentini, Crotonienses, Locrique, et Cisalpini omnes Galli; 1-27.

Horum exemplum sequitur etiam Capua, etsi urbs ista a Trojanis, ut
Roma, originem habuit; 28-32.

Nam divitiae, quibus adfluebat, jam dudum desidiam, luxum, libidinem,
peccandi licentiam, perditosque mores invexerant, et praeterea plebs a
Patribus dissentiebat; 33-54.

Aegram hanc civitatem ad Poenos trahit Pacuvius, homo popularis, et
malis artibus opes nactus, qui nunc, adflictis Romanorum rebus,
legatos Romam mittendos censet, qui postulent, ut alter consul e
Campanis creetur; non dubitans, quin repulsam laturi sint, et ita
animi civium suorum, ira exacerbati, ad defectionem spectaturi; 55-63.

Haec suadenti adsentiuntur omnes, et legati Romam proficiscuntur, ubi
Virrius, princeps eorum, mandata in frequenti senatu exponit, sed
ingenti clamore, a cunctis Patribus sublato, interpellatur; 64-72.

Torquatus adeo non tenet iram, ut se exemplo T. Manlii, proavi sui,
qui Annium, praetorem Latinorum, eadem olim poscentem, e curia
exturbarit, legatis vim manusque inlaturum esse minetur; 73-87.

Ejus furorem reprimit Fabius, sed stolida simul Virrii postulata
acerbioribus verbis perstringit; 88-97.

Hujus oratio interrumpitur a Marcello, quippe qui acrius invehitur in
Varronem consulem, quod insaniam effeminatorum hominum patienter
ferat; 97-108.

Tum patres consurgunt, clamorque eorum circumsonat legatos, qui citato
gradu ex templo se proripiunt, et ira commoti se foedus cum Hannibale
facturos esse edicunt; 109-113.

Abeuntes Fulvius, gloriam expugnatae Capuae jam mente praesagiens,
conviciis consectatur; nescius, superbos aliquando Campanos, etsi
serius Poenis, jus Latii consequuturos, et ita sibi aditum ad summos
Romanorum honores ipsumque consulatum comparaturos esse; 114-129.

Legatione renunciata, confestim omnes defectionis consilium capiunt,
resque ab Hannibale gestas summis ad caelum efferunt laudibus; 130-154.

Decius solus, ne legati ad Poenum mittantur, summa ope resistit
gravique oratione docet, magni animi esse, fidem, rem sanctam, non in
prosperis, sed in adversis amicorum rebus servare, insipientis vero et
ingrati, a vetustissimis sociis, iisdemque bene de Campania meritis et
consanguineis, desciscere ad Hannibalem, foederum ruptorem ferorumque
populorum ducem, qui jus ac fas omne deleat; 155-188.

Nihilo secius foedus cum Hannibale jungitur, et ab eo Capuam mittitur
praesidium, quod ipse mox sequitur: quo audito Decius primo, ne
recipiantur barbari, palam vociferatur; deinde, ut vel recepti
ejiciantur, vel, si malum facinus, quod a sociis suis defecerint,
forti ac memorabili facinore purgare velint, interfectis Poenis,
restituant se Romanis; 189-200.

Haec quum relata Hannibali essent, mittit, qui vocent Decium ad sese in
castra; isque quum ferociter negasset se iturum, concitatus ira Poenus
cum modico praesidio Capuam contendit; urbemque ingreditur comitante
senatu ac plebe cum conjugibus ac liberis, qui, studio visendi tot jam
victoriis clarum imperatorem, obviam ipsi iverant; 201-224.

Tum Decius, qui neque fugit, neque privatim se tenet, sed in foro
otiose inambulat, comprehensus ante pedes destituitur Hannibalis, qui
stolidam inbellis viri temeritatem acerbe increpat, eique catenas
injici jubet; 225-241.

Is, manente ferocia animi, dum vinculis constringitur, inmanem
Hannibalis crudelitatem graviter objurgat, et obvoluto capite ocius
extra portam in castra Poenorum rapitur; 242-258.

Reliquam diei partem victor visenda urbe consumit, et vesperascente
caelo excipitur convivio, omnibus voluptatium incelebris instructo,
cujus splendidum adparatum Poeni adtoniti mirantur, sed dux eorum
tacite damnat, donec ipsius quoque animus larga meri potione
relaxatur; 259-287.

Teuthras, Cumanus, ad lyram canit de gente Capyis, conditoris Capuae,
in cujus honorem convivae vinum libant; 288-302.

Interea Pacuvii filius, qui solus vino non incaluerat, clam insidias
Hannibali molitur; 303-311.

Patrem, ex convivio egressum, sequutus, ubi in secretum (hortus erat
posticis aedium partibus) perveniunt, toga rejecta ab humero, latus
subcinctum gladio nudat, et consilium expromit; 312-328.

Quae ut videt auditque senex, tremebundus pedibusque filii advolutus,
eum per jura parentis suamque salutem obtestatur, ut incepto absistat,
neque vel sanguine polluat hospitia, vel temere se in extremum
certumque capitis discrimen inferat, quum solus ne Hannibali quidem,
tanto viro cujus vultum vel armati exercitus sustinere nequeant, nedum
tot convivis, par sit; 329-350.

Qua periculi commemoratione ferocem gloriaeque cupidissimum juvenem
magis incensum, quam deterritum cernens, se corpus suum dicit
obpositurum pro corpore Hannibalis, adeoque per paternum pectus
petendum illum ferro transfigendumque esse; 351-360.

Quo audito filius lacrimabundus fidem dat, se nihil facturum tale, et
cum patre, quo minus res suspecta sit, se ipse convivio reddit;
361-368.

Postero die ubi primum inluxit, Mago nuncius victoriae Carthaginem
proficiscitur, et annulos aureos aliaque spolia secum avehit; 369-376.

Eodem mittitur Decius: at tempestas navem defert Cyrenas, ubi vinculis
liberatur jussu Ptolemaei regis, in cujus regno non ita multo post
moritur; 377-384.

Venus interea optatam sibi ad animos corporaque Poenorum luxurie
enervanda oblatam occasionem amplectitur, et cum Cupidinibus agit, ut
telis suis clam Poenis inexplebilem libidinum deliciarumque cupiditatem
inmittant, et ita, quos nec arma, nec ignes, nec mala vicerint, nimia
bona ac voluptates inmodicae perdant, duxque eorum severam vivendi
rationem cum effeminata mollitie commutet; 385-409.

Cupidines imperata faciunt, et repente Poeni a temperantia et virtute
bellica degenerant, neque vino, epulis, cantu, scenisque convivalibus
exsatiari possunt, 410-430.

Hannibal maxime oblectatur arte Teuthrantis citharoedi, qui mirifica
facinora, ab Amphione, Arione, Chirone et Orpheo vi lyrae edita, canit;
431-482.

Dum Poeni ita Capuae luxuria diffluunt et perduntur, Mago Carthaginem
venit, ubi magno plebis gaudio plausuque excipitur; 483-499.

Tum, senatu ipsi dato, insignem exponit victoriam, a fratre ad Cannas
et Aufidum de duobus Romanorum consulibus partam, quorum alter, toto
exercitu amisso, vix cum paucis effugerit, alter, summus hostium
imperator, fortissime pugnans occiderit; 500-531.

Ad fidem deinde tam laetarum rerum, effundi in vestibulo curiae jubet
acervum annulorum aureorum, equitibus Romanis detractorum; utque Roma,
hac clade adflicta, funditus evertatur, Hannibalem subplemento,
pecunia, elephantis et frumento juvandum censet; 532-541.

Simul, laetis omnibus, locum Hannonis increpandi esse ratus, per
ludibrium ab eo quaerit, utrum etiam nunc poeniteat belli Romanis
inlati, et dedi Hannibalem jubeat? 542-553.

Is contra, tum invidia tum ira percitus, respondet, se nihil ex
pristina voluntate mutasse, et nunc potissimum sibi pacem expetendam
videri; non plura etiam posse a victis ducibus rogari, quam nunc
victores poscant; hostes praeterea, dolore atque ira incensos, fortuna
aliquid variante, atrociores post hanc cladem fore, et forsan ne
daturos quidem, nedum petituros esse pacem, quippe quae facilius a
victoribus, quam a victis Romanis inpetrari possit; si autem vera
sint, quae modo Mago jactaverit, ad internecionem Romani imperii
pugnatum ad Cannas esse, se non satis mirari posse, quid causae sit,
quod invictus ille imperator, qui Marti similis et cui nemo par
putetur, non ex Cannensi acie protinus exercitum ad urbem Romanam
duxerit; denique Hannibalis consilia non nisi ad tyrannidem et
dominatum spectare; proinde, si a pace abhorreant cives sui, quae tamen
optima rerum humanarum innumerisque triumphis potior sit, furorem
certe superbi hominis nulla re alendum esse; 554-600.

Sed oratio Hannonis, quem simultas cum familia Barcina leviorem
auctorem faciebat, interpellatur clamore contradicentium, ingentique
consensu fit senatusconsultum, ut Hannibalis exercitus militibus, in
Africa et Hispania conductis, subpleantur; 601-611.


  Nunc, age, quos clades insignis Iapyge campo
  Verterit ad Libyam populos Sarranaque castra,
  Expediam. Stat nulla diu mortalibus usquam,
  Fortuna titubante, fides: adjungere dextras
  Certavere palam rumpenti foedera Poeno,                            5
  Heu! nimium faciles laesis diffidere rebus:
  Saevior ante alios iras servasse repostas,
  Atque odium renovare ferox in tempore Samnis.
  Mox levis et sero pressurus fata pudore
  Bruttius; ambiguis fallax mox Appulus armis.                      10
  Tum gens Hirpini vana indocilisque quieti,
  Et rupisse indigna fidem: ceu dira per omnes
  Manarent populos foedi contagia morbi.
  Jamque Atella suas, jamque et Calatia adegit,
  Fas superante metu, Poenorum in castra cohortes.                  15
  Inde Phalanteo levitas animosa Tarento,
  Ausonium laxare jugum: patefecit amicas
  Alta Croton portas, Afrisque ad barbara jussa
  Thespiadum docuit submittere colla nepotes.
  Idem etiam Locros habuit furor: ora vadosi                        20
  Litoris, Argivos major qua Graecia muros
  Servat, et Ionio luitur curvata profundo,
  Laetas res Libyae et fortunam e more sequuta,
  Juravit pavitans Tyrio sua praelia Marti.
  Jam vero, Eridani tumidissimus adcola, Celtae                     25
  Incubuere malis Italum, veteresque doloris
  Tota se socios properarunt jungere mole.
    Sed fas id Celtis, fas inpia bella referre
  Boiorum fuerit populis. Capuaene furorem,
  Quem Senonum genti, placuisse? et Dardana ab ortu                 30
  Moenia barbarico Nomadum sociata tyranno
  Quisnam, mutato tantum nunc tempore, credat?
  Luxus, et insanis nutrita ignavia lustris,
  Consumtusque pudor peccando, unisque relictus
  Divitiis probrosus honor, lacerabat hiantem                       35
  Desidia populum, ac resolutam legibus urbem.
    Insuper exitio truculenta superbia agebat.
  Nec vitiis deerant vires: non largior ulli
  Ausoniae populo (sic tum Fortuna fovebat)
  Aurique argentique modus: madefacta veneno                        40
  Assyrio manibus vestis, medioque dierum
  Regales epulae, atque ortu convivia solis
  Deprensa, et nulla macula non inlita vita.
  Tum populo saevi Patres, plebesque Senatus
  Invidia laeta, et conlidens dissona corda                         45
  Seditio. Sed enim interea temeraria pubis
  Delicta augebat, pollutior ipsa, senectus.
  Nec, quos vile genus despectaque lucis origo
  Foedabat, sperare sibi et deposcere primi
  Deerant imperia ac patriae pereuntis habenas.                     50
  Quin etiam exhilarare viris convivia caede
  Mos olim, et miscere epulis spectacula dira
  Certantum ferro; saepe et super ipsa cadentum
  Pocula, respersis non parco sanguine mensis.
    Has, astu adgressus, quo verteret acrius aegras                 55
  Ad Tyrios mentes, quia nulla sorte daturam
  Certus erat Romam, neque enim impetrata volebat,
  (Pacuvio fuit haud obscurum crimine nomen)
  Hortatur summi partem deposcere juris,
  Atque alternatos sociato consule fasces:                          60
  Et, si partita renuant sedisse curuli,
  Aequatumque decus geminasque videre secures,
  Ultorem ante oculos atque ora adstare repulsae.
  Ergo electa manus gressu fert dicta citato.
  Antistat cunctis praecellens Virrius ore;                         65
  Sed genus obscurum, nullique furore secundus.
  Qui postquam coetu Patrum ingentique Senatu
  Inpia dementis vulgi, ac vix tota, profudit
  Consulta, et tumidis incendit vocibus aures;
  Concordi fremitu renuentum effunditur asper                       70
  Toto e concilio clamor. Tum quisque fatigat
  Increpitans, vocumque tremit certamine templum.
    Hic Torquatus, avum fronte aequavisse severa
  Nobilis, "Heu Capua portantes talia dicta
  Romuleis durastis, ait, subcedere muris?                          75
  Ad quos non ausi Carthago atque Hannibal arma
  Post Cannas adferre suas? nunquamne per aures
  It vestras, in Tarpeia quum sede Latini
  Orarent paria, haud verbis, haud voce, sed acri
  Propulsum dextra, qui tum mandata superbo                         80
  Ore adportabat, tanto per limina templi
  Turbine praecipitem revoluti corporis actum,
  Ut, saevo adflictus saxo, spectante piaret
  Tristia dicta Jove, et lueret verba inpia leto?
  En ego progenies ejus, qui sede Tonantis                          85
  Expulit orantem, et nuda Capitolia consul
  Defendit dextra." Rabidum hinc, palmasque virorum
  Intentantem oculis, proavitaque facta parantem
  Ut vidit majore adeo crudescere motu,
  Excipit his frendens Fabius; "Pro cuncta pudendi!                 90
  Sedes, ecce, vacat, belli viduata procella:
  Quem, quaeso, e vobis huic inposuisse paratis?
  Inque locum Pauli quemnam datis? an tua, Virri,
  Prima atque ante alios sors, concedente Senatu,
  Te citat, ac nostris aequat jam purpura Brutis?                   95
  I, demens, i, quo tendis: tibi perfida fasces
  Det Carthago suos." Medio fervore loquentis,
  Inpatiens ultra gemitu cohibere furorem,
  Fulminea torvum exclamat Marcellus ab ira:
  "Quae tandem, et quam lenta tenet patientia mentem,              100
  O confuse nimis Gradivi turbine Varro,
  Ut perferre queas furibunda insomnia consul?
  Nonne exturbatos jam dudum limine templi
  Praecipites agis ad portas? et discere cogis
  Semiviros, quod sit nostro de more creati                        105
  Consulis imperium? non unquam sobria pubes
  Et peritura brevi, moneo, ocius Urbe facesse.
  Muros ante tuos (ut par est) debita ductor
  Armatus responsa dabit." Consurgere cuncti
  Hinc pariter, magnoque viros clamore premebant.                  110
  Nec non et foribus propere Campana juventus
  Extulit ipsa gradum, tantaeque dolore repulsae
  Concitus Hannibalem volvebat Virrius ore.
    Fulvius, (huic nam spondebant praesagia mentis
  Venturum decus, et Capuae pereuntis imago                        115
  Jam tum erat ante oculos) "Non si Carthaginis, inquit,
  Ductorem vestris devinctum colla catenis
  Romam victor agis, posthac intrare Quirini
  Sacratas dabitur sedes: tende ocius, oro,
  Quo mens aegra vocat." Referunt haec inde citati                 120
  Mixta minis et torva trucis responsa Senatus.
    Tantane, omnipotens, caligine mersa latere
  Fata placet? veniet quondam felicior aetas,
  Quum pia Campano gaudebit consule Roma,
  Et per bella diu fasces perque arma negatos                      125
  Ultro ad magnanimos referet secura nepotes.
  Poena superborum tamen haec durabit avorum,
  Quod non ante suos Capua ad suffragia mittet,
  Quam Carthago suos. Postquam nunc dicta Senatus,
  Nunc facta exposuit, tum veris falsa per artem                   130
  Virrius admiscens cecinit fatale cruenti
  Turbatis signum belli. Furiata juventus
  Arma, arma, Hannibalemque volunt: ruit undique vulgus,
  Et Poenos in tecta vocant: ingentia facta
  Sidonii juvenis celebrant, ut ruperit Alpes                      135
  Herculei socius decoris, Divisque propinquas
  Transierit cursu rupes: ut caede referta
  Clauserit Eridani victor vada: victor ut idem
  Lydia Romano turbarit stagna cruore:
  Ut Trebiae ripas aeterno nomine famae                            140
  Tradiderit, Paulumque idem inter praelia, et idem
  Flaminium, proceres rerum, demiserit umbris.
    His super excisam primori Marte Saguntum,
  Et juga Pyrenes, et Hiberum, et sacra parentis,
  Juratumque viro bellum puerilibus annis                          145
  Adcumulant: unum, ducibus tot caede peremtis,
  Tot fusis acie, stare inter praelia nullis
  Adtactum telis. Superum quum munere detur
  Huic sociare viro dextras et foedere jungi;
  Fastus exsanguis populi vanumque tumorem                         150
  Nimirum Capua et dominatum perferat Urbis,
  Ceu famulis fasces aequataque jura negantis?
  Prorsus enim tanto potiorem nomine habendum
  Varronem, ut fugiat consul fulgentior ostro.
    Talia jactantes jam lectam sorte parabant                      155
  Mittere, quae Tyrios adjungat foedere, pubem.
  Sed non invictum ponebat pectore robur
  Tum solum Decius Capuae decus: isque receptus
  In medios coetus, neque enim differre dabatur;
  "Itis, ait, cives violanda ad jura parentum?                     160
  Damnatumque caput temerati foederis aris
  Jungitis hospitio? Quae tanta oblivio recti,
  Sacram atque in magnis positam populisque virisque
  Adversam ostentare fidem? Nunc tempus inire
  Praelia pro Rutulis; nunc signa aciemque movere,                 165
  Dum trepidae res, et medicinam vulnera poscunt:
  Is locus officio, quum cessant prospera, quumque
  Dura ad opem fortuna vocat: nam laeta fovere,
  Haud quaquam magni est animi decus: huc, age, adeste.
  Novi Dis animas similes et pectora magnis                        170
  Nunquam angusta malis: capiunt (mihi credite) Cannas,
  Et Trasymena vada, et Pauli memorabile letum.
  Hi sunt, qui vestris infixum moenibus hostem
  Dejecere manu, et Capuam eripuere superbis
  Samnitum jussis: hi sunt, qui jura dedere                        175
  Terrore expulso, Sidicinaque bella remorunt.
  Quos fugitis? socios quosve additis? ille ego sanguis
  Dardanius, cui sacra pater, cui nomina liquit
  Ab Jove ducta Capys, magno cognatus Iulo;
  Ille ego, semihomines inter Nasamonas, et inter                  180
  Saevum atque aequantem ritus Garamanta ferarum,
  Marmarico ponam tentoria mixtus alumno?
  Ductoremque feram, cui nunc pro foedere proque
  Justitia est ensis, solaeque e sanguine laudes?
  Non ita, non Decio permixtum fasque nefasque                     185
  Haec ut velle queat: nullo nos invida tanto
  Armavit Natura bono, quam janua mortis
  Quod patet, et vita non aequa exire potestas."
  Haec vana aversas Decius jactavit ad aures.
    Ast delecta manus jungebant foedera Poeno.                     190
  Jamque aderant praemissa duci turbante tumultu
  Autololes numerosa cohors: ipse agmine magno
  Festinata citus per campos signa movebat.
  Et Decius, "Nunc hora, viri, nunc tempus: adeste,
  Dum Capua dignum, dum me duce dextera vindex                     195
  Molitur facinus; procumbat barbara pubes.
  Pro se quisque alacres rapite hoc decus: hostis adire
  Si parat, obstructas replete cadavere portas,
  Et ferro purgate nefas: hic denique solus
  Eluerit sanguis maculatas crimine mentes."                       200
    Dumque ea nequidquam non ulli laeta profatur,
  Audita asperitate viri coeptoque feroci,
  Multa feta gerens ira praecordia, Poenus
  Adstabat muris, propereque arcessere lectos
  Inmitem castris Decium jubet: horrida virtus,                    205
  Armatumque fide pectus, rectique cupido,
  Et major Capua mens inperterrita mole
  Invicta stabat, torvoque minacia vultu
  Jussa ducis, verbisque etiam incessebat amaris.
  Quem Libyae rector tot signa, tot arma ferentis                  210
  Spernentem increpitans magno clamore profatur:
  "Post Paulum, post Flaminium componimur, eheu!
  Vecordi Decio, mecum certasse volenti
  In decus et famam leti: rapite, ite citati,
  Signa, duces: pateatne mihi Campana vetante                      215
  Urbs Decio, explorare libet, nova bella moventi
  Cui patuere Alpes, saxa inpellentia caelum,
  Atque uni calcata Deo." Subfuderat ora
  Sanguis, et a torvo surgebant lumine flammae.
  Tum rictus spumans, et anhelis faucibus acta                     220
  Versabant penitus dirum suspiria murmur.
  Sic urbem invectus, toto comitante Senatu,
  Et vulgo ad spectanda ducis simul ora ruente,
  Effundit cunctam rabiem irarumque procellas.
    Nec non et Decio propiora pericula mentem                      225
  Flammarant, tempusque adeo cernebat adesse,
  Quo laudes ducis invicti superaret inermis.
  Non illum fuga, non clausi occuluere penates;
  Sed liber, veluti nullus penetrasset in urbem
  Hannibal, intrepido servaverat otia vultu:                       230
  Quum juvenem saevis (horrendum) concitus armis
  Invadunt globus, et pedibus sublime sedentis
  Ductoris sistunt. Tonat inde ferocibus alte
  Incessens victor dictis, "Solusne ruentem
  Fulcire, et revocare paras a funere, Romam?                      235
  O demens! en, qui Divum mihi munera tanta
  Eripiat. Decio prorsus servabar inerti
  Vincendus, Decio inbelli, cui femina nulla,
  Orta in Agenoreis nostrae Carthaginis oris,
  Cesserit: huic agedum, (nam cur indigna feramus?)                240
  Magnanime o miles, meritas innecte catenas."
  Dixerat haec: necdum finem convicia norant.
  Inlatus velut armentis super ardua colla
  Quum sese inposuit, victorque inmane sub ira
  Infremuit leo, et inmersis gravis unguibus haesit,               245
  Mandit anhelantem pendens cervice juvencum.
    At Decius, dum vincla ligant, "Necte ocius, inquit,
  (Nam sic Hannibalem decet intravisse) catenas,
  Foederis infausti pretium: sic victima prorsus
  Digna cadat Decius: nec enim te, sanguine laetum                 250
  Humano, sit fas caesis placasse juvencis.
  En dextra! en foedus! nondum tibi Curia, necdum
  Templorum intrati postes; jam panditur acri
  Imperio carcer: perge, ac primordia tanta
  Adcumula paribus factis: mihi fama sub umbras                    255
  Te feret obpressum Capuae cecidisse ruinis."
  Nec plura effari concessum: obnubitur atra
  Veste caput, trahiturque ferox ante ora suorum.
    Exin victor ovans sedato pectore tandem
  Spectandis urbis tectis templisque serenos                       260
  Laetus circumfert oculos, et singula discit:
  Quis muris sator, et pubes sit quanta sub armis,
  Quot bello pateant argenti aerisque talenta:
  Nunc qualis frenata acies, nunc deinde pedestris
  Copia quanta viris. Monstrant Capitolia celsa,                   265
  Stellatesque docent campos, Cereremque benignam.
    Jamque diem ad metas defessis Phoebus Olympo
  Inpellebat equis, fuscabat et Hesperus umbra
  Paullatim infusa properantem ad litora currum.
  Instituunt de more epulas, festamque per urbem                   270
  Regifice exstructis celebrant convivia mensis.
  Ipse, Deum cultu et sacro dignatus honore,
  Praecipuis multoque procul splendentibus ostro
  Adcipitur sublime toris: non una ministri
  Turba gregis: posuisse dapes his addita cura,                    275
  His adolere focos, his ordine pocula ferre.
  Nec non et certis struitur penus: aspera mensa
  Pondera caelati fulgent antiquitus auri.
    Eripiunt flammae noctem, strepituque moventum
  Murmurat alta domus: stupet inconsuetus opimae                   280
  Sidonius mensae miles, faciemque superbi
  Ignotam luxus oculis mirantibus haurit.
  Vescitur ipse silens, et tantos damnat honores
  Esse epulis, facilesque coli tanto agmine mensas:
  Donec pulsa fames, et Bacchi munera duram                        285
  Laxarunt mentem. Tum fronti reddita demum
  Laetitia, et positae graviores pectore curae.
    Personat Euboica Teuthras testudine, Cymes
  Incola, et obtusas inmiti murmure saevae
  Inter bella tubae permulcet cantibus aures.                      290
  Namque Jovem et laetos per furta canebat amores,
  Electraeque toros Atlantidos: unde creatus,
  Proles digna Deum, tum Dardanus: isque Tonanti
  Ut det Erichthonium magna de stirpe nepotem.
  Hinc Tros, hinc Ilus, generis tunc ordine longo                  295
  Assaracus, nulloque minor famave manuve
  Tum Capys ut primis dederit sua nomina muris.
  Concelebrant plausu pariter Sidonia pubes,
  Campanaeque manus: ante omnes ductor honori
  Nominis augusto libat carchesia ritu;                            300
  Cetera quem sequitur, Bacchique e more liquorem
  Inrorat mensis turba, ardescitque Lyaeo.
    Interea, Tyrio resoluta in gaudia coetu
  Converso, (neque enim, juvenis non digne sileri,
  Transmittam tua coepta libens, famamque negabo                   305
  Quamquam inperfectis, magnae tamen indolis, ausis)
  Mens una inviolata mero, nullisque venenis
  Potando exarmata, decus pugnaeque, necisque
  Sidoniae tacito volvebat pectore molem.
  Quoque esset miranda magis tam sacra libido,                     310
  Pacuvio genitus patrias damnaverat artes.
    Is variis oneratum epulis atque atria tardo
  Linquentem gressu comitatus pone parentem,
  Postquam posse datum meditata aperire, novosque
  Pandere conatus, et liber parte relicta                          315
  Tectorum a tergo patuit locus, "Adcipe digna
  Et Capua et nobis, inquit, consulta:" togaque
  Armatum amota nudat latus. "Hoc ego bellum
  Conficere ense paro, atque avulsum ferre Tonanti
  Rectoris Libyci victor caput: hic erit ille,                     320
  Qui polluta dolis jam foedera sanciet, ensis.
  Si perferre nequit spectacula tanta senectus,
  Et tremit inceptis lasso majoribus aevo,
  At tu securis concede penatibus, et me
  Linque meae menti. Summum quod credis, et aequas                 325
  Hannibalem Superis, o quantum nomine major
  Jam Poeno tibi natus erit!" Vibrabat ab ore
  Ignis atrox, animusque viri jam bella gerebat;
  Quum senior, tanti pondus conaminis aegra
  Jam dudum vix aure ferens, tremebundus ibidem                    330
  Sternitur, et pedibus crebro pavida oscula figens,
  "Per si quid superest vitae, per jura parentis,
  Perque tuam nostra potiorem, nate, salutem,
  Absiste inceptis, oro: ne sanguine cernam
  Polluta hospitia, ac tabo repleta cruento                        335
  Pocula, et eversas pugnae certamine mensas.
  Tune illum, quem non acies, non moenia et urbes
  Ferre valent, quum frons propior lumenque corusco
  Igne micat, tune illa viri, quae vertice fundit,
  Fulmina pertuleris; si viso intorserit ense                      340
  Diram, qua vertit per campos agmina, vocem?
  Fallit te, mensas inter quod credis inermem.
  Tot bellis quaesita viro, tot caedibus armat
  Majestas aeterna ducem: si admoveris ora,
  Cannas, et Trebiam ante oculos, Trasymenaque busta,              345
  Et Pauli stare ingentem miraberis umbram.
  Quid? tanto in casu comitum juxtaque jacentum
  Torpebunt dextrae? parce, oro, et desine velle,
  Cui nequeas victor superesse: an tristia vincla
  Et Decius non erudiunt componere mentem?"                        350
    Talia commemorans, famae majoris amore
  Flagrantem ut vidit juvenem surdumque timori:
  "Nil ultra posco, refer in convivia gressum;
  Adproperemus, ait: non jam tibi pectora pubis
  Sidoniae fodienda manu tutantia regem.                           355
  Hoc jugulo dextram explora: namque haec tibi ferrum,
  Si Poenum invasisse paras, per viscera ferrum
  Nostra est ducendum: tardam ne sperne senectam.
  Obponam membra, atque ensem extorquere negatum
  Morte mea eripiam." Lacrimae tunc ore profusae,                  360
  Et magna Superum cura servatus in arma
  Scipiadae Poenus; nec tantum fata dederunt
  Externa peragi dextra. Pulcherrimus irae,
  Et dignus fieri compos memorabilis ausi,
  Amisit quantam posito conamine laudem,                           365
  Cui tantum est voluisse decus? Tum reddere sese
  Festinant epulis, et tristia fronte serenant;
  Donec laeta virum solvit convivia somnus.
    Postera lux Phaethontis equos proferre parabat,
  Jam rapido summis curru splendente sub undis;                    370
  Et juvenis, magno generatus Hamilcare, duras
  Jam dudum exercet curas. Carthaginis arces
  Ire ferox Mago, et Patribus portare jubetur
  Nuncia facta ducis: praeda et captiva leguntur
  Corpora, dereptaeque viris sub Marte cruento                     375
  Exuviae, fausti Superis libamina belli.
  Altera curarum Libycis demittitur oris
  Heu! Decius, reduci lentas servatus ad iras;
  Ni poenae juvenem indignae miseratus ab alto
  Jupiter antiquam Batti vertisset ad urbem.                       380
  Hic Pellaea virum Ptolemaei sceptra vehentum
  Eripuere minis, resolutaque vincula collo.
  Atque eadem vitae custos mox deinde quieto
  Adcepit tellus ossa inviolata sepulcro.
    Nec Venerem interea fugit exoptabile tempus                    385
  Poenorum mentes caeco per laeta premendi
  Exitio, et luxu corda inportuna domandi.
  Spargere tela manu passim fallentia natis
  Inperat, et tacitas in pectora mittere flammas.
  Tum pueris dulce adridens: "Eat inproba Juno,                    390
  Et nos (nec mirum, quid enim sumus?) acta secundis
  Despiciat: valet illa manu, valet illa lacertis:
  Parvula nos arcu puerili spicula sensim
  Fundimus, et nullus nostro de vulnere sanguis.
  Verum, agite, o mea turba, precor, nunc tempus, adeste,          395
  Et Tyriam pubem tacitis exurite telis.
  Amplexu multoque mero, somnoque virorum
  Profliganda acies, quam non perfregerit ensis,
  Non ignes, non inmissis Gradivus habenis.
  Combibat inlapsos ductor per viscera luxus,                      400
  Nec pudeat picto fultum jacuisse cubili,
  Nec crinem Assyrio perfundere pugnet amomo.
  Ille sub hiberno somnos educere caelo
  Jactator tectis malit consumere noctes;
  Ac ponat ritus vescendi, saepe citato                            405
  Dum residet sub casside equo, discatque Lyaeo
  Inbellem donare diem: tum deinde madenti
  Post epulas sit grata chelys, segnisque soporas,
  Aut nostro vigiles ducat sub numine noctes."
    Haec postquam Venus, adplaudit lascivus, et alto               410
  Mittit se caelo niveis exercitus alis.
  Sentit flammiferas pubes Maurusia pennas,
  Et pariter fusis tepuerunt pectora telis.
  Bacchi dona volunt, epulasque, et carmina rursus
  Pieria liquefacta lyra: non acer aperto                          415
  Desudat campo sonipes: non ulla per auras
  Lancea nudatos exercet torta lacertos.
  Mollitae flammis lymphae languentia somno
  Membra fovent, miserisque bonis perit horrida virtus.
  Ipse etiam, adflatus fallente Cupidine, ductor                   420
  Instaurat mensas dapibus, repetitque volentum
  Hospitia, et patrias paullatim decolor artes
  Exuit, occulta mentem vitiante sagitta.
    Altera jam patria, atque aequo sub honore vocatur
  Altera Carthago Capua, intactumque secundae                      425
  Fortunae ingenium vitia adlatrantia quassant.
  Nec luxus ullus mersaeque libidine vitae
  Campanis modus: adcumulant, variasque per artes
  Scenarum certant epulas distinguere ludo;
  Ut strepit adsidue Phrygiam ad Nilotica loton                    430
  Memphis Amyclaeo passim lasciva Canopo.
  Inprimis dulcem, Poeno laetante, per aures
  Nunc voce infundit Teuthras, nunc pectine cantum.
  Isque ubi mirantem resonantia pollice fila
  Ductorem vidit Libyae, canere inde superbas                      435
  Aoniae laudes sensim testudinis orsus,
  Concordem citharae movit per carmina linguam,
  Vincere linquentes vitam quae possit olores.
  Atque haec e multis carpsit mollissima mensae.
    "Argolicis quondam populis (mirabile dictu!)                   440
  Exaudita chelys, lapidem testudine felix
  Ducere, et in muros posuisse volentia saxa.
  Haec Amphionio vallavit pectine Thebas,
  Ac, silice aggeribus per se scandente vocatis,
  Jussit in inmensum cantatas surgere turres:                      445
  Altera, turbatum plectro moderata profundum,
  Et tenuit phocas, et in omni Protea forma
  Traxit, et aequoreo portavit Ariona dorso.
  Nam, quae Peliaca formabat rupe canendo
  Heroum mentes et magni pectora Achillis,                         450
  Centauro dilecta chelys compesceret iras,
  Percussa fide, vel pelagi vel tristis Averni.
  Namque chaos, caecam quondam sine sidere molem
  Non surgente die, ac mundum sine luce canebat.
  Tum Deus ut liquidi discisset stagna profundi,                   455
  Tellurisque globum media compage locasset:
  Ut celsum Superis habitare dedisset Olympum,
  Castaque Saturni monstrabat secula patris.
    "Sed, quos pulsabat Rhipaeum ad Strymona, nervi,
  Auditus Superis, auditus manibus Orpheus,                        460
  Emerito fulgent clara inter sidera caelo.
  Hunc etiam mater, tota comitante sororum
  Aonidum turba, mater mirata canentem.
  Non illo Pangaea juga, aut Mavortius Haemus,
  Non illo modulante sonos stetit ultima Thrace:                   465
  Cum silvis venere ferae, cum montibus amnes.
    "Inmemor et dulcis nidi, positoque volatu
  Non mota volucris captiva pependit in aethra.
  Quin etiam Pagasaea ratis, quum caerula nondum
  Cognita terrigenis, pontoque intrare negarent,                   470
  Ad puppim sacrae, cithara eliciente, carinae
  Adductum cantu venit mare: pallida regna
  Bistonius vates flammisque Acheronta sonantem
  Placavit plectro, et fixit revolubile saxum.
  O dirae Ciconum matres, Geticique furores,                       475
  Et damnata Deis Rhodope! tulit ora revulsa
  In pontum, ripis utrimque sequentibus, Hebrus.
  Tum quoque, quum rapidi caput a cervice recisum
  Portarent fluctus, subito emicuere per undas
  Ad murmur cete toto exsultantia ponto."                          480
  Sic tum Pierius bellis durata virorum
  Pectora Castalio frangebat carmine Teuthras.
    Interea placida adtulerant jam flamina terris
  Magonem Libycis: lauro redimita subibat
  Optatos puppis portus, pelagoque micabant                        485
  Captiva arma procul celsa fulgentia prora.
  At, patulo surgens jam dudum ex aequore, late
  Nauticus inplebat resonantia litora clamor,
  Et, simul adductis percussa ad pectora tonsis,
  Centeno fractus spumabat verbere pontus.                         490
    Nec lentum in medios rapienda ad gaudia vulgus
  Procurrit fluctus, elataque turba favore
  Certatim ingenti celebrant nova gaudia plausu.
  Aequatur rector Divis: illum undique matres,
  Illum turba minor moniti gaudere nepotes,                        495
  Et senior manus, et juxta populusque, Patresque,
  Mactatis Superum dignantur honore juvencis.
  Sic patriam Mago et portas ingressus ovantes
  Fraternae laudis fama: ruit inde Senatus,
  Et multo Patrum stipatur curia coetu.                            500
  Tum, Divos veneratus avum de more vetusto,
  "Martem, ait, egregium et fractas, quis Itala tellus
  Nitebatur, opes, pars ipse haud parva laborum,
  Nuntio: pugnatum Superis in vota secundis.
    "Est locus, Aetoli signat quem gloria regis,                   505
  Possessus quondam prisca inter secula Dauno:
  Humentes rapido circumdat gurgite campos
  Aufidus, et stagnis intercipit arva refusis;
  Mox fluctus ferit Hadriacos, magnoque fragore
  Cedentem inpellit retrorsus in aequora pontum.                   510
  Hic Varro et magnum Latia inter nomina Paulus
  Nomen, quis rerum ducibus permissa potestas,
  Vix dum depulsa nigrae caligine noctis,
  Invadunt campum, et late fulgentibus armis
  Adcendunt ultro lucem surgentis Eoi.                             515
  Nos contra (nam germanum furor acer agebat
  Optatae pugnae) castris cita signa movemus.
  Intremit et tellus, et pulsus mugit Olympus.
    "Hic fluvium et campos abscondit caede virorum
  Ductor, quo nunquam majorem ad bella tulerunt                    520
  Rectorem terrae. Vidi, quum turbine saevo
  Ausonia et sonitu bellantis fusa per agros
  Uni terga daret: vidi, quum Varro citato
  Auferretur equo, projectis degener armis.
  Quin et magnanimum, perfosso corpore telis,                      525
  Strage super socium vidi te, Paule, cadentem.
  Aegates ille et servilia foedera larga
  Ultus caede dies: non plus optasse liberet,
  Quam tum concessit dexter Deus: altera jam lux
  Si talis redeat, populis sis omnibus una                         530
  Tum, Carthago, caput, terrasque colare per omnes.
  Testes hi stragis, quos signum inlustre superbis
  Mos laeva gestare viris." Tum funditur ante
  Ora admirantum praefulgens annulus auro;
  Datque fidem verbis haud parvo insignis acervo.                  535
  Hinc iterum repetens: "Restat nunc sedibus imis
  Vertenda atque aequanda solo jam subruta Roma.
  Adnitamur, ait, vires refovere tot haustas
  Casibus, et pateant non parca aeraria dextris,
  Quas emimus bello: defit jam bellua, tristis                     540
  Ausoniis terror: nec non alimenta fatigant."
    Atque ea dum memorat, torvo conversus in ora
  Hannonis vultu, quem gliscens gloria pravum
  Ductoris studio jam dudum agitabat acerbo:
  "Jamne tibi dextras inceptaque nostra probamus?                  545
  Jam fas Dardanio me non servire colono?
  Anne iterum Hannibalem dedi placet? Atra veneno
  Invidiae nigroque undantia pectora felle,
  Tandem tot titulis totque exorata tropaeis,
  Infelix muta: dextra en, en dextera, quam tu                     550
  Aeneadis lacerare dabas, et litora, et amnes,
  Et stagna, et latos inplevit sanguine campos."
  Haec Mago, atque animos favor haud obscurus alebat.
    Cui, simul invidia atque ira stimulantibus, Hanno:
  "Talia vesani juvenis convicia miror                             555
  Haud equidem: tumet ingenio, fraternaque corda
  Non tarde adnoscas et virus futile linguae.
  Quin, ne mutatum vanis absistere credat,
  Nunc pacem orandum, nunc inproba foedere rupto
  Arma reponendum, et bellum exitiale cavendum                     560
  Auctor ego: atque adeo vosmet perpendite, quaeso,
  Quid ferat: haud aliud nobis censere relictum est.
    "Tela, viros, aurum, classes, alimenta precatur,
  Belligeramque feram: victus non plura dedissem.
  Sanguine Dardanio Rutulos saturavimus agros,                     565
  Et jacet in campis Latium: deponere curas
  Tandem ergo, bone, da, victor, liceatque sedere
  In patria; liceat non exhaurire rapacis
  Inpensis belli vacuatos saepe penates.
  Nunc en, nunc, inquam, (falsa ut praesagia nostra                570
  Sint, oro, mensque augurio ludatur inani)
  Haud procul est funesta dies: atrocia novi
  Corda, ac prospicio natas e cladibus iras.
  Vos ego, vos metuo, Cannae: submittite signa,
  Atque adeo tentate, agedum, ac deposcite pacem.                  575
  Non dabitur: parat ille dolor (mihi credite) majus
  Exitium adcepto: citiusque haec foedera victor,
  Quam victus, dabit: atque adeo, qui tanta superbo
  Facta sonas ore, et spumanti turbine perflas
  Ignorantum aures, dic, en, germanus in armis                     580
  Ille tuus par Gradivo, per secula tellus
  Cui similem nunquam ductorem in bella creavit,
  Moenia Romuleae cur nondum viderit urbis?
    "Scilicet e gremio matrum rapiamus in hostem
  Nondum portandis habiles gravioribus armis?                      585
  Aeratas jussi texamus mille carinas,
  Atque omnis Libyae quaeratur bellua terris?
  Ut longa imperia, atque armatos proroget annos
  Hannibal, et regnum trahat usque in tempora fati?
  Vos vero, (neque enim occulto circumdamur astu)                  590
  Ne dulces spoliate domos; castrisque potentum
  Atque opibus sancite modum: pax optima rerum,
  Quas homini novisse datum est: pax una triumphis
  Innumeris potior: pax, custodire salutem
  Et cives aequare potens, revocetur in arces                      595
  Tandem Sidonias; et fama fugetur ab urbe
  Perfidiae, Phoenissa, tua. Si tanta libido
  Armorum tenet, atque enses non reddere perstat
  Poscenti patriae; nil suppeditare furori
  Hortor, et haec fratri Magonem dicta referre."                   600
    Plura adnectentem (neque enim satiaverat iras
  Dicendo) clamor turbat diversa volentum.
  "Si, Libyae decus, haud ulli superabilis armis,
  Hannibal est irae tibi, destituemus ad ipsas
  Victorem metas? nec opum adjumenta feremus?                      605
  Invidia unius sceptra ut jam parta retardet?"
  Inde alacres tribuunt, quae belli posceret usus;
  Absentique suum jactant sub teste favorem.
  Mox eadem terris placitum traducere Hiberis,
  Dum malus obtrectat facta inmortalia livor,                      610
  Nec sinit adjutas ductoris crescere laudes.




LIBER DUODECIMUS.


ARGUMENTUM.

Mitescente jam hieme Hannibal a Capua movet, vicinisque oppidis
trepidationem injicit, 1-14.

Sed luxus milites ita enervaverat, ut vix arma ferre possent; 15-26.

Cupidus maritimi oppidi potiundi, quo cursus navibus tutus ex Africa
esset, primum Neapolim petit, quae urbs Graeca, doctorum virorum secessu
illa aetate celebris et Parthenope olim a tumulo Sirenes adpellata, ab
eo, famae suae timente, omnibus quidem viribus, at inrito conatu
obpugnatur; 27-59.

Inde Cumas, aliam urbem maritimam, ducit, ubi templum Apollinis, a
Daedalo in colle exstructum, contemplatur; sed copias, Campana luxuria
marcentes, nequidquam acuit ad pristinam virtutem, et a Ti. Sempronio
Graccho repellitur; 60-103.

Obsidione igitur Cumarum soluta, Puteolos repente movet castra, et,
dum ea quoque urbs frustra operibus cingitur, ipse tractum perlustrat
propinquum, Baias, Lucrinum Avernique lacum, Acherusiam paludem,
vastas in litore speluncas, loca sulfure ac bitumine scatentia
ignibusque subterraneis aestuantia, Prochyten, Inarimen, Vesuvium,
Misenum promontorium, Baulos et aestum maris, quae omnia ei a primoribus
Capuae monstrantur; 104-160.

A Puteolis Nolam agmen convertit, et scalas admovet muris: enim vero
M. Claudius Marcellus, instructo ad portas sub adventum hostium
exercitu, eruptionem facit, et, Poenis fugatis, ducem eorum ad
singulare certamen provocat; 161-198.

Quod non detrectare Hannibalem fama nominis sui suadet; sed Junonis
admonitu ab eo avocatur, et acerba ignaviae increpatione foedam suorum
fugam sistit; 199-211.

Restituta acie ac pugna, a Pediano, Patavino, qui non minus belli
artibus atque virtute quam literarum studio excellebat, Cinyps,
formosissimus Poenorum galeaque Aemilii Pauli consulis, qui in praelio
Cannensi occiderat, ornatus, telo transfigitur et spoliatur; 212-252.

Marcellus, laudata victoris virtute, in ipsum Hannibalem hastam
conjicit, cujus tamen ictum excipit Gestar; 253-265.

Quo adtonitus periculo Poenus ad castra trepide refugit, et vehementer
in milites invehitur: Marcellus autem, qui primus Romanos docuerat,
Hannibalem vinci posse, magna hostium edita strage praedaque ingenti
facta, Nolam se recipit, et ad caelum tollitur laudibus; 266-294.

Primo tandem victoriae nuntio recreatis Romae civibus, non minore animo
res domi, quam militiae, geritur, et censores notant eos, qui post
Cannensem pugnam Metello auctore consilium de relinquenda Italia
inierant, quique, quum a Poenis, ut de captivis redimendis agerent,
frustra Romam missi essent, jurassentque se regressuros, extemplo in
castra hostium redierant, ut hac fraude se exsolverent jurejurando;
295-305.

Simul omnia in bellum consilia convertuntur, et in summa pecuniae
inopia matronae aurum ornamentaque sua in aerarium deferunt: quae
voluntaria conlatio et certamen adjuvandae rei publicae excitat ad
aemulandum animos primum Patrum, dein equestris ordinis et reliquae
plebis; 306-319.

Spes quoque Romanorum confirmatur a legatis Delphos missis, qui
responsum renuntiant, res eorum jam meliores facilioresque fore,
eamque ob causam Diis, maxime vero Jovi, sacra esse facienda: quae res
divinae subplicationesque confestim in Capitolio fiunt; 320-341.

Dum haec Romae atque in Italia geruntur, Hampsagoras ejusque filius
Hostus in Sardinia (cujus insulae situs, forma, nomina, origo, bona et
indoles una cum coloniis, a Sardo, Trojanis seu Iliensibus, Iolao,
duce Thespiadarum, et Aristaeo illuc deductis describuntur) a T. Manlio
Torquato praetore fugantur, et silvarum latebras quaerunt; 342-375.

Punica deinde classe adpulsa Hasdrubali se jungunt, et cum Romanis
decertant praelio, in quo Ennius centurio et poeta, Rudiis natus
oriundusque a Messapo rege, ingentem Sardorum Poenorumque caedem facit;
376-402.

In eum hastam conjicit Hostus; sed ictus ab Apolline avertitur, et
Hostus in acie cadit: qua filii nece audita Hampsagoras mortem sibi
consciscit; 403-419.

Per idem fere tempus Hannibal Acerris Nuceriaque direptis atque
incensis, capit Casilinum, et Petiliam, alteram Saguntum, ad solum
exurit; 420-433.

Inde Tarentum expugnat praeter arcem, a Romanis occupatam, et naves
Tarentinorum, sinu exiguo intus inclusas, quum claustra portus hostis
haberet, plaustris machinisque admotis per mediam urbem ad mare
transvehit; 434-448.

Certior tamen factus per nuntios de obpugnatione Capuae, obsidione
arcis Tarentinae absistit, raptimque contendit in Campaniam; 449-462.

Obviam ei veniunt duo Romanorum exercitus, quibus duces stultitia et
temeritate pares, M. Centenius Penula et Cn. Fulvius praetor, praesunt,
quique ad internecionem caeduntur; nec quidquam iter victoris moratur
nisi Ti. Sempronii Gracchi proconsulis, ab hospite suo Lucano in
insidias praecipitati, exsequiae, quas ipse celebrat, ut famam conligat
humanitatis; 463-478.

Interea Romanorum duces omnem belli vim in Capuam vertunt, nuntio
adcepto de Hannibalis adventu, qui in valle occulta post Tifata montem
huic urbi inminentem considet; 479-488.

Is vero ubi videt per castra hostium non perrumpi ad Capuam posse,
multa secum consilia volventi subit animum impetus, caput ipsum belli
Romam petendi; 489-506.

Itaque deductas nocte ad Vulturnum flumen copias trajicit ante lucem,
et spe Romae potiundae ad maturandum iter incendit; 507-523.

Tum praeter Cales in Sidicinum, mox in Allifanum et Casinatem, deinde
praeter Aquinum in Fregellanum, et per Frusinatem Anagninumque in
Labicanum venit agrum: inde, Algido, Tusculo Gabiisque relictis, ad
Anienem fluvium castra admovet, et Iliae Nymphisque adventu suo
terrorem incutit; 524-544.

Nec minor trepidatio est Romae, ubi matronae, in publicum effusae,
passim discurrunt, Patres vero ingentem metum torvo vultu dissimulant,
et praesidia passim in collibus murisque disponuntur; 545-557.

Inter haec Hannibal, qui, continuo itinere confecto, ne nocturnum
quidem tempus ad quietem sibi reservaverat, cum Numidis moenia situmque
urbis obequitans contemplatur, donec ab equitibus inmissis a Fulvio
Flacco, qui cum exercitu a Capua profectus Romam venerat, submovetur,
atque in castra redigitur; 558-573.

Postero die sub lucem omnes copias in aciem educit, et ad pristinam
virtutem tuendam excitat, docens Roma capta bellum esse confectum;
574-586.

Neque detrectant certamen Romani, infantium vagitu, gemitu ac precibus
parentum, et Fulvii adhortatione exstimulati; 587-602.

At instructis utrimque exercitibus Jupiter crassas repente caelo
obducit tenebras, et a monte Capitolino fulmina in Hannibalem
jaculatur; 602-626.

Is liquefactis armis in castra iratus se recipit; quo facto mira
serenitas cum tranquillitate oritur, et subplicatio Jovi habetur in
Capitolio; 627-645.

Postridie prima luce acies instructas eadem tempestas dirimit, quam
eadem excipit serenitas; 646-667.

Poenus inanem fulminis vim ridet, vanumque militum timorem increpat;
668-685.

Ut vero Romam adeo securam metuque vacuam esse comperit, ut milites
sub vexillis in subplementum Hispaniae profecti sint, ira incensus
urbem obpugnare statuit; 686-690.

Quam ob causam Jupiter agit cum Junone, ut non amplius alat ferociam
ejus, sed potius coerceat; 691-700.

Dea Hannibali in conspectum venit manifesta, ejusque visum acuit, ut
Deos cernere possit, qui colles Romae campumque Martium tueantur;
701-725.

Quo adspectu perculsus Poenus castra ab urbe refert, minitans se mox
rediturum esse; 726-730.

Eum ut abeuntem vident Romani, primum fraudem subesse rati non omnem
deponunt timorem: mox hoste ex oculis sublato, laeti sacra Diis
faciunt, et certatim portis ruunt ad visenda loca, ubi castra
posuerant Poeni; 731-752.


  Jam terra glaciale caput, fecundaque nimbis
  Tempora, et austrifero nebulosam vertice frontem
  Inmitis condebat hiems, blandisque salubre
  Ver Zephyris tepido mulcebat rura sereno.
  Prorumpit Capua Poenus, vicinaque late                             5
  Praemisso terrore quatit: ceu condita bruma,
  Dum Rhipaea rigent Aquilonis flamina, tandem
  Evolvit serpens arcano membra cubili,
  Et splendente die novus emicat, atque coruscum
  Fert caput, et saniem sublatis faucibus efflat.                   10
  At Libyci ducis ut fulserunt signa per agros,
  Desolata metu cuncta, et, suadente pavore,
  Vallo se clausere simul, trepidique salutis
  Exspectant ipsis metuentes moenibus hostem.
    Sed non ille vigor, qui ruptis Alpibus arma                     15
  Intulerat, dederatque vias, Trebiaque potitus
  Maeonios Italo sceleravit sanguine fluctus,
  Tunc inerat: molli luxu madefacta meroque,
  Inlecebris somni torpentia membra fluebant,
  Quis gelidas suetum noctes thorace gravatis                       20
  Sub Jove non aequo trahere, et tentoria saepe
  Spernere, ubi hiberna ruerent cum grandine nimbi,
  Ac ne nocte quidem clipeive ensesve reposti,
  Non pharetrae aut jacula, et pro membris arma fuere;
  Tunc grave cassis onus, majoraque pondera visa                    25
  Parmarum, ac nullis fusae stridoribus hastae.
    Prima instaurantem sensit certamina mitis
  Parthenope, non dives opum, non spreta vigoris:
  Sed portus traxere ducem secura volentem
  Aequora, quae peteret veniens Carthagine puppis.                  30
  Nunc molles urbi ritus, atque hospita Musis
  Otia, et exemtum curis gravioribus aevum.
  Sirenum dedit una suum memorabile nomen
  Parthenope muris Acheloias; aequore cujus
  Regnavere diu cantus, quum dulce per undas                        35
  Exitium miseris caneret non prospera nautis.
  Haec pone adgressus (nam frontem clauserat aequor)
  Moenia, non ullas valuit perfringere Poenus
  Tota mole vias, frustraque inglorius ausi
  Pulsavit quatiens obstructas ariete portas.                       40
    Stabat Cannarum Graia ad munimina victor
  Nequidquam, et cautae mentis consulta probabat
  Eventu, qui post Dauni stagnantia regna
  Sanguine Tarpeias ire abstinuisset ad arces.
  "En, qui nos segnes, et nescire addere cursum                     45
  Fatis jactastis, quod vobis scandere nuper
  Non acie ex ipsa concessum moenia Romae;
  Intrate, atque epulas promissas sede Tonantis
  His, quae Graia manus defendit, reddite tectis."
    Talia jactabat, famaeque pudore futurae,                        50
  Inritus incepta primus si absisteret urbe,
  Audebat cuncta, atque acuebat fraudibus enses.
  Sed subitae muris flammae, totoque fluebant
  Aggeris anfractu tela inprovisa per auras.
    Haud secus, occuluit saxi quos vertice fetus                    55
  Ales fulva Jovis, tacito si ad culmina nisu
  Evasit serpens, terretque propinquus hiatu;
  Illa, hostem rostro atque adsuetis fulmina ferre
  Unguibus incessens, nidi circumvolat orbem.
    Tandem ad vicinos Cumarum vertere portus                        60
  Defessos subiit, varioque lacessere motu
  Fortunam, et famae turbando obstare sinistrae.
  Sed custos urbi Gracchus, tutela vel ipsis
  Certior arcebat muris, iterumque sedere
  Portis, atque aditus iterum sperare vetabat.                      65
  Lustrat inops animi, rimaturque omnia circum
  Alite vectus equo, rursusque hortatibus infit
  Laudum agitare suos: "Pro Di, qui terminus, inquit,
  Ante urbes standi Graias, oblite tuorum
  Factorum miles? quis erit modus? Alpibus adstat                   70
  Nimirum major moles, et scandere caelum
  Pulsantes jubeo scopulos: quamquam altera detur
  Si similis tellus, aliaeque repente sub astra
  Exsurgant rupes, non ibis, et arduus arma
  Me ducente feres? Tene, heu! Cumanus hiantem                      75
  Agger adhuc murusque tenet? Gracchumque, moveri
  Non ausum portis, parvo in discrimine cerno?
  An vobis gentes, quaecumque labore parastis,
  Casu gesta putent? Per vos Tyrrhena faventum
  Stagna Deum, per ego et Trebiam, cineresque Sagunti               80
  Obtestor, dignos jam vosmet reddite vestra,
  Quam trahitis, fama, et revocate in pectora Cannas."
    Sic ductor fessas luxu adtritasque secundis
  Erigere, et verbis tentabat sistere mentes.
  Atque hic perlustrans aditus, fulgentia cernit                    85
  Arcis templa jugo, quorum tum Virrius, altae
  Inmitis ductor Capuae, primordia pandit.
  "Non est hoc, inquit, nostri, quod suspicis, aevi:
  Majores fecere manus. Quum bella timeret
  Dictaei regis, sic fama est, linquere terras                      90
  Daedalus invenit, nec toto signa sequenti
  Orbe dare, aetherias aliena tollere in auras
  Ausus se penna, atque homini monstrare volatus.
  Suspensum hic librans media inter nubila corpus
  Enavit, Superosque novus conterruit ales.                         95
  Natum etiam docuit falsae sub imagine plumae
  Adtentare vias volucrum; lapsumque solutis
  Pennarum remis, et non felicibus alis
  Turbida plaudentem vidit freta: dumque dolori
  Indulget subito, motis ad pectora palmis,                        100
  Nescius heu! planctu duxit moderante volatus.
  Hic pro nubivago gratus pia templa meatu
  Instituit Phoebo, atque audaces exuit alas."
    Virrius haec: sed enim ductor numerabat inertes
  Atque actos sine Marte dies, ac stare pudebat.                   105
  Ingemit adversis, respectansque inrita tecta
  Urbe Dicarchaea parat exsatiare dolorem.
  Hic quoque nunc pelagus, nunc muri saxea moles
  Obficit audenti, defensantumque labores.
  Dumque tenet socios, dura atque obsepta viarum                   110
  Rumpere nitentes, lentus labor; ipse propinqua
  Stagnorum terraeque simul miracula lustrat.
    Primores adsunt Capuae: docet ille, tepentes
  Unde ferant nomen Baiae, comitemque dedisse
  Dulichiae puppis stagno sua nomina monstrat.                     115
  Ast hic Lucrino mansisse vocabula quondam
  Cocyti memorat, medioque in gurgite ponti
  Herculeum commendat iter, qua discidit aequor
  Amphitryoniades, armenti victor Hiberi.
  Ille, olim populis dictum Styga, nomine verso                    120
  Stagna inter celebrem nunc mitia monstrat Avernum;
  Tum, tristi nemore atque umbris nigrantibus horrens,
  Et formidatus volucri, letale vomebat
  Subfuso virus caelo, Stygiaque per urbes
  Relligione sacer saevum retinebat honorem.                       125
    Hinc vicina palus (fama est, Acherontis ad undas
  Pandere iter) caecas stagnante voragine fauces
  Laxat, et horrendos aperit telluris hiatus,
  Interdumque novo perturbat lumine manes.
  At juxta caligantes, longumque per aevum                         130
  Infernis pressas nebulis, pallente sub umbra
  Ciminerias jacuisse domos, noctemque profundam
  Tartareae narrant urbis: tum sulfure et igni
  Semper anhelantes coctoque bitumine campos
  Ostentant: tellus, atro exundante vapore                         135
  Suspirans, ustisque diu calefacta medullis,
  Aestuat, et Stygios exhalat in aera flatus.
  Parturit, et tremulis metuendum exsibilat antris:
  Interdumque cavas luctatus rumpere sedes,
  Aut exire fretis, sonitu lugubre minaci                          140
  Mulciber inmugit, lacerataque viscera terrae
  Mandit, et exesos labefactat murmure montes.
  Tradunt Herculea prostratos mole gigantas
  Tellurem injectam quatere, et spiramine anhelo
  Torreri late campos, quotiesque minantur                         145
  Rumpere compagem inpositam, expallescere caelum.
  Adparet Prochyte saevum sortita Mimanta:
  Adparet procul Inarime, quae turbine nigro
  Fumantem premit Iapetum, flammasque rebelli
  Ore ejectantem, et, si quando evadere detur,                     150
  Bella Jovi rursus Superisque iterare volentem.
    Monstrantur Vesvina juga, atque in vertice summo
  Depasti flammis scopuli, stratusque ruina
  Mons circum, atque Aetnae fatis certantia saxa.
  Nec non Misenum servantem Idaea sepulcro                         155
  Nomina, et Herculeos videt ipso in litore Baulos:
  Miratur pelagique minas terraeque labores.
    Quae postquam perspecta viro, regressus ad altos
  Inde Pherecyadum muros, frondentia laeto
  Palmite devastat Nysaea cacumina Gauri:                          160
  Hinc ad Chalcidicam transfert citus agmina Nolam.
    Campo Nola sedet, crebris circumdata in orbem
  Turribus, et celso facilem tutatur adiri
  Planitiem vallo: sed, qui non turribus arma
  Defendenda daret, verum ultro moenia dextra                      165
  Protegeret, Marcellus opem auxiliumque ferebat.
  Isque ubi Agenoream procul adventare per aequor,
  Et ferri ad muros nubem videt; "Arma, cruentus
  Hostis adest, capite arma, viri," clamatque, capitque.
  Circumstant rapidi juvenes, aptantque frementi                   170
  Sanguineas de more jubas: sonat inde, citato
  Agmina disponens passu, "Tu limina dextrae
  Servabis portae, Nero: tu converte cohortes
  Ad laevam patrias et Larinatia signa,
  Clarum Volscorum Tulli decus: ast ubi jusso,                     175
  Per tacitum ruptis subita vi fundite portis
  Telorum in campos nimbum: ferar ipse revulsa
  In medios, equitumque traham certamina, porta."
  Dumque ea Marcellus, jam claustra revellere Poeni,
  Et scalis spretos tentabant rumpere muros.                       180
    Insonuere tuibae passim, clamorque virorum,
  Hinnitusque, simul litui, raucoque tumultu
  Cornua, et in membris concussa furentibus arma.
  Fertur acerba lues disjectis incita portis,
  Effusaeque ruunt inopino flumine turmae;                         185
  Inprobus ut fractis exundat molibus amnis,
  Propulsum ut Borea scopulis inpingitur aequor,
  Ut rupto terras invadunt carcere venti.
  Nec, torrente, Libys, viso armorumque virumque
  Dejectus, sperare valet: dux Dardanus instat                     190
  Adtonito, praegressus equo, tergisque ruentum
  Incumbens hasta, socios nunc voce fatigat:
  "Perge, age, fer gressus: dexter Deus; horaque nostra est.
  Hac iter ad muros Capuae." Nunc rursus in hostem
  Conversus, "Sta; quo raperis? non terga tuorum,                  195
  Te, ductor Libyae, increpito: sta: campus, et arma,
  Et Mars in manibus: dimitto a caede cohortes;
  Spectemur soli: Marcellus praelia posco."
  Sic rector Latius; juvenique invadere pugnam
  Barcaeo suadebat honor pretiumque pericli.                       200
    Sed non haec placido cernebat pectore Juno,
  Coeptoque avertit suprema in fata ruentem.
  Sistere perculsos ille et revocare laborat.
  "Talesne e gremio Capuae tectisque sinistris
  Egredimur? state, o miseri, quis gloria summa                    205
  Dedecori est: nil vos hodie (mihi credite) terga
  Vertentes fidum exspectat: meruistis, ut omnis
  Ingruat Ausonia, et saevo Mavorte parastis,
  Ne qua spes fusos pacis vitaeque maneret."
  Vincebat clamore tubas, vocisque vigore                          210
  Quamvis obstructas saevus penetrabat in aures.
    Polydamanteis juvenis Pedianus in armis
  Bella agitabat atrox, Trojanaque semina, et ortus,
  Atque Antenorea sese de stirpe ferebat,
  Haud levior generis fama sacroque Timavo                         215
  Gloria, et Euganeis dilectum nomen in oris.
  Huic pater Eridanus, Venetaeque ex ordine gentes,
  Atque Apono gaudens populus, seu bella cieret,
  Seu Musas placidus doctaeque silentia vitae
  Mallet, et Aonio plectro mulcere labores,                        220
  Non ullum dixere parem; nec notior alter
  Gradivo juvenis, nec Phoebo notior alter.
  Qui postquam, effusis urguens vestigia frenis
  Poenorum, juxta galeam atque insigne peremti
  Adnovit spolium Pauli... puer illa gerebat,                      225
  Non parvo laetus ductoris munere, Cinyps,
  Dilectus Poeno Cinyps, quo gratior ora
  Non fuit, ac nulla nituit plus fronte decoris;
  Quale micat, semperque novum est, quod Tibaris aura
  Pascit, ebur, vel qui miro candoris honore                       230
  Lucet in aure lapis, rubris advectus ab undis.
    Quem postquam, egregium cristis et casside nota
  Fulgentem, extremo Pedianus in agmine vidit,
  Ceu subita ante oculos Pauli emersisset imago
  Sedibus infernis, amissaque posceret arma,                       235
  Invadit frendens; "Tune, ignavissime, sacri
  Portabis capitis, quae non sine crimine vester
  Invidiaque Deum gestaret, tegmina, ductor?
  En Paulus!" Vocat inde viri ad spectacula manes,
  Et fugientis agit costis penetrabile telum.                      240
  Tum, delapsus equo, galeam atque insignia magni
  Consulis abrumpit dextra, spoliatque videntem.
  Solvitur omne decus leto, niveosque per artus
  It Stygius color, et formae populatur honores.
  Ambrosiae cecidere comae, violataque cervix                      245
  Marmoreum in jugulum collo labente recumbit.
  Haud secus Oceano rediens Cithereius ignis,
  Quum sese Veneri jactat splendore refecto,
  Si subita invadat nubes, hebetatur, et, atris
  Decrescens tenebris, languentia lumina condit.                   250
  Ipse etiam, capta, Pedianus, casside, nudos
  Adtonitus stupet ad vultus, irasque coercet.
    Tum, galeam magno socium clamore reportans,
  Inmitem quatiebat equum, spumantia saevo
  Frena cruentantem morsu, cui turbidus armis                      255
  Obvia Marcellus rapido tulit ora tumultu:
  Adnoscensque, "Decus macte o virtutis avitae,
  Macte Antenoride, nunc, inquit, rapta petamus,
  Quod superest, Libyci ductoris tegmina;" et ardens
  Terrificis saevam fundit stridoribus hastam.                     260
    Nec forsan voti vanus foret, obvia ni vis
  Gestaris obposito tenuisset corpore telum.
  Qui dum vicinis ductorem protegit armis,
  Transabiit non hunc sitiens gravis hasta cruorem,
  Ingentesque minas mutata morte peregit.                          265
  Avehitur raptim ductor, discrimine leti
  Turbatus, cursumque furens ad castra capessit.
  Jamque, fugae inmodicus, tendit certamine gressum
  Praecipitem versis Poenorum exercitus armis.
  Adsequitur telis hostis, longasque viritim                       270
  Exsatiant iras cladum, caeloque cruentos
  Certatim ostentant et Dis ultoribus enses.
    Ille dies primus docuit, quod credere nemo
  Auderet Superis, Martis certamine sisti
  Posse ducem Libyae. Raptant currusque, virosque,                 275
  Massylamque feram; et vivis avulsa reportant
  Tegmina bellantum, atque abeunt, sub cuspide terga
  Contenti vidisse ducis. Tum Martis adaequant
  Marcellum decori: graditur comitante triumpho
  Major, quam ferret quum victor opima Tonanti.                    280
    Inde furens, postquam vallo vix depulit hostem,
  Ductor Agenoreus; "Quando hanc, quantoque cruore
  Hostili labem eluerim? mea terga videre
  Contigit Ausoniae? mene, inquit, summe Deorum,
  Post Trebiam statuis tam turpi funere dignum?                    285
  Vosque, invicta diu, nunc, heu! sine Marte, juventus
  Debellata bonis Capuae, non degener ipse
  Gestorum Ausoniis verti victricia signa,
  Vobis terga dedi: vidi, quum ad bella vocarem,
  Non secus atque Italo fugere a ductore paventes.                 290
  Quid reliquum prisci Martis tibi, qui dare terga
  Me revocante potes?" Fundebat talia Poenus;
  Et Latiae sese Nolana ad moenia turmae,
  Portantes spolium insigni clamore, ferebant.
    At, consueta graves per longum audire suorum                   295
  Eventus, Roma, et nunquam recreata secundis,
  Adlato tandem faustae certamine pugnae,
  Erigitur, primoque Deum se munere tollit.
  Ante omnes pigra in Martem, fugiensque laborum,
  Dum bellum tonat, et sese furata juventus                        300
  Dat poenas latebrae: tum, qui dulcedine vitae
  Invenere dolos, jurataque foedera Poeno
  Conrupere, notant, et purgant crimine gentem.
  Punitur patriam meditati linquere terram
  Consilium infelix scelerataque culpa Metelli.                    305
  Talia corda virum: sed enim nec femina cessat
  Mente aequare viros, et laudis poscere partem.
    Omnis, prae sese portans capitisque manusque
  Antiquum decus ac derepta monilia collo,
  Certatim matrona ruit, belloque ministrant.                      310
  Haud tanta cessisse viros in tempore tali
  Laudis sorte piget; factoque in secula ituro
  Laetantur tribuisse locum. Tum celsa Senatus
  Subsequitur turba: in medium certamine magno
  Privatae cumulantur opes: nudare penates,                        315
  Ac nihil arcanos vitae melioris ad usus
  Seposuisse juvat: coit et sine nomine vulgus.
  Corpore sic toto ac membris Roma omnibus usa,
  Exsangues rursus tollebat ad aethera vultus.
    Addunt spem miseris dulcem Parnasia Cirrha                     320
  Portantes responsa viri: nam laeta ferebant
  Exaudisse adytis, sacra quum voce tonaret
  Antrum, et mugiret Phoebo jam intrata sacerdos.
  "Solvite, gens Veneris, graviores corde timores:
  Adversa, et quidquid duri sub Marte manebat,                     325
  Exhaustum est vobis: restant leviora laborum,
  Et sine pernicie terror. Dis vota precesque
  Ferte modo, et tepidos aris libate cruores.
  Neu date terga malis: aderit Gradivus, et ipse
  Delius avertet propiora pericula vates,                          330
  Trojanos notus semper minuisse labores.
  Sed vero, sed enim ante omnes altaria fument
  Centum festa Jovi: centum cadat hostia cultris.
  Ille trucem belli nubem saevasque procellas
  In Libyam violentus aget; spectabitis ipsi                       335
  Aegida turbato quatientem in praelia mundo."
    Atque ea Parnasi postquam clamata sub antris
  Adlatum, vulgique Deus pervenit ad aures,
  In Capitolinas certatim scanditur arces,
  Sternunturque Jovi, et delubrum sanguine honorant.               340
  Tum Paeana canunt, responsaque fida precantur.
    Interea adsuetis senior Torquatus in armis,
  Sardoas patrio quatiebat milite terras.
  Namque, ortum Iliaca jactans ab origine nomen,
  In bella Hampsagoras Tyrios renovata vocarat.                    345
  Proles pulchra viro, nec tali digna parente,
  Hostus erat: cujus fretus fulgente juventa,
  Ipse asper paci, crudos sine viribus annos,
  Barbarici studio ritus, refovebat in armis.
  Isque ubi Torquatum raptim properata ferentem                    350
  Signa videt, pugnaeque avidas adcendere dextras,
  Fraude loci nota, tenebrosa per avia saltus
  Evolat, et, provisa fugae compendia carpens,
  Virgulta tegitur valle ac frondentibus umbris.
    Insula, fluctisono circumvallata profundo,                     355
  Fastigatur aquis, compressaque gurgite terras
  Enormes cohibet nudae sub imagine plantae.
  Inde Ichnusa prius Graiis memorata colonis,
  Mox, Libyci, Sardus, generoso sanguine fidens
  Herculis, ex sese mutavit nomina terrae.                         360
  Adfluxere etiam, et sedes posuere coactas
  Dispersi pelago, post eruta Pergama, Teucri.
  Nec parvum decus, advecto cum classe paterna
  Agmine Thespiadum, terris, Iolae, dedisti.
  Fama est, quum laceris Actaeon flebile membris                   365
  Supplicium lueret spectatae in fonte Dianae,
  Adtonitum novitate mali fugisse parentem
  Per freta Aristaeum, et Sardoos isse recessus:
  Cyrenen monstrasse ferunt nova litora matrem.
  Serpentum tellus pura, ac viduata venenis;                       370
  Sed tristis caelo, et multa vitiata palude.
  Qua videt Italiam, saxoso torrida dorso
  Exercet scopulis late freta, pallidaque intus
  Arva coquit nimium, Cancro fumantibus Austris.
  Cetera propensae Cereris nutrita favore.                         375
    Hoc habitu terrae nemorosa per invia crebro
  Torquatum eludens hostis, Sidonia pugnae
  Tela exspectabat, sociosque laboris Hiberos.
  Qui postquam adpulsis animos auxere carinis;
  Haud mora, prorumpit latebris; adversaque late                   380
  Agmina inhorrescunt, longumque coire videtur;
  Et conferre gradum: media intervalla patentis
  Conripiunt campi properatis eminus hastis.
  Donec ad expertos enses, fidissima tela,
  Perventum: dira inde lues; caeduntque, caduntque,                385
  Alternique animas saevo in mucrone relinquunt.
    Non equidem innumeras caedes totque horrida facta
  Sperarim tanto digne pro nomine rerum
  Pandere, nec dictis bellantum aequare calorem.
  Sed vos, Calliope, nostro donate labori,                         390
  Nota parum magni longo tradantur ut aevo
  Facta viri, et meritum vati sacremus honorem.
    Ennius, antiqua Messapi ab origine regis,
  Miscebat primas acies, Latiaeque superbum
  Vitis adornabat dextram decus: hispida tellus                    395
  Miserunt Calabri; Rudiae genuere vetustae:
  Nunc Rudiae solo memorabile nomen alumno.
  Is prima in pugna (vates ut Thracius olim,
  Infestam bello quateret quum Cyzicus Argo,
  Spicula deposito Rhodopeia pectine torsit)                       400
  Spectandum sese non parva strage virorum
  Fecerat, et dextrae gliscebat caedibus ardor.
  Advolat, aeternum sperans fore, pelleret Hostus
  Si tantam labem, ac perlibrat viribus hastam.
    Risit nube sedens vani conamina coepti,                        405
  Et telum procul in ventos dimisit Apollo.
  Ac super his: "Nimium, juvenis, nimiumque superbi
  Sperata hausisti: sacer hic, ac magna sororum
  Aonidum cura est, et dignus Apolline vates.
  Hic canet inlustri primus bella Itala versu,                     410
  Adtolletque duces caelo; resonare docebit
  Hic Latiis Helicona modis, nec cedet honore
  Ascraeo famave seni." Sic Phoebus, et Hosto
  Ultrix per geminum transcurrit tempus arundo.
  Vertuntur juvenis casu perculsa per agros                        415
  Agmina, et effusae pariter dant terga catervae.
  Tum pater, audita nati nece, turbidus irae,
  Barbaricum atque inmane gemens, transfigit anhelum
  Pectus, et ad manes urget vestigia nati.
    At Libyae ductor, Marcello fractus, et acri                    420
  Contusus pugna, campos damnarat, et arma
  Verterat ad miseras non aequi Martis Acerras.
  Inde, ubi permisit flammis atque ensibus urbem,
  Nuceriae, nihilo levior nec parcior ira,
  Incussit sese, atque aequavit moenia terrae.                     425
  Post Casilina sibi, multum obluctatus iniquis
  Defendentum armis, aegre reseraverat astu
  Limina, et obsessis vitam pensaverat auro.
  Jamque, in Dauniacos transfundens agmina campos,
  Flectebat rabiem, quo praeda vel ira vocasset.                   430
  Fumabat versis incensa Petilia tectis,
  Infelix fidei, miseraeque secunda Sagunto,
  At quondam Herculeam servare superba pharetram.
    Verterat et mentem Tyria ad conata Tarentus,
  Portisque intrarant Poeni: sed enim arce corusca,                435
  Fisa loco, manus Ausoniae stipata sedebat.
  Hic, miranda movens, classem, quae condita portu
  Adstabat, (namque angustis e faucibus aequor
  Erumpit scopulos inter, patuloque recessu
  Infundit campis secretum gurgite pontum)                         440
  Inclusas igitur, quibus haud enare dabatur,
  Arce superposita, claustris maris extulit astu,
  Perque aversa tulit portatas arva carinas.
  Lubrica roboreis aderant substramina plaustris,
  Atque, recens caesi tergo prolapsa juvenci,                      445
  Aequoream rota ducebat per gramina puppim.
  Et jam, per colles dumosque ad litus adacta,
  Innabat pelago veniens sine remige classis.
    Nuntius interea vectis non more carinis
  Terrentem freta curarum fervoribus inplet,                       450
  Dum procul Oebalios amet expugnare nepotes,
  Et primus rostris sulcet navalibus arva,
  Adsessos Capuae muros, claustra ipsa revelli
  Portarum, ac totum miseris incurrere bellum.
  Linquit coepta ferox, pennasque addente pudore                   455
  Atque ira simul, inmani per proxima motu
  Evolat, et minitans avida ad certamina fertur.
  Haud secus, amisso tigris si concita fetu
  Emicet, adtonitae paucis lustratur in horis
  Caucasus, et saltu tramittitur alite Ganges;                     460
  Donec fulmineo partus vestigia cursu
  Conligat, et rabiem prenso consumat in hoste.
    Obvius huic sparso Centenius agmine raptim
  Funditur, audendi pravus, facilisque periclis.
  Sed parvum decus Hannibali: nam, vitis honore                    465
  Perfunctus Latiae, subito stimularat agrestes,
  Semiermemque manum sternendam objecerat hosti.
  Bis septem demissa neci, nec substitit agmen,
  Millia: bis septem, quae non sollertior ense,
  Sed genus insignis, justis ducebat in armis                      470
  Fulvius: ast aeque per corpora fusa jacentum
  Raptum iter est, victorque moram non passus eundi:
  Exsequiae tantum famam nomenque volentem
  Mitificae mentis tenuerunt funere laeto.
  Namque per insidias (infandum!) et ab hospite caesus,            475
  Conloquium et promissa petit dum perfida gentis
  Lucanae, Gracchus, caeco circumdatus astu,
  Occiderat, laudemque Libys rapiebat humandi.
    Sed non, ut scitum celerare ad moenia Poenum,
  Adstabat res ulla loco. Jam consul uterque                       480
  Praecipites aderant; Nola vis omnis, et Arpis
  Aevi floridior Fabius rapida arma ferebat;
  Hinc Nero, et hinc volucris Silanus nocte dieque
  Inpellebat agens properata ad bella cohortes.
  Undique conveniunt, pariterque obponere cunctos                  485
  Uni ductores juveni placet. Arduus ipse
  Tifata insidit, propior qua moenibus instat
  Collis, et e tumulis subjectam despicit urbem.
    Verum ubi, tum sese circumfundentibus armis,
  Vallatas socium portas, unaque negari                            490
  Intravisse sibi, Capuaeque erumpere cernit,
  Anxius adventus, nunc ferro frangere coetum
  Obstantum meditatur; init nunc avia coepto
  Consilia, atque astu quaerit tot millia portis
  Abstrahere artatis, cinctosque resolvere muros.                  495
  Sic igitur secum, curasque ita corde fatigat:
  "Quo, mens aegra, vocas? rursusne pericula sumam,
  Non aequus regione loci? Capuaque vidente
  Terga dabo? an, residens vicini vertice montis,
  Exscindi ante oculos patiar socialia tecta?                      500
  Non ita me experti Fabius Fabiique magister
  Turbatum, Hesperio quum clausos milite colles
  Evasi victor, sparsosque per arva juvencos
  Jactare adcensis stimulavi cornibus ignes.
  Haud dum omnes abiere doli: defendere nobis                      505
  Si Capuam ereptum est, dabitur circumdare Romam."
    Haec postquam placita, et tenuit sententia mentem,
  Non exspectato, Titan dum gurgite lucem
  Spirantes proferret equos, inpellit in agmen
  Voce manuque viros, et coepta inmania pandit:                    510
  "Perge, age, vince omnem, miles, virtute laborem;
  Et, quantum humani possunt se tendere passus,
  Arduus adcelera. Romam petis: hoc iter Alpes,
  Hoc Cannae stravere tibi: eia, incute muris
  Umbonem Iliacis, Capuaeque repende ruinas;                       515
  Quam tanti fuerit cadere, ut Palatia cernas,
  Et demigrantem Tarpeia sede Tonantem."
    Instincti glomerant gressus. Roma auribus haeret,
  Roma oculis: creduntque ducis sollertibus actis
  Aptius id coeptum, quam si duxisset ab ipso                      520
  Fatali Aeneadis campo. Vulturna citata
  Transmittunt alno vada, postremique relinquunt
  Tardandis Italis conruptas igne carmas.
  Tum Sidicina legunt pernicibus arva maniplis,
  Threiciamque Calen, vestras a nomine nati,                       525
  Orithyia, domos: hinc Allifanus Iaccho
  Haud inamatus ager, Nymphisque habitata Casinis
  Rura evastantur: mox et vicinus Aquinas,
  Et, quae fumantem texere giganta, Fregellae
  Agmine carpuntur volucri. Fert concitus inde                     530
  Per juga celsa gradum, duris qua rupibus haeret
  Bellator Frusino, et surgit suspensa tumenti
  Dorso frugiferis Cerealis Anagnia glebis.
    Jamque adeo est campos ingressus et arva Labici,
  Linquens Telegoni pulsatos ariete muros,                         535
  Haud dignam inter tanta moram: nec amoena retentant
  Algida, nec juxta Junonis tecta Gabinae.
  Praeceps ad ripas inmani turbine fertur,
  Sulfureis gelidus qua serpit leniter undis
  Ad genitorem Anio labens sine murmure Thybrim.                   540
    Hic ut signa ferox dimensaque castra locavit,
  Et ripas tremefecit eques, perterrita pulsis
  Ilia prima vadis sacro se conjugis antro
  Condidit, et cunctae fugerunt gurgite Nymphae.
  At matres Latiae, ceu moenia nulla supersint,                    545
  Adtonitae passim furibundis gressibus errant.
    Ante oculos adstant lacerae trepidantibus umbrae,
  Quaeque gravem ad Trebiam, quaeque ad Ticina fluenta
  Obpetiere necem, Paulus Gracchusque cruenti,
  Flaminiusque simul, miseris ante ora vagantur.                   550
  Clausit turba vias. Stat celsus et asper ab ira,
  Ingentemque metum torvo domat ore Senatus.
  Interdum tamen erumpunt sub casside fusae
  Per tacitum lacrimae; quidnam Fortuna minetur,
  Quidve parent Superi? Pubes dispersa per altas                   555
  Stat turres, atque huc ventum sub corde volutat,
  Ut jam Roma satis credat, defendere muros.
    Poenus ut ad somnos vix totam cursibus actae
  Indulsit pubi noctem, vigil ipse, nec ullam
  Ad requiem facilis, credensque abscedere vitae,                  560
  Quod sopor eripiat, tempus; radiantibus armis
  Induitur, Nomadumque jubet prorumpere turmas.
  Inde, levis frenis, circum pavitantia fertur
  Quadrupedante sono perculsae moenia Romae.
  Nunc aditus lustrat, clausas nunc cuspide pulsat                 565
  Infesta portas, fruiturque timore paventum.
  Nunc, lentus celsis adstans in collibus, intrat
  Urbem oculis, discitque locos, causasque locorum.
  Ac legeret visu cuncta, et penetraret in omnes
  Spectando partes, ni magno turbine adesset                       570
  Fulvius, haud tota Capuae obsidione relicta.
  Tum demum castris turmas inflexit ovantes
  Spectata ductor satiatus pectora Roma.
    Atque, ubi nox depulsa polo, primaque rubescit
  Lampade Neptunus, revocatque Aurora labores,                     575
  Effundit rupto persultans agmina vallo,
  Et quantum clamare valet: "Per plurima vestra,
  O socii, decora, et sacras in sanguine dextras,
  Vobis ite pares, et tantum audete sub armis,
  Quantum Roma timet: reliquam hanc exscindite molem;              580
  Nil, quod vincatis, toto restabit in orbe.
  Neu populi vos Martigenae tardarit origo;
  Intratam Senonum capietis millibus urbem,
  Adsuetamque capi: fortasse curulibus altis
  Jam vos, exemplo proavorum, ad nobile letum                      585
  Exspectant de more senes, mortique parantur."
    Talibus hinc Poenus: sed contra Oenotria pubes
  Non ullas voces ducis aut praecepta requirit.
  Sat matres stimulant, natique, et cara supinas
  Tendentum palmas lacrimantiaque ora parentum.                    590
  Ostentant parvos, vagituque incita pulsant
  Corda virum, armatis infigunt oscula dextris.
  Ire volunt, et pro muris obponere densi
  Pectora, respectantque suos, fletumque resorbent.
  Ut vero inpulso patefactae cardine portae,                       595
  Et simul erupit motis exercitus armis,
  Funditur inmixtus gemitu precibusque per altos
  Ad caelum muros plangor, sparsaeque solutis
  Crinibus exululant matres, atque ubera nudant.
  Fulvius antevolans agmen, "Quis nesciat, inquit,                 600
  Non sponte ad nostros Poenum venisse penates?
  A portis fugit Capuae." Subnectere plura
  Conantem tristis caeli cum murmure vasto
  Turbavit fragor, et subita de nube procellae.
    Jupiter, Aethiopum remeans tellure, minantem                   605
  Romuleo Poenum ut vidit subcedere vallo,
  Caelicolis raptim excitis, defendere tecta
  Dardana, et in septem discurrere jusserat arces.
  Ipse e Tarpeio sublimis vertice cuncta,
  Et ventos simul, et nubes, et grandinis iras,                    610
  Fulminaque, et tonitrus, et nimbos conciet atros.
  Concussi tremuere poli, caelumque tenebris
  Clauditur, et terras caeco nox condit amictu.
  Instat tempestas oculis, hostique propinquo
  Roma latet: jactae in turmas per nubila flammae                  615
  Stridorem servant, membrisque insibilat ignis.
    Hinc Notus, hinc Boreas, hinc fuscis Africus alis
  Bella movent, quantis animos et pectora possint
  Irati satiare Jovis. Fluit agmen aquarum,
  Turbine confusum piceo et nigrante procella,                     620
  Atque omnes circa campos spumantibus undis
  Involvit. Celsus summo de culmine montis
  Regnator Superum sublata fulmina dextra
  Libravit, clipeoque ducis non cedere certi,
  Incussit. Summa liquefacta est cuspis in hasta,                  625
  Et fluxit, ceu conreptus fornacibus ensis.
    Ambustis sed enim ductor Sidonius armis
  Sistebat socios, et caecum e nubibus ignem,
  Murmuraque a ventis misceri vana docebat.
  Tandem post clades socium caelique ruinam,                       630
  Non hoste in nimbis viso, non ense, referri
  Signa jubet castris, maestasque resuscitat iras.
  "Ventis debebis nimirum hiemisque procellis
  Unum, Roma, diem: sed non te crastina nobis
  Lux unquam eripiet; descendat Jupiter ipse                       635
  In terras licet." Infrendens dum talia fatur,
  Ecce serenato clarum jubar emicat axe,
  Purgatusque nitet discussis nubibus aether.
  Aeneadae sensere Deum, telisque repostis
  Submissas tendunt alta ad Capitolia dextras,                     640
  Et festa cingunt montis penetralia lauro.
  Tum vultus, modo non parvo sudore madentes,
  Nunc laetos Jovis adspectant. "Da, summe Deorum,
  Da, pater, ut sacro Libys inter praelia telo
  Concidat: haud alia potis est occumbere dextra."                 645
    Sic adeo orantes pressere silentia, postquam
  Abstulerat terras nigrantibus Hesperus umbris.
  Quem simul adtollens rutilantem lampada Titan
  Obruit, et vitae rediit mortalibus usus,
  Poenus adest, nec se castris Oenotria pubes                      650
  Continet. Haud dum enses stricti, mediumque jacebat
  Tantum ad bella loci, quantum transmittere jactae
  Subficerent hastae, quum fulgor hebescere caeli
  Per subitum coepit, densaeque subire tenebrae;
  Atque dies fugere, atque armari ad praelia rursus                655
  Jupiter. Incumbunt venti, crassusque, rotante
  Austro, nimborum fervet globus. Intonat ipse,
  Quo tremat et Rhodope, Taurusque, et Pindus, et Atlas:
  Audivere lacus Erebi, mersusque profundis
  Adnovit tenebris caelestia bella Typhoeus.                       660
  Invadit Notus, ac, piceam cum grandine multa
  Intorquens nubem, cunctantem et vana minantem
  Circumagit, castrisque ducem subcedere cogit.
    Verum ubi depositis sepsit sese aggere telis,
  Laeta serenati facies aperitur Olympi,                           665
  Nullaque tam mitem credas habuisse Tonantem
  Fulmina, nec placido commota tonitrua caelo.
  Durat, et adfirmans non ultra spondet in ipsos
  Venturam caeli rabiem; modo patria virtus
  In dextras redeat, nec Romam exscindere Poeni                    670
  Credant esse nefas: ubi nam tunc fulmina tandem
  Invicti latuisse Jovis, quum sterneret ensis
  Aetolos campos? ubi, quum Tyrrhena natarent
  Stagna cruore virum? "Pugnat pro moenibus, inquit,
  Si rector Superum tot jactis fulmine telis,                      675
  Inter tot motus cur me contra arma ferentem
  Adflixisse piget? ventis hiemique fugaces
  Terga damus: remeet, quaeso, mens illa vigorque,
  Qua vobis, quum pacta Patrum, quum foedera adessent,
  Integrare acies placitum." Sic pectora flammat;                  680
  Donec equum Titan spumantia frena resolvit.
  Nec nox composuit curas, somnusve frementem
  Ausus adire virum, et redeunt cum luce furores.
  Rursus in arma vocat trepidos, clipeoque tremendum
  Increpat, atque armis imitatur murmura caeli.                    685
    Ut vero adcepit, tantum confidere Divis
  Ausonios Patres, submissaque Baetis ad oras
  Auxilia, et noctu progressum moenibus agmen:
  Sic agitare fremens obsessos otia, jamque
  Securam Hannibalis Romam, violentior instat.                     690
  Jamque propinquabat muro, quum Jupiter aegram
  Junonem adloquitur curis, mulcetque monendo:
  "Nullane Sidonio juveni, conjuxque sororque
  Cara mihi, non ulla unquam sine fine feroci
  Addes frena viro? fuerit delere Saguntum,                        695
  Exaequare Alpes, inponere vincula sacro
  Eridano, foedare lacus: etiamne parabit
  Nostras ille domos, nostras perrumpere in arces?
  Siste virum: namque, ut cernis, jam flagitat ignes,
  Et parat adcensis imitari fulmina flammis."                      700
    His dictis, grates agit, ac turbata per auras
  Devolat, et prensa juvenis Saturnia dextra,
  "Quo ruis, o vecors? majoraque bella capessis,
  Mortali quam ferre datum?" Juno inquit, et atram
  Dimovit nubem, veroque adparuit ore.                             705
  "Non tibi cum Phrygio res Laurentive colono;
  En, age; namque, oculis amota nube parumper,
  Cernere cuncta dabo, surgit qua celsus ad auras,
  Adspice, montis apex, vocitata Palatia regi
  Parrhasio plena tenet et resonante pharetra,                     710
  Intenditque arcum, et pugnas meditatur Apollo.
    "At, qua vicinis tollit se collibus altae
  Molis Aventinus, viden', ut Latonia virgo
  Adcensas quatiat Phlegethontis gurgite taedas,
  Exsertos avidae pugnae nudata lacertos?                          715
  Parte alia, cerne, ut saevis Gradivus in armis
  Inplerit dictum proprio de nomine campum.
  Hinc Janus movet arma manu, movet inde Quirinus,
  Quisque suo de colle Deus: sed enim adspice, quantus
  Aegida commoveat nimbos flammasque vomentem                      720
  Jupiter, et quantis pascat ferus ignibus iras.
  Huc vultus flecte, atque aude spectare Tonantem,
  Quas hiemes, quantos concusso vertice cernis
  Sub nutu tonitrus! oculis qui fulgurat ignis!
  Cede Deis tandem, et Titania desine bella."                      725
    Sic effata, virum indocilem pacisque modique,
  Mirantem Superum vultus et flammea membra,
  Abstrahit, ac pacem terris caeloque reponit.
    Respectans abit, et castris avulsa moveri
  Signa jubet ductor, remeaturumque minatur.                       730
  Redditur extemplo flagrantior aethere lampas,
  Et tremula infuso resplendent caerula Phoebo.
  At procul e muris videre ut signa revelli
  Aeneadae, versumque ducem; tacita ora vicissim
  Ostentant, nutuque docent, quod credere magno                    735
  Non audent haerente metu; nec abire volentis,
  Sed fraudem insidiasque putant, et Punica corda:
  Ac tacitae natis infigunt oscula matres,
  Donec procedens oculis sese abstulit agmen,
  Suspectosque dolos demto terrore resolvit.                       740
    Tum vero passim sacra in Capitolia pergunt,
  Inque vicem amplexi permixta voce triumphum
  Tarpeii clamant Jovis, ac delubra coronant.
  Jamque omnes pandunt portas; ruit undique laetum,
  Non sperata petens dudum sibi gaudia, vulgus.                    745
  Hi spectant, quo fixa loco tentoria regis
  Adstiterint: hi, qua celsus de sede vocatas
  Adfatus fuerit turmas: ubi belliger Astur,
  Atque ubi atrox Garamas, saevusque tetenderit Hannon.
  Corpora nunc viva sparguntur gurgitis unda:                      750
  Nunc Anienicolis statuunt altaria Nymphis.
  Tum festam repetunt, lustratis moenibus, urbem.




LIBER DECIMUS TERTIUS.


ARGUMENTUM.

Hannibal lente ad Tutiam rivum castra refert, ubi muliebrem ignaviam
exprobrat militibus suis, qui, nullo vulnere adcepto, imbre ac
tempestate perterriti praeliis excesserint; 1-18.

Ita sensim restituit ardorem pugnandi, jamque Romam redire parat;
19-29.

At edoctus a Dasio quodam, transfuga Romano, Urbem illam
inexpugnabilem esse propter Palladium (cujus historia narratur 35-81),
ad lucum Feroniae pergit ire, et, spoliato ibi templo, divitiis ea
tempestate inclito, ad Bruttium usque agrum, ad fretum Rhegiumque
agmine progreditur; 30-93.

Interea Q. Fulvius consul Roma redit Capuam, et, copiis suis ad
perfidiam Campanorum vindicandam excitatis, turres arietesque cum
vineis urbi admovet; 94-110.

Animus suis crescit oblato omine fausto cervae mille annorum, numinis
loco a Campanis cultae, quae noctu luporum incursu consternata ex oppido
profugit, et a Romanis capta Dianae inmolatur; 111-137.

Quo facto Fulvius Capuam corona cingit, et obsessis trepidantibus
Taurea, longe omnium Campanorum fortissimus eques, provectus ante
hostium stationes equo, Claudium Romanum, non inferiorem rei artisque
militaris gloria, ad singulare in campo certamen provocat, quo
Claudius superior factus refugientem ad urbem Tauream prosequitur, et
patenti hostium portae invectus, per alteram, stupentibus miraculo
Campanis, incolumis evadit; 138-178.

Quo virtutis exemplo exstimulati Romani omnes eodem furore Capuam
obpugnant, et Fulvius Numitorem, unum e tergeminis, qui variis armis
excubias agebant, hasta transfigit; 179-212.

Tum Virrius porta se proripit cum multis civibus, et Veliternum
Mariumque Calenus, robustus homo, hunc deinde Scipio, ac Volesus
Ascanium obtruncat; 213-248.

Campani tamen, qui in castra hostium inruperant, refugiunt in urbem et
portas claudunt, quorum claustra et obices Romani moliuntur; 249-257.

Tandem obsessi, gemitu parentum exterriti, consilia deditionis
agitant, quae Virrius, defectionis a Romanis auctor, inpedire conatur;
258-269.

At postquam surdas pulsavit aures, qui perfidiae scelerumque sibi
conscii a Furiis agitantur, eum sequuntur domum, ubi epulati cum illo
venenum omnes sumunt, et se invicem complexi eodem rogo cremantur;
270-298.

Postero die Campani, ubi jam Milonem in murum evasisse vident, portas
aperiunt, et lacrimis precibusque misericordiam Romanorum inplorant;
299-313.

Horum exercitus ira incensus jam urbis evertendae signum exspectat: sed
quo minus ea diruatur inpedit religio et Jupiter ipse, cujus jussu Pan
animos victorum mitigat; 314-350.

Templa tamen domusque, pretiosa supellectile ornatae, diripiuntur; Milo
corona murali donatur; omnes, quorum de sententia maxime descitum ab
Romanis constabat, securi percutiuntur; et Taurea, per pectus gladio
transfixus, ante pedes Fulvii moribundus procumbit; 351-380.

Per idem tempus Cn. et P. Scipiones in Hispania pereunt: quo tristi
nuntio adcepto Scipio juvenis, qui tum Puteolis commorabatur, dolore
confectus inferos adire in animum inducit, ut ibi parentis patruique
umbras conveniat; 381-396.

Itaque ad vicinas Averni fauces antrumque tendit Cumanum, ubi Autonoes
sacerdotis monitu sacris rite factis manes evocat; 397-444.

Quo facto primum ei obviam procedit, ne cruore quidem gustato, umbra
Appii Claudii consulis, ad Capuam ex vulnere mortui, qui ab eo petit,
ut cadaver suum non in patriam ad majorum sepulcra deportandum, sed
quam primum terrae mandandum curet, quod Scipio promittit; 445-487.

Mox adventat umbra Sibyllae Cumanae, quae hausto victimarum sanguine
futura juveni exponit fata (488-515), et vastam Orci voraginem
(516-530), decem ejus portas vel septa (531-561), fluvios inferorum
(562-578), monstra eorum (579-594), taxum ingentem, bubonum, strigum,
Harpyiarumque sedem (595-600), Plutonem, jus dicentem de regibus
(601-612), et varias umbras ostendit; 613 sqq. Primum adcedit Pomponia
mater, quae ex Jove, in anguem converso, se peperisse filium, et in
puerperio mortuam esse docet; 613-649.

Ei subcedunt pater patruasque, qui res a se in Hispania gestas
extremaque fata memorant, et laeti audiunt, in suum honorem cenotaphia
in campo Martio exstructa, resque perditas in Hispania a Marcio
restitutas esse; 650-704.

Deinde Scipioni, a Sibylla monstrantur Aemilius Paulus, Flaminius,
Gracchus, Servilius (705-718), Brutus, Camillus, Curius, Pyrrhus
(719-728), Lutatius, Hamilcar, qui valde laetatur de bello, quod a
filio suo feliciter cum Romanis geri comperit (729-751); Decemviri,
Alexander M. qui ad res audacter fortiterque gerendas juvenem
exhortatur (752-775); Croesus, Homerus, quem multae sequuntur mirantes
animae (776-797), Achilles, Hector, Ajax, Nestor, Atrides, Ulysses,
Castor (798-805); tum et feminae, tam gloria ac virtutibus, quam
flagitiis nobilitatae, Lavinia, Hersilia, Carmentis, Tanaquil,
Lucretia, Virginia, Cloelia, Tullia, Tarpeia et virgo Vestalis,
incestus damnata (806-849); postremo manes Marii, Sullae, Pompeii ac
Caesaris, ex inferis ad superos mox prodituri; 850-867.

Quas umbras ubi Scipio vel vidit, vel adloquutus est, ultima
Hannibalis fata ei sciscitanti Sibylla praedicit; 868-893.

Inde vates ad suam in inferis sedem, juvenis vero laetus ad socios
portumque redit; 894, 895.


  Segne iter emenso vix dum Tarpeia videri
  Culmina desierant, torvos quum versus ad Urbem
  Ductor Agenoreus vultus remeare parabat.
  Castra locat, nulla laedens ubi gramina ripa
  Tutia deducit tenuem sine nomine rivum,                            5
  Et tacite Tuscis inglorius adfluit undis.
  Hic modo primores socium, modo jussa deorum,
  Nunc sese increpitat: "Dic o, cui Lydia caede
  Creverunt stagna, et concussa est Daunia tellus
  Armorum tonitru, quas exanimatus in oras                          10
  Signa refers? qui mucro tuum, quae lancea tandem
  Intravit pectus? si nunc exsisteret alma
  Carthago ante oculos, turrita celsa figura,
  Quas abitus, miles, caussas, inlaese, dedisses?
  "Imbres, o patria, et mixtos cum grandine nimbos                  15
  Et tonitrus fugio." Procul hanc expellite gentis
  Femineam Tyriae labem, nisi luce serena
  Nescire ac liquida Mavortem agitare sub aethra."
    Terror adhuc inerat Superum, ac redolentia in armis
  Fulmina, et ante oculos irati pugna Tonantis.                     20
  Parendi tamen, et cuicumque incumbere jusso
  Durabat vigor, ac, sensim diffusus ad aures,
  Signa reportandi crescebat in agmine fervor.
  Sic, ubi perrupit stagnantem calculus undam,
  Exiguos format per prima volumina gyros,                          25
  Mox, tremulum vibrans motu gliscente liquorem,
  Multiplicat crebros sinuati gurgitis orbes;
  Donec postremo laxatis circulus oris
  Contingat geminas patulo curvamine ripas.
    At contra Argyripae pravum decus (inclita namque                30
  Semina ab Oenea ductoris stirpe trahebat
  Aetoli), Dasio fuit haud ignobile nomen,
  Laetus opum, sed clauda fides, seseque calenti
  Addiderat Poeno, Latiae diffisus habenae.
  Is, volvens veterum memorata antiqua parentum,                    35
  "Longo, miles, ait, quateret quum Teucria bello
  Pergama, et ad muros staret sine sanguine Mavors,
  Sollicitis Calchas (nam sic fortissimus heros
  Poscenti socero saepe inter pocula Dauno
  Narrabat memori Diomedes condita mente),                          40
  Sed Calchas Danais, nisi clausum e sedibus arcis
  Armisonae curent simulacrum avellere Divae,
  Non unquam adfirmat Therapnaeis Ilion armis
  Cessurum, aut Ledae rediturum nomen Amyclas.
  Quippe deis visum, ne cui perrumpere detur,                       45
  Effigies ea quas unquam possederit, urbes.
    "Tum meus adjuncto monstratam evasit in arcem
  Tydides Ithaco, et, dextra molitus in ipso
  Custodes aditu templi, caeleste reportat
  Palladium, ac nostris aperit mala Pergama fatis.                  50
  Nam postquam Oenotris fundavit finibus urbem,
  Aeger delicti, Phrygium placare colendo
  Numen, et Iliacos parat exorare Penates.
  Ingens jam templum celsa surgebat in arce,
  Laomedonteae sedes ingrata Minervae:                              55
  Quum medios inter somnos altamque quietem,
  Nec celata deam, et minitans Tritonia virgo:
  "Non haec, Tydide, tantae pro laudis honore
  "Digna paras, non Garganus, nec Daunia tellus
  "Debentur nobis: quaere in Laurentibus arvis,                     60
  "Qui nunc prima locant melioris moenia Trojae.
  "Huc vittas castumque refer penetrale parentum."
  Quis trepidus monitis Saturnia regna capessit.
    "Jam Phryx condebat Lavinia Pergama victor,
  Armaque Laurenti figebat Troia luco.                              65
  Verum ubi Tyrrheni perventum ad fluminis undas,
  Castraque Tydides posuit fulgentia ripa,
  Priamidae intremuere metu: tum, pignora pacis
  Praetendens dextra ramum canentis olivae.
  Sic orsus Dauni gener inter murmura Teucrum:                      70
  "Pone, Anchisiade, memores irasque metusque;
  "Quidquid ad Idaeos Xanthum Simoentaque nobis
  "Sanguine sudatum Scaeaeque ad limina portae,
  "Haud nostrum est: egere dei duraeque sorores.
  "Nunc, age, quod superest, cur non melioribus, aevi,              75
  "Ducimus auspiciis? dextras jungamus inermes.
  "Foederis, en, haec testis erit." Veniamque precatus
  Trojanam ostentat trepidis de puppe Minervam.
  Haec ausos Celtas inrumpere moenia Romae
  Conripuit leto; neque tot de millibus unum                        80
  Ingentis populi patrias dimisit ad aras."
  His fractus ductor convelli signa maniplis
  Optato laetis abitu jubet: itur in agros,
  Dives ubi ante omnes colitur Feronia luco,
  Et sacer humectat fluvialia rura Capenas.                         85
  Fama est, intactas longaevi ab origine fani
  Crevisse, in medium congestis undique donis,
  Inmensum per tempus opes, lustrisque relictum
  Innumeris aurum, solo servante pavore.
  Hac avidas mentes et barbara corda rapina                         90
  Polluit, atque armat contemtu pectora divum.
  Avia tunc longinqua placent, quae sulcat aratro
  Ad freta porrectis Trinacria Bruttius arvis.
    Dum Libys haud laetus Rhegina ad litora tendit,
  Victor, submoto patriis a finibus hoste,                          95
  Fulvius infaustam Campana ad moenia clausis
  Portabat famam, miserisque extrema movebat.
  Tum prensans passim, cuicumque est nomen in armis:
  "Dedecus hoc defende manu! cur perfida, et urbi
  Altera Carthago nostrae, post foedera rupta,                     100
  Et missum ad portas Poenum, post jura petita
  Consulis alterni, stat adhuc? et turribus altis
  Hannibalem ac libycas exspectat lenta cohortes?"
  Miscebat dictis facta, et nunc robore celsas
  Educi turres, quis vinceret ardua muri,                          105
  Cogebat, nunc conjunctas adstringere nodis
  Instabat ferroque trabes, quo frangeret altos
  Portarum postes, quateretque morantia claustra.
    Hic latera intextus stellatis axibus agger,
  Hic gravida armato surgebat vinea dorso.                         110
  At postquam properata satis, quae commonet usus,
  Dat signum, atque alacer scalis transcendere muros
  Imperat, ac saevis urbem terroribus inplet,
  Quum subito dextrum obfulsit conatibus omen.
    Cerva fuit, raro terris spectata colore,                       115
  Quae candore nivem, candore anteiret olores.
  Hanc agreste Capys donum, quum moenia sulco
  Signaret, grato parvae mollitus amore,
  Nutrierat, sensusque hominis donarat alendo.
  Inde exuta feram, docilisque adcedere mensis,                    120
  Atque ultro blanda adtactu gaudebat herili.
  Aurato matres adsuetae pectine mitem
  Comere, et humenti fluvio revocare colorem.
  Numen erat jam cerva loci; famulamque Dianae
  Credebant, ac tura deum de more dabantur.                        125
    Haec, aevi vitaeque tenax, felixque senectam
  Mille indefessos viridem duxisse per annos,
  Seclorum numero Trojanis condita tecta
  Aequabat: sed enim longo nox venerat aevo.
  Nam, subito incursu saevorum agitata luporum,                    130
  Qui noctis tenebris urbem (miserabile bello
  Prodigium) intrarant, primos ad luminis ortus
  Extulerat sese portis, pavidaque petebat
  Consternata fuga positos ad moenia campos.
  Exceptam laeto juvenum certamine ductor                          135
  Mactat, Diva, tibi, tibi enim haec gratissima sacra,
  Fulvius, atque adsis orat, Latonia, coeptis.
    Inde, alacer fidensque Dea, circumdata clausis
  Arma movet, quaque obliquo curvantur in orbem
  Moenia flexa sinu, spissa vallata corona                         140
  Adligat, et telis in morem indaginis ambit.
  Dum pavitant, spumantis equi fera corda fatigans,
  Evehitur porta sublimis Taurea cristis
  Bellator, cui Sidonius superare lacerto
  Ductor et Autololas dabat et Maurusia tela.                      145
  Is, trepido ac lituum tinnitu stare neganti
  Imperitans violenter equo, postquam auribus hostis
  Vicinum sese videt, et clamore propinquo,
  "Claudius huic, inquit (praestabat Claudius arte
  Bellandi, et merita mille inter praelia fama),                   150
  Huic, inquit, solum, si qua est fiducia dextrae,
  Det sese campo, atque ineat certamina mecum."
    Una mora Aeneadae, postquam vox adtigit aures,
  Dum daret auspicium jusque in certamina ductor.
  Praevetitum namque et capital, committere Martem,                155
  Sponte viris. Erumpit ovans, ut Fulvius arma
  Imperio solvit, patulumque invectus in aequor
  Erigit undantem glomerato pulvere nubem.
  Indignatus opem amenti, socioque juvare
  Expulsum nodo jaculum, atque arcessere vires,                    160
  Taurea vibrabat nudis conatibus hastam.
  Inde, ruens ira, telum contorquet in auras.
  At non idem animus Rutulo: speculatur, et omni
  Corpore perlustrat, qua sit certissima ferro
  In vulnus via: nunc vibrat, nunc comprimit hastam,               165
  Mentiturque minas: mediam tunc transiit ictu
  Parmam, sed grato fraudata est sanguine cuspis.
  Tum strictum propere vagina detegit ensem.
    Et jam ferrata rapiebat calce volantem
  Taurea cornipedem, fugiens minitantia fata.                      170
  Nec Rutulus levior cedentis perdere terga:
  Nam profugo rapidus fusis instabat habenis.
  Utque metus victum, sic ira et gloria portis
  Victorem inmisit, meritique cupido cruoris.
  Ac dum vix oculis, vix credunt mentibus, hostem                  175
  Confisum nullo comitante inrumpere tectis,
  Per mediam propere trepidantum interritus urbem
  Egit equum, adversaque evasit ad agmina porta.
    Hinc ardore pari nisuque incurrere muris
  Ignescunt animi, penetrataque tecta subire.                      180
  Tela simul flammaeque micant: tunc saxeus imber
  Ingruit, et summis adscendunt turribus hastae.
  Nec pronum audenti virtutem excellere cuiquam:
  Aequarunt irae dextras: dictaea per auras
  Tranat, et in medium perlabitur urbis arundo.                    185
  Laetatur non hortandi, non plura monendi
  Fulvius esse locum; rapiunt sibi quisque laborem.
  Quos ubi tam erectos animi videt, et superesse
  Fortunae sibi quemque ducem, ruit impete vasto
  Ad portam, magnaeque optat discrimina famae.                     190
    Tres claustra aequaevo servabant corpore fratres,
  Quis delecta manus centeni cuique ferebant
  Excubias, unaque locum statione tenebant.
  Forma ex his Numitor, cursu plantaque volucri
  Praestabat Laurens, membrorum mole Laburnus.                     195
  Sed non una viris tela: hic mirabilis arcu;
  Ille hastam quatere, ac medicatae cuspidis ictu
  Praelia moliri, et nudo non credere ferro;
  Tertius aptabat flammis ac sulfure taedas.
  Qualis Atlantiaco memoratur litore quondam                       200
  Monstrum Geryones inmane tricorporis irae,
  Cui tres in pugnam dextrae varia arma gerebant;
  Una ignes saevos, ast altera pone sagittas
  Fundebat, validam torquebat tertia cornum,
  Atque uno diversa dabat tria vulnera nisu.                       205
    Hos ubi non aequis variantes praelia consul
  Conspexit telis, et portae limina circum
  Stragem, ac perfusos subeuntum sanguine postes,
  Concitat intortam furiatis viribus hastam.
  Letum triste ferens auras secat Itala taxus,                     210
  Et, qua nudarat, dum fundit spicula ab alto,
  Arcum protendens, Numitor latus, ilia transit.
  At, non obsepto contentus limine Martem
  Exercere levis bello, sed turbidus ausi,
  Virrius incauto fervore eruperat amens                           215
  Reclusa in campum porta, miseramque furori
  Vincentum obtulerat pubem: ruit obvia in arma
  Scipio, et oblatum metit insatiabilis agmen.
    Tifata umbrifero generatum monte Calenum
  Nutrierant, audere trucem; nec corpore magno                     220
  Mens erat inferior: subsidere saepe leonem,
  Nudus inire caput pugnas, certare juvenco,
  Atque obliqua trucis deducere cornua tauri
  Adsuerat, crudoque aliqua se adtollere facto.
  Is, dum praecipites expellit Virrius urbe,                       225
  Seu spreto, seu ne fieret mora, nudus in aequor
  Thorace exierat, leviorque premebat anhelos
  Pondere loricae, et palantes victor agebat.
  Jamque Veliternum media transegerat alvo,
  Jam, solitum aequali ludo committere equestres                   230
  Scipiadae pugnas, Marium tellure revulso
  Perculerat saxo: miser inplorabat amicum
  Cum gemitu exspirans, scopulusque premebat hiantem:
  Sed, validas saevo vires duplicante dolore,
  Effudit lacrimas pariter cornumque sonantem                      235
  Scipio, solamen properans optabile in armis
  Hostem prostrato morientem ostendere amico:
  Tranavit, liquidas volucris ceu scinderet auras,
  Hasta viri pectus, rupitque inmania membra;
  Quanta est vis agili per caerula summa liburnae,                 240
  Quae, pariter quoties revocatae ad pectora tonsae
  Percussere fretum, ventis fugit ocior, et se,
  Quam longa est, uno remorum praeterit ictu.
    Ascanium Volesus, projectis ocius armis,
  Quo levior peteret muros, per aperta volantem                    245
  Adsequitur planta: dejectum protinus ense
  Ante pedes domini jacuit caput; ipse sequutus
  Conruit ulterior procursus impete truncus.
  Nec spes obsessis ultra reserata tueri
  Moenia; convertunt gressus, recipique precantes                  250
  Infandum! excludunt socios: tum cardine verso
  Obnixi torquent obices, munimina sera.
  Acrius hoc instant Itali, clausosque fatigant.
  Et, ni caeca sinu terras nox conderet atro,
  Perfractae rabido patuissent milite portae.                      255
    Sed non in requiem pariter cessere tenebrae.
  Hinc sopor inpavidus, qualem victoria movit:
  At Capua, aut maestis ululantum flebile matrum
  Questibus, aut gemitu trepidantum exterrita patrum,
  Tormentis finem metamque laboribus orat.                         260
  Mussat perfidiae ductorque caputque Senatus.
  Virrius, a Poeno nullam docet esse salutem,
  Vociferans, pulsis vivendi e pectore curis;
  "Speravi sceptra Ausoniae, pepigique, sub armis
  Si dexter Poenis Deus et Fortuna fuisset,                        265
  Ut Capuam Iliaci migrarent regna Quirini:
  Qui quaterent muros Tarpeiaque moenia, misi:
  Nec mihi poscendi vigor abfuit, alter ut aequos
  Portaret fasces nostro de nomine consul.
  Hactenus est vixisse satis, dum copia noctis.                    270
  Cui cordi comes aeterna est Acherontis ad undam
  Libertas, petat ille meas mensasque dapesque;
  Et, victus mentem fuso per membra Lyaeo,
  Sopitoque necis morsu, medicamina cladis
  Hauriat, ac placidis exarmet fata venenis."                      275
  Haec ait, et turba repetit comitante penates.
    Aedibus in mediis consurgens ilice multa
  Exstruitur rogus, hospitium commune peremtis.
  Nec vulgum cessat furiare dolorque pavorque.
  Nunc menti serae Decius redit, et bona virtus                    280
  Exsilio punita truci: despectat ab alto
  Sacra Fides, agitatque virum fallacia corda.
  Vox occulta subit, passim diffusa per auras:
  "Foedera, mortales, ne saevo rumpite ferro:
  Sed castam servate Fidem; fulgentibus ostro                      285
  Haec potior regnis: dubio qui frangere rerum
  Gaudebit pacta, ac tenues spes linquet amici,
  Non illi domus, aut conjux, aut vita manebit
  Unquam expers luctus lacrimaeque; aget, aequore semper
  Ac tellure premens, aget aegrum nocte dieque                     290
  Despecta ac violata Fides." Adit omnia jamque
  Concilia, ac mensas contingit, et, abdita nube,
  Adcumbitque toris, epulaturque inproba Erinnys.
  Ipsa etiam Stygio spumantia pocula tabo
  Porrigit, et large poenas letumque ministrat.                    295
  Virrius interea, dum dat penetrare medullas
  Exitio, adscenditque pyram, atque amplexibus haeret
  Jungentum fata, et subici jubet ocius ignes.
    Stringebant tenebrae metas, victorque ruebat.
  Jamque superstantem muro, sociosque Milonem                      300
  Voce adtollentem pubes campana videbat.
  Pandunt adtoniti portas, trepidoque capessunt
  Castra inimica gradu, quis leto avertere poenas
  Defuerant animi: patet urbs, confessa furorem,
  Et reserat Tyrio maculatas hospite sedes.                        305
  Matronae puerique ruunt, maestumque Senatus
  Concilium, nullique hominum lacrimabile vulgus.
  Stabant innixi pilis exercitus omnis,
  Spectabantque viros et laeta et tristia ferre
  Indociles, nunc propexis in pectora barbis                       310
  Verrere humum, nunc foedantes in pulvere crinem
  Canentem, et turpi lacrima precibusque pudendis
  Femineum tenues ululatum fundere in auras.
    Atque ea dum miles miratur inertia facta,
  Exspectatque ferox sternendi moenia signum,                      315
  Ecce repens tacito percurrit pectora sensu
  Relligio, et saevas componit numine mentes;
  Ne flammam taedasque velint, ne templa sub uno
  In cinerem traxisse rogo: subit intima corda,
  Perlabens sensim, mitis Deus: ille superbae                      320
  Fundamenta Capyn posuisse antiquitus urbi,
  Non cuiquam visus, passim monet: ille refusis
  In spatium inmensum campis habitanda relinqui
  Utile tecta docet: paullatim atrocibus irae
  Languescunt animis, et vis mollita senescit.                     325
    Pan Jove missus erat, servari tecta volente
  Troia, pendenti similis Pari semper, et imo
  Vix ulla inscribens terrae vestigia cornu.
  Dextera lascivit caesa Tegeatide capra
  Verbera laeta movens festa per compita cauda.                    330
  Cingit acuta comas, et opacat tempora, pinus,
  Ac parva erumpunt rubicunda cornua fronte:
  Stant aures, imoque cadit barba hispida mento.
  Pastorale deo baculum, pellisque sinistrum
  Velat grata latus tenerae de corpore damae.                      335
  Nulla in praeruptum tam prona et inhospita cautes,
  In qua non, librans corpus, similisque volanti
  Cornipedem tulerit praecisa per avia plantam.
  Interdum inflexus, medio nascentia tergo
  Respicit adridens hirtae ludibria caudae.                        340
  Obtendensque manum solem infervescere fronti
  Arcet, et umbrato perlustrat pascua visu.
  Hic, postquam mandata dei perfecta, malamque
  Sedavit rabiem, et permulsit corda furentum,
  Arcadiae volucris saltus et amata revisit                        345
  Maenala; ubi argutis longe de vertice sacro
  Dulce sonat calamis, ducit stabula omnia cantu.
    At legio Ausonidum, flammas ductore jubente
  Arceri portis, stantesque relinquere muros,
  (Mite decus mentis) condunt ensesque facesque.                   350
  Multa deum templis domibusque nitentibus auro
  Egeritur praeda, et victus alimenta superbi,
  Quisque bonis periere, virum de corpore vestes
  Femineae, mensaeque alia tellure petitae,
  Poculaque Eoa luxum inritantia gemma.                            355
  Nec modus argento, caelataque pondera facti
  Tantum epulis auri; tum passim corpora longo
  Ordine captiva, et domibus depromta talenta,
  Pascere longinquum non deficientia bellum,
  Inmensique greges famulae ad convivia turbae.                    360
    Fulvius, ut finem spoliandis aedibus, aere
  Belligero revocante, dedit, sublimis ab alto
  Subgestu, magnis fautor non futilis ausis:
  "Lanuvio generate, inquit, quem Sospita Juno
  Dat nobis, Milo, Gradivi cape victor honorem,                    365
  Tempora murali cinctus turrita corona."
  Tum sontes procerum meritosque piacula prima
  Adciit, et justa punit commissa securi.
    Hic atrox virtus (nec enim obculuisse probarim
  Spectatum vel in hoste decus) clamore feroci,                    370
  Taurea, "Tune, inquit, ferro spoliabis inultus
  Te majorem animam? et jusso lictore recisa
  Ignavos cadet ante pedes fortissima cervix?
  Haud unquam hos vobis dederit Deus." Inde, minaci
  Obtutu torvum contra et furiale renidens,                        375
  Bellatorem alacer per pectora transigit ensem.
  Cui ductor: "Patriam moriens comitare cadentem.
  Qui nobis animus, quae dextera, quidve viritim
  Decernet Mavors: tibi, si rebare pudendum
  Jussa pati, licuit pugnanti obcumbere letum."                    380
    Dum Capua infaustam luit haud sine sanguine culpam,
  Interea geminos terra crudelis Hibera
  Fortuna abstulerat, permiscens tristia laetis,
  Scipiadas, magnumque decus, magnumque dolorem.
  Forte Dicarchea juvenis dum sedit in urbe                        385
  Scipio, post belli repetens extrema penates,
  Huc tristis lacrimas et funera acerba suorum
  Fama tulit: duris quamquam non cedere suetus,
  Pulsato lacerat violenter pectore amictus.
  Non comites tenuisse valent, non ullus honorum                   390
  Militiaeve pudor: pietas irata sinistris
  Caelicolis furit, atque odit solatia luctus:
  Jamque dies, iterumque dies absumta querelis.
  Versatur species ante ora oculosque parentum.
  Ergo excire parat manes animasque suorum,                        395
  Adloquioque virum tantos mulcere dolores.
  Hortatur vicina palus, ubi signat Averni
  Squalentem introitum stagnans Acherusius humor.
  Noscere venturos agitat mens protinus annos.
    Sic ad Cymaeam, quae tum sub nomine Phoebi                     400
  Autonoe tripodas sacros antrurnque tenebat,
  Fert gressus juvenis, consultaque pectoris aegri
  Pandit, et adspectus orat contingere patrum.
  Nec cunctata diu vates, "Mactare repostis
  Mos umbris, inquit, consueta piacula nigras                      405
  Sub lucem pecudes, reclusaeque abdere terrae
  Manantem jugulis spirantum caede cruorem.
  Tunc populos tibi regna suos pallentia mittent.
  Cetera, quae poscis, majori vate canentur.
  Namque tibi Elysio repetita oracula campo                        410
  Eliciam, veterisque dabo inter sacra Sibyllae
  Cernere fatidicam Phoebei pectoris umbram.
  Vade, age, et, a medio quum se nox humida cursu
  Flexerit, ad fauces vicini castus Averni
  Duc praedicta sacris duro placamina Diti.                        415
  Mella simul tecum et puri fer dona Lyaei."
    Hoc alacer monitu, et promissae nomine vatis,
  Adparat occulto monstrata piacula coepto.
  Inde, ubi nox jussam procedens contigit horam,
  Et spatia aequarunt tenebras transacta futuras,                  420
  Consurgit stratis, pergitque ad turbida portae
  Ostia Tartareae; penitus quis abdita vates
  Promissa inplerat, Stygioque sedebat in antro.
  Tum, qua se primum rupta tellure recludit
  Invisus caelo specus, atque eructat acerbam                      425
  Cocyti laxo suspirans ore paludem,
  Inducit juvenem, ferroque cavare refossam
  Ocius urguet humum, atque, arcanum murmur anhelans,
  Ordine mactari pecudes jubet: ater operto
  Ante omnes taurus Regi, tum proxima Divae                        430
  Caeditur Hennaeae casta cervice juvenca.
  Inde tibi, Alecto, tibi, nunquam laeta Megaera,
  Corpora lanigerum procumbunt lecta bidentum.
  Fundunt mella super Bacchique et lactis honorem.
    "Sta, juvenis, faciemque, Erebo quae surgit ab omni,           435
  Exclamat vates, patere: adcedentia cerno
  Tartara, et ante oculos adsistere tertia regna.
  Ecce ruunt variae species, et quidquid ab imo
  Natum hominum exstinctumque chao est." Jam cuncta videbat,
  Cyclopas, Scyllamque, et pastos membra virorum                   440
  Odrysiae telluris equos. "Contende tueri,
  Eductumque tene vagina interritus ensem.
  Quaecumque ante animae tendent potare cruorem,
  Dissice, dum castae procedat imago Sibyllae.
  Interea cerne, ut gressus inhumata citatos                       445
  Fert umbra, et properat tecum conjungere dicta:
  Cui datur ante atros absumti corporis ignes,
  Sanguine non tacto, solitas effundere voces."
  Adspicit, et subito turbatus Scipio visu:
  "Quinam te, qui casus, ait, dux maxime, fessae                   450
  Eripuit patriae; quum tales horrida poscant
  Bella viros? nec enim dextra concesserit ulli
  Appius, aut astu: decimum lux retulit ortum,
  Ut te, quum Capua remearem, vulnera vidi
  Mulcentem, hoc uno maestum, quod adire nequires                  455
  Saucius ad muros, et Martis honore careres."
    Contra quae ductor: "Fesso mihi proxima tandem
  Lux gratos Phaethontis equos avertit, et atris
  Aeternum demisit aquis: sed lenta meorum,
  Dum vanos ritus, cura, et sollemnia vulgi                        460
  Exsequitur, cessat flammis inponere corpus,
  Ut portet tumulis per longum membra paternis.
  Quod te per nostri Martis precor aemula facta,
  Arce, quae putris artus, medicamina, servant,
  Daque vago portas quamprimum Acherontis adire."                  465
  Tum juvenis: "Gens o veteris pulcherrima Clausi,
  Haud ulla ante tuam, quamquam non parva fatigent,
  Curarum prior exstiterit: namque ista per omnes
  Discrimen servat populos, variatque jacentum
  Exsequias tumuli et cinerum sententia discors.                   470
    Tellure (ut perhibent) is mos antiquus Hibera,
  Exanima obscoenis consumit corpora vultur.
  Regia quum lucem posuerunt membra, probatum est
  Hyrcanis adhibere canes. Aegyptia tellus
  Claudit odorato post funus stantia saxo                          475
  Corpora, et a mensis exsanguem haud separat umbram.
  Exhausto instituit Pontus vacuare cerebro
  Ora virum, et longum medicata reponit in aevum.
  Quid, qui reclusa nudos Garamantes arena
  Infodiunt? quid, qui saevo sepelire profundo                     480
  Exanimos mandant Libycis Nasamones in oris?
  At Celtae vacui capitis circumdare gaudent
  Ossa (nefas) auro, ac mensis ea pocula servant.
  Cecropidae ob patriam Mavortis sorte peremtos
  Decrevere simul communibus urere flammis.                        485
  At gente in Scythica subfixa cadavera truncis
  Lenta dies sepelit, putri liquentia tabo."
    Talia dum memorant, umbra veniente Sibyllae,
  Autonoe, "Finem hic, inquit, sermonibus adde
  Alternis! haec, haec veri fecunda sacerdos,                      490
  Cui tantum patuit rerum, quantum ipse negarit
  Plus novisse Deus: me jam comitante tuorum
  Tempus abire globo, et pecudes inponere flammis."
    At gravida arcanis Cymes anus adtigit ore
  Postquam sacrificum, delibavitque cruorem,                       495
  In decus egregiae vultus intenta juventae,
  "Aetherea fruerer quum luce, haud segniter, inquit,
  Cymaeo populis vox nostra sonabat in antro.
  Tunc te permixtum seclis rebusque futuris
  Aeneadum cecini. Sed non sat digna mearum                        500
  Cura tuis vocum: nec enim conquirere dicta,
  Aut servare fuit proavis sollertia vestris.
  Verum age, disce, puer, (quando cognoscere cordi est)
  Jam tua, deque tuis pendentia Dardana fatis.
  Namque tibi cerno properatum oracula vitae                       505
  Hinc petere, et patrios visu contingere manes.
  Armifero victor patrem ulcisceris Hibero,
  Creditus ante annos Marti, ferroque resolves
  Gaudia Poenorum, et missum laetabere bello
  Omen, Hiberiacis victa Carthagine terris.                        510
  Majus ad imperium post haec capiere, nec ante
  Jupiter absistet cura, quam cuncta fugarit
  In Libyam bella, et vincendum duxerit ipse
  Sidonium tibi rectorem: pudet urbis iniquae,
  Quod post haec decus hoc patriaque domoque carebit."             515
  Sic vates, gressumque lacus vertebat ad atros.
    Tum juvenis, "Quaecumque datur sors durior aevi,
  Obnitemur, ait: culpa modo pectora cessent.
  Sed, te oro, (quando vitae tibi causa labores
  Humanos juvisse fuit) siste, inclita virgo,                      520
  Paullisper gressum, et nobis manesque silentum
  Enumera, Stygiaeque aperi formidinis aulam."
    Adnuit illa quidem; sed, "Non optanda recludis
  Regna, ait: hic tenebras habitant, volitantque per umbras
  Innumeri quondam populi: domus omnibus una.                      525
  In medio vastum late se tendit inane;
  Huc, quidquid terrae, quidquid freta, et igneus aer
  Nutrivit primo mundi genitalis ab aevo,
  (Mors communis agit) descendunt cuncta: capitque
  Campus iners, quantum interiit, restatque futurum.               530
    "Cingunt regna decem portae; quarum una receptat
  Belligeros, dura Gradivi sorte creatos.
    "Altera, qui leges posuere atque inclita jura
  Gentibus, et primas fundarunt moenibus urbes.
    "Tertia ruricolas Cereris, justissima turba                    535
  Quae venit ad manes, et fraudum inlaesa veneno.
    "Exin, qui laetas artes vitaeque colendae
  Invenere viam, nec dedignanda parenti
  Carmina fuderunt Phoebo, sua limina servant.
    "Proxima, quos venti saevaeque hausere procellae,              540
  Naufraga porta rapit; sic illam nomine dicunt.
    "Finitima huic, noxa gravido et peccasse fatenti,
  Vasta patet populo: poenas Rhadamanthus in ipso
  Expetit introitu, mortemque exercet inanem.
    "Septima femineis reseratur porta catervis,                    545
  Liventes ubi casta fovet Proserpina lucos.
  Infantum hinc gregibus, versasque ad funera taedas
  Passis virginibus, turbaeque in limine lucis
  Est iter exstinctae, et vagitu janua nota.
    "Tum, seducta loco, et laxata lucida nocte,                    550
  Claustra nitent, quae secreti per limitis umbram
  Elysios ducunt campos: hic turba piorum,
  Nec Stygio in regno, caeli nec posta sub axe:
  Verum, ultra Oceanum sacro contermina fonti,
  Lethaeos potat latices, oblivia mentis.                          555
    "Extrema hinc, auro fulgens, jam lucis honorem
  Sentit, et admoto splendet ceu sidere lunae.
  Hac animae caelum repetunt; ac, mille peractis,
  Oblitae Ditem redeunt in corpora, lustris.
  Has passim nigrum pandens Mors lurida rictum                     560
  Itque reditque vias, et portis omnibus errat.
    "Tum jacet in spatium sine corpore pigra vorago,
  Limosique lacus: late exundantibus urit
  Ripas saevus aquis Phlegethon, et, turbine anhelo
  Flammarum resonans, saxosa incendia torquet.                     565
  Parte alia torrens Cocytos sanguinis atri
  Vorticibus furit, et spumanti gurgite fertur.
  At, magnis semper Divis regique Deorum
  Jurari dignata palus, picis horrida rivo,
  Fumiferum volvit Styx inter sulfura limum.                       570
  Tristior his Acheron sanie crassoque veneno
  Aestuat, et, gelidam eructans cum murmure arenam,
  Descendit nigra lentus per stagna palude.
  Hanc potat saniem non uno Cerberus ore.
  Haec et Tisiphones sunt pocula, et atra Megaera                  575
  Hinc sitit, ac nullo rabies restinguitur haustu.
  Ultimus erumpit lacrimarum fontibus amnis
  Ante aulam, atque aditus, et inexorabile limen.
    "Quanta cohors, omni stabulante per atria monstro,
  Excubat, et manes permixto murmure terret!                       580
  Luctus edax, Maciesque malis comes addita Morbis,
  Et Maeror pastus fletu, et sine sanguine Pallor,
  Curaeque, Insidiaeque, atque hinc queribunda Senectus,
  Hinc angens utraque manu sua guttura Livor,
  Et deforme malum ac sceleri proclivis Egestas,                   585
  Errorque infido gressu, et Discordia gaudens
  Permiscere fretum caelo: sed et ostia Ditis
  Centenis suetus Briareus recludere palmis,
  Et Sphinx, virgineos rictus infecta cruore,
  Scyllaque, Centaurique truces, umbraeque Gigantum.               590
  Cerberus hic ruptis peragrat quum Tartara vinclis,
  Non ipsa Alecto, nec feta furore Megaera
  Audet adire ferum, dum fractis mille catenis
  Viperea latrans circumligat ilia cauda.
    "Dextra vasta comas nemorosaque brachia fundit                 595
  Taxus, Cocyti rigua frondosior unda.
  Hic dirae volucres, pastusque cadavere vultur,
  Et multus bubo, ac sparsis strix sanguine pennis,
  Harpyiaeque fovent nidos, atque omnibus haerent
  Condensae foliis: saevit stridoribus arbor.                      600
    "Has inter formas conjux Junonis Avernae,
  Subgestu residens, cognoscit crimina regum.
  Stant vincti, seroque piget sub judice culpae:
  Circumerrant Furiae, Poenarumque omnis imago.
  Quam vellent numquam sceptris fulsisse superbis!                 605
  Insultant duro imperio non digna nec aequa
  Ad superos passi manes: quaeque ante profari
  Non licitum vivis, tandem permissa queruntur.
  Tunc alius saevis religatur rupe catenis:
  Ast alius subigit saxum contra ardua montis:                     610
  Vipereo domat hunc aeterna Megaera flagello.
  Talia letiferis restant patienda tyrannis.
    "Sed te maternos tempus cognoscere vultus,
  Cujus prima venit non tardis passibus umbra.
  Adstabat fecunda Jovis Pomponia furto.                           615
  Namque, ubi cognovit Latio surgentia bella
  Poenorum, Venus, insidias anteire laborans
  Junonis, fusa sensim per pectora patrem
  Implicuit flamma: quae ni provisa fuissent,
  Sidonia Iliacas nunc virgo adcenderet aras."                     620
    Ergo ubi gustatus cruor, admonuitque Sibyllae,
  Et dedit alternos ambobus noscere vultus,
  Sic juvenis prior: "O magni mihi numinis instar,
  Cara parens, quam, te ut nobis vidisse liceret,
  Optassem Stygias vel leto intrare tenebras.                      625
  Quae sors nostra fuit, cui te, quum prima subiret,
  Eripuit sine honore dies, et funere carpsit?"
    Excipit his mater: "Nullos, o nate, labores
  Mors habuit nostra: aethereo dum pondere partum
  Exsolvor, miti dextra Cyllenia proles                            630
  Imperio Jovis Elysias deduxit in oras;
  Adtribuitque pares sedes, ubi magna moratur
  Alcidae genetrix, ubi sacro munere Leda.
    "Verum age, nate, tuos ortus, ne bella pavescas
  Ulla, nec in caelum dubites te tollere factis,                   635
  Quando aperire datur nobis, nunc denique disce.
  Sola die caperem medio quum forte petitos
  Ad requiem somnos, subitus mihi membra ligavit
  Amplexus, non ille, meo veniente marito,
  Adsuetus facilisque mihi: tum luce corusca,                      640
  Inplebat quamquam languentia lumina somnus,
  Vidi (crede) Jovem: nec me mutata fefellit
  Forma Dei, quod, squalentem conversus in anguem,
  Ingenti traxit curvata volumina gyro.
  Sed mihi post partum non ultra ducere vitam                      645
  Concessum: heu, quantum gemui, quod spiritus ante,
  Haec tibi quam noscenda darem, discessit in auras!"
  His alacer colla amplexu materna petebat;
  Umbraque ter frustra per inane petita fefellit.
    Subcedunt simulacra virum concordia, patris                    650
  Unanimique simul patrui: ruit ipse per umbram,
  Oscula vana petens juvenis, fumoque volucri
  Et nebulis similes animas adprendere certat.
  "Quis te, care pater, quo stabant Itala regna,
  Exosus Latium Deus abstulit? Hei mihi! nam cur                   655
  Ulla fuere adeo, quibus a te saevus abessem,
  Momenta? obposito mutassem pectore mortem.
  Quantos funeribus vestris gens Itala passim
  Dat gemitus! Tumulus vobis, censente Senatu,
  Mavortis geminus surgit per gramina campo."                      660
    Nec passi plura, in medio sermone loquentis
  Sic adeo incipiunt. Prior haec genitoris imago:
  "Ipsa quidem virtus sibimet pulcherrima merces;
  Dulce tamen venit ad manes, quum gratia vitae
  Durat apud superos, nec edunt oblivia laudem.                    665
    "Verum age, fare, decus nostrum, te quanta fatiget
  Militia. Heu, quoties intrat mea pectora terror,
  Quum repeto, quam saevus eas, ubi magna pericla
  Contingunt tibi! per nostri, fortissime, leti
  Obtestor causas, Martis moderare furori.                         670
  Sat tibi sint documenta domus! octava terebat
  Arentem culmis messem crepitantibus aestas,
  Ex quo cuncta mihi calcata, meoque subibat
  Germano devexa jugum Tartessia tellus.
  Nos miserae muros et tecta renata Sagunto;                       675
  Nos dedimus Baetin nullo potare sub hoste.
  Nobis indomitus convertit terque quaterque
  Germanus terga Hannibalis. Pro barbara numquam
  Inpolluta fides! peterem quum victor adesum
  Cladibus Hasdrubalem; subito venale, cohortes                    680
  Hispanae, vulgus, Libyci quas fecerat auri
  Hasdrubal, abrupto liquerunt agmine signa.
  Tunc hostis socio desertos milite, multum
  Ditior ipse viris, spisso circumdedit orbe.
  Non segnis nobis nec inultis, nate, peracta est                  685
  Illa suprema dies, et laude inclusimuus aevum."
    Excipit inde suos frater conjungere casus:
  "Excelsae turris post ultima rebus in artis
  Subsidium optaram, supremaque bella ciebam.
  Fumantes taedas, ac lata incendia passim,                        690
  Et mille injecere faces. Nil nomine leti
  De Superis queror: haud parvo data membra sepulcro
  Nostra cremaverunt in morte haerentibus armis.
  Sed me luctus habet, geminae ne clade ruinae
  Cesserit adfusis obpressa Hispania Poenis."                      695
    Contra quae juvenis turbato fletibus ore:
  "Di, quaeso, ut merita est, dignas pro talibus ausis
  Carthago expendat poenas. Sed continet acres
  Pyrenes populos, qui, vestro Marte probatus,
  Excepit fessos, et notis Marcius armis                           700
  Subcessit bello: fusos quoque fama ferebat
  Victores acie, atque exacta piacula caedis."
  His laeti rediere duces loca amoena piorum:
  Prosequiturque oculis puer adveneratus euntes.
    Jamque aderat multa vix adnoscendus in umbra                   705
  Paullus, et epoto fundebat sanguine verba:
  "Lux Italum, cujus spectavi Martia facta,
  Multum uno majora viro, descendere nocti,
  Atque habitanda semel subigit quis visere regna?"
  Cui contra tales effundit Scipio voces:                          710
  "Armipotens ductor, quam sunt tua fata per Urbem
  Lamentata diu! quam pene ruentia tecum
  Traxisti ad Stygias Oenotria tecta tenebras.
  Tum tibi defuncto tumulum Sidonius hostis
  Constituit, laudemque tuo quaesivit honore."                     715
  Dumque audit lacrimans hostilia funera Paullus,
  Ante oculos jam Flaminius, jam Gracchus, et aegro
  Absumtus Cannis stabat Servilius ore.
  Adpellare viros erat ardor, et addere verba:
  Sed raptabat amor priscos cognoscere manes.                      720
    Nunc meritum saeva Brutum inmortale securi
  Nomen, nunc Superos aequantem laude Camillum,
  Nunc auro Curium non umquam cernit amicum.
  Ora Sibylla docet venientum, et nomina pandit.
    "Hic fraudes pacis Pyrrhumque a limine portae                  725
  Dejecit, visus orbus. Tulit ille ruentem
  Thybridis in ripas regem, solusque revulso
  Pone ferox ponte exclusit redeuntia regna.
    "Si tibi dulce virum, primo qui foedera bello
  Phoenicum pepigit, vidisse, hic inclitus ille                    730
  Aequoreis victor cum classe Lutatius armis.
  Si studium et saevam cognoscere Hamilcaris umbram,
  Illa est (cerne procul) cui frons nec morte remissa
  Irarum servat rabiem: si jungere cordi est
  Conloquium, sine gustato det sanguine vocem."                    735
  Atque ubi permissum, et sitiens se inplevit imago,
  Sic prior increpitat non miti Scipio vultu:
  "Taliane, o fraudum genitor, sunt foedera vobis?
  Aut haec Sicania pepigisti captus in ora?
  Bella tuus toto natus contra omnia pacta                         740
  Exercet Latio, et, perruptis molibus Alpes
  Eluctatus adest, fervet gens Itala Marte
  Barbarico, et refluunt obstructi stragibus amnes."
    Post quae Poenus ait: "Decimum modo coeperat annum
  Excessisse puer, nostro quum bella Latinis                       745
  Concepit jussu; licitum nec fallere Divos
  Juratos patri: quod si Laurentia vastat
  Nunc igni regna, et Phrygias res vertere tentat,
  O pietas, o sancta fides, o vera propago!
  Atque utinam amissum reparet decus!" Inde citato                 750
  Celsus abit gressu, majorque recessit imago.
    Exin designat vates, qui jura sub armis
  Poscenti dederint populo, primique petitas
  Miscuerint Italis Piraeo litore leges.
  Laetatur, spectatque virum insatiabilis ora                      755
  Scipio, et adpellet cunctos, ni magna sacerdos
  Admoneat turbae innumerae: "Quot millia toto
  Credis in orbe, puer, lustras dum singula visu,
  Descendisse Erebo, nullo non tempore abundans
  Umbrarum huc agitur torrens, vectatque capaci                    760
  Agmina mole Charon, et subficit inproba puppis."
    Post haec, ostendens juvenem, sic virgo profatur:
  "Hic ille est, tellure vagus qui victor in omni
  Cursu signa tulit; cui pervia Bactra Dahaeque;
  Qui Gangem bibit, et Pellaeo ponte Niphaten                      765
  Adstrinxit; cui stant sacro sua moenia Nilo."
    Incipit Aeneades: "Libyci certissima proles
  Hammonis, quando exsuperat tua gloria cunctos
  Indubitata duces, similique cupidine rerum
  Pectora nostra calent, quae te via, fare, superbum               770
  Ad decus et summas laudum perduxerit arces."
  Ille sub haec: "Turpis lenti sollertia Martis.
  Audendo bella expedias: pigra extulit artis
  Haud umquam sese virtus; tu magna gerendi
  Praecipita tempus: mors atra inpendet agenti."                   775
  Haec effatus abit. Croesi mox advolat umbra,
  Dives apud superos; sed mors aequarat egenis.
    Atque hic, Elysio tendentem limite cernens
  Effigiem juvenis castam, cui vitta ligabat
  Purpurea effusos per colla nitentia crines,                      780
  "Dic, ait, hic quinam, virgo? nam luce refulget
  Praecipua frons sacra viro, multaeque sequuntur
  Mirantes animae, et laeto clamore frequentant.
  Qui vultus! quam, si Stygia non esset in umbra,
  Dixissem facile esse Deum!" "Non falleris, inquit                785
  Docta comes Triviae: meruit Deus esse videri,
  Et fuit in tanto non parvum pectore numen.
  Carmine complexus terram, mare, sidera, manes,
  Et cantu Musas et Phoebum aequavit honore.
  Atque haec cuncta, prius quam cerneret, ordine terris            790
  Prodidit; ac vestram tulit usque ad sidera Trojam."
  Scipio, perlustrans oculis laetantibus umbram,
  "Si nunc fata darent, ut Romula facta per orbem
  Hic caneret vates, quanto majora futuros
  Facta eadem intrarent hoc, inquit, teste nepotes!                795
  Felix Aeacida, cui tali contigit ore
  Gentibus ostendi! crevit tua carmine virtus."
    Sed quae tanta adeo gratantum turba requirens,
  Heroum effigies majoresque adcipit umbras.
  Inde viro stupet Aeacide, stupet Hectore magno,                  800
  Ajacisque gradum venerandaque Nestoris ora
  Miratur, geminos adspectat laetus Atridas,
  Jamque Ithacum, corde aequantem Peleia facta.
  Victuram hinc cernit Ledaei Castoris umbram:
  Alternam lucem peragebat in aethere Pollux.                      805
  Sed subito vultus monstrata Lavinia traxit.
  Nam virgo admonuit, tempus cognoscere manes
  Femineos, ne cunctantem lux alma vocaret.
  "Felix haec, inquit, Veneris nurus ordine longo
  Trojugenas junxit sociata prole Latinis.                         810
    "Vis et Martigenae thalamos spectare Quirini?
  Hersiliam cerne: hirsutos quum sperneret olim
  Gens vicina procos, pastori rapta marito
  Intravitque casae, culmique e stramine fultum
  Pressit laeta torum, et soceros revocavit ab armis.              815
  Adspice Carmentis gressus: Evandria mater
  Haec fuit, et vestros tetigit praesaga labores.
  Vis et, quos Tanaquil vultus gerat? haec quoque castae
  Augurio valuit mentis, venturaque dixit
  Regna viro, et dextros adnovit in alite Divos.                   820
    "Ecce pudicitiae Latium decus, inclita leti
  Fert frontem atque oculos terrae Lucretia fixos.
  Non datur, heu! tibi, Roma, nec est, quod malle deceret,
  Hanc laudem retinere diu. Virginia juxta,
  Cerne, cruentato vulnus sub pectore servat,                      825
  Tristia defensi ferro monimenta pudoris,
  Et patriam laudat miserando in vulnere dextram.
  Illa est, quae Thybrim, quae fregit Lydia bella,
  Nondum passa marem, quales optabat habere
  Quondam Roma viros, contemtrix Cloelia sexus."                   830
    Quum, subito adspectu turbatus, Scipio poscit,
  Quae poenae caussa, et qui sint in crimine manes.
  Tum virgo: "Patrios fregit quae curribus artus,
  Et stetit adductis super ora trementia frenis,
  Tullia, non ullos satis exhaustura labores,                      835
  Ardenti Phlegethonte natat: fornacibus atris
  Fons rapidus furit, atque ustas sub gurgite cautes
  Egerit, et scopulis pulsat flagrantibus ora.
  Illa autem, quae tondetur praecordia rostro
  Alitis, (en quantum resonat plangentibus alis                    840
  Armiger ad pastus rediens Jovis!) hostibus arcem
  Virgo (inmane nefas) adamato prodidit auro
  Tarpeia, et pactis reseravit claustra Sabinis.
  Juxta (nonne vides? neque enim leviora domantur
  Delicta) inlatrat jejunis faucibus Orthrus,                      845
  Armenti quondam custos inmanis Hiberi,
  Et morsu petit, et polluto eviscerat ungue.
  Nec par poena tamen sceleri: sacraria Vestae
  Polluit, exsuta sibi virginitate, sacerdos.
    "Sed satis haec vidisse, satis: mox deinde videnti             850
  Nunc animas tibi, quae potant oblivia, paucas
  In fine enumerasse paro, et reineare tenebris.
  Hic Marius (nec multa dies jam restat ituro
  Aetheream in lucem) veniet tibi origine parva
  In longum imperium consul; nec Sulla morari                      855
  Jussa potest, aut amne diu potare soporo.
  Lux vocat, et nulli Divum mutabile fatum.
  Imperium hic primus rapiet: sed gloria culpae,
  Quod reddet solus: nec tanto in nomine quisquam
  Exsistet, Sullae qui se velit esse secundum.                     860
  Ille, hirta cui subrigitur coma fronte, decorum
  Et gratum terris Magnus caput: ille Deum gens,
  Stelligerum adtollens apicem, Trojanus Iulo
  Caesar avo; quantas moles, quum sede reclusa
  Hac tandem erumpent, terraque marique movebunt!                  865
  Heu miseri, quoties toto pugnabitur orbe!
  Nec leviora lues, quam victus, crimina victor."
    Tum juvenis lacrimans: "Restare haec ordine duro
  Lamentor rebus Latiis: sed luce remota
  Si nulla est venia, et merito mors ipsa laborat,                 870
  Perfidiae Poenus quibus aut Phlegethontis in undis
  Exuret ductor scelus, aut quae digna renatos
  Ales in aeternum laniabit morsibus artus?"
  "Ne metue, exclamat vates, non vita sequetur
  Inviolata virum: patria non ossa quiescent.                      875
  Namque ubi, fractus opum, magnae certamine pugnae
  Pertulerit vinci, turpemque orare salutem,
  Rursus bella volet Macetum instaurare sub armis.
  Damnatusque doli, desertis conjuge fida
  Et dulci nato, linquet Carthaginis arces,                        880
  Atque una profugus lustrabit caerula puppe.
  Hinc Cilicis Tauri saxosa cacumina viset.
    "Proh! quanto levius mortalibus aegra subire
  Servitia, atque hiemes, aestusque, fugamque, fretumque,
  Atque famem, quam posse mori! Post Itala bella                   885
  Assyrio famulus regi, falsusque cupiti
  Ausoniae motus, dubio petet aequora velo;
  Donec, Prusiacas delatus segniter oras,
  Altera servitia inbelli patietur in aevo,
  Et latebram munus regni. Perstantibus inde                       890
  Aeneadis, reddique sibi poscentibus hostem,
  Pocula furtivo rapiet properata veneno,
  Ac tandem terras longa formidine solvet."
    Haec vates, Erebique cavis se reddidit umbris.
  Tum laetus socios juvenis portumque revisit.                     895




LIBER DECIMUS QUARTUS.


ARGUMENTUM.

Silius nunc bellum, a Romanis, Marcello duce, in Sicilia gestum,
commemoraturus, primum hujus insulae situm, fertilitatem, poetas,
veteres incolas (qui fuere Laestrigones, Cyclopes, Sicani ex Hiberia,
Ligures eo ducti a Siculo, Cretenses cohors Minois, Trojani, Acestes
scilicet et Helymus, Messenii ex Peloponneso, a quibus Zancle dicta
est Messana, et Corinthii, quorum imperator Archias coloniam duxit
Syracusas), loca ignibus subterraneis aestuantia, insulas Aeolias, et
tria promontoria recenset; 1-78.

Tum belli causas et originem tradit. Mortuo enim Hierone, miti rege ac
fido Romanorum socio, regnum ad Hieronymum, nepotem ejus, translatum
erat; puerum, vixdum libertatem, nedum dominationem, modice laturum,
inflatumque adsentationibus eorum, qui illum non Hieronis tantum, sed
Pyrrhi etiam regis, materni avi, meminisse jubebant; 79-95.

Qui quum ad Poenos defecisset, et propter crudelitatem superbiamque cum
omni stirpe regia a conjuratis esset occisus, pars Siculorum Poenis,
pars Romanis favebat; 96-109.

In hac turbatione rerum variisque animorum motibus M. Claudius
Marcellus Praetor, qui jam ter consul fuerat, classem in Siciliam
adpellit, et, de discordiis civilibus certior factus, bellum comparat;
110-124.

Cum omni exercitu proficiscitur in Leontinos, et facilem ab inbelli
populo victoriam reportat: in qua pugna Asilus, miles Tyrrhenus,
Beryam Poenum, veterem dominum, jam humi prostratum, adnoscit, et, quia
benigne olim ab eo tractatus erat, a morte revocat; 125-177.

Leontinis expugnatis Marcellus movet extemplo castra ad Syracusas, et
legatis, quos praemiserat, ut pacis conditiones ferrent, re infecta
reversis, terra marique urbs obpugnatur; 178-191.

Auxilia Syracusanis mittunt duce Grospho Messana, Catane, Camarina,
Hybla, Selinus, Myle, Eryx, Centuripae, Entella, Thapsos, Acrae,
Agyrium, Tyndaris, Agrigentum, Gela, Halaesa, Palici, Acesta, quique
Acim, Hypsam, Alabim, Achaten, Chrysam, Hipparim, Pantagiam et
Symaethum fluvios, adcolunt, praeterea Termae Himerenses et Henna;
192-247.

Romanos contra adjuvant Petraea, Callipolis, Enguion, Hadranum,
Ergetum, Melite, Calacte, Cephaloedis et Tauromenium; 248-257.

Reliquae Siciliae urbes a Poenorum partibus stant, Agathyrna, Trogilos,
Facelinae Dianae Fanum, Panormos, Herbesos, Naulocha, Morgentia, Menae,
Amastra, Tisse, Netum, Mutyce, Achaetus, Drepane, Helorus, Triocola,
Arbela, Ietas, Tabae, Cossyra, Mute, Megara, Gaulum; 258-276.

Syracusae ipsae, quae ex quatuor urbibus maximis constabant, armatorum
multitudine, muris et in primis magno portu, munitissimae erant, et
praeterea militibus memoria victae olim Atheniensium classis a ducibus
incenditur animus, plebi autem ab Hippocrate et Epicyde, praetoribus,
Carthagine natis et Poenis materno genere; 277-291.

Marcellus itaque, spe deditionis abscissa, omnem adparatum
obpugnandarum urbium admovet muris, et Cimber turrim Syracusanorum
mirae altitudinis incendio delet; 292-315.

Omnia vero consilia coeptaque Romanorum disjicit ars unius hominis,
Archimedis, celeberrimi spectatoris caeli siderumque, mirabilioris
tamen inventoris ac machinatoris bellicorum tormentorum operumque,
quibus ea, quae hostes ingenti mole agunt, ipse perlevi momento
ludificatur; 316-352.

Interea adventat classis Punica, quae, juncta Syracusanae, cum Romana
concurrit; 353-384.

Inter cunctas naves eminet praetoria Himilconis, qui ipse gubernatorem
Romanum, et mox Taurum, in locum ejus succedentem, sagittis configit;
384-407.

In hanc vero navem Corbulo ex turri, navibus pluribus junctis
inposita, ignes conjicit, quibus ubivis diffusis, Himilco, in minus
navigium ope funis delapsus, e manibus hostium effugit; 408-451.

Bato gubernator pectus suum gladio transigit; 452-461.

Daphnis, formosi pastoris hujus nominis progenies, hauritur flammis;
462-476.

Ornytos in adusto transtro natat; 477-480. et Scyron aquae innans rostro
navis transfigitur; 481-486.

In ipsum quidem Marcellum impetum faciunt Lilaeus et Podaetus, juvenis
ferox multarumque artium peritissimus: at illi manus amputantur
bipenni, hic hasta transjicitur; 487-515.

Parte alia navis Punica, in qua Crantor et Polyphemus vehuntur,
concurrit cum Romana, quae tandem nimio Poenorum, in eam inruentium,
pondere depressa mergitur; 516-559.

Multis deinde navibus jam igni conreptis Himilco fugam capessit, et
capta hostium navigia ad litus ducuntur; 559-579.

Hac Romanorum victoria Syracusanis animus frangitur, et urbs jam
facilis captu fuisset, nisi subito intoleranda vis aestus, tempore
autumni in locis natura gravibus, genuisset pestilentiam, qua animi
avertuntur a belli consiliis, et multi Romanorum, Siculorum Poenorumque
absumuntur; 580-617.

Mali hujus vi paulatim inminuta, animum recipiunt Romani, et, quia
ferro potius quam morbo mori cupiunt, summo ardore invadunt urbem, quae
et primo impetu expugnatur; 618-640.

Victores moenia ingressi inmensa pretiosarum rerum operumque artis
vetustae praeda potiuntur; 641-665.

Marcellus autem militibus, ut a caedibus temperent, aedificiisque
parcant tam sacris quam profanis, edicit, et lacrimans miseratur
tristem sortem urbis atque Archimedis, quem in tanto tumultu intentum
formis, quas descripserat in pulvere, miles ignarus, quis esset,
interfecerat; 665-679.

Certatim deinde laetantur Romani et Syracusani, illi de victoria, hi de
Marcelli humanitate; 680-684.


  Flectite nunc vestros, Heliconis numina, cantus
  Ortygiae pelagus Siculique ad litoris urbes.
  Muneris hic vestri labor est, modo Daunia regna
  Aeneadum, modo Sicanios adcedere portus,
  Aut Macetum lustrare domos et Achaia rura,                         5
  Aut vaga Sardoo vestigia tinguere fluctu,
  Vel Tyriae quondam regnata mapalia genti,
  Extremumve diem et terrarum invisere metas.
  Sic poscit sparsis Mavors agitatus in oris.
  Ergo, age, qua litui, qua ducunt bella, sequamur.                 10
    Ausoniae pars magna jacet Trinacria tellus,
  Ut semel expugnante Noto et vastantibus undis
  Adcepit freta, caeruleo propulsa tridente.
  Namque per occultum caeca vi turbinis olim
  Inpactum pelagus laceratae viscera terrae                         15
  Discidit, et, medio perrumpens arva profundo,
  Cum populis pariter convulsas transtulit urbes.
  Ex illo, servans rapidus divortia, Nereus
  Saevo dividuos conjungi pernegat aestu.
  Sed spatium, quod dissociat consortia terrae,                     20
  Latratus fama est (sic arta intervenit unda)
  Et matutinos volucrum tramittere cantus.
    Multa solo virtus: jam reddere foenus aratris,
  Jam montes umbrare olea, dare nomina Baccho,
  Cornipedemque citum lituis generasse ferendis,                    25
  Nectare Cecropias Hyblaeo adcedere ceras.
  Hic et Paeonios arcano sulfure fontes,
  Hic Phoebo digna et Musis venerabere vatum
  Ora excellentum, sacras qui carmine silvas,
  Quique Syracosia resonant Helicona Camena.                        30
  Promtae gens linguae: ast eadem, quum bella cieret,
  Portus aequoreis sueta insignire tropaeis.
    Post dirum Antiphatae sceptrum et Cyclopia regna,
  Vomere verterunt primum nova rura Sicani.
  Pyrene misit populos, qui nomen ab amne                           35
  Adscitum patrio terrae inposuere vacanti.
  Mox Ligurum pubes, Siculo ductore, notavit
  Possessis bello mutata vocabula regnis.
  Nec Cres dedecori fuit adcola: duxerat actos
  Moenibus e centum non fausta ad praelia Minos,                    40
  Daedaleam repetens poenam: qui fraude nefanda
  Postquam perpetuas judex concessit ad umbras,
  Cocalidum insidiis, fesso Minoia turba
  Bellandi studio Siculis subsedit in oris.
    Miscuerunt Phrygiam prolem Trojanus Acestes,                    45
  Trojanusque Helymus, structis qui, pube sequuta,
  In longum ex sese donarunt nomina muris.
  Nec Zanclaea gerunt obscuram moenia famam,
  Dextera quam tribuit posito Saturnia telo.
  Sed decus Hennaeis haud ullum pulchrius oris,                     50
  Quam quae Sisyphio fundavit nomen ab Isthmo,
  Et multum ante alias Ephyraeis fulget alumnis.
  Hic Arethusa suum piscoso fonte receptat
  Alpheon, sacrae portantem signa coronae.
    At non aequus amat Trinacria Mulciber antra;                    55
  Nam Lipare, vastis subter depasta caminis,
  Sulfureum vomit exeso de vertice fumum.
  Ast Aetna eructat tremefactis cautibus ignis
  Inclusi gemitus, pelagique imitata furorem
  Murmure per caecos tonat inrequieta fragores                      60
  Nocte dieque simul: fonte e Phlegethontis ut atro
  Flammarum exundat torrens, piceaque procella
  Semiambusta rotat liquefactis saxa cavernis.
  Sed quamquam largo flammarum exaestuet intus
  Turbine, et adsidue subnascens profluat ignis,                    65
  Summo cana jugo cohibet (mirabile dictu!)
  Vicinam flammis glaciem; aeternoque rigore
  Ardentes horrent scopuli: stat vertice celsi
  Collis hiems, calidaque nivem tegit atra favilla.
    Quid referam Aeolio regnatas nomine terras?                     70
  Ventorumque domos, atque addita claustra procellis?
  Hic versi penitus Pelopea ad regna Pachyni
  Pulsata Ionio respondent saxa profundo;
  Hic, contra Libyamque situm Caurosque furentes,
  Cernit devexas Lilybaeon nobile Chelas.                           75
  At, qua diversi lateris frons tertia terris
  Vergit in Italiam prolato ad litora dorso,
  Celsus arenosa tollit se mole Pelorus.
    His longo mitis placide dominator in aevo
  Praefuerat terris Hieron, tractare sereno                         80
  Imperio vulgum pollens, et pectora nullo
  Parentum exagitare metu, pactamque per aras
  Haud facilis temerare fidem, socialia jura
  Ausoniis multos servarat casta per annos.
  Verum, ubi fata virum fragili solvere senecta,                    85
  Primaevo cessit sceptrum exitiale nepoti,
  Et placida indomitos adcepit regia mores.
  Namque, bis octonis nondum rex praeditus annis,
  Caligare alto in solio, nec pondera regni
  Posse pati, et nimium fluxis confidere rebus.                     90
  Jamque brevi nullum, delicta tuentibus armis,
  Fas notum, ignotumque nefas: vilissima regi
  Cura pudor: tam praecipiti materna furori
  Pyrrhus origo dabat stimulos, proavique superbum
  Aeacidae genns, atque aeternus carmine Achilles.                  95
    Ergo ardor subitus Poenorum incepta fovendi:
  Nec sceleri mora: conjungit nova foedera, pacto,
  Cederet ut Siculis victor Sidonius oris.
  Sed stabant poenae, tumulumque negabat Erinnys,
  Qua modo pactus erat socium non cernere, terra.                  100
  Saevos namque pati fastus, juvenemque cruento
  Flagrantem luxu, et miscentem turpia diris,
  Haud ultra faciles, quos ira metusque coquebat,
  Jurati obtruncant; nec jam modus ensibus: addunt
  Femineam caedem, atque insontum rapta sororum                    105
  Corpora prosternunt ferro; nova saevit in armis
  Libertas, jactatque jugum: pars Punica castra,
  Pars Italos et nota volunt; nec turba furentum
  Defit, quae neutro sociari foedere malit.
    Tali Trinacriae motu, rebusque Sicanis                         110
  Exitio regis trepidis, sublimis honore
  (Tertia nam Latios renovarat purpura fasces)
  Marcellus classem Zanclaeis adpulit oris.
  Atque ubi cuncta viro, caedesque exposta tyranni,
  Ambiguaeque hominum mentes, Carthaginis arma                     115
  Quos teneant, et quanta, locos, quod vulgus amicum
  Duret Trojugenis, quantos Arethusa tumores
  Concipiat, perstetque suas non pandere portas:
  Incumbit bello, ac totam per proxima raptim
  Armorum effundit flammato pectore pestem.                        120
  Non aliter Boreas, Rhodopes a vertice praeceps
  Quum sese inmisit, decimoque volumine pontum
  Expulit in terras, sequitur cum murmure molem
  Ejecti maris, et stridentibus adfremit alis.
    Prima Leontinos vastarunt praelia campos,                      125
  Regnatam diro quondam Laestrigone terram.
  Instabat ductor, cui tarde vincere Graias
  Par erat, ac vinci, turmas: ruit aequore toto;
  (Femineum credas maribus concurrere vulgum)
  Et Cereri placitos fecundat sanguine campos.                     130
  Sternuntur passim; pedibusque evadere letum
  Eripuit rapidus Mavors; ut cuique salutem
  Promisit fuga, praeveniens dux occupat ense.
    "Ite, gregem metite inbellem, ac subcidite ferro,
  Clamat, cunctantes urguens umbone catervas.                      135
  Pigro luctandi studio certamen in umbra
  Molle pati docta, et gaudens splendescere olivo,
  Stat, mediocre decus vincentum, ignava juventus:
  Haec laus sola datur, si viso vincitis hoste."
  Ingruit, audito ductore, exercitus omnis;                        140
  Solaque, quod superest secum certamina norunt,
  Quis dextra antistet, spoliisque excellat opimis.
  Euboici non, per scopulos inlisa Caphareo,
  Euripi magis unda furit; pontumve sonantem
  Ejicit angusto violentius ore Propontis;                         145
  Nec fervet majore fretum rapiturque tumultu,
  Quod ferit Herculeas extremo Sole columnas.
    Mite tamen dextrae decus inter praelia tanta
  Enituit fama: miles Tyrrhenus (Asilo
  Nomen erat), captus quondam ad Trasymena fluenta,                150
  Servitium facile et dominantis mollia jussa
  Expertus Beryae, patrias remearat ad oras
  Sponte faventis heri; repetitisque inpiger armis
  Tum veteres Siculo casus Mavorte piabat:
  Atque is, dum medios inter fera praelia miscet,                  155
  Inlatus Beryae, cui, pacta ad regia misso
  Poenorum a populis, sociataque bella gerenti,
  Aerato cassis munimine clauserat ora,
  Invadit ferro juvenem, trepideque ferentem
  Instabiles retro gressus prosternit arena.                       160
  At miser, audita victoris voce, trementem
  Cunctantemque animam Stygia ceu sede reducens,
  Cassidis a mento malefidae vincula rumpit,
  Jungebatque preces, atque addere verba parabat.
    Sed, subito adspectu et noto conterritus ore,                  165
  Tyrrhenus ferrumque manu revocavit, et ultro
  Talia cum gemitu lacrimis effudit obortis:
  "Ne, quaeso, supplex lucem dubiusque precare;
  Fas hostem servare mihi: multo optimus ille
  Militiae, cui postremum est primumque, tueri                     170
  Inter bella fidem: tu letum evadere nobis
  Das prior, et servas nondum servatus ab hoste.
  Haud equidem indignum memet, quae tristia vidi,
  Abnuerim, dignumque iterum in pejora revolvi;
  Si tibi per medios ignes mediosque per enses                     175
  Non dederit mea dextra viam." Sic fatur, et ultro
  Adtollit, vitaque exaequat munera vitae.
    At, compos Sicula primum certaminis ora
  Coepti, Marcellus victricia signa, quieto
  Agmine progrediens, Ephyraea ad moenia vertit.                   180
  Inde Syracosias castris circumdedit arces.
  Sed ferri languebat amor: sedare monendo
  Pectora caeca virum, atque iras evellere avebat.
  Nec (renuant si forte sibi, et si mitia malle
  Credant esse metum) laxis servatur omissa                        185
  Obsidio claustris: quin contra intentior ipse
  Invigilat cautis, frontem inperterritus, armis;
  Et struit arcana necopina pericula cura.
  Haud secus Eridani stagnis ripave Caystri
  Innatat albus olor, pronoque inmobile corpus                     190
  Dat fluvio, et pedibus tacitas eremigat undas.
    Interea, dum incerta labat sententia clausis,
  Exciti populi atque urbes socia arma ferebant:
  Incumbens Messana freto, minimumque revulsa
  Discreta Italia, atque Osco memorabilis ortu:                    195
  Tum Catane, nimium ardenti vicina Typhoeo,
  Et generasse Pios quondam celeberrima Fratres,
  Et, cui non licitum fatis, Camarina, moveri.
  Tum, quae nectareis vocat ad certamen Hymetton,
  Audax Hybla, favis, palmaeque arbusta Selinus:                   200
  Et, justi quondam portus, nunc litore solo
  Subsidium infidum fugientibus aequora, Myle.
  Nec non altus Eryx, nec non et vertice celso
  Centuripae, largoque virens Entella Lyaeo,
  Entella, Hectoreo dilectum nomen Acestae.                        205
  Non Thapsos, non e tumulis glacialibus Acrae
  Defuerunt: Agyrina manus, geminoque Lacone
  Tyndaris adtollens sese adfluit: altor equorum
  Mille rapit turmam, atque hinnitibus aera flammat,
  Pulveream volvens Agragas ad inania nubem.                       210
    Ductor Grosphus erat, cujus caelata gerebat
  Taurum parma trucem, poenae monimenta vetustae.
  Ille, ubi torreret subjectis corpora flammis,
  Mutabat gemitus mugitibus; actaque veras
  Credere erat stabulis armenta effundere voces.                   215
  Haud inpune quidem: nam dirae conditor artis
  Ipse suo moriens inmugit flebile tauro.
    Venit, ab amne trahens nomen, Gela; venit Halaesa,
  Et, qui praesenti domitant perjura, Palici,
  Pectora supplicio; Trojanaque venit Acesta;                      220
  Quique per Aetnaeos Acis petit aequora fines,
  Et dulci gratam Nereida perluit unda.
  Aemulus ille tuo quondam, Polypheme, calori,
  Dum fugit agrestem violenti pectoris iram,
  In tenues liquefactus aquas evasit et hostem,                    225
  Et tibi victricem Galatea inmiscuit undam.
  Nec non qui potant Hypsamque Alabimque sonoros,
  Et perlucentem splendenti gurgite Achaten:
  Qui fontes, vage Chrysa, tuos, et pauperis alvei
  Hipparin, ac facilem superari gurgite parco                      230
  Pantagiam, rapidique colunt vada flava Symaethi.
    Litora Thermarum, prisca dotata Camena,
  Armavere suos, qua mergitur Himera ponto
  Aeolio; nam dividuas se scindit in oras;
  Nec minus occasus petit incita, quam petit ortus.                235
  Nebrodes gemini nutrit divortia fontis,
  Quo mons Sicania non surgit ditior umbrae.
    Henna Deum lucis sacram dedit ardua dextram:
  Hic specus, ingentem laxans telluris hiatum,
  Caecum iter ad manes tenebroso limite pandit,                    240
  Qua novus ignotas Hymenaeus venit in oras.
  Hac Stygius quondam, stimulante Cupidine, rector
  Ausus adire diem, maestoque Acheronte relicto
  Egit in inlicitas currum per inania terras.
  Tum rapta praeceps Hennaea virgine flexit                        245
  Adtonitos caeli visus lucemque paventes
  In Styga rursus equos, et praedam condidit umbris.
    Romanos Petraea duces, Romana petivit
  Foedera Callipolis, lapidosique Enguion arvi,
  Hadranum, Ergetiumque simul, telaque superba                     250
  Lanigera Melite, et litus piscosa Calacte,
  Quaeque procelloso Cephaloedias ora profundo
  Caeruleis horret campis pascentia cete,
  Et qui, conreptas sorbentem vorticis haustu,
  Atque iterum e fundo jaculantem ad sidera, puppes,               255
  Tauromenitana cernunt de sede Charybdim.
  Haec Latium manus et Laurentia signa movebat.
    Cetera Elissaeis aderat gens Sicana votis.
  Mille Agathyrna dedit, perflataque Trogilos Austris,
  Mille Thoanteae sedes Facelina Dianae.                           260
  Tergemino venit numero fecunda Panormos;
  Seu silvis sectere feras; seu retibus aequor
  Verrere, seu caelo libeat traxisse volucrem.
  Non Herbesos iners, non Naulocha pigra pericli
  Sederunt; non frondosis Morgentia campis                         265
  Abstinuit Marte infido: comitata Menaeis
  Venit Amastra viris, et parvo nomine Tisse,
  Et Netum, et Mutyce, pubesque liquentis Achaeti.
  Sidonios Drepane, atque undae clamosus Helorus,
  Et mox servili vastata Triocala bello,                           270
  Sidonios Arbela ferox, et celsus Ietas,
  Et bellare Tabas docilis, Cossyraque parva,
  Nec major Megara Mute concordibus ausis
  Juvere, et strato Gaulum spectabile ponto,
  Quum sonat Halcyones cantu, nidosque natantes                    275
  Inmota gestat, sopitis fluctibus, unda.
    Ipsa Syracusae patulos urbs incluta muros
  Milite conlecito variisque inpleverat armis.
  Ductores facilem inpelli, laetamque tumultus
  Vaniloquo plebem furiabant insuper ore:                          280
  Numquam hoste intratos muros, et quatuor arces,
  Et Salaminiacis quantam Eoisque tropaeis
  Ingenio portus urbs invia fecerit umbram,
  Spectatum proavis: ter centum ante ora triremes
  Unum naufragium, mersasque inpune profundo                       285
  Clade pharetrigeri subnixas regis Athenas.
  Flammabant vulgum geniti Carthagine fratres,
  Poeni matre genus; sed quos, sub crimine pulsus
  Urbe Syracosia, Libycis eduxerat oris
  Trinacrius genitor, geminaque a stirpe parentum                  290
  Astus miscebant Tyrios levitate Sicana.
    Quae cernens ductor, postquam inmedicabile visum
  Seditio, atque ultro bellum surgebat ab hoste,
  Testatus Divos Siculorum, amnesque, lacusque,
  Et fontes, Arethusa, tuos, ad bella vocari                       295
  Invitum, quae sponte diu non sumserit, hostem
  Induere arma sibi, telorum turbine vasto
  Adgreditur muros, atque armis intonat urbi.
  Par omnes simul ira rapit, certantque, ruuntque.
  Turris, multiplici surgens ad sidera tecto,                      300
  Exibat, tabulata decem cui crescere Graius
  Fecerat, et multas nemorum consumserat umbras.
  Armatam hinc igni pinum et devolvere saxa
  Certabant, calidaeque picis diffundere pestem.
    Huic procul ardentem jaculatus lampada Cimber                  305
  Conjicit, et lateri telum exitiabile figit.
  Pascitur adjuto Vulcanus turbine venti,
  Gliscentemque trahens turris per viscera labem,
  Perque altam molem, et toties crescentia tecta,
  Scandit ovans, rapidusque vorat crepitantia flammis              310
  Robora, et, ingenti simul exundante vapore
  Ad caelum, victor nitentia culmina lambit.
  Inplentur fumo, et nebula caliginis atrae
  (Nec cuiquam evasisse datur) ceu fulminis ictu
  Conreptae rapido in cineres abiere ruinae.                       315
  Par contra pelago miseris fortuna carinis.
  Namque ubi se propius tectis urbique tulere,
  Qua portus muris pacatas adplicat undas,
  Inprovisa novo pestis conterruit astu.
  Trabs fabre teres, atque, erasis undique nodis,                  320
  Navali similis malo, praefixa gerebat
  Uncae tela manus: ea celso ex aggere muri
  Bellantes curvi rapiebat in aera ferri
  Unguibus, et mediam revocata ferebat in urbem.
  Nec solos vis illa viros, quin saepe triremem                    325
  Belligerae rapuere trabes, quum desuper actum
  Incuterent puppi chalybem morsusque tenaces.
  Qui, simul adfixo vicina in robora ferro,
  Sustulerant sublime ratem (miserabile visu!),
  Per subitum rursus laxatis arte catenis                          330
  Tanta praecipitem reddebant mole profundo,
  Ut totam haurirent undae cum milite puppem.
    His super insidiis angusta foramina murus
  Arte cavata dabat, per quae confundere tela
  Tutum erat, obposito mittentibus aggere valli.                   335
  Nec sine fraude labos, arta ne rursus eodem
  Spicula ab hoste via vicibus contorta redirent.
  Calliditas Graia, atque astus pollentior armis
  Marcellum, tantasque minas, terraque marique
  Arcebat, stabatque ingens ad moenia bellum.                      340
    Vir fuit Isthmiacis decus inmortale colonis,
  Ingenio facile ante alios telluris alumnos,
  Nudus opum; sed cui caelum terraeque paterent.
  Ille novus pluvias Titan ut proderet ortu
  Fuscatis tristis radiis: ille haereat, anne                      345
  Pendeat instabilis tellus; cur foedere certo
  Hunc adfusa globum Tethys circumliget undis,
  Noverat, atque una pelagi lunaeque labores,
  Et pater Oceanus qua lege effunderet aestus.
  Non illum mundi numerasse capacis arenas                         350
  Vana fides: puppes etiam constructaque saxa
  Feminea traxisse ferunt contra ardua dextra.
    Hic dum Italum ductorem astu Teucrosque fatigat,
  Adnabat centum late Sidonia velis
  Classis subsidio, et scindebat caerula rostris.                  355
  Erigitur subitas in spes Arethusia proles,
  Adjungitque suas, portu progressa, carinas.
  Nec contra Ausonius tonsis aptare lacertos
  Addubitat, mersisque celer fodit aequora remis.
  Verberibus torsere fretum: salis icta frequenti                  360
  Albescit pulsu facies, perque aequora late
  Spumat canenti sulcatus gurgite limes.
  Insultant pariter pelago: ac Neptunia regna
  Tempestate nova trepidant: tum vocibus aequor
  Personat, et clamat scopulis clamoris imago.                     365
  Ac jam diffusus vacua bellator in unda
  Cornibus ambierat patulos ad praelia fluctus,
  Navali claudens humentem indagine campum.
    At simili curvata sinu diversa ruebat
  Classis, et artabat lunato caerula gyro.                         370
  Nec mora: terrificis saevae stridoribus aeris,
  Per vacuum late cantu resonante profundum,
  Incubuere tubae, quis excitus aequore Triton
  Expavit tortae certantia murmura concbae.
  Vix meminere maris; tam vasto ad praelia nisu                    375
  Incumbunt proni, positisque in margine puppis
  Extremae plantis nutantes spicula torquent,
  Sternitur effusis pelagi media area telis,
  Celsaque anhelatis exsurgens ictibus alnus
  Caerula nigranti findit spumantia sulco.                         380
    Ast aliae latere atque incussi roboris ictu
  Detergent remos: aliae per viscera pinus
  Tramissis ipso retinentur vulnere rostris,
  Quo retinent. Medias inter sublimior ibat
  Terribilis visu puppis, qua nulla per omne                       385
  Egressa est Libycis major navalibus aevum.
  Sed quater haec centum numeroso remige pontum
  Pulsabat tonsis; veloque superba capaci
  Quum rapidum hauriret Borean, et cornibus omnes
  Conligeret flatus, lento se robore agebat,                       390
  Intraret fluctus solis si pulsa lacertis.
  Procurrunt levitate agili, docilesque regentis
  Audivisse manum, Latio cum milite puppes.
    Has ut per laevum venientes aequor Himilco
  In latus obliquas, jussamque incurrere proram                    395
  Conspexit, propere Divis in vota vocatis
  Aequoris, intento volucrem de more sagittam
  Adsignat nervo: utque oculis libravit in hostem,
  Et calamo monstravit iter, diversa relaxans
  Brachia, deduxit vultu comitante per auras                       400
  In vulnus telum, ac residentis puppe magistri
  Adfixit plectro dextram; nec deinde regenda
  Puppe manus valuit, flectenti inmortua clavo.
  Dumque ad opem adcurrit ceu capta navita puppe,
  Ecce iterum fatoque pari nervoque sagitta,                       405
  In medium perlapsa globum, transverberat ictu
  Orba gubernacli subeuntem munera Taurum.
    Inrumpit Cumana ratis, quam Corbulo ductor
  Lectaque complebat Stabiarum litore pubes.
  Numen erat celsae puppis vicina Dione.                           410
  Sed superingestis propior quae subdita telis
  Bella capessebat, media subsedit in unda,
  Divisitque fretum: clamantum spumeus ora
  Nereus inplet aquis, palmaeque, trahente profundo,
  Luctantum frustra summis in fluctibus exstant.                   415
  Hic, audax ira, magno per caerula saltu
  Corbulo transgressus (nam textam robore turrim
  Adpulerant nexae ferri compage triremes)
  Evadit tabulata super, flammaque comantem
  Multifida pinum celso de culmine quassat.                        420
  Inde atros alacer pastosque bitumine torquet,
  Amentante Noto, Poenorum aplustribus ignes.
    Intrat diffusos pestis Vulcania passim,
  Atque inplet dispersa foros: trepidatur omisso
  Summis remigio; sed enim tam rebus in artis                      425
  Fama mali nondum tanti penetrarat ad imos.
  At rapidus fervor, per pingues unguine taedas
  Inlapsus, flammis victricibus insonat alveo.
  Qua nondum tamen inpulerat vim Dardana lampas,
  Parcebatque vapor, saxorum grandine dirus                        430
  Arcebat, fatumque ratis retinebat Himilco.
  Hic miser, igniferam dum ventilat aere pinum,
  Murali saxo per lubrica sanguine transtra
  Volvitur in fluctus, Lychaei vulnere, Cydnus.
  Fax nidore gravi foedavit comminus auras,                        435
  Ambusto instridens pelago. Ferus inde citatum
  Missile adorata contorquet Sabrata puppe.
  Hammon numen erat Libycae gentile carinae,
  Cornigeraque sedens spectabat caerula fronte,
  "Fer, pater, adflictis, fer, ait, Garamantice vates,             440
  Rebus opem, inque Italos da certa effundere tela."
  Has inter voces tremulo venit agmine cornus,
  Et Neptunicolae transverberat ora Telonis.
    Urguebant nihilo levius jam in limine mortis,
  Quos fuga praecipites partem glomerarat in unam                  445
  Puppis adhuc vacuam taedae: sed proxima cursu
  Fulmineo populatus inevitabilis ardor
  Conreptam flammis involvit ovantibus alnum.
  Primus, ope aequorei funis delapsus in undas,
  Qua nondum Stygios glomerabat Mulciber aestus,                   450
  Ambustus socium remis aufertur Himilco.
  Proxima nudarunt miserandi fata Batonis
  Desertam ductore ratem: bonus ille per artem
  Crudo luctari pelago, atque exire procellas.
  Idem, quid Boreas, quid vellet crastinus Auster,                 455
  Anteibat: nec pervigilem tu fallere vultum,
  Obscuro quamvis cursu, Cynosura, valeres.
  Is, postquam adversis nullus modus, "Adcipe nostrum,
  Hammon, sanguinem, ait, spectator cladis iniquae."
  Atque, acto in pectus gladio, dextra inde cruorem                460
  Excipit, et large sacra inter cornua fundit.
    Hos inter Daphnis, deductum ab origine nomen
  Antiqua, fuit infelix, cui linquere saltus,
  Et mutare casas infido marmore visum.
  At princeps generis quanto majora paravit                        465
  Intra pastorem sibi nomina! Daphnin amarunt
  Sicelides Musae: dexter donavit avena
  Phoebus Castalia, et jussit, projectus in herba
  Si quando caneret, laetos per prata, per arva
  Ad Daphnin properare greges, rivosque silere.                    470
  Ille ubi, septena modulatus arundine carmen,
  Mulcebat silvas, non umquam tempore eodem
  Siren adsuetos effudit in aequore cantus;
  Scyllaei tacuere canes; stetit atra Charybdis;
  Et laetus scopulis audivit jubila Cyclops.                       475
  Progeniem hauserunt et nomen amabile flammae.
    Innatat ecce super transtris fumantibus asper
  Ornytos, ac longam sibimet facit aequore mortem;
  Qualis Oiliades, fulmen jaculante Minerva,
  Surgentes domuit fluctus ardentibus ulnis.                       480
  Transigitur valida medius, dum se adlevat, alni
  Cuspide Marmarides Scyron: pars subnatat unda
  Membrorum, pars exstat aquis; totumque per aequor
  Portatur, rigido (miserandum) inmortua rostro.
  Adcelerant puppes utrimque, atque ora ruentum                    485
  Sanguinei feriunt remorum adspergine rores.
  Ipse adeo senis ductor Rhoeteius ibat
  Pulsibus, et valido superabat remige ventos.
  Quam rapidis puppem manibus frenare Lilaeus
  Dum tentat, saeva truncatur membra bipenni,                      490
  Ac fert haerentes trabibus ratis incita palmas.
    Sicania Aeoliden portabant transtra Podaetum.
  Hic, aevo quamquam nondum excessisset ephebos
  Seu laevi traxere Dei, seu fervida corda
  (Nec sat maturus laudum) bellique cupido,                        495
  Arma puer niveis aptarat picta lacertis,
  Et freta gaudebat celsa turbare Chimaera.
  Jamque super Rutula, super et Garamantide pinu
  Ibat ovans, melior remo meliorque sagitta:
  Et jam turrigerum demerserat aequore Nessum;                     500
  (Heu puero malesuada rudi nova gloria pugnae!)
  Dum cristam galeae trucis exuviasque precatur
  De duce Marcello Superos temerarius, hasta.
  Excepit raptim vulnus letale remissa.
  Proh! qualis! seu splendentem sub sidera nisu                    505
  Exigeret discum, jaculo seu nubila supra
  Surgeret, aligeras ferret seu pulvere plantas
  Vix tacto, vel dimensi spatia inproba campi
  Transiret velox saltu, decuere labores.
  Sat prorsus, sat erat decoris discrimine tuto,                   510
  Sat laudis: cur fata, puer, majora petebas?
  Illum, ubi labentem pepulerunt tela sub undas,
  Ossa Syracosio fraudatum naufraga busto,
  Fleverunt freta, fleverunt Cyclopia saxa,
  Et Cyane, et Anapus, et Ortygie Arethusa.                        515
    Parte alia Perseus (puppem hanc Tiberinus agebat)
  Quaque vehebatur Crantor Sidonius, Io
  Concurrunt: injecta ligant hinc vincula ferri,
  Atque illinc, steteruntque rates ad praelia nexae.
  Nec jaculo aut longe certatur arundine fusa:                     520
  Comminus et gladio terrestria praelia miscent.
  Perrumpunt Itali, qua caedes prima reclusit,
  Monstravitque viam: vastas et mole catenas
  Hortatur socios et vincla abrumpere ferri,
  Ac parat hostili resoluta puppe receptos                         525
  Avehere, et paribus pelago diducere ab armis.
    Aetnaeo Polyphemus erat nutritus in antro;
  Atque inde antiquae nomen feritatis amabat.
  Ubera praebuerat parvo lupa: corporis alti
  Terribilis moles, mens aspera, vultus in ira                     530
  Semper, et ad caedes Cyclopia corde libido.
  Isque relaxatis membrorum pondere vinclis
  Inpulerat puppim, et mergebat gurgite tonsas,
  Duxissetque ratem, pressa Laronius hasta
  Ni propere duro nitentem exsurgere velox                         535
  Adfixet transtro: vix morte incepta remittit.
  Namque manus servat dum suetos languida ductus,
  Ignavum summa traxit super aequora remum.
  Perculsi cuneo Poeni densentur in unum,
  Quod caret hoste, latus; subito quum pondere victus,             540
  Insiliente mari, submergitur alveus undis.
    Scuta virum, cristaeque, et inerti spicula ferro,
  Tutelaeque Deum fluitant: hic robore fracto
  Pugnat inops chalybis, seseque in praelia rursus
  Armat naufragio: remis male fervidus ille                        545
  Festinat spoliare ratem, discrimine nullo
  Nautarum interdum convulsa sedilia torquens.
  Non plectro ratis, aut frangendae in vulnera prorae
  Parcitur, et pelago repetuntur nantia tela.
  Vulneribus patulis intrat mare: mox sua ponto.                   550
  Singultante anima propulsa refunditur unda.
    Nec desunt, qui conreptos amplexibus artis
  Inmergant pelago, et, jaculis cessantibus, hostem
  Morte sua perimant: remeantum gurgite mentes
  Crudescunt, ac pro ferro stat fluctibus uti.                     555
  Haurit sanguineus contorta cadavera vortex.
  Hinc clamor, gemitus illinc, mortesque, fugaeque,
  Remorumque fragor, flictuque sonantia rostra.
  Perfusum bello fervet mare: fessus acerbis
  Terga fuga celeri Libyae convertit ad oras,                      560
  Exigua sese furatus Himilco carina.
    Concessere mari tandem Graiusque Libysque,
  Et jam captivae vinclis ad litora longo
  Ordine ducuntur puppes; flagrantibus alto
  Stant aliae taedis: splendet lucente profundo                    565
  Mulciber, et tremula vibratur imagine pontus.
  Ardet nota fretis Cyane, pennataque Siren.
  Ardet et Europe nivei sub imagine tauri
  Vecta Jovi, ac prenso tramittens aequora cornu;
  Et quae, fusa comas; curvum per caerula piscem                   570
  Nereis humenti moderatur roscida freno.
  Uritur undivagus Python, et corniger Hammon,
  Et, quae Sidonios vultus portabat Elissae,
  Bis ternis ratis ordinibus grassata per undas.
  At vinclis trahitur cognata in litora Anapus,                    575
  Gorgoneasque ferens ad sidera Pegasus alas.
  Ducitur et Libyae puppis signata figuram,
  Et Triton captivus, et ardua rupibus Aetne,
  Spirantis rogus Enceladi, Cadmeaque Sidon.
    Nec mora, quin trepidos hac clade inrumpere muros              580
  Signaque ferre Deum templis jam jamque fuisset,
  Ni subito inportuna lues inimicaque pestis,
  Invidia Divum pelagique labore, parata,
  Polluto, miseris rapuisset gaudia, caelo.
  Criniger aestiferis Titan fervoribus auras,                      585
  Et patulam Cyanen lateque palustribus undis
  Stagnantem Stygio Cocyti obplevit odore,
  Temporaque auctumni, laetis florentia donis,
  Foedavit, rapidoque adcendit fulminis igni.
  Fumabat crassus nebulis caliginis aer:                           590
  Squalebat tellus, vitiato fervida dorso;
  Nec victum dabat, aut ullas languentibus umbras;
  Atque ater picea vapor exspirabat in aethra.
    Vim primi sensere canes: mox nubibus atris
  Fluxit deficiens penna labente volucris:                         595
  Inde ferae silvis sterni: tum serpere labes
  Tartarea, atque haustis populari castra maniplis.
  Arebat lingua, et gelidus per viscera sudor
  Corpore manabat tremulo: descendere fauces
  Abnuerant siccae jussorum alimenta ciborum.                      600
  Aspera pulmonem tussis quatit, et per anhela
  Igneus efflatur sitientum spiritus ora.
  Lumina, ferre gravem vix subficientia lucem,
  Unca nare jacent, saniesque inmixta cruore
  Exspuitur, membrisque cutis tegit ossa peresis.                  605
  Heu dolor! insignis notis bellator in armis
  Ignavo rapitur leto! jactantur in ignem
  Dona superba virum, multo Mavorte parata!
    Subcubuit medicina malis: cumulantur acervo
  Labentum, et magno cineres sese aggere tollunt.                  610
  Passim etiam deserta jacent inhumataque late
  Corpora, pestiferos tetigisse timentibus artus.
  Serpit pascendo crescens Acherusia pestis,
  Nec leviore quatit Trinacria moenia luctu,
  Poenorumque parem castris fert atra laborem.                     615
  Aequato par exitio, et communis ubique
  Ira Deum, atque eadem leti versatur imago.
    Nulla tamen Latios fregit vis dura malorum,
  Incolumi ductore, viros, clademque rependit
  Unum inter strages tutum caput: ut gravis ergo                   620
  Primum letiferos repressit Sirius aestus,
  Et minuere avidae mortis contagia pestes;
  Ceu, sidente Noto quum se maria alta reponunt,
  Propulsa invadit piscator caerula cymba;
  Sic tandem ereptam morbis grassantibus armat                     625
  Marcellus pubem, lustratis rite maniplis.
    Circumstant alacres signa, auditisque tubarum
  Respirant laeti clangoribus: itur in hostem;
  Et, si fata ferant, juvat inter praelia ferro
  Posse mori: socium miseret, qui sorte pudenda                    630
  In morem pecudum effudere cubilibus atris
  Inlaudatam animam; tumulos inhonoraque busta
  Respiciunt, et, vel nullo jacuisse sepulcro,
  Quam debellari morbis, placet. Ardua primus
  Ad muros dux signa rapit: tenuata jacendo                        635
  Et macie galeis abscondunt ora, malusque,
  Ne sit spes hosti, velatur casside pallor.
  Infundunt rapidum convulsis moenibus agmen,
  Condensique ruunt: tot bellis invia tecta,
  Totque uno introitu capiuntur militis arces.                     640
    Totum, qua vehitur Titan, non ulla per orbem
  Tum sese Isthmiacis aequassent oppida tectis.
  Tot delubra Deum, totque intra moenia portus;
  Adde fora, et celsis subgesta theatra columnis,
  Certantesque mari moles; adde ordine longo                       645
  Innumeras spatioque domos aequare superbas
  Rura: quid, inclusos porrecto limite longis
  Porticibus, sacros juvenum certamine lucos?
  Quid tot captivis fulgentia culmina rostris;
  Armaque fixa Deis, aut quae Marathonius hostis                   650
  Perdidit, aut Libya quae sunt advecta subacta?
  Hic Agathocleis sedes ornata tropaeis:
  Hic mites Hieronis opes: hic sancta vetustas
  Artificum manibus: non usquam clarior illo
  Gloria picturae seclo: non aera juvabat                          655
  Quem adcire ex Ephyre: fulvo certaverit auro
  Vestis, spirantes referens subtemine vultus,
  Quae radio caelat Babylon, vel murice picto
  Laeta Tyros, quaeque Attalicis variata per artem
  Aulaeis scribuntur acu, aut Memphitide tela.                     660
    Jam simul argento fulgentia pocula, mixta
  Quis gemma quaesitus honos, simulacra Deorum
  Numen ab arte datum servantia: munera rubri
  Praeterea ponti, depexaque vellera ramis,
  Femineus labor. His tectis opibusque potitus                     665
  Ausonius ductor, postquam sublimis ab alto
  Aggere despexit trepidam clangoribus urbem,
  Inque suo positum nutu, stent moenia regum,
  An nullos oriens videat lux crastina muros,
  Ingemuit nimium juris, tantumque licere                          670
  Horruit, et, propere revocata militis ira,
  Jussit stare domos, indulgens templa vetustis
  Incolere atque habitare Deis: sic parcere victis
  Pro praeda fuit, et sese contenta, nec ullo
  Sanguine pollutis plausit Victoria pennis.                       675
  Tu quoque, ductoris lacrimas memorande tulisti
  Defensor patriae, meditantem in pulvere formas,
  Nec turbatum animi, tanta feriente ruina.
    At reliquum vulgus, resoluta in gaudia mente,
  Certarunt victi victoribus: aemulus ipse                         680
  Ingenii Superum servando condidit urbem.
  Ergo exstat seclis, stabitque insigne tropaeum,
  Et dabit antiquos ductorum noscere mores.
  Felices populi! si, quondam ut bella solebant,
  Nunc quoque inexhaustas pax nostra relinqueret urbes.            685
  At ni cura viri, qui nunc dedit otia mundo,
  Effrenum arceret populandi cuncta furorem,
  Nudassent avidae terrasque fretumque rapinae.




LIBER DECIMUS QUINTUS.


ARGUMENTUM.

Cnaeo et Publio Scipionibus in Hispania caesis, Senatus Rom. de duce,
qui in eorum subcedat locum, deligendo consilia agitat, precibusque ad
Deos fusis solliciti exspectant Patres, ut, qui imperium in Hispaniam
audeant adcipere, nomina profiteantur; 1-9.

P. Cornelius Scipio, Publii, qui in Hispania ceciderat, filius,
quatuor et viginti ferme annos natus, illud quidem petere gestit, ut
patris patruique necem ulciscatur; sed absterretur consiliis
cognatorum, qui juvenilem respiciunt aetatem, horrentque et funestam
domus fortunam, et gentem terramque mali ominis, ubi inter sepulcra
parentis ac patrui res gerendae sint, et hostes, qui duos summos
imperatores devicerint animosque conlegerint secundo Marte; 10-17.

Juveni in inpluvio domus sub lauri umbra haec secum reputanti
fluctuantique animo subito per aerem adlapsae _Voluptas_ ac _Virtus_
diverso oris vestisque habitu adparent, et utraque dat operam, ut eam
blande adpellando deleniat; 18-31.

Voluptas, argumentis ex Epicureorum disciplina petitis, dissuadet
militiam, vitamque mollem, otiosam, bellicis publicisque negotiis,
periculis ac curis vacuam, omnibusque voluptatibus diffluentem
commendat; 32-67.

Virtus contra, secundum doctrinam Stoicorum, de divina animi humani
origine, de hominum prae ceteris animalibus praestantia, de inani
brevique voluptatis fructu et malis, quae inde nascantur, de veris ac
perennibus praemiis virtuti propositis, disputat, et ad studium laudis
patriaeque defensionem exhortatur; 68-120.

Haec praecepta juveni adrident, et Voluptas irata in nubes se tollit;
121-128.

Scipio igitur, Virtutis instinctus monitis, imperium, quod nemo sibi
deposcere audet, palam profitetur se petere, et ora in se convertit
omnium, qui patrem ejus aut patruum revixisse et renatum sibi
opinantur; 129-134.

Impetus quidem animorum et ardor mox residet, silentio orto ac tacita
cogitatione, quanta moles rerum quantumque imperium aetati haudquaquam
maturae permittatur: sed eum excitant rursus fausta omina anguis
occidentem versus per aerem volantis, et tonitru, quo caelum bis terque
contremit; 135-145.

Iis confirmati omnes Scipioni imperium esse in Hispania jubent, et
certatim dant nomina; 146-151.

Ille itaque, precibus ad Neptunum missis, cum classe oram Tusci
Ligusticique maris, Alpes ac Gallicum sinum, et deinde Pyrenei
promont. et Emporias praetervectus, Tarraconem proficiscitur, ubi naves
subduci jubet; 152-179.

Ibidem ei in somno obfertur species parentis, qui filio vehementer
auctor est, ut prius quam tres Poenorum duces, qui trifariam exercitus
in diversissimas regiones distraxerint, castra conjungant, Carthaginem
Novam obpugnet, urbem opulentissimam omnium in Hispania, ac insignem
praeterea portu, celso situ et ubertate agrorum; 180-199.

Eo itaque raptim ducitur agmen, eodemque tempore, quo ad moenia subit,
C. Laelius cum classe intrat portum; 200-231.

Contra Aris, Poenorum dux, arcem militibus insidet, et urbs potissimum
altitudine murorum defenditur: rarae enim scalae iis aequari possunt,
et, quo quaeque altiores, eo infirmiores sunt, ipsoque hominum, qui
adscendunt, onere franguntur; 232-236.

Verum Scipio, ubi comperit, aestum decedere, et, qua parte stagnum
claudat urbem, facilem per illud pedibus ad moenia transitum dari, eo
secum armatos ducit, et, nulla ibi hostium statione aut custodia
obposita, sine certamine Carthaginem uno die capit; 237-250.

Postridie Neptuno Jovique tauros mactat, et militibus, prout cuique
meritum virtusque fuerat, ante omnes vero C. Laelio, dat dona; 251-262.

Tum praedam dividit, et adultam virginem eximia forma principi Hispaniae
adolescenti, cui ea desponsa erat, inviolatam reddit: quae continentia
ac benignitas in convivio amplissimis a Laelio laudibus celebratur;
263-285.

Interea Philippus, Macedonum rex, foedere cum Poenis Acarnanibusque
junctus, bellum infert Aetolis, sociis Romanorum, subitamque
expeditionem facit in fines Epiri, Illyrici ac Graeciae; 286-311.

Idem tamen saepius in Macedoniam, a Dardanis aliisque hostibus
infestatam, retro concedit, nec nisi finitimam Graeciam bello vexat,
donec, terra marique a Romanis victus, pacem petere cogitur; 312-319.

Eodem tempore Tarentus per proditionem recipitur a Fabio Maximo, in
cujus exercitu erat frater mulierculae, quam praefectus praesidii
perdite amabat; 320-333.

Anno autem insequenti in Apulia caeditur M. Claudius Marcellus consul
et vir fortissimus, qui, si diutius vixisset, Scipioni forte gloriam
eripuisset confecti belli; 334-342.

Is, tumulum inter Punica et Romana castra occupandum ratus, ipse eo
cum T. Quinctio Crispino conlega, M. Marcello filio paucisque
equitibus, non perturbatus malo omine, speculatum proficiscitur;
343-365.

Ab tergo deinde circumventus a Numidis, qui ex insidiis
consurrexerant, fortissime pugnat, et forsan evasisset e manibus
hostium, nisi saucium vidisset filium: sed adtonito ea specie arma
excidunt e manibus, et mox transfixus lancea prolabitur ex equo;
366-380.

Inventum Marcelli corpus Hannibal comburendum curat, tantumque virum
honore solemni ac laudatione prosequitur; 381-398.

Quae dum in Italia aguntur, fama captae Carthaginis Novae terrorem
incutit Hispaniae populis, et tres Poenorum duces omnem salutis spem in
eo positam putant, ut exercitus in unum omnes contrahantur; 399-409.

Proximus Scipioni est Hasdrubal, Hannibalis frater, qui, quum forte
primordia Carthaginis veteris sacris epulisque celebranda
instituisset, turbatur Romanorum adventu, et in castra trepide
confugit; 410-439.

Postero die praelium committitur, in quo maxime eminet virtus C. Laelii,
viri non minus eloquentiae, quam rei militaris gloria conspicui;
439-470.

Poeni fusi ad Pyrenaeum tendunt, et Scipio castris hostium potitus
ingentem praedam concedit militibus; 471-492.

Tum Hasdrubal in Galliam transgressus magno auri pondere conducit ibi
auxilia, et vere ineunte Alpes transit, ut fratri se conjungat;
493-514.

Quo nuntio Romam perlato omnia terrore ac tumultu strepunt, et Italiae
imago vel genius, aegre ferens hostis audaciam et calamitates, quas haec
terra per decem jam annos perpessa sit, C. Claudium Neronem consulem,
in Lucanis Hannibali obpositum, per somnum in eam inpellere mentem
conatur, ut, castris clam noctu relictis, cum electa manu ad Metaurum,
Umbriae fluvium, proficiscatur et Hasdrubali obviam eat; 515-559.

Is quoque expergefactus confestim de toto exercitu, quod roboris est,
deligit, magnisque itineribus contendit ad castra M. Livii conlegae,
viri fortis ac prudentis, qui, multis ante annis ex consulatu populi
judicio damnatus, nunc eumdem honorem sibi delatum, ut laboranti
patriae opera et consilio suo subveniret, etsi invitus receperat;
560-600.

Hasdrubal mox ex variis indiciis conligit, multitudinem hostium
crevisse, eaque cura anxius noctu furtim signa ferri jubet; at per
tortuosi Metauri amnis sinus flexusque errorem volvens haud multum
procedit; 601-625.

Postquam itaque orto sole fuga fit manifesta, Romani extemplo fessum
agmen hostium insequuntur, et duces orationibus animos militum ad
pugnam excitant; 626-665.

Tum Livius, vir exactae jam aetatis, acer in hostes ruit, et Nabim,
Jovis Hammonis sacerdotem, armis veneno infectis et conto ferocem,
Hasdrubal vero Arabum, in spoliando Nabis corpore occupatum, et
Canthus Rutulum, pecoris olim ditissimum, telo transfigit; 666-710.

Inpetum Romanorum non sustinent Galli, intolerantissima laboris
corpora, et Livius, juvenili ardore pugnans, cedentibus instat;
711-739.

Fugientes nunc precando, nunc castigando revocat Hasdrubal, et leve
vulnus infligit consuli, quo facto atrox utrimque editur caedes;
740-777.

Tandem Nero, ubi conlegam vulneratum esse resciverat, ira incensus
caeco inpetu fertur in Hasdrubalem, eumque jaculo ictum gladio
obtruncat; 778-807.

Caeso duce reliqui Poeni aut sternuntur aut fugiunt: Nero autem jam
ipsa nocte, quae sequuta est pugnam, raptim ad stativa sua, in Lucanis
posita, redit; 807-812.

Illuc nuntium ingentis cladis adfert, caputque Hasdrubalis, hastae
cuspidi infixum, ostendit Hannibali, qui tacito dolore cruciatus
castra inde movet; 813-823.


  At nova Romuleum carpebat cura senatum,
  Quis trepidas gentes Martemque subiret Hiberum,
  Adtritis rebus: geminus jacet hoste superbo
  Scipio, belligeri Mavortia pectora fratres.
  Hinc metus, in Tyrias ne jam Tartessia leges                       5
  Concedat tellus, propioraque bella pavescat.
  Anxia turba Patrum quasso medicamina maesti
  Imperio circumspectant, Divosque precantur,
  Qui laceris ausit ductor subcedere castris.
    Absterret juvenem, patrios patruique piare                      10
  Optantem manes, tristi conterrita luctu,
  Et reputans annos, cognato sanguine turba.
  Si gentem petat infaustam, inter busta suorum
  Decertandum hosti, qui fregerit arma duorum,
  Qui consulta ducum, ac flagret meliore Gradivo;                   15
  Nec promtum teneris inmania bella lacertis
  Moliri, regimenque rudi deposcere in aevo.
    Has, lauri residens juvenis viridante sub umbra,
  Aedibus extremis volvebat pectore curas;
  Quum subito adsistunt, dextra laevaque per auras                  20
  Adlapsae, haud paullum mortali major imago,
  Hinc Virtus, illinc virtuti inimica Voluptas.
  Altera Achaemenium spirabat vertice odorem,
  Ambrosias diffusa comas, et veste refulgens,
  Ostrum qua fulvo Tyrium subfuderat auro:                          25
  Fronte decor quaesitus acu, lascivaque crebras
  Ancipiti motu jaciebant lumina flammas.
  Alterius dispar habitus, frons hirta, nec unquam
  Composita mutata coma; stans vultus, et ore
  Incessuque viro propior, laetique pudoris,                        30
  Celsa humeros niveae fulgebat stamine pallae.
    Occupat inde prior, promissis fisa, Voluptas:
  "Quis furor hic, non digne puer, consumere bello
  Florem aevi? Cannaene tibi, graviorque palude
  Maeonius Stygia lacus excessere, Padusque?                        35
  Quem tandem ad finem bellando fata lacesses?
  Tune etiam tentare paras Atlantica regna,
  Sidoniasque domos? moneo, certare periclis
  Desine, et armisonae caput objectare procellae.
  Ni fugis hos ritus, Virtus te saeva jubebit                       40
  Per medias volitare acies, mediosque per ignes.
  Haec patrem patruumque tuos, haec prodiga Paulum,
  Haec Decios Stygias Erebi detrusit ad undas:
  Dum cineri titulum, memorandaque nomina bustis
  Praetendit, nec sensurae, qui gesserit, umbrae.                   45
  At si me comitere, puer, non limite duro
  Jam tibi decurrat concessi temporis aetas.
  Haud unquam trepidos abrumpet buccina somnos:
  Non glaciem Arctoam, non experiere furentis
  Ardorem Cancri, nec mensas saepe cruento                          50
  Gramine compositas: aberunt sitis aspera, et haustus
  Sub galea pulvis, partique timore labores:
  Sed current albusque dies, horaeque serenae;
  Et molli dabitur victu sperare senectam.
  Quantas ipse Deus laetos generavit in usus                        55
  Res homini, plenaque dedit bona gaudia dextra!
  Atque idem, exemplar lenis mortalibus aevi,
  Inperturbata placidus tenet otia mente.
    "Illa ego sum, Anchisae Venerem Simoentis ad undas
  Quae junxi, generis vobis unde editus auctor.                     60
  Illa ego sum, verti Superum quae saepe parentem
  Nunc avis in formam, nunc torvi in cornua tauri.
  Huc adverte aures; currit mortalibus aevum,
  Nec nasci bis posse datur: fugit hora, rapitque
  Tartareus torrens; ac secum ferre sub umbras,                     65
  Si qua animo placuere, negat: quis luce suprema
  Dimisisse meas sero non ingemit horas?"
    Postquam conticuit, finisque est addita dictis,
  Tum Virtus: "Quasnam juvenem florentibus, inquit,
  Pellicis in fraudes annis, vitaeque tenebras,                     70
  Cui ratio, et magnae caelestia semina mentis
  Munere sunt concessa Deum? Mortalibus alti
  Quantum Caelicolae, tantumdem animalibus isti
  Praecellunt cunctis; tribuit namque ipsa minores
  Hos terris Natura Deo: sed foedere certo                          75
  Degeneres tenebris animas damnavit Avernis.
  At, quis aetherei servatur seminis ortus,
  Caeli porta patet; referam quid cuncta domantem
  Amphitryoniaden? quid, cui, post Seras et Indos
  Captivo Liber quum signa referret ab Euro,                        80
  Caucaseae currum duxere per oppida tigres?
  Quid suspiratos magno in discrimine nautis
  Ledaeos referam fratres, vestrumque Quirinum?
    "Nonne vides, hominum ut celsos ad sidera vultus
  Sustulerit Deus, ac sublimia finxerit ora;                        85
  Quum pecudes, volucrumque genus, formasque ferarum
  Segnem atque obscoenam passim stravisset in alvum?
  Ad laudes genitum, capiat si munera Divum
  Felix, ad laudes hominum genus. Huc, age, paullum
  Adspice (nec longe repetam) modo Roma minanti                     90
  Inpar Fidenae, contentaque crescere asylo,
  Quo sese extulerit dextris; idem adspice, late
  Florentes quondam luxus quas verterit urbes.
  Quippe nec ira Deum tantum, nec tela, nec hostes,
  Quantum sola noces animis inlapsa Voluptas.                       95
  Ebrietas tibi fida comes, tibi Luxus, et atris
  Circa te semper volitans Infamia pennis:
  Mecum Honor, ac Laudes, et laeto Gloria vultu,
  Et Decus, ac niveis Victoria concolor alis.
    "Me cinctus lauro producit ad astra triumphus.                 100
  Casta mihi domus, et celso stant colle penates:
  Ardua saxoso perducit semita clivo.
  Asper principio (nec enim mihi fallere mos est)
  Prosequitur labor: adnitendum intrare volenti:
  Nec bona censendum, quae Fors infida dedisse,                    105
  Atque eadem rapuisse valet; mox celsus ab alto
  Infra te cernes hominum genus. Omnia contra
  Experienda manent, quam spondet blanda Voluptas.
  Stramine projectus duro patiere sub astris
  Insomnes noctes, frigusque famemque domabis.                     110
  Idem justitiae cultor, quaecumque capesses,
  Testes factorum stare arbitrabere Divos.
  Tunc, quoties patriae rerumque pericula poscent,
  Arma feres primus: primus te in moenia tolles
  Hostica; nec ferro mentem vincere, nec auro.                     115
  Hinc tibi non Tyrio vitiatas murice vestes,
  Nec donum deforme viro fragrantis amomi;
  Sed dabo, qui vestrum saevo nunc Marte fatigat
  Imperium, superare manu, laurumque superbam
  In gremio Jovis excisis deponere Poenis."                        120
    Quae postquam cecinit sacrato pectore Virtus,
  Exemplis laetum vultuque audita probantem
  Convertit juvenem. Sed enim indignata Voluptas
  Non tenuit voces: "Nil vos jam demoror ultra,
  Exclamat; venient, venient mea tempora quondam                   125
  Quum docilis nostris magno certamine Roma
  Serviet imperiis, et honos mihi habebitur uni."
  Sic quassans caput in nubes se sustulit atras.
    At juvenis, plenus monitis, ingentia corde
  Molitur, jussaeque calet virtutis amore.                         130
  Ardua rostra petit, nullo fera bella volente,
  Et gravia ancipitis deposcit munera Martis.
  Adrecti cunctorum animi; pars lumina patris,
  Pars credunt torvos patrui revirescere vultus.
  Sed quamquam instinctis tacitus tamen aegra periclis             135
  Pectora subrepit terror, molemque paventes
  Expendunt belli, et numerat favor anxius annos.
    Dumque ea confuso percenset murmure vulgus,
  Ecce, per obliquum caeli squalentibus auro
  Effulgens maculis, ferri inter nubila visus                      140
  Anguis, et ardenti radiare per aera sulco,
  Quaque ad caeliferi tendit plaga litus Atlantis,
  Perlabi resonante polo. Bis terque coruscum
  Addidit augurio fulmen pater, et vaga late
  Per subitum moto strepuere tonitrua mundo.                       145
  Tum vero capere arma jubent, genibusque salutant
  Submissi augurium, ac iret, qua ducere Divos
  Perspicuum, et patrio monstraret semita signo.
    Certatim comites rerum bellique ministros
  Adglomerant sese, atque acres sociare labores                    150
  Exposcunt, laudumque loco est isdem esse sub armis.
  Tum nova caeruleum descendit classis in aequor.
  It comes Ausonia, atque in terras transit Hiberas.
  Ut, quum saeva fretis inmisit praelia, Corus
  Isthmon curvata sublime suberigit unda,                          155
  Et, spumante ruens per saxa gementia fluctu,
  Ionium Aegaeo miscet mare. Celsus in arma
  Emicat, ac prima stans Scipio puppe profatur:
  "Dive tridentipotens, cujus maria ire per alta
  Ordimur, si justa paro, decurrere classi                         160
  Da, pater, ac nostros ne sperne juvare labores.
  Per pontum pia bella veho." Levis inde secunda
  Adspirans aura propellit carbasa flatus.
    Jamque agiles, Tyrrhena sonant qua caerula, puppes
  Ausonium evasere latus, Ligurumque citatis                       165
  Litora tramittunt proris: hinc gurgite ab alto
  Tellurem procul inrumpentem in sidera cernunt,
  Aerias Alpes: occurrunt moenia Graiis
  Condita Massiliae; populis haec cincta superbis,
  Barbarus inmani quum territet adcola ritu,                       170
  Antiquae morem patriae cultumque habitumque
  Phocais armiferas inter tenet hospita gentes.
  Hinc legit Ausonius sinuatos gurgite ductor
  Anfractus pelagi: nemoroso vertice celsus
  Adparet collis, fugiuntque in nubila silvae                      175
  Pyrenes; tunc Emporiae, veteresque per ortus
  Graiorum vulgus, tunc hospita Tarraco Baccho.
  Considunt portu; securae gurgite clauso
  Stant puppes; positusque labor terrorque profundi.
    Nox similes morti dederat placidissima somnos;                 180
  Visa viro stare effigies ante ora parentis,
  Atque hac adspectu turbatum voce monere:
  "Nate, salus quondam genitoris, nate, parentis
  Et post fata decus, bellorum dira creatrix
  Evastanda tibi tellus, et caede superbi                          185
  Ductores Libyae cauta virtute domandi,
  Qui sua nunc trinis diducunt agmina castris.
  Si conferre manum libeat, coeantque vocatae
  Hinc atque hinc acies, valeat quis ferre ruentes
  Ter gemina cum mole viros? Absiste labore                        190
  Ancipiti, sed nec segnis potiora capesse.
    "Urbs colitur, Teucro quondam fundata vetusto,
  Nomine Carthago; Tyrius tenet incola muros.
  Ut Libyae sua, sic terris memorabile Hiberis
  Haec caput est: non ulla opibus certaverit auri,                 195
  Non portu, celsove situ, non dotibus arvi
  Uberis, aut agili fabricanda ad tela vigore.
  Invade aversis, nate, hanc ductoribus urbem.
  Nulla acies famae tantum praedaeve pararit."
    Talia monstrabat genitor, propiusque monebat,                  200
  Quum juvenem sopor et dilapsa reliquit imago.
  Surgit, et infernis habitantia numina lucis
  Ac supplex patrios compellat nomine manes:
  "Este duces bello, et monstratam ducite ad urbem:
  Vobis ultor ego, et, Sarrano murice fulgens,                     205
  Inferias mittam fusis insignis Hiberis,
  Et tumulis addam sacros certamine ludos."
    Progreditur, celeratque vias, et conripit agmen
  Pernici rapidum cursu, camposque fatigat.
  Sic, ubi prosiluit Pisaeo carcere praeceps,                      210
  Non solum ante alios, sed enim (mirabile dictu!)
  Ante suos it victor equus; currumque per auras
  Haud ulli durant visus aequare volantem.
  Jamque Hyperionia lux septima lampade surgens
  Sensim adtollebat propius subeuntibus arces                      215
  Urbis, et admoto crescebant culmina gressu.
  Ac pelago vectus servata Laelius hora,
  Quam dederat ductor subigendae ad moenia classi,
  A tergo adfusis cingebat tecta carinis.
    Carthago, impenso naturae adjuta favore,                       220
  Excelsos tollit pelago circumflua muros.
  Artatas ponti fauces modica insula claudit,
  Qua Titan ortu terras adspergit Eoo.
  At qua prospectat Phoebi juga sera cadentis,
  Pigram in planitiem stagnantes egerit undas,                     225
  Quas auget veniens refluusque reciprocat aestus.
  Sed gelidas a fronte sedet sublimis ad Arctos
  Urbs inposta jugo, pronumque excurrit in aequor,
  Et tuta aeterno defendit moenia fluctu.
  Audax, ceu plano gradiens victricia campo                        230
  Ferret signa, jugum certabat scandere miles.
    Aris ductor erat; qui contra, amplexus in artis
  Auxilium atque excelsa loci, praesepserat arcem
  Pugnabat natura soli; parvoque superne
  Bellantum nisu passim per prona voluti                           235
  Truncato instabiles fundebant corpore vitam.
  Verum ubi concessit pelagi revolubilis unda,
  Et fluctus rapido fugiebat in aequora lapsu,
  Quaque modo excelsae sulcarant caerula puppes,
  Hac inpune dabat Nereus transcurrere planta:                     240
  Hinc tacite nitens informidatus adire
  Ductor Dardanius, subitam trahit aequore pubem,
  Perque undas muris pedes advolat; inde citati
  A tergo adcelerant, qua fisus fluctibus Aris
  Incustoditam sine milite liquerat urbem.                         245
  Tum prostratus humi (miserandum) victa catenis
  Poenus colla dedit, populumque addixit inermem.
  Hanc oriens vidit Titan, quum surgeret, urbem
  Vallari castris, captamque adspexit eamdem
  Ocius, Hesperio quam gurgite tingueret axem.                     250
    Aurora ingrediens terris exegerat umbras:
  Principio statuunt aras: cadit ardua taurus
  Victima Neptuno pariter, pariterque Tonanti.
  Tum merita aequantur donis, ac praemia virtus
  Sanguine parta capit: phaleris hic pectora fulget;               255
  Hic torque aurato circumdat bellica colla;
  Ille nitet celsus muralis honore coronae.
  Laelius ante omnes, cui dextera clara domusque,
  Ter dena bove et aequorei certaminis alto
  Donatur titulo, Poenique recentibus armis                        260
  Rectoris: tunc hasta viris, tunc Martia cuique
  Vexilla, ut meritum, et praedae libamina dantur.
    Postquam perfectae laudes hominumque Deumque
  Captivae spectantur opes, digestaque praeda.
  Hoc aurum Patribus, bello haec Martique talenta,                 265
  Hoc regum donis, Divum hoc ante omnia templis:
  Cetera bellantum dextrae pulchroque labori.
  Quin etiam adcitus populi regnator Hiberi,
  Cui sponsa et sponsae defixus in ossibus ardor.
  Hanc notam formae concessit laetus ovansque                      270
  Indelibata gaudenti virgine donum.
  Tum vacui curis vicino litore mensas
  Instituunt, festoque agitant convivia ludo
  Laelius adfatur: "Macte, o venerande, pudici,
  Ductor, macte animi: cedat tibi gloria lausque                   275
  Magnorum heroum, celebrataque carmine virtus."
    Mille Mycenaeus qui traxit in aequora proras
  Rector, et Inachiis qui Thessala miscuit arma,
  Femineo socium violarunt foedus amore;
  Nullaque tum Phrygio steterant tentoria campo,                   280
  Captivis non plena toris: tibi barbara soli
  Sanctius Iliaca servata est Phoebade virgo.
  Haec, atque his paria, alterno sermone serebant;
  Donec nox, atro circumdata corpus amictu,
  Nigrantes invexit equos, suasitque quietem.                      285
    Emathio interea tellus Aetola tumultu
  Fervebat, Macetum subitis perculsa carinis.
  Proximus hinc hosti dextras jungebat Acarnan.
  Caussa novi motus, Poenis regique Philippo
  In bellum Ausonium sociatae foedere vires.                       290
  Hic, gente egregius, veterisque ab origine regni
  Aeacidum sceptris proavoque tumebat Achille.
  Ille et nocturnis conterruit Oricon armis:
  Quaque per Illyricum Taulantius incola litus
  Exiguos habitat non ullo nomine muros,                           295
  Turbidus incessit telis: ille aequore vectus,
  Nunc et Phaeacum Thesprotiaque arva lacessens,
  Epirum cassis lustrabat futilis ausis.
    Nunc et Anactoria signa ostentavit in ora,
  Ambraciosque sinus Pellaeaque litora bello                       300
  Perfudit rapido: pepulit vada fervida remis
  Leucatae, et Phoebi vidit citus Actia templa.
  Nec portus Ithacae, Laertia regna, Samenque
  Liquit inadcessam, fluctuque sonantia cano
  Saxa Cephallenum, et scopulosis Neriton arvis.                   305
  Ille etiam, Pelopis sedes et Achaia adire
  Moenia praegaudens, tristem Calydona Dianae,
  Oeneasque domos, Curetica tecta, subibat,
  Promittens contra Hesperiam sua praelia Graiis.
    Tum lustrata Ephyre, Patraeque, et regia Pleuron,              310
  Parnasusque biceps, Phoeboque loquentia saxa.
  Ac, saepe ad patrios bello revocante penates,
  Quum modo Sarmaticus regna infestaret Orestes,
  Aspera nunc Dolopum vis exundasset in agros,
  Incepto tamen haud facilis desistere vano,                       315
  Belli per Graias umbram circumtulit oras;
  Donec, nunc pelago, nunc terra exutus, omisit
  Spem positam in Tyriis, et supplex foedera sanxit
  Dardana, nec legem regno adcepisse refugit.
    Tunc et Tyndariis Latias Fortuna Tarenti                       320
  Auxit opes laudemque simul: nam perfida tandem
  Urbs Fabio devicta seni, postremus in armis
  Ductoris titulus cauti. Sollertia tutum
  Tum quoque adepta decus, captis sine sanguine muris.
  Namque ut compertum, qui Punica signa regebat,                   325
  Feminea exuri flamma, tacitusque quietae
  Exin virtuti placuit dolus; ire sorori,
  Nam castris erat in Rutulis, germanus amatae
  Cogitur, et magnis muliebria vincere corda
  Pollicitis, si reclusas tramittere portas                        330
  Concedat Libycus rector: votique potitus
  Evicto Fabius Poeno circumdata telis
  Incustodita penetravit moenia nocte.
    Sed quisnam aversos Phoebum tunc jungere ab urbe
  Romulea dubitaret equos, qui tempore eodem                       335
  Marcellum adciperet letum obpetiisse sub armis?
  Moles illa viri, calidoque habitata Gradivo
  Pectora, et haud ullis unquam tremefacta periclis,
  (Heu quantum Hannibalem clara fractura ruina!)
  Procubuere; jacet campis Carthaginis horror.                     340
  Forsan Scipiadae confecti nomina belli
  Rapturus, si quis paullum Deus adderet aevo.
    Collis Agenoreum dirimebat ab aggere vallum
  Ausonio (Dauni Mavors consederat arvis):
  Curarum comes et summi Crispinus honoris                         345
  Marcello socius communia bella ciebat.
  Ad quem Marcellus: "Gestit lustrare propinquas
  Mens silvas, medioque viros inponere monti,
  Ne Libys occultis tumulum prior occupet ausis.
  Si cordi est, te participem, Crispine, laboris                   350
  Esse velim: nunquam desunt consulta duobus."
  Haec ubi sedere, ardentes adtollere sese
  Jam dudum certant in equos. Marcellus, ut arma
  Aptantem natum adspexit, laetumque tumultu;
  "Vincis, ait, nostros mirando ardore vigores.                    355
  Sit praematurus felix labor: urbe Sicana
  Qualem te vidi, nondum permitteret aetas
  Quum tibi bella, meo tractantem praelia vultu.
  Huc, decus, huc, nostrum, lateri te junge paterno,
  Et me disce novum Martem tentare magistro."                      360
    Tum, pueri colla amplectens, sic pauca precatur:
  "Summe Deum, Libyco, faxis, de praeside nunc his,
  His humeris tibi opima feram." Nec plura, sereno
  Sanguineos fudit quum Jupiter aethere rores,
  Atque atris arma adspersit non prospera guttis.                  365
  Vixdum finitis intrarant vocibus artas
  Letiferi collis fauces, quum turba volucris
  Invadunt Nomades jaculis, nimboque feruntur
  Aethereo similes, caeca fundente latebra
  Armatos in bella globos. Circumdata postquam                     370
  Nil restare videt virtus, quod debeat ultra
  Jam Superis, magnum secum portare sub umbras
  Nomen mortis avet: tortae nunc eminus hastae
  Altius insurgit, nunc saevit comminus ense.
  Forsan et enasset rapidi freta saeva pericli,                    375
  Ni telum adversos nati venisset in artus.
  Tum patriae tremuere manus, laxataque luctu
  Fluxerunt rigidis arma infelicia palmis.
  Obvia nudatum tramittit lancea pectus,
  Labensque inpresso signavit gramina mento.                       380
    At postquam Tyrius saeva inter praelia ductor
  Infixum adverso vidit sub pectore telum,
  Inmane exclamat: "Latias, Carthago, timere
  Desine jam leges; jacet exitiabile nomen,
  Ausonii columen regni: sed dextera nostrae                       385
  Tam similis non obscuras mittatur ad umbras."
  Magnanima invidia virtus caret: alta sepulcri
  Protinus exstruitur, caeloque educitur, ara.
  Convectant silvis ingentia robora; credas
  Sidonium cecidisse ducem. Tum tura dapesque,                     390
  Et fasces, clipeusque viri, pompa ultima, fertur.
  Ipse facem subdens, "Laus, inquit, parta perennis.
  Marcellum abstulimus Latio; deponere forsan
  Gens Italum tandem arma velit: vos ite superbae
  Exsequias animae, et cinerem donate supremi                      395
  Muneris officio: nunquam hoc tibi, Roma, negabo."
  Alterius par atque eadem fortuna laborum
  Consulis: exanimum sonipes ad signa revexit.
    Talia in Ausonia; sed non et talis Hiberis
  Armorum eventus campis: Carthaginis omnes                        400
  Per subitum raptae pernix victoria late
  Terruerat gentes. Ducibus spes una salutis,
  Si socias jungant vires: ingentibus orsum
  Auspiciis juvenem, ceu patria gestet in armis
  Fulmina, sublimi vallatam vertice montis                         405
  Ex oculis urbem, cumulatam strage virorum,
  Non toto rapuisse die, qua Martius ille
  Hannibal in terra consumto verterit anno,
  Nec pube aequandam nec opum ubertate, Saguntum.
    Proximus, adplicito saxosis aggere silvis,                     410
  Tendebat, fratris spirans ingentia facta,
  Hasdrubal: hic robur, mixtusque rebellibus Afris
  Cantaber, hic volucri Mauro pernicior Astur:
  Tantaque majestas terra rectoris Hibera,
  Hannibalis quantus Laurenti terror in ora.                       415
    Forte dies priscum Tyriis sollemnis honorem
  Rettulerat, quo primum orsi Carthaginis altae
  Fundamenta, novam coepere mapalibus urbem.
  Et laetus, repetens gentis primordia, ductor
  Festa coronatis agitabat gaudia signis,                          420
  Pacificans Divos: fraternum laena nitebat
  Demissa ex humeris donum, quam foederis arti
  Trinacrius Libyco rex inter munera pignus
  Miserat, Aeoliis gestatum insigne tyrannis.
  Aurata puerum rapiebat ad aethera penna                          425
  Per nubes aquila, intexto librata volatu.
  Antrum ingens juxta, quod acus similavit in ostro,
  Cyclopum domus: hic recubans manantia tabo
  Corpora letifero sorbet Polyphemus hiatu.
  Circa fracta jacent excussaque morsibus ossa.                    430
  Ipse manu extenta Laertia pocula poscit,
  Permiscetque mero ructatos ore cruores.
    Conspicuus Siculi Tyrius subteminis arte
  Gramineas pacem Superum poscebat ad aras:
  Ecce inter medios hostilia nuntius arma,                         435
  Quadrupedante invectus equo, adventare ferebat.
  Turbatae mentes, inperfectusque Deorum
  Cessit honos: ruptis linquunt altaria sacris:
  Clauduntur vallo; tenuemque ut roscida misit
  Lucem Aurora polo, rapiunt certamina Martis.                     440
  Audax Scipiadae stridentem Sabbura cornum
  Excepit; geminaeque acies velut omine motae.
  Exclamat Latius ductor: "Prima hostia vobis,
  Sacrati manes, campo jacet: en age, miles,
  In pugnam et caedes, qualis spirantibus ire                      445
  Adsueras ducibus, talis rue." Dumque ea fatur,
  Incumbunt. Myconum Laenas, Cirtamque Latinus,
  Et Thysdrum Maro, et incestum Catilina Nealcen
  Germanae thalamo obtruncat: cadit obvius acri
  Carthalo Nasidio, Libycae regnator arenae.                       450
    Te quoque Pyrenes vidit conterrita tellus
  Permixtum Poenis, et vix credenda furentem,
  Magnum Dardaniae, Laeli, decus; omnia felix
  Cui natura dedit, nullo renuente Deorum.
  Ille foro auditus, quum dulcia solverat ora,                     455
  Aequabat Pyliae Neleia mella senectae.
  Ille, ubi suspensi Patres, et curia vocem
  Posceret, ut cantu, ducebat corda Senatus.
  Idem, quum subitum campo perstrinxerat aures
  Murmur triste tubae, tanto fervore ruebat                        460
  In pugnam atque acies, ut natum ad sola liqueret
  Bella: nihil vitae peragi sine laude placebat.
  Tunc e furtiva tractantem praelia luce
  Dejecit Galam: sacris Carthaginis illum
  Subposito mater partu subduxerat olim.                           465
  Sed stant nulla diu deceptis gaudia Divis.
  Tunc Alabim, Murrum, atque Dracen, demisit ad umbras,
  Femineo clamore Dracen extrema rogantem:
  Hujus cervicem gladio inter verba precesque
  Amputat: absciso durabant murmura collo.                         470
    At non ductori Libyco par ardor in armis.
  Frondosi collis latebras ac saxa capessit
  Avia, nec caedes extremave damna movebant
  Agminis; Italiam profugus spectabat et Alpes,
  Praemia magna fugae: tacitum dat tessera signum;                 475
  Dimissa in colles pugna silvasque ferantur
  Dispersi, et summam, quicumque evaserit, arcem
  Pyrenes culmenque petat: tum primus, honore
  Armorum exuto, et parma celatus Hibera,
  In montes abit, atque volens palantia linquit                    480
  Agmina: desertis Latius victricia signa
  Inmittit miles castris: non urbe recepta
  Plus ulla partum praedae, tenuitque moratas
  A caede, ut Libycus ductor providerat, iras:
  Fluminei veluti deprensus gurgitis undis,                        485
  Avulsa parte inguinibus caussaque pericli,
  Enatat intento praedae fiber avius hoste.
  Inpiger occultis Poenus postquam abditur umbris,
  Saxosae fidens silvae, majora petuntur
  Rursus bella retro, et superari certior hostis.                  490
  Pyrenes tumulo clipeum cum carmine figunt,
  HASDRUBALIS SPOLIUM GRADIVO SCIPIO VICTOR.
    Terrore interea posito trans ardua montis
  Bebrycia populos armabat Poenus in aula,
  Mercandi dextras largus, belloque parata                         495
  Prodigere in bellum facilis: praemissa feroces
  Augebant animos argenti pondera et auri,
  Parta metalliferis longo discrimine terris.
  Hinc nova complerunt haud tardo milite castra
  Venales animae, Rhodani qui gurgite gaudent,                     500
  Quorum serpit Arar per rura pigerrimus undae.
  Jamque, hieme adfecta, mitescere coeperat annus.
  Inde, iter ingrediens rapidum per Celtica rura,
  Miratur domitas Alpes, ac pervia montis
  Ardua, et Herculeae quaerit vestigia plantae,                    505
  Germanique vias divinis comparat ausis.
    Ut vero ventum in culmen, castrisque resedit
  Hannibalis, "Quos Roma, inquit, quos altius, oro,
  Adtollit muros, qui post haec moenia, fratri
  Victa meo, stent incolumes? sit gloria dextrae                   510
  Felix tanta precor; neve usque ad sidera adisse
  Invideat laevus nobis Deus:" agmine celso
  Inde alacer, qua munitum declivis ab alto
  Agger monstrat iter, properatis devolat armis.
  Non tanto strepuere metu primordia belli:                        515
  Nunc geminum Hannibalem, nunc jactant bina coire
  Hinc atque hinc castra, et pastos per prospera bella
  Sanguine ductores Italo conjungere Martem,
  Et duplicare acies; venturum ad moenia cursu
  Hostem praecipiti, et visurum haerentia porta                    520
  Spicula, Elissaeis nuper contorta lacertis.
    His super infrendens sic secum Oenotria tellus:
  "Tantone, heu Superi! spernor contemta furore
  Sidoniae gentis, quae quondam sceptra timentem
  Nati Saturnum nostris considere in oris,                         525
  Et regnare dedi? decima haec jam vertitur aestas,
  Ex quo proterimur: juvenis, cui sola supersunt
  In Superos bella, extremo de litore rapta
  Intulit arma mihi, temeratisque Alpibus ardens
  In nostros descendit agros: quot corpora texi                    530
  Caesorum, stratis toties deformis alumnis!
  Nulla mihi floret baccis felicibus arbor;
  Inmatura seges rapido subciditur ense;
  Culmina villarum nostrum delapsa feruntur
  In gremium, foedantque suis mea regna ruinis.                    535
  Hunc etiam, vastis qui nunc sese intulit oris,
  Perpetiar, miseras quaerentem exurere belli
  Relliquias? tum me scindat vagus Afer aratro,
  Et Libys Ausoniis commendet semina sulcis,
  Ni cuncta, exsultant quae latis agmina campis,                   540
  Uno condiderim tumulo." Dum talia versat,
  Et thalamos clausit nox atra hominumque Deumque,
  Tendit Amyclaei praeceps ad castra nepotis.
    Is tum, Lucanis cohibentem finibus arma,
  Poenum vicini servabat cespite valli.                            545
  Hic juvenem adgreditur Latiae telluris imago:
  "Clausorum decus, atque erepto maxima Romae
  Spes Nero Marcello, rumpe, atque expelle quietem.
  Magnum aliquid tibi, si patriae vis addere fatis,
  Audendum est, quod, depulso quoque moenibus hoste,               550
  Victores fecisse tremant: fulgentibus armis
  Poenus inundavit campos, qua Sena relictum
  Gallorum a populis servat per secula nomen.
  Ni propere alipedes rapis ad certamina turmas,
  Serus deletae post auxiliabere Romae.                            555
  Surge, age; fer gressus: patulos regione Metauri
  Damnavi tumulis Poenorum atque ossibus agros."
  His dictis abit, atque abscedens visa paventem
  Adtrahere, et fractis turmas propellere portis.
    Rumpit flammato turbatus corde soporem,                        560
  Ac supplex, geminas tendens ad sidera palmas,
  Tellurem Noctemque, et caelo sparsa precatur
  Astra, ducemque viae tacito sub lumine Phoeben.
  Inde legit dignas tanta ad conamina dextras.
  Quaque jacet superi Larinas adcola ponti,                        565
  Qua duri bello gens Marrucina, fidemque
  Exuere indocilis sociis Frentanus in armis.
  Tum, qua vitiferos domitat Praetutia pubes,
  Laeta laboris, agros, et penna, et fulmine, et undis
  Hibernis, et Achaemenio velocior arcu                            570
  Evolat: hortator sibi quisque; "Age, perge, salutem
  Ausoniae ancipites Superi, et, stet Roma cadatne,
  In pedibus posuere tuis," clamantque, ruuntque.
  Hortandi genus acer habet praecedere ductor.
  Illum augent cursus adnisi aequare sequendo,                     575
  Atque indefessi noctemque diemque feruntur.
    At Roma adversi tantum mala gliscere belli
  Adcipiens, trepidare metu, nimiumque Neronem
  Speravisse queri, atque uno sibi vulnere posse
  Auferri restantem animam: non arma, nec aurum,                   580
  Nec pubem, nec, quem fundant, superesse cruorem.
  Scilicet Hasdrubalem invadat, qui ad praelia soli
  Hannibali satis esse nequit? jam rursus, ubi arma
  Avertisse suo cognorit devia vallo,
  Haesurum portis Poenum: venisse, superbo                         585
  Qui fratri certet, cui maxima gloria cedat
  Urbis deletae: fremit amens corde sub imo
  Ordo Patrum, ac magno interea meditatur amore
  Servandi decoris, quonam se fine minanti
  Servitio eripiat, Divosque evadat iniquos.                       590
  Hos inter gemitus obscuro noctis opacae
  Subcedit castris Nero, quae conjuncta feroci
  Livius Hasdrubali vallo custode tenebat.
    Belliger is quondam, scitusque adcendere Martem
  Floruerat primo clarus pugnator in aevo.                         595
  Mox falso laesus non aequi crimine vulgi,
  Secretis ruris tristes absconderat annos.
  Sed, postquam gravior moles terrorque periclo
  Poscebat propiore virum, revocatus ad arma
  Tot caesis ducibus, patriae donaverat iram.                      600
    At non Hasdrubalem fraudes latuere recentum
  Armorum, quamquam tenebris nox texerat astus.
  Pulveris in clipeis vestigia visa movebant,
  Et properi signum adcursus, sonipesque, virique
  Substricti corpus, bis clarum buccina signum.                    605
  Praeterea gemino prodebant juncta magistro
  Castra regi: verum, fratri si vita supersit,
  Qui tandem licitum socias conjungere vires
  Consulibus? sed enim solum (dum vera patescant)
  Cunctandi restare dolum, Martemque trahendi.                     610
  Nec consulta fugae segni formidine differt.
    Nox, somni genetrix, mortalia pectora curis
  Purgarat, tenebraeque horrenda silentia alebant:
  Erepit, suspensa ferens vestigia, castris,
  Et muta elabi tacito jubet agmina passu.                         615
  Inlunem nacti per rura tacentia noctem
  Adcelerant, vitantque sonos; sed percita falli
  Sub tanto motu tellus nequit: inplicat actas
  Caeco errore vias, umbrisque ferentibus arto
  Circumagit spatio sua per vestigia ductos.                       620
    Nam, qua curvatas sinuosis flexibus amnis
  Obliquat ripas, refluoque per aspera lapsu
  In sese redit, hac, casso ducente labore,
  Exiguum involvunt frustratis gressibus orbem,
  Inque errore viae tenebrarum munus ademtum.                      625
    Lux urguet, panditque fugam: ruit acer apertis
  Turbo equitum portis, atque omnis ferrea late
  Tempestas operit campos: nondum arma manusque
  Permixtae, jam tela bibunt praemissa cruorem
  Hinc, jussae Poenum fugientem sistere, pennae                    630
  Dictaeae volitant; hinc lancea turbine nigro
  Fert letum cuicumque viro, quem prenderit ictus.
  Deponunt abitus curam, trepidique coactas
  Constituunt acies, et spes ad praelia vertunt.
    Ipse inter medios (nam rerum dura videbat)                     635
  Sidonius ductor, tergo sublimis ab alto
  Quadrupedantis equi, tendens vocemque manusque,
  "Per decora, extremo vobis quaesita sub axe,
  Per fratris laudes oro, venisse probemus
  Germanum Hannibalis: Latio fortuna laborat                       640
  Adversis documenta dare, atque ostendere, quantus
  Verterit in Rutulos domitor telluris Hiberae,
  Suetus ad Herculeas miles bellare columnas.
  Forsitan et pugnas veniet germanus in ipsas.
  Digna viro, digna, obtestor, spectacula pleno                    645
  Corporibus properate solo: quicumque timeri
  Dux bello poterat, fratri jacet: unica nunc spes,
  Et poena et latebris infracto Livius aevo
  Damnatum obfertur vobis caput. Ite, agite, oro,
  Sternite ductorem, cum quo concurrere fratri                     650
  Sit pudor, et turpi finem donate senectae."
    At contra Nero: "Quid cessas clusisse labores
  Ingentis belli? pedibus tibi gloria, miles,
  Parta ingens: nunc adcumula coepta ardua dextra.
  Heu! temere abducto liquisti robore castra,                      655
  Ni factum absolvit victoria; praecipe laudem.
  Adventu cecidisse tuo memorabitur hostis."
    Parte alia, insignis nudatis casside canis,
  Livius: "Huc, juvenes, huc me spectate ruentem
  In pugnas; quantumque meus patefecerit ensis,                    660
  Tantum intrate loci; et tandem praecludite ferro
  Jam nimium patulas Poenis grassantibus Alpes.
  Quod ni veloci prosternimus agmina Marte,
  Et fulmem subitum Carthaginis Hannibal adsit,
  Qui Deus infernis quemquam nostrum eximat umbris?"               665
  Hinc, galea capite adcepta, dicta horrida ferro
  Sancit, et, obtectus senium, fera praelia miscet.
  Illum, per cuneos et per densissima campi
  Corpora tot dantem leto, quot spicula torsit,
  Turbati fugere Macae, fugere feroces                             670
  Autololes, Rhodanique comas intonsa juventus.
    Fatidicis Nabis veniens Hammonis arenis
  Inproba miscebat securus praelia fati,
  Ceu tutante Deo; ac patriis spolia Itala templis
  Fixurum vano tumidus promiserat ore.                             675
  Ardebat gemma Garamantide caerula vestis,
  Ut quum sparsa micant stellarum lumina caelo,
  Et gemmis galeam, clipeumque adcenderat auro.
  Casside cornigera dependens infula sacros
  Prae se terrores Divumque ferebat honorem.                       680
  Arcus erat pharetraeque viro, atque incocta cerastis
  Spicula, et armatus peragebat bella veneno.
  Necnon, cornipedis tergo de more repostus,
  Sustentata genu per campum pondera conti
  Sarmatici prona adversos urguebat in hostes.                     685
    Tum quoque transfixum telo per membra, per arma,
  Consulis ante oculos, magno clamore Sabellum
  Absportabat ovans, et ovans Hammona canebat.
  Non tulit hanc iram tantosque in corde tumores
  Barbarico senior, telumque intorsit, et una                      690
  Praedam animamque simul victori victor ademit.
    Adsilit, audito tristis clamore ruinae,
  Hasdrubal, et coeptantem Arabum raptare peremto
  Gemmiferi spolium cultus, auroque rigentes
  Exuvias, jaculum a tergo perlibrat ad ossa.                      695
  Jam conrepta miser geminis velamina palmis
  Carpebat propere, et tepidos nudaverat artus.
  Concidit, et sacras vestes atque aurea fila
  Reddidit exanimo, spoliatum lapsus in hostem.
  At Canthus Rutulum, Canthus possessor arenae,                    700
  Qua celebre invicti nomen posuere Philaeni,
  Ditem ovium Rutulum obtruncat, cui mille sub altis
  Lanigerae balant stabulis: ipse, otia molli
  Exercens cura, gelido nunc flumine soles
  Frangebat nimios pecori, nunc laetus in herba                    705
  Tondebat niveae splendentia vellera lanae,
  Aut, pecus e pastu quum sese ad tecta referret,
  Noscentes matrem spectabat ovilibus agnos.
  Obcubuit clipei transfixo proditus aere,
  Et sero ingemuit stabulis exire paternis.                        710
    Acrius hoc Italum pubes incurrit, et urguet:
  Ut torrens, ut tempestas, ut flamma corusci
  Fulminis, ut Boream pontus fugit, ut cava currunt
  Nubila, quum pelago caelum permiscuit Eurus.
  Procerae stabant, Celtarum signa, cohortes,                      715
  Prima acies; hos inpulsu cuneoque feroci
  Laxat vis subita, et fessos errore viarum,
  Nec soli faciles; longique laboris anhelos
  Avertit patrius genti pavor: addere tergo
  Hastas Ausonius, teloque instare sequaci,                        720
  Nec donare fugam: cadit uno vulnere Thyrmis,
  Non uno Rhodanus; profligatumque sagitta
  Lancea deturbat Morinum, et jam jamque cadentem.
  Cedentes urguet, totas largitus habenas,
  Livius acer equo, et turmis abeuntibus infert                    725
  Cornipedem: tunc aversi turgentia colla
  Diripit ense Mosae: percussit pondere terram
  Cum galea ex alto lapsum caput, ac residentem
  Turbatus rapuit sonipes in praelia truncum.
    Hic Cato (nam medio vibrabat et ipse tumultu)                  730
  "Si, primas, inquit, bello quum amisimus Alpes,
  Hic juveni obpositus Tyrio foret! hei mihi! quanta
  Cessavit Latio dextra, et quot funera Poenis
  Donarunt pravi suffragia tristia campi!"
    Jamque inclinabant acies, cunctisque pavorem                   735
  Gallorum induerat pavor, et Fortuna ruebat
  Sidonia: ad Rutulos Victoria verterat alas.
  Celsus, ceu prima reflorescente juventa,
  Ibat consul, ovans major majorque videri.
  Ecce, trahens secum canentem pulvere turmam,                     740
  Ductor Agenoreus subit, intorquensque lacertis
  Tela, sonat: "Cohibete fugam: cui cedimus hosti?
  Nonne pudet? conversa senex marcentibus annis
  Agmina agit: nunc, quaeso, mihi nunc dextera in armis
  Degenerat, nostrique piget? mihi Belus avorum                    745
  Principium, mihi cognatum Sidonia Dido
  Nomen, et ante omnes bello numerandus Hamilcar
  Est genitor: mihi, cui cedunt montesque, lacusque,
  Et campi, atque amnes, frater: me magna secundum
  Carthago putat Hannibali: me Baetis in oris                      750
  Aequant germano passae mea praelia gentes."
  Talia dum memorat, medios ablatus in hostes,
  Ut nova conspecti fulserunt consulis arma,
  Hastam praepropero nisu jacit: illa per oras
  Aerati clipei et loricae tegmina summo                           755
  Incidit haud felix humero, parceque petitum
  Perstrinxit corpus, nec multo tincta cruore:
  Vana sed optanti promisit gaudia Poeno.
    Turbati Rutuli, confusaque pectora visu
  Terrifico: tunc increpitans conamina consul:                     760
  "Femineis laesum vana inter cornua corpus
  Unguibus, aut palmis credas puerilibus ictum.
  Ite, docete, viri, Romanae vulnera suerint
  Quanta adferre manus." Tum vero effunditur ingens
  Telorum vis, et densa sol vincitur umbra.                        765
  Jamque per extentos alterna strage virorum
  Corpora fusa jacent campos, demersaque in undam
  Junxerunt cumulo crescente cadavera ripas.
  Ut, quum venatu saltus exercet opacos
  Dictynna, et laetae praebet spectacula matri,                    770
  Aut Pindi nemora excutiens, aut Maenala lustrans,
  Omnis Naiadum plenis comitata pharetris
  Turba ruit, striduntque sagittiferi coryti.
  Tum per saxa ferae, perque ipsa cubilia fusae,
  Per valles, fluviosque, atque antra virentia musco,              775
  Multa strage jacent: exsultat vertice montis
  Gratam perlustrans oculis Latonia praedam.
    Audito ante alios senioris vulnere, rumpit
  Per medios Nero saevus iter, visaque virorum
  Aequali pugna: "Quid enim, quid deinde relictum est              780
  Italiae fatis? hunc si non vincitis hostem,
  Hannibalem vincetis, ait?" Ruit ocius amens
  In medios: Tyriumque ducem inter prima frementem
  Agmina ut adspexit, rabidi ceu bellua ponti,
  Per longum sterili ad pastus jactata profundo,                   785
  Quum procul in fluctu piscem male saucia vidit,
  Aestuat, et, lustrans nantem sub gurgite praedam,
  Absorbet late permixtum piscibus aequor.
  Non telo mora, non dictis. "Haud amplius, inquit,
  Elabere mihi: non hic nemora avia fallent                        790
  Pyrenes, nec promissis frustrabere vanis,
  Ut quondam terra fallax deprensus Hibera
  Evasti nostram mentito foedere dextram."
    Haec Nero, et intorquet jaculum: nec futilis ictus.
  Nam latere extremo cuspis librata resedit.                       795
  Invadit stricto super haec interritus ense,
  Conlapsique premens umbone trementia membra,
  "Si qua sub extremo casu mandata referri
  Germano vis forte tuo, portabimus, inquit."
  Contra Sidonius: "Leto non terreor ullo.                         800
  Utere Marte tuo, dum nostris manibus adsit
  Actutum vindex; mea si suprema referre
  Fratri verba paras, mando, Capitolia victor
  Exurat, cinerique Jovis permisceat ossa
  Et cineres nostros." Cupientem adnectere plura                   805
  Ferventemque ira mortis transverberat ense,
  Et rapit infidum victor caput: agmina fuso
  Sternuntur duce, non ultra fidentia Marti.
    Jamque diem solisque vias nox abstulit atra,
  Quum vires parco victu somnoque reducunt;                        810
  Ac, nondum remeante die, victricia signa,
  Qua ventum, referunt clausis formidine castris.
  Tum Nero, procera sublimia cuspide portans
  Ora ducis caesi, "Cannas pensavimus, inquit,
  Hannibal, et Trebiam, et Trasymeni litora tecum                  815
  Fraterno capite: i, duplica nunc perfida bella,
  Et geminas arcesse acies: haec praemia restant,
  Qui tua tramissis optarint Alpibus arma."
  Compressit lacrimas Poenus, minuitque ferendo
  Constanter mala, et, inferias in tempore dignas                  820
  Missurum fratri, clauso conmurmurat ore.
  Tum, castris procul amotis, adversa quiete
  Dissimulans, dubia exclusit certamina Martis.




LIBER DECIMUS SEXTUS.


ARGUMENTUM.

Hannibal, tanto simul publico familiarique ictus luctu, in Bruttio
agro belli instaurandi consilia agitat; 1-10.

Sed inpetus ejus et ardor pugnandi languescit odio invidiaque
Hannonis, cujus factio ipsi res ad bellum necessarias ab domo mitti
prohibet; 11-14.

Nihilo tamen secius sola virtutis illius fama ac reverentia nominis
tantam habent vim, ut nec hostes quietum lacessere auderent, nec ulla
vel inter milites, ex conluvione omnium gentium mixtos, vel adversus
ducem seditio exsisteret; 15-22.

Romanorum contra coeptis non in Italia tantum adspirat fortuna, sed in
Hispania quoque, unde Poeni pelluntur; 23-27.

Eo quidem Hannon in locum Barcini Hasdrubalis novo cum exercitu ex
Africa transgreditur, dux belli peritissimus, sed multum inferior
Scipione, qui castra ejus vesperascente caelo adgreditur, magnamque in
iis stragem edit; 28-43.

Inter hostes vix quisquam virtute excellit praeter Larum, Cantabrum
fortissimum, qui solus restituit pugnam, multosque Romanos securi
percutit, donec a L. Scipione, Publii fratre, gladio jugulatur; 44-67.

Tanti viri praesidio orbati Poeni terga vertunt, et Hannon vivus
capitur; 68-77.

Tum Scipio Hasdrubali, Gisgonis filio, obviam procedit, sibique jam
cum reliquiis hostium pugnandi occasionem fieri laetatur; 78-93.

Utrimque summo inpetu concurritur, et ingens fit caedes; 94-106.

Hasdrubal fortissime pugnat suisque jam cedentibus obsistit: at levi
vulnere ictus ipse quoque fugam capessit, et navibus adceptis nocte
Tartessum revertitur; 107-114.

In Poenorum exercitu virtute eminuerat Masinissa, Nomadum rex, qui nunc
omine fausto flammae capite micantis, et adversa sociorum Hannibalisque
fortuna permotus, ad Romanorum partes transit, et cum ipso Scipione
congressus, fide data adceptaque, cum donis dimittitur; 115-167.

Quo foedere icto Scipio, jam Carthaginis excidium animo agitans, et
praemoliendas sibi res conciliandosque aliorum etiam Libyae regum
gentiumque animos ratus, in Africam trajicit, ut Syphacem,
opulentissimum regem Massyliorum, ad societatem belli inpellat;
168-179.

Eodem forte tempore eodemque consilio Hasdrubal, Gisgonis filius,
terrae adplicat naves, magnificumque id Syphaci videtur, duorum
populorum, de imperio orbis terrarum dimicantium, duces uno die suam
pacem amicitiamque petentes venisse; 180-188.

Utrumque hospitio benigne excipit rex, et contrahere ad conloquium
dirimendarum simultatium causa conatur; 189-221.

Scipio abnuit, de republica se cum hoste agere quidquam injussu
senatus posse; nec tamen ad easdem venire epulas recusat; 221-228.

Postero die orta luce adit Syphacem, et foedus cum eo facit; 229-261.

Quod ubi sacris firmatur, rex terretur prodigiis, quae interitum regni
et captivitatem ei portendunt; 262-274.

Juncto foedere Scipio locum, unde venerat, repetit, ubi multitudo
Hispanorum circumfusa Regem eum ingenti adpellat consensu, quod nomen
ille, tanquam Romanis intolerabile repudiat; 275-284.

Ibidem ludos funebres in honorem patris patruique, in Hispania
caesorum, instituit, et ad certamina tam Romanos quam Hispanos praemiis
propositis invitat; 284-311.

Certamen curule ineunt Cyrnus Lamponis equi, Atlas Caucasi, Durius
Pelori, et Iberus Panchatis rector, qui victoriam consequitur;
312-456.

Cursu certant Tartessus, Hesperus, Baeticus, Eurytus, Lamus, Sicoris et
Theron, palmamque fert Eurytus; 457-526.

Tum gladiatorium editur spectaculum, in quo non servi, neque obscuri
tantum generis homines, sed clari quoque inlustresque, et in his
gemini fratres, de principatu civitatis ambigentes, ferro decernunt;
527-556.

Postremo jaculandi arte contendunt Burrus, Glagus, Aconteus, Indibilis
ac Ilerdes, metamque ferit Burrus; 557-574.

Ipsi quoque duces, P. et L. Scipiones cum Laelio, hastas conjiciunt,
sagittaque, a P. Scipione emissa in auras ac terrae infixa, subito
frondescit et in quercum mutatur; 575-591.

Quo omine adcepto ludisque finitis Scipio Romam proficiscitur, ubi
consul creatur ingenti centuriarum favore, et a senatu petit, ut
Africa sibi provincia extra sortem destinetur; 592-602.

Id haudquaquam primoribus Patrum placet, et Q. Fabius Maximus
Hannibalem prius censet ex Italia pellendum, quam bellum in ipsa Libya
geratur; 603-644.

Ejus orationem et argumenta refutat Scipio, ipsique permittitur, ut in
Africam trajiciat; 645-700.


  Bruttia moerentem casus patriaeque suosque
  Hannibalem adcepit tellus: hic aggere septus
  In tempus posita ad renovandum bella coquebat:
  Abditus ut silva, stabulis quum cesset ademtis,
  Amisso taurus regno gregis, avia clauso                            5
  Molitur saltu certamina, jamque feroci
  Mugitu nemora exterret, perque ardua cursu
  Saxa ruit; sternit silvas, rupesque lacessit
  Irato rabidus cornu; tremit omnis ab alto
  Prospectans scopulo pastor nova bella parantem.                   10
  Sed vigor, hausurus Latium, si cetera Marti
  Adjumenta forent, prava obtrectante suorum
  Invidia revocare animos, ac stare negata
  Cogebatur ope, et senio torpescere rerum.
  Parta tamen formido manu, et tot caedibus olim                    15
  Quaesitus terror, velut inviolabile telis
  Servabant sacrumque caput; proque omnibus armis,
  Et castrorum opibus, dextrisque recentibus unum
  Hannibalis sat nomen erat: tot dissona lingua
  Agmina, barbarico tot discordantia ritu                           20
  Corda virum mansere gradu, rebusque retusis
  Fidas ductoris tenuit reverentia mentes.
    Nec vero Ausonia tantum se laetus agebat
  Dardanidis Mavors: jam terra cedit Hibera
  Auriferis tandem Phoenix depulsus ab arvis.                       25
  Jam Mago, exutus castris, agitante pavore
  In Libyam propero tramisit caerula velo.
    Ecce aliud decus, haud uno contenta favore,
  Nutribat Fortuna duci: nam concitus Hannon
  Adventabat, agens crepitantibus agmina cetris                     30
  Barbara, et indigenas serus raptabat Hiberos.
  Non ars, aut astus belli, vel dextera deerat,
  Si non Scipiadae concurreret: omnia ductor
  Magna adeo Ausonius majori mole premebat:
  Ut Phoebe stellas, ut fratris lumina Phoeben                      35
  Exsuperant, montesque Atlas, et flumina Nilus,
  Ut pater Oceanus Neptunia caerula vincit.
  Vallantem castra (obscuro nam vesper Olympo
  Fundere non aequam trepidanti coeperat umbram)
  Adgreditur Latius rector, subitoque tumultu                       40
  Caeduntur passim coepti munimina valli
  Inperfecta: supercontexere herbida lapsos
  Pondera, et in tumuli concessit cespes honorem.
    Vix uni mens digna viro, novisse minores
  Quam deceat, pretiumque operis sit tradere famae.                 45
  Cantaber ingenio membrorum et mole timeri
  Vel nudus telis poterat Larus: hic fera gentis
  More securigera miscebat praelia dextra.
  Et, quamquam fundi se circum pulsa videret
  Agmina, deleta gentilis pube catervae,                            50
  Caesorum inplebat solus loca: seu foret hostis
  Comminus, expleri gaudebat vulnere frontis
  Adversae; seu laeva acies in bella vocaret,
  Obliquo telum reflexum Marte rotabat.
  At, quum pone ferox aversi in terga veniret                       55
  Victor, nil trepidans retro jactare bipennem
  Callebat, nulla belli non parte timendus.
  Huic ducis invicti germanus turbine vasto
  Scipio contorquens hastam, cudone comantes
  Disjecit crines; namque altius acta cucurrit                      60
  Cuspis, et elata procul est ejecta securi.
    At juvenis, cui telum ingens adcesserat ira,
  Barbaricam adsiliens magno clamore bipennem
  Incutit: intremuere acies, sonuitque per auras
  Pondere belligero pulsati tegminis umbo.                          65
  Haud inpune quidem; remeans nam dextera ab ictu
  Decisa est gladio, ac dilecto inmortua telo.
  Qui postquam murus miseris ruit, agmina concors
  Avertit fuga confestim dispersa per agros.
  Nec pugnae species, sed poenae tristis imago                      70
  Illa erat, hinc tantum caedentum, atque inde ruentum.
  Per medios Hannon, palmas post terga revinctus,
  Ecce trahebatur, lucemque (heu dulcia caeli
  Lumina!) captivus lucem inter vincla petebat.
  Cui rector Latius: "Tanta, en, qui regna reposcant,               75
  Quis cedat toga, et armiferi gens sacra Quirini!
  Servitio si tam faciles, cur bella refertis?"
    Haec inter celerare gradum, conjungat ut arma,
  Hasdrubalem ignarum cladis praenuntius adfert
  Explorator eques: raptat dux obvia signa.                         80
  At, postquam optatam laetus contingere pugnam
  Vidit, et ad letum magno venientia cursu
  Agmina, suspiciens caelum, "Nihil amplius, inquit,
  Vos hodie posco, Superi; protraxtis ad arma
  Quod profugos, satis est: in dextra cetera nobis                  85
  Vota, viri: rapite, ite, precor; vocat ecce furentes
  Hinc pater, hinc patruus; gemina o mihi numina belli,
  Ducite, adeste; sequor: dignas spectabitis, haud me
  Praescia mens fallit, vestro jam nomine caedes.
  Nam quis erit tandem campis telluris Hiberae                      90
  Bellandi modus? en unquam lucebit in orbe
  Ille dies, quo te armorum, Carthago, meorum
  Adspiciam sonitus admotaque bella trementem?"
    Dixerat; et raucus stridenti murmure clangor
  Increpuit; tonuere feris clamoribus astra.                        95
  Concurrunt; quantumque rapit violentia ponti,
  Et Notus, et Boreas, et inexorabilis Auster,
  Quum mergunt plenas tumefacta sub aequora classes;
  Aut quum letiferos adcendens Sirius ignes,
  Torret anhelantem saevis ardoribus orbem;                        100
  Tantum acies hominumque ferox discordia ferro
  Demetit: haud ullus terrarum aequarit hiatus
  Pugnarum damna; aut strages per inhospita lustra
  Unquam tot dederit rabies horrenda ferarum.
  Jam campi vallesque madent, hebetataque tela.                    105
  Et Libys obcubuere, et amantes Martis Hiberi.
  Stat tamen una loco perfossis debilis armis,
  Luctaturque acies, qua concutit Hasdrubal hastam.
  Nec finem daret ille dies animosaque virtus,
  Ni perlapsa viro loricae tegmine arundo,                         110
  Et parco summum violasset vulnere corpus,
  Suasissetque fugam: rapido certamina linquit
  In latebras evectus equo, noctisque per umbram
  Ad Tartessiacos tendit per litora portus.
    Proximus in pugna ductori Marte manuque                        115
  Regnator Nomadum fuerat; mox foedere longo
  Cultuque Aeneadum nomen Masinissa superbum.
  Huic fesso, quos dura fuga et nox suaserat atra,
  Carpenti somnos subitus rutilante coruscum
  Vertice fulsit apex, crispamque involvere visa est               120
  Mitis flamma comam, atque hirta se spargere fronte.
  Concurrunt famuli, et serpentes tempora circum
  Festinant gelidis restinguere fontibus ignes.
  At grandaeva, Deum praenoscens omina, mater,
  "Sic sit, Caelicolae; portentaque vestra secundi                 125
  Condite, ait; duret capiti per secula lumen.
  Ne vero, ne, nate, Deum tam laeta pavesce
  Prodigia, aut sacras metue inter tempora flammas.
  Hic tibi Dardaniae promittit foedera gentis,
  Hic tibi regna dabit, regnis majora paternis,                    130
  Ignis, et adjunget Latiis tua nomina fatis."
  Sic vates, juvenisque animum tam clara movebant
  Monstra, nec a Poenis ulli virtutis honores,
  Hannibal ipse etiam jam jamque modestior armis.
    Aurora obscuri tergebat nubila caeli,                          135
  Vixque Atlantiadum rubefecerat ora sororum:
  Tendit ad Ausonios et adhuc hostilia castra.
  Atque, ubi se vallo intulerat, ductorque benigno
  Adcepit Latius vultu, rex talibus infit:
  "Caelestum monita et sacrae responsa parentis,                   140
  Disque tua, o Rutulum rector, gratissima virtus
  Avulsum Tyriis huc me duxere volentem.
  Si tibi non segnes tua contra fulmina saepe
  Visi stare sumus, dignam te, nate Tonantis,
  Adferimus dextram; nec nos aut vana subegit                      145
  Incertae mentis levitas, et mobile pectus;
  Aut spes et laeti sectamur praemia Martis.
  Perfidiam fugio et perjuram ab origine gentem.
  Tu, quando Herculeis finisti praelia metis,
  Nunc ipsam belli nobiscum invade parentem.                       150
  Ille tibi, qui jam gemino Laurentia lustro
  Possedit regna, et scalas ad moenia Romae
  Admovet, in Libyam flammis ferroque trahendus."
    Sic Nomadum ductor: tunc dextra Scipio dextram
  Amplexus, "Si pulchra tibi Mavorte videtur,                      155
  Pulchrior est gens nostra fide; dimitte bilingues
  Ex animo socios; magna hinc te praemia clarae
  Virtutis, Masinissa, manent; citiusque vel armis,
  Quam gratae studio vincetur Scipio mentis.
  Cetera quae in Libyam portari incendia suades,                   160
  Expediet tempus; nec enim sunt talia rerum
  Non meditata mihi, et mentem Carthago fatigat."
  Hinc juveni dona insignem velamine picto
  Dat chlamydem, stratumque ostro, quem ceperat ipse
  Dejecto victor Magone animique probarat,                         165
  Cornipedem; tum, qua Divum libabat ad aras
  Hasdrubal, ex auro pateram, galeamque comantem.
  Exin, firmato sociali foedere regis,
  Vertendas agitat jam nunc Carthaginis arces.
    Massylis regnator erat ditissimus oris,                        170
  Nec nudus virtute, Syphax: quo jura petebant
  Innumerae gentes, extremaque litore Tethys.
  Multa viro terra, ac sonipes, et bellua, terror
  Bellorum, nec non Marti delecta juventus.
  Nec foret, aut ebore, aut solido qui vinceret auro,              175
  Gaetulisve magis fucaret vellus ahenis.
  Has adjungere opes avidus, reputansque laborem,
  Si vertat rex ad Poenos, dare vela per altum
  Imperat, atque animo jam tum Africa bella capessit.
  Verum ubi perventum, et portus tenuere carinae,                  180
  Jam, trepida fugiens per proxima litora puppe,
  Hasdrubal adflictis aderat nova foedera quaerens
  Rebus, et ad Tyrios Massylia signa trahebat.
    Audito, pariter populorum in regna duorum
  Advenisse duces, qui tota mole laborent,                         185
  Disceptentque armis, terrarum uter imperet orbi,
  Celsus mente Syphax adciri in tecta benigne
  Imperat, et tanto regni se tollit honore.
  Tum laetos volvens oculos adversa per ora,
  Sic Latium adfatur juvenem, ac prior incipit ultro:              190
    "Quam te, Dardanida pulcherrime, mente serena
  Adcipio, intueorque libens! quamque ora recordor
  Laetus Scipiadae: revocat tua forma parentem.
  Nam repeto, Herculeas Erythia ad litora Gades
  Quum studio pelagi et spectandis aestibus undae                  195
  Venissem, magnos vicina ad flumina Baetis
  Ductores miro quondam me cernere amore.
  Tum mihi dona viri praeda delecta tulere,
  Arma simul, regnoque meo tum cognita primum
  Cornipedum frena, atque arcus, quis cedere nostra                200
  Non norunt jacula, et veteres tribuere magistros
  Militiae, qui dispersas sine lege catervas
  Vestro formarent ritu ad certamina Martis.
  Ast ego, quum nostra (in nostris quae copia regnis)
  Nunc auri ferrem, nivei nunc munera dentis,                      205
  Nil valui precibus; solos sibi cepit uterque,
  Quos cohibebat ebur vaginae sectilis, enses.
  Quare, age, laetus habe nostros intrare penates,
  Ac, mea quando adfert Libycum fortuna per undas
  Ductorem, facili, quae dicam, percipe mente.                     210
  Et vos, qui Tyriae regitis Carthaginis arces,
  Hasdrubal, huc aures, huc, quaeso, advertite sensus.
    "Quanta per Ausonios populos torrentibus armis
  Tempestas ruat, et Latio suprema minetur,
  Utque bibant Tyrium bis quinos saeva per annos                   215
  Sicana nunc tellus, nunc litora Hibera cruorem,
  Cui nescire licet? quin ergo tristia tandem
  Considunt bella, et deponitis arma volentes?
  Tu Libya, tu te, Ausonia, cohibere memento.
  Haud deformis erit vobis ad foedera versis                       220
  Pacator mediusque Syphax." Subjungere plura
  Non passus, gentis morem arbitriumque Senatus
  Scipio demonstrat; vanique absistere coepti
  Spe jubet, et Patres docet haec expendere solos.
  Suadendi modus hic: quodque est de parte diei                    225
  Exacti super, ad mensas et pocula vertunt.
  Atque, epulis postquam finis, dant corpora somno,
  Et dura in noctem curarum vincula solvunt.
    Jamque novum terris pariebat limine primo
  Egrediens Aurora diem, stabulisque subibant                      230
  Ad juga solis equi, necdum ipse adscenderat axem,
  Sed prorupturis rutilabant aequora flammis:
  Exigit e stratis corpus, vultuque sereno
  Scipio contendit Massyli ad limina regis.
  Illi mos patrius fetus nutrire leonum,                           235
  Et catulis rabiem atque iras expellere alendo.
  Tum quoque fulva manu mulcebat colla jubasque,
  Et fera tractabat ludentum interritus ora.
  Dardanium postquam ductorem adcepit adesse,
  Induitur chlamydem, regnique insigne vetusti                     240
  Gestat laeva decus: cinguntur tempora vitta
  Albente, ac lateri de more adstringitur ensis.
  Hinc in tecta vocat, secretisque aedibus hospes
  Sceptrigero cum rege pari sub honore residunt.
    Tum prior his infit terrae pacator Hiberae:                    245
  "Prima mihi, domitis Pyrenes gentibus, ire
  Ad tua regna fuit properantem et maxima cura,
  O sceptri venerande Syphax; nec me aequore saevus
  Tardavit medio pontus: non ardua regnis
  Quaesumus aut inhonora tuis; conjunge Latinis                    250
  Unanimum pectus, sociusque adcede secundis.
  Non tibi Massylae gentes, extentaque tellus
  Syrtibus, et latis proavita potentia campis
  Amplius adtulerint decoris, quam Romula virtus
  Certa juncta fide, et populi Laurentis honores.                  255
  Cetera quid referam? non ullus scilicet ulli
  Aequus Caelicolum, qui Dardana laeserit arma."
    Audivit laeto Massylus et adnuit ore,
  Complexusque virum, "Firmemus prospera, dixit,
  Omina, nec votis Superi concordibus absint,                      260
  Cornigerumque Jovem Tarpeiumque ore vocemus."
  Et simul exstructis cespes subrexerat aris;
  Victimaque admotae stabat subjecta bipenni;
  Quum subito abruptis fugiens altaria taurus
  Exsiluit vinclis, mugituque excita late                          265
  Inplevit tecta, et, fremitu suspiria rauco
  Congeminans, trepida terrorem sparsit in aula;
  Vittaque, majorum decoramen, fronte sine ullo
  Delapsa adtactu, nudavit tempora regis.
  Talia Caelicolae casuro tristia regno                            270
  Signa dabant, saevique aderant gravia omina fati.
  Hinc fractum bello regem solioque revulsum,
  Tempus erit, quum ducet agens ad templa Tonantis,
  Qui tunc orabat socialia foedera supplex.
  His actis repetit portum, puppesque secundo                      275
  Dat vento, et notis reddit se Scipio terris.
    Concurrere avidae gentes, variosque subacta,
  Pyrene misit populos: mens omnibus una.
  Concordes regem adpellant, regemque salutant.
  Scilicet hunc summum norunt virtutis honorem.                    280
  Sed, postquam miti rejecit munera vultu,
  Ausonio non digna viro, patriosque vicissim
  Edocuit ritus, et Romam nomina regum
  Monstravit nescire pati, tum versus in unam,
  Quae restat, curam, nullo super hoste relicto,                   285
  Et Latios simul, et vulgum Baetisque Tagique
  Convocat, ac medio in coetu sic deinde profatur:
    "Quando ita Caelicolum nobis propensa voluntas
  Adnuit, extremo Libys ut dejectus ab orbe,
  Aut his occideret campis, aut, axe relicto                       290
  Hesperio, patrias exsul lustraret arenas:
  Jam vestra tumulos terra celebrare meorum
  Est animus, pacemque dare exposcentibus umbris.
  Mente favete pari, atque aures advertite vestras.
  Septima quum solis renovabitur orbita caelo,                     295
  Quique armis ferroque valent, quique arte regendi
  Quadrijugos pollent currus, quis vincere planta
  Spes est, et studium jaculis inpellere ventos,
  Adsint, et pulchrae certent de laude coronae.
  Praemia digna dabo, e Tyria spolia incluta praeda;               300
  Nec quisquam nostri discedet muneris expers."
  Sic donis vulgum laudumque cupidine flammat.
    Jamque dies praedicta aderat, coetuque sonabat
  Innumero campus, similatasque ordine justo
  Exsequias rector lacrimis ducebat obortis.                       305
  Omnis Hiber, omnis Latio sub nomine miles
  Dona ferunt, tumulisque super flagrantibus addunt.
  Ipse, tenens nunc lacte, sacro nunc plena Lyaeo
  Pocula, odoriferis adspergit floribus aras.
  Tum manes vocat excitos, laudesque virorum                       310
  Cum fletu canit, et veneratur facta jacentum.
  Inde refert sese circo, et certamina prima
  Inchoat, et rapidos cursus proponit equorum.
  Fluctuat aequoreo fremitu rabieque faventum,
  Carceribus nondum reseratis, mobile vulgus,                      315
  Atque fores oculis et limina servat equorum.
    Jamque, ubi prolato sonuere repagula signo,
  Et toto prima emicuit vix ungula cornu,
  Tollitur in caelum furiali turbine clamor:
  Pronique, ac similes certantibus, ore sequuntur                  320
  Quisque suos currus, magnaque volantibus idem
  Voce loquuntur equis: quatitur certamine circus
  Certantum, ac nulli mentem non abstulit ardor.
  Instant praecipites, et equos clamore gubernant.
  Fulvus, arenosa surgens tellure, sub auras                       325
  Erigitur globus, atque operit caligine densa
  Cornipedumque vias, aurigarumque labores.
  Hic studio furit aeris equi, furit ille magistri.
  Hos patriae favor, hos adcendit nobile nomen
  Antiqui stabuli: sunt, quos spes grata fatiget,                  330
  Et nova ferre jugum cervix: sunt, cruda senectus
  Quos juvet, et longo sonipes spectatus in aevo.
    Evolat ante omnes, rapidoque per aera cursu
  Callaicus Lampon fugit, atque ingentia tranat
  Exsultans spatia, et ventos post terga relinquit.                335
  Conclamant, plausuque fremunt, votique peractam
  Majorem credunt praecepto limite partem.
  At, quis interior cura, et prudentia circi
  Altior, effusas primo certamine vires
  Damnare, et cassis longe increpitare querelis                    340
  Indispensato lassantem corpora nisu:
  "Quo nimius, quo, Cyrne, ruis? (nam Cyrnus agebat)
  Verbera dimitte, et revoca moderatus habenas."
  Heu surdas aures! fertur securus equorum,
  Nec meminit, quantum campi decurrere restet.                     345
    Proximus, a primo distans, quantum aequore currus
  Occupat ipse, loci tantum: sed proximus ibat
  Astur Panchates, patrium frons alba nitebat
  Insigne, et patrio pes omnis concolor albo:
  Ingentes animi, membra haud procera, decusque                    350
  Corporis exiguum; sed tum sibi fecerat alas
  Concitus, atque ibat campo indignatus habenas.
  Crescere sublimem, atque augeri membra putares.
  Cinyphio rector cocco radiabat Hiberus.
    Tertius aequata currebat fronte Peloro                         355
  Caucasus: ipse asper, nec qui cervicis amaret
  Adplausae blandos sonitus, clausumque cruento
  Spumeus admorsu gauderet mandere ferrum.
  At, docilis freni et melior parere, Pelorus
  Non unquam effusum sinuabat devius axem;                         360
  Sed laevo interior stringebat tramite metam.
  Insignis multa cervice, et plurimus idem
  Ludentis per colla jubae; (mirabile dictu!)
  Nullus erat pater: ad Zephyri nova flamina campis
  Vettonum eductum genitrix effuderat Harpe.                       365
  Nobilis hunc Durius stimulabat in aequore currum:
  Caucasus antiquo fidebat Atlante magistro.
  Ipsum Aetola, vago Diomedi condita, Tyde
  Miserat: exceptum Trojana ab origine equorum
  Tradebant, quos Aeneae Simoentis ad undas                        370
  Victor Tydides magnis abduxerat ausis.
  Jamque, fere medium evecti certamine campum,
  In spatia addebant; nisusque adprendere primos
  Panchates animosus equos, super altior ire,
  Et praecedentem jam jamque adscendere currum                     375
  Pone videbatur, curvatisque ungula prima
  Callaicum quatiens pulsabat calcibus axem.
    At postremus Atlas; sed non et segnior ibat
  Postremo Durio: pacis de more putares
  Aequata fronte et concordi currere freno.                        380
  Sensit ut exhaustas, qui proximus ibat, Hiberus
  Callaicas Cyrni vires, nec, ut ante, salire
  Praecipitem currum, et fumantes verbere cogi
  Adsiduo violenter equos, ceu monte procella
  Quum subita ex alto ruit, usque ad colla repente                 385
  Cornipedum protentus, et in capita ardua pendens,
  Concitat ardentem, quod ferret lora secundus,
  Panchaten, vocesque addit cum verbere mixtas:
  "Tene, Astur, certante feret quisquam aequore palmam
  Erepto? consurge, vola, perlabere campum                         390
  Adsuetis velox pennis; decrescit anhelo
  Pectore consumtus Lampon, nec restat hianti,
  Quem ferat ad metas, jam spiritus." Haec ubi dicta,
  Tollit se sonipes, ceu tunc e carcere primo
  Conriperet spatium, et, nitentem obponere curvos                 395
  Aut aequare gradus, Cyrnum post terga relinquit.
  Confremit et caelum, et percussus vocibus altis
  Spectantum circus: fertur sublime per auras
  Altius adtollens cervicem victor ovantem
  Panchates, sociosque trahit prior ipse jugales.                  400
    At postremus Atlas, Durius postremus in orbem
  Exercent artes, laevos nunc adpetit ille
  Conatus, nunc ille premit, certatque subire
  Dexter, et alterni nequidquam fallere tentant;
  Donec, confisus primaevae flore juventae,                        405
  Obliquum Durius conversis pronus habenis
  Obposuit currum, atque eversum propulit axem
  Atlantis senio invalidi, sed justa querentis:
  "Quo ruis? aut quinam hic rabidi certaminis est mos?
  Et nobis et equis letum commune laboras."                        410
  Dumque ea proclamat, perfracto volvitur axe
  Cernuus, ac pariter fusi (miserabile) campo
  Discordes sternuntur equi: quatit aequore aperto
  Lora suis victor, mediaque Pelorus arena
  Surgere nitentem fugiens Atlanta reliquit.                       415
  Nec longum Cyrni defessos prendere currus.
  Hunc quoque, cunctantem et sero moderamina equorum
  Discentem, rapido praetervolat incitus axe:
  Inpellit currum clamor vocesque faventum.
  Jamque etiam dorso atque humeris trepidantis Hiberi              420
  Ora superposuit sonipes, flatusque vapore
  Terga premi, et spumis auriga calescere sentit.
  Incubuit campo Durius, misitque citatos
  Verbere quadrupedes, nec frustra: aequare videtur,
  Aut etiam aequavit juga praecedentia dexter.                     425
    Adtonitus tum spe tanta, "Genitore, Pelore.
  Te Zephyro eductum nunc nunc ostendere tempus.
  Discant, qui pecudum ducunt ab origine nomen,
  Quantum divini praecellat seminis ortus.
  Victor dona dabis, statuesque altaria patri."                    430
  Et, ni successu nimio laetoque pavore
  Proditus elapso foret inter verba flagello,
  Forsan sacrasset Zephyro, quas voverat, aras.
  Tum vero infelix, veluti delapsa corona
  Victoris capiti foret, in se versus ab ira,                      435
  Auratam medio discindit pectore vestem,
  Ac lacrimae simul et questus ad sidera fusi:
  Nec jam subducto parebat verbere currus.
  Pro stimulis dorso quatiuntur inania lora.
    Interea metis, certus jam laudis, agebat                       440
  Sese Panchates, et praemia prima petebat
  Arduus; effusas lenis per colla, per armos
  Ventilat aura jubas: tum, mollia crura superbi
  Adtollens gressus, magno clamore triumphat.
    Par donum solido argento caelata bipennis                      445
  Omnibus, at vario distantia cetera honore.
  Primus equum volucrem, Massyli munera regis
  Haud spernenda, tulit: tulit huic virtute secundus
  E Tyria, quae multa jacet, duo pocula, praeda,
  Aurifero perfusa Tago: villosa leonis                            450
  Terga feri, et cristis horrens Sidonia cassis
  Tertius inde honor: et postremo munere Atlanta,
  Quamvis perfracto senior subsederat axe,
  Adcitum donat ductor, miseratus et aevum
  Et sortem casus: famulus florente juventa                        455
  Huic datur, adjuncto gentilis honore galeri.
    His actis ductor laeta ad certamina plantae
  Invitat, positisque adcendit pectora donis:
  "Hanc primus galeam (hac acies terrebat Hiberas
  Hasdrubal); hunc ensem, cui proxima gloria cursus,               460
  Adcipiet; caeso pater hunc detraxit Hyempsae.
  Tertius extremam tauro solabere palmam.
  Cetera contenti discedent turba duobus
  Quisque ferox jaculis, quae dat gentile metallum."
    Fulgentes pueri Tartessos et Hesperos ora                      465
  Ostendere simul vulgi clamore secundo.
  Hos Tyriae misere domo patria incluta Gades.
  Mox subit, adspersus prima lanugine malas,
  Baeticus: hoc dederat puero cognomen ab amne
  Corduba; et haud parvo certamina laeta fovebat.                  470
  Inde, comam rutilus, sed cum fulgore nivali
  Corporis, inplevit caveam clamoribus omnem
  Eurytus: excelso nutritum colle crearat
  Saetabis, atque aderant trepidi pietate parentes.
  Tum Lamus, et Sicoris, proles bellacis Ilerdae,                  475
  Et Theron potator aquae, sub nomine Lethes
  Quae fluit, inmemori perstringens gurgite ripas.
    Qui postquam adrecti plantis et pectora proni,
  Pulsantesque aestu laudum exsultantia corda,
  Adcepere tuba spatium, exsiluere per auras                       480
  Ocius effusis nervo exturbante sagittis.
  Diversa et studia et clamor, pendentque faventes
  Unguibus; atque suos, ut cuique est gratia, anheli
  Nomine quemque cient: grex inclutus aequore fertur,
  Nullaque tramissa vestigia signat arena.                         485
  Omnes primaevi, flaventiaque ora decori,
  Omnes ire leves, atque omnes vincere digni.
    Extulit, incumbens medio jam limite, gressum
  Eurytus, et primus brevibus, sed primus, abibat
  Praecedens spatiis. Instat non segnius acer                      490
  Hesperos, ac prima stringit vestigia planta
  Progressae calcis: satis est huic esse priori;
  Huic sperare sat est, fieri se posse priorem.
  Acrius hoc tendunt gressus, animique vigore
  Corpora agunt; auget pueris labor ipse decorem.                  495
  Ecce, levi nisu postremoque agmine currens,
  Postquam sat visus sibi concepisse vigoris,
  Celsus inexhaustas effundit turbine vires
  Non exspectato, subitusque erumpit, et auras
  Praevehitur Theron: credas Cyllenida plantam                     500
  Aethereo nexis cursu talaribus ire.
  Jamque hos, jamque illos, populo mirante, relinquit:
  Et modo postremus, nunc ordine tertia palma,
  Hesperon infestat sua per vestigia pressum.
  Nec jam quem sequitur tantum, sed prima coronae                  505
  Spes trepidat tantis venientibus Eurytus alis.
    Quartus sorte loci, sed, si tres ordine servent
  Inceptos cursus, nequidquam vana laborans,
  Tartessos fratrem medio Therone premebat.
  Nec patiens ultra tollit sese aequore Theron                     510
  Igneus, et plenum praetervolat Hesperon irae.
  Unus erat super, et metae propioribus aegros
  Urebat finis stimulis: quascumque reliquit
  Hinc labor, hinc penetrans pavor in praecordia vires,
  Dum sperare licet, brevia ad conamina uterque                    515
  Advocat: aequantur cursus; pariterque ruebant.
  Et forsan gemina meruissent praemia palma,
  Pervecti simul ad metas, ni, terga secutus
  Theronis, fusam late per lactea colla
  Hesperos ingenti tenuisset saevus ab ira,                        520
  Traxissetque comam: tardato laetus ovansque
  Eurytus evadit juvene, atque ad praemia victor
  Emicat, et galeae fert donum insigne coruscae.
  Cetera promisso donata est munere pubes,
  Intonsasque comas viridi redimita corona                         525
  Bina tulit patrio quatiens hastilia ferro.
    Hinc graviora virum certamina, comminus ensis
  Destrictus, bellique feri simulacra cientur.
  Nec, quos culpa tulit, quos crimina noxia vitae,
  Sed virtus animusque ferox ad laudis amorem,                     530
  Hi crevere pares ferro; spectacula digna
  Martigena vulgo, suetique laboris imago.
  Hos inter gemini (quid jam non regibus ausum?
  Aut quod jam regnis restat scelus?) inpia Circo
  Innumero fratres, cavea damnante furorem,                        535
  Pro sceptro armatis inierunt praelia dextris.
  Is genti mos dirus erat; patriumque petebant
  Orbati solium lucis discrimine fratres.
    Concurrere animis, quantis confligere par est,
  Quos regni furor exagitat; multoque cruore                       540
  Exsatiata simul portantes corda sub umbras
  Obcubuere: pari nisu per pectora adactus
  Intima descendit mucro; superaddita saevis
  Ultima vulneribus verba; et, convicia volvens,
  Dirus in invitas effugit spiritus auras.                         545
  Nec manes pacem passi; nam corpora junctus
  Una quum raperet flamma rogus, inpius ignis
  Dissiluit, cineresque simul jacuisse negarunt.
    Cetera distincto donata est munere turba,
  Ut virtus et dextra fuit: duxere juvencos,                       550
  Inpressis dociles terram proscindere aratris:
  Duxere adsuetos lustra exagitare ferarum
  Venatu juvenes, quos dat Maurusia praeda.
  Nec non argenti, nec non insignia vestis
  Captivae pretia, et sonipes, et crista nitenti                   555
  Insurgens cono, spolia exuviaeque Libyssae.
    Tum jaculo petiere decus, spectacula Circi
  Postrema, et metae certarunt vincere finem
  Burrus avis pollens, quem misit ripa metalli,
  Qua Tagus auriferis pallet turbatus arenis,                      560
  Et Glagus, insignis ventos anteire lacerto,
  Et, cujus numquam fugisse hastilia cervi
  Praerapida potuere fuga, venator Aconteus,
  Indibilisque, diu laetus bellare Latinis,
  Jam socius, volucresque vagas deprendere nube                    565
  Adsuetus jaculis, idem et bellator, Ilerdes.
  Laus Burri prima, infixit qui spicula metae:
  Est donum serva, albentes invertere lanas
  Murice Gaetulo docta. At, quem proxima honorant
  Praemia, vicinam metae qui propulit hastam,                      570
  Adcepto laetus puero discessit Ilerdes,
  Cui ludus, nullam cursu non tollere damam.
  Tertia palma habuit geminos insignis Aconteus
  Nec timidos agitare canes latratibus aprum.
    Quos postquam clamor plaususque probavit honores,              575
  Germanus ducis atque effulgens Laelius ostro
  Nomina magna vocant laeti manesque jacentum,
  Atque hastas simul effundunt: celebrare juvabat
  Sacratos cineres, atque hoc decus addere ludis.
  Ipse etiam, mentis testatus gaudia vultu,                        580
  Ductor, ut aequavit meritis pia pectora donis,
  Et frater thoraca tulit multiplicis auri,
  Laelius Asturica rapidos de gente jugales,
  Contorquet magnis victricem viribus hastam
  Consurgens, umbrisque dari testatur honorem.                     585
  Hasta volans (mirum dictu!) medio incita campo
  Substitit ante oculos, et terrae infixa cohaesit.
  Tum subitae frondes, celsoque cacumine rami,
  Et latam spargens quercus, dum nascitur, umbram.
  Ad majora jubent praesagi tendere vates;                         590
  Id monstrare Deos, atque hoc portendere signis.
    Quo super augurio, pulsis de litore cunctis
  Hesperio Poenis, ultor patriaeque domusque
  Ausoniam repetit, fama ducente triumphum.
  Nec Latium curis ardet flagrantius ullis,                        595
  Quam juveni Libyam et summos permittere fasces.
  Sed frigens animis, nec bello prospera turba
  Ancipiti senior temeraria coepta vetabant,
  Magnosque horrebant cauta formidine casus.
    Ergo, ubi delato consul sublimis honore                        600
  Ad Patres consulta refert, deturque potestas,
  Orat, delendae Carthaginis, altius orsus
  Hoc grandaeva modo Fabius pater ora resolvit:
  "Haud equidem metuisse queam, satiatus et aevi
  Et decoris, cui tam superest et gloria et aetas,                 605
  Ne credat nos invidiae certamine consul
  Laudibus obtrectare suis: satis incluta nomen
  Gestat fama meum, nec egent tam prospera laude
  Facta nova; verum et patriae, dum vita manebit,
  Deesse nefas, animumque nefas scelerare silendo.                 610
  Bella nova in Libyae moliris ducere terras?
  Hostis enim deest Ausoniae; nec vincere nobis
  Est satis Hannibalem: petitur quae gloria major
  Litore Elissaeo? stimuli si laudis agunt nos,
  Hanc segetem mete: composuit propioribus ausis                   615
  Dignum te Fortuna parem; vult Itala tellus
  Ductoris saevi, vult tandem, haurire cruorem.
  Quo Martem, aut quo signa trahis? restinguere primum est
  Ardentem Italiam: tu fessos obvius hostes
  Deseris, ac septem denudas proditor arces.                       620
    "An, quum tu Syrtim ac steriles vastabis arenas,
  Non dira illa lues notis jam moenibus urbis
  Adsiliet? vacuumque Jovem sine pube, sine armis
  Invadet? quanti, ut cedas, Romamque relinquas
  Emerito, est? tanto perculsi fulmine belli                       625
  Siccine te, ut nuper Capua est adcitus ab alta
  Fulvius, aequoreis Libyae revocabimus oris?
  Vince domi, et trinis moerentem funera lustris
  Ausoniam purga bello: tum tende remotos
  In Garamantas iter, Nasamoniacosque triumphos                    630
  Molire; angustae prohibent nunc talia coepta
  Res Italae: pater ille tuus, qui nomina vestrae
  Addidit haud segnis genti, quum consul Hiberi
  Tenderet ad ripas, revocato milite primus
  Descendenti avide superatis Alpibus ultro                        635
  Obposuit sese Hannibali: tu consul abire
  A victore paras hoste, atque avellere nobis
  Scilicet hoc astu Poenum? si deinde sedebit
  Inpavidus, nec te in Libyam tuaque arma sequetur,
  Capta damnabis consulta inprovida Roma.                          640
  Sed fac turbatum convertere signa, tuaeque
  Classis vela sequi: nempe idem erit Hannibal, idem,
  Cujus tu vallum vidisti e moenibus urbis."
  Haec Fabius: seniorque manus paria ore fremebant.
    Tum contra consul: "Caesis ductoribus olim                     645
  Magnanimis leto gemino, quum tota subisset
  Sidonium possessa jugum Tartessia tellus,
  Non Fabio, non, quis eadem est sententia cordi,
  Quoquam ad opem verso, fateor, primoribus annis
  Excepi nubem belli, solusque ruenti                              650
  Objeci caelo caput, atque in me omnia verti.
  Tum grandaeva manus, puero male credita bella,
  Atque idem hic vates temeraria coepta canebat.
  Dis grates laudemque fero, sub numine quorum
  Gens Trojana sumus; puer ille, et futilis aetas,                 655
  Inbellesque anni, necdum maturus ad arma
  Scipio, restituit terras inlaesus Hiberas
  Trojugenis: pepulit Poenos, solisque secutus
  Extremas ad Atlanta vias, exegit ab orbe
  Hesperio nomen Libyae, nec rettulit urbi                         660
  Signa prius, quam fumantes circa aequora vidit
  Romano Phoebum solventem litore currus.
  Adscivit reges idem: nunc ultimus actis
  Restat Carthago nostris labor: hoc sator aevi
  Jupiter aeterni monet. Hannibali ecce senectus                   665
  Intremit, aut aegros simulat mentita timores,
  Ne finem longis tandem peperisse ruinis
  Sit noster titulus. Certe jam dextera nobis
  Experta, et robur florentibus auximus annis.
    "Ne vero fabricate moras; sed currere sortem                   670
  Hanc sinite ad veterum delenda opprobria cladum
  Quam mihi servavere Dei. Sat gloria cauto
  Non vinci pulchra est Fabio, peperitque sedendo
  Omnia Cunctator nobis: nec Mago, nec Hannon,
  Nec Gisgone satus, nec Hamilcare terga dedissent,                675
  Si segnes clauso traheremus praelia vallo.
  Sidoniusne puer, vix pubescente juventa,
  Laurentes potuit populos et Troia adire
  Moenia, flaventemque sacro cum gurgite Thybrim?
  Et potuit Latium longo depascere bello?                          680
  Nos Libyae terris tramittere signa pigebit?
  Et Tyrias agitare domos? Secura pericli
  Litora lata patent, et opima pace quieta
  Stat tellus; timeat tandem Carthago, timeri
  Adsueta, et nobis, quamvis Oenotria nondum                       685
  Hannibale arva vacent, superesse intelligat arma.
    "Illum ego, quem vosmet cauti consultaque vestra
  In Latio fecere senem, cui tertia large
  Fundenti nostrum ducuntur lustra cruorem,
  Illum ego ad incensas trepidantem et sera paventem               690
  Avertam patriae sedes: an Roma videbit
  Turpia Agenoreae muris vestigia dextrae?
  Carthago inmunis nostros secura labores
  Audiet interea, et portis bellabit apertis?
  Tum vero pulset nostras iterum inprobus hostis                   695
  Ariete Sidonio turres, si templa suorum
  Non ante audierit Rutulis crepitantia flammis."
    Talibus adcensi Patres, fatoque vocante,
  Consulis adnuerunt dictis, faustumque precati
  Ut foret Ausoniae, tramittere bella dederunt.                    700




LIBER DECIMUS SEPTIMUS.


ARGUMENTUM.

Quum inventum esset carmen in libris Sibyllinis inspectis, _hostem
pelli Italia vincique posse, si mater Idaea a Pessinunte Romam
transportata esset_; quumque oraculum Delphicum dedisset responsum,
Deam hospitio excipiendam esse ab eo, qui vir optimus Romae esset:
missa in Phrygiam nave advehitur Cybele, et Scipio Nasica, quem Patres
judicaverant in tota civitate virum bonorum optimum esse, Ostiam ire
jussus obviam Deae, eam adcipit de nave, quae deinde inter cymbalorum
tympanorumque strepitus, saltationes et cantus a matronis per Tiberim
trahitur; 1-22.

Eadem mox in vado fluminis haeret; at Claudia Quinta propalam precata,
ut ita demum se sequeretur, si pudicitia, a multis in dubium vocata,
sibi constaret, facili eam negotio sola movet; 23-45.

Tum laeta spes belli tandem feliciter conficiendi omnium animos tenet,
et Scipio e Sicilia cum classe profectus, mactata victima aquilisque
viam monstrantibus, in Africam trajicit; 46-58.

Expositis ibi copiis, ad Syphacem, qui, ducta in matrimonium
Hasdrubalis filia, a Romanis desciverat ad Poenos, literas dat, quibus
etiam atque etiam monet eum, ne jura hospitii secum, neu cum populo
Romano initae societatis fallat; 59-82.

Quo quum nihil profecisset, castra Numidarum et mapalia arundine texta
noctu incendit; 83-91.

Flamma late effusa uno repente omnia haurit incendio, et rex ipse vix
e somno expergefactus a satellite effugit; 92-108.

Mox Syphax, ira, pudore precibusque conjugis motus, residuam
juventutem excit ex regno, et Hasdrubali junctus concitato inpetu in
Romanos incurrit: at, equo graviter icto effusus, vivus capitur;
109-145.

Quo facto Hasdrubal cum reliquiis Numidarum Poenorumque iterum fugam
capessit, jamque omnis spes Carthaginis sita est in Hannibale, ad quem
propere senatus mittendos censet, qui ex Italia eum arcessant;
146-157.

Is quum somnio perterritus surrexisset, de summo patriae periculo
certior fit per legatos, ac frendens indignatur, nunc auxilium
inplorari suum ab iis, a quibus ipse nec subplemento nec pecunia
adjutus esset: 158-200.

Terram tamen hostilem, etsi invitus moestusque, relinquit, nec Romani
duces discessum ejus remorantur; 201-217.

Enimvero ubi vix in altum evectus e conspectu Italiae aufertur, illuc
redeundi Romamque obpugnandi consilia agitat; 218-235.

Iis desistit, acerrima tempestate a Neptuno commota, qua saeviente
tristem lamentatur sortem suam; 236-282.

Veneris autem interventu ira Neptuni ventique remittunt, et Hannibal
classem adpellit ad Libyam, ubi castris Scipionis sua obponit;
283-291.

Tum acie utrimque instructa Hannibal concionem ad milites habet, qua
ad virtutem eos acuit, et res in Italia gestas, tot duces Romanos, tot
exercitus occidione occisos, et sua cuique decora, ubi ad insignem
alicujus pugnae memoria militem venit, refert; 292-337.

Romani contra milites morae inpatientes signum praelii committendi
poscunt; 338-340.

Magna haec rerum molimina procul e nubibus moesto vultu lustrat Juno,
quam Jupiter exhortatur, ut tandem aliquando Poenos adjuvare desinat,
neque amplius fini hujus belli imperioque Romanorum, quod fato fixum
sit, inferat moram; 341-356.

Respondet Juno, se non eo consilio pugnam contemplari, ut fata mutare
et trahere bellum conetur, sed id unum petere a conjuge ac fratre, ut
neque Hannibalem perire vel vivum capi, neque Carthaginem dirui
patiatur; 357-369.

His precibus cedit Jupiter et sorori hanc veniam dat, ut Hannibalem
praesenti eripiat periculo, sed docet quoque in fatis ita esse, ut ille
nunquam repetat Italiam, et Carthago mox ab alio Scipione exscindatur;
370-384.

Dum fata pandit rex deorum, in supremum de imperio orbis terrarum
certamen descendunt duorum opulentissimorum populorum duo longe
clarissimi duces, duo fortissimi exercitus, multa ante parta decora
aut cumulaturi eo die, aut eversuri; 385-405.

Hastis primo inpetu effusis, res gladiis geritur, et Masinissa, acer
juvenis, in Macedonum legionem incursans viam facit Romanis, in
turbatos submotosque gradum inferentibus; 406-431.

Laelius etiam Bruttios milites, Hannibalem ex Italia decedentem
sequutos, acerrime increpat et in fugam vertit; 432-443.

Aciem vero inclinatam restituit Hannibal, caesisque Herio ac Pleminio
fratribus, reliquos hostes profligat; 444-478.

Alia campi parte Scipio Poenos, usu militiae famaque rerum gestarum
Romanis pares, ingenti clade prosternit, et terrorem addit perculsis;
479-508.

Mox ipsum quaerit Hannibalem, et ad certamen singulare provocat;
509-521.

Sollicita de ejus vita Juno periculum propulsat, objecta illi falsa
Scipionis imagine; 522-533.

Eam Hannibal infesta petit hasta, et fugientem persequitur, donec
procul a praelio simulacrum repente oculis ipsius subducitur; 534-547.

Ubi dolum sibi a Deo aliquo nexum esse sentit, furibundus repetit
campum sed equus febri, a Junone ipsi inmissa, conreptus subito
conlabitur; 548-557.

Tum Poenus iterum inlusus et instinctus furore necem sibi consciscere
in animum inducit; 558-566.

Juno autem, in formam habitumque pastoris mutata, et similans, se
erranti proximam ad Scipionem viam monstraturam esse, longius eum a
campo removet; 567-580.

Interea Poeni, ducem suum vel periisse, vel spe omni abjecta acie
excessisse rati, pavidi terga vertunt, et per patentem circa campum
late fuga sparguntur; 581-596.

Hannibalem vero fessum Juno ad tumulum propinquum ducit, in quo omnis
pugnae stragisque facies ante oculos ei versatur; 597-604.

Tandem et ipse, Romanis colli adpropinquantibus, at ne nunc quidem
sine fastu ac minis, fugientibus inmistus montium latebras quaerit;
605-617.

Ita praelio belloque finito conditiones pacis conveniunt, et Scipio
Romam profectus non modo primus imperator nomine devictae a se gentis
ac terrae nobilitatur, sed etiam triumpho omnium clarissimo urbem
invehitur; 618-628.

Currum ejus praecedunt Syphax et Hannon cum reliquis captivis, et
tabulae victorum regum, populorum, terrarum, urbium, fluminumque in
ferculis praeferuntur: tum Scipio ipse, Bacchi Herculisque instar,
insignis habitu ac ore invehitur curru, et, velut alter Romulus aut
Camillus, laudibus in caelum tollitur; 629-654.


  Hostis ut Ausoniis discederet advena terris,
  Fatidicae fuerant oracula prisca Sibyllae,
  Caelicolum Phrygia genetricem sede petitam
  Laomedonteae sacrandam moenibus urbis:
  Advectum exciperet numen, qui, lectus ab omni                      5
  Concilio Patrum, praesentis degeret aevi
  Optimus: heu nomen melius majusque triumphis!
  Jamque petita aderat, Latia portante Cybebe
  Puppe, adque os amnis, magno censente Senatu,
  Obvius adcitis properabat Scipio sacris,                          10
  Qui, genitus patruo ductoris ad Africa bella
  Tunc lecti, multa fulgebat imagine avorum.
  Isque ubi longinquo venientia numina ponto
  Adcepit supplex palmis, Tuscique sonora
  Thybridis adducit sublimis ad ostia puppim,                       15
  Femineae tum deinde manus subiere, per amnem
  Quae traherent celsam religatis funibus alnum.
    Circum arguta cavis tinnitibus aera, simulque
  Certabant rauco resonantia tympana pulsu;
  Semivirique chori, gemino qui Dindyma monte                       20
  Casta colunt; qui Dictaeo bacchantur in antro;
  Quique Idaea juga et lucos novere silentes.
  Hos inter fremitus ac laeto vota tumultu,
  Substitit adductis renuens procedere vinclis
  Sacra ratis, subitisque vadis inmobilis haesit.                   25
  Tum puppe e media magno clamore sacerdos,
  "Parcite pollutis contingere vincula palmis,
  Et procul hinc, moneo, procul hinc, quaecumque profanae,
  Ferte gradus, nec vos casto miscete labori;
  Dum satis est monuisse Deae: quod si qua pudica                   30
  Mente valet, si qua inlaesi sibi corporis adstat
  Conscia, vel sola subeat pia munera dextra."
    Hic, prisca ducens Clausorum ab origine nomen,
  Claudia, non aequa populi mala credita fama,
  In puppim versis palmisque oculisque profatur:                    35
  "Caelicolum genitrix, numen, quod numina nobis
  Cuncta creas, cujus proles terramque, fretumque,
  Sideraque, et manes regnorum sorte gubernant,
  Si nostrum nullo violatum est crimine corpus,
  Testis, Diva, veni, et facili me absolve carina."                 40
  Tum secura capit funem; fremitusque leonum
  Audiri visus subito, et graviora per auras
  Nulla pulsa manu sonuerunt tympana Divae.
  Fertur prona ratis (ventos inpellere credas),
  Contraque adversas ducentem praevenit undas.                      45
  Extemplo major cunctis spes pectora mulcet,
  Finem armis tandem, finemque venire periclis.
    Ipse alacer Sicula discedens Scipio terra
  Abscondit late propulsis puppibus aequor,
  Cui numen pelagi placaverat hostia taurus,                        50
  Jactaque caeruleis innabant fluctibus exta.
  Tunc a sede Deum purumque per aethera lapsae
  Armigerae Jovis ante oculos coepere volucres
  Aequoreas monstrare vias, ac ducere classem.
  Augurium clangor laetum dabat: inde, secuti                       55
  Tantum progressos liquida sub nube volatus,
  Quantum non frustra speculantum lumina servant,
  Litora Agenoreae tenuerunt perfida terrae.
    Nec segnis, tanta in semet veniente procella,
  Africa terribilem magno sub nomine molem                          60
  Regis opes contra et Massyla paraverat arma:
  Spesque Syphax Libycis una, et Laurentibus unus
  Terror erat: campos pariter vallesque refusas
  Litoraque inplerat, nullo decorare tapete
  Cornipedem Nomas adsuetus, densaeque per auras                    65
  Condebant jaculis stridentibus aethera nubes.
  Inmemor is dextraeque datae junctique per aras
  Foederis, et mensas testes, atque hospita jura,
  Fasque, fidemque simul, pravo mutatus amore,
  Ruperat, atque toros regni mercede pararat.                       70
  Virgo erat eximia specie claroque parente,
  Hasdrubalis proles: thalamis quam cepit ut altis,
  Ceu face subcensus prima taedaque jugali,
  Vertit opes gener ad Poenos, Latiaeque soluto
  Foedere amicitiae, dotalia transtulit arma.                       75
    Sed non Ausonio curarum extrema Syphacem
  Ductori monuisse fuit, missique minantur,
  Stet regno, reputet Superos, pacta hospita servet:
  Longe conjugia, ac longe Tyrios Hymenaeos
  Inter Dardanias acies fore; sanguine quippe,                      80
  Si renuat, blando nimium facilique marito
  Statura obsequia et thalami flagrantis amores.
    Sic Latius permixta minis, at cassa movebat
  Ductor; nam surdas conjux obstruxerat aures.
  Ergo, asper monitis frustra nitentibus, enses                     85
  Advocat, et, castas polluti foederis aras
  Testatus, varia Martem movet inpiger arte.
    Castra, levi calamo cannaque intecta palustri,
  Qualia Maurus amat dispersa mapalia pastor,
  Adgreditur, furtum armorum tutantibus umbris,                     90
  Ac tacita spargit celata incendia nocte.
  Inde, ubi conlecti rapidam diffundere pestem
  Coeperunt ignes, et se per pinguia magno
  Pabula ferre sono, clare exspatiantur in auras,
  Et frenos volucri propellunt lumine flammae.                      95
  It totis inimica lues cum turbine castris,
  Atque alimenta vorat strepitu Vulcanus anhelo
  Arida, et ex omni manant incendia tecto.
  Sentitur plerisque prius, quam cernitur, ignis
  Excitis somno, multorumque ora vocantum                          100
  Auxilium invadunt flammae: fluit undique victor
  Mulciber; et rapidis amplexibus arma virosque
  Conripit: exundat pestis, semiustaque castra
  Ardenti volitant per nubila summa favilla.
    Ipsius ingenti regis tentoria saltu                            105
  Lugubre increpitans late circumvolat ardor;
  Hausissetque virum, trepidus ni clade satelles
  E somno ac stratis rapuisset multa precantem.
  Verum, ubi mox juncto sociarant aggere vires
  Massylus Tyriusque duces, adcitaque regno                        110
  Lenierat pubes infaustae vulnera noctis,
  Ira, pudorque dabant, et conjux, tertius ignis,
  Inmanes animos; adflataque barbarus ora
  Castrorum flammis, et se velamine nullo
  Vix inter trepidas ereptum ex hoste catervas                     115
  Frendebat minitans: sed enim non luce Syphacem,
  Nec claro potuisse die, nec sole tuente,
  A quoquam vinci: jactarat talia vecors;
  Sed jam claudebat flatus, nec plura sinebat
  Atropos; et tumidae properantur stamina linguae.                 120
    Namque, ubi prosiluit castris, ceu turbidus amnis,
  Qui, silvas ac saxa trahens, per devia praeceps
  Volvitur, et ripas spumanti gurgite laxat,
  Ante omnes praevectus equo, trahit agmina voce.
  Contra nava manus Rutuli, celsusque ruebat                       125
  Viso rege procul raptis exercitus armis.
  Ac sibi quisque, "Videsne, videsne, ut in agmine primo
  Massylus volitet, deposcens praelia, rector?
  Fac nostrum hoc, mea dextra, decus: violavit et aras
  Caelicolum, et casti ductoris foedera rupit.                     130
  Sit satis hunc castris semel effugisse crematis."
  Sic secum taciti, et certatim spicula fundunt.
  Prima in cornipedis sedit spirantibus ignem
  Naribus hasta volans, erexitque ore cruento
  Quadrupedem, elatis pulsantem calcibus auras.                    135
  Corruit asper equus, confixaque cuspide membra
  Huc illuc jactans, rectorem prodidit hosti.
  Invadunt, vanumque fugae, atque adtollere fessos
  Adnitentem artus, revocato a vulnere telo,
  Conripiunt: tum vincla viro manicaeque (pudendum)                140
  Addita, et, exemplum non unquam fidere laetis,
  Sceptriferas arta palmas vinxere catena.
    Ducitur ex alto dejectus clumine regni,
  Qui modo sub pedibus terras, et sceptra, patensque
  Litora ad Oceani sub nutu viderat aequor.                        145
  Prostratis opibus regni Phoenissa metuntur
  Agmina, et invisus Marti, notusque fugarum
  Vertit terga citus damnatis Hasdrubal ausis.
    Stabat Carthago, truncatis undique membris
  Uni nixa viro, tantoque fragore ruentem                          150
  Hannibal absenti retinebat nomine molem.
  Id reliquum fessos opis auxiliique ciere
  Rerum extrema jubent: huc confugere paventes,
  Postquam se Superum desertos numine cernunt.
  Nec mora: propulsa sulcant vada salsa carina,                    155
  Qui revocent, patriaeque ferant mandata monentis,
  Ne lentus nullas videat Carthaginis arces.
    Quarta Aurora ratem Dauni devexerat oras,
  Et fera ductoris turbabant somnia mentem.
  Namque gravis curis carpit dum nocte quietem,                    160
  Cernere Flaminium, Gracchumque, et cernere Paulum
  Visus erat simul adversos mucronibus in se
  Destrictis ruere, atque Itala depellere terra:
  Omnisque a Cannis, Trasymenique omnis ab undis
  In pontum inpellens umbrarum exercitus ibat.                     165
  Ipse, fugam capiens, notas evadere ad Alpes
  Quaerebat, terraeque ulnis amplexus utrisque
  Haerebat Latiae; donec vis saeva profundo
  Truderet, et rapidis daret absportare procellis.
    His aegrum visis adeunt, mandata ferentes,                     170
  Legati, patriaeque extrema pericula pandunt:
  Massyla ut ruerint arma, ut cervice catenas
  Regnator tulerit Libyae, letoque negato,
  Servetur nova pompa Jovi: Carthago laboret
  Ut trepidi Hasdrubalis, qui rerum agitarit habenas,              175
  Non una concussa fuga: se, triste profatu,
  Vidisse, arderent quum bina in nocte silenti
  Castra, et luceret sceleratis Africa flammis.
  Praerapidum juvenem minitari, Bruttia servet
  Litora dum Poenus, detracturum ignibus atris,                    180
  In quam se referat, patriam, suaque incluta facta.
  Haec postquam dicta, et casus patuere metusque,
  Effundunt lacrimas, dextramque ut numen adorant.
    Audivit torvo obtutu defixus, et aegra
  Expendit tacite cura secum ipse volutans,                        185
  An tanti Carthago foret: sic deinde profatur:
  "O dirum exitium mortalibus! o nihil unquam
  Crescere, nec magnas patiens exsurgere laudes,
  Invidia! eversam jam pridem exscindere Romam,
  Atque aequasse solo potui, traducere captam                      190
  Servitum gentem, Latioque inponere leges.
  Dum sumtus, dumque arma duci, fessosque secundis
  Submisso tirone negant recreare maniplos,
  Dumque etiam Cerere et victu fraudasse cohortes
  Hannoni placet, induitur tota Africa flammis:                    195
  Pulsat Agenoreas Rhoeteia lancea portas.
  Nunc patriae decus, et patriae nunc Hannibal unus
  Subsidium; nunc in nostra spes ultima dextra.
  Vertentur signa, ut Patres statuere; simulque
  Et patriae muros, et te servabimus, Hannon."                     200
    Haec ubi detonuit, celsas e litore puppes
  Propellit, multumque gemens movet aequore classem.
  Non terga est ausus cedentum invadere quisquam,
  Non revocare virum: cuncti praestare videntur,
  Quod sponte abscedat, Superi, tandemque resolvat                 205
  Ausoniam: ventos optant; et litora ab hoste
  Nuda videre sat est: ceu flamina comprimit Auster
  Quum fera, et abscedens reddit mare, navita parco
  Interea voto non auras poscit amicas,
  Contentus caruisse Noto, pacemque quietam                        210
  Pro facili cursu reputat salis. Omnis in altum
  Sidonius visus converterat undique miles;
  Ductor defixos Itala tellure tenebat
  Intentus vultus, manantesque ora rigabant
  Per tacitum lacrimae, et suspiria crebra ciebat.                 215
  Haud secus ac patriam pulsus dulcesque penates
  Linqueret, et tristes exsul traheretur in oras.
    Ut vero adfusis puppes procedere ventis,
  Et sensim coepere procul subsidere montes,
  Nullaque jam Hesperia, et nusquam jam Daunia tellus;             220
  Haec secum infrendens: "Mentisne ego compos, et hoc nunc
  Indignus reditu, qui memet finibus unquam
  Amorim Ausoniae? flagrasset subdita taedis
  Carthago, et potius cecidisset nomen Elissae.
  Quid tunc? sat compos, qui non ardentia tela                     225
  A Cannis in templa tuli Tarpeia, Jovemque
  Detraxi solio? sparsissem incendia montes
  Per septem bello vacuos, gentique superbae
  Iliacum exitium et proavorum fata dedissem.
  Cur porro haec angant? nunc, nunc invadere ferro                 230
  Quis prohibet, rursumque ad moenia tendere gressus?
  Ibo; et, castrorum relegens monimenta meorum,
  Qua via nota mihi est, remeabo Anienis ad undas.
  Flectite in Italiam proras, avertite classem.
  Faxo, ut vallata revocetur Scipio Roma."                         235
    Talibus ardentem furiis Neptunus ut alto
  Prospexit, vertique rates ad litora vidit,
  Quassans caeruleum genitor caput aequora fundo
  Eruit, et tumidum movet ultra litora pontum.
  Extemplo ventos, imbresque, et rupe procellas                    240
  Concitat Aeolias, ac nubibus aethera condit.
  Tum, penitus telo molitus regna tridenti
  Intima, ab occasu Tethyn inpellit et ortu,
  Ac totum Oceani turbat caput. Aequora surgunt
  Spumea, et inlisu scopulus tremit omnis aquarum.                 245
    Primus, se adtollens Nasamonum sedibus, Auster
  Nudavit Syrtim conrepta nubilus unda.
  Insequitur sublime ferens nigrantibus alis
  Abruptum Boreas ponti latus: intonat acer
  Discordi flatu, et partem rapit aequoris, Eurus.                 250
  Hinc rupti reboare poli, atque hinc crebra micare
  Fulmina, et in classem ruere inplacabile caelum.
  Consensere ignes, nimbique, et fluctus, et ira
  Ventorum, noctemque freto inposuere tenebrae.
  Ecce, intorta Noto, veniensque a rupe procella                   255
  Antennae inmugit, stridorque inmite rudentum
  Sibilat, ac similem monti, nigrante profundo,
  Ductoris frangit super ora trementia fluctum.
  Exclamat, volvens oculos caeloque fretoque:
    "Felix, o frater, Divisque aequate cadendo,                    260
  Hasdrubal! egregium fortis cui dextera in armis
  Pugnanti peperit letum, et cui fata dedere,
  Ausoniam extremo tellurem adprendere morsu.
  At mihi Cannarum campis, ubi Paulus, ubi illae
  Egregiae obcubuere animae, dimittere vitam                       265
  Non licitum: vel, quum ferrem in Capitolia flammas,
  Tarpeio Jovis ad manes descendere telo."
    Talia dum maeret, diversis flatibus acta
  In geminum ruit unda latus, puppimque sub atris
  Aequoris aggeribus tenuit, ceu turbine mersam.                   270
  Mox, nigris altae pulsa exundantis arenae
  Vorticibus, ratis aethereas remeavit ad auras,
  Et fluctus supra, vento librante, pependit.
  At geminas Notus in scopulos atque horrida saxa
  Dura sorte rapit (miserandum et triste!) biremes.                275
  Increpuere ictu prorae; tum murice acuto
  Dissiliens sonuit, rupta compage, carina.
  Hic varia ante oculos facies: natat aequore toto
  Arma inter, galeasque virum, cristasque rubentes,
  Florentis Capuae gaza, et seposta triumpho                       280
  Laurens praeda ducis, tripodes, mensaeque Deorum,
  Cultaque nequidquam miseris simulacra Latinis.
    Quum Venus, emoti facie conterrita ponti,
  Talibus adloquitur regem maris: "Hoc satis irae
  Interea, genitor: satis ad majora minarum.                       285
  Cetera parce, precor, pelago: ne tollat acerba
  Hoc Carthago decus, nullo superabile bello
  Progenuisse caput, nostrosque in funera Poeni
  Aeneadas undis totoque eguisse profundo."
  Sic Venus: et tumidi considunt gurgite fluctus;                  290
  Obviaque adversis propellunt agmina castris.
    Dux vetus armorum, scitusque adcendere corda
  Laudibus, ignifero mentes furiabat in iram
  Hortatu, decorisque urebat pectora flammis.
  "Tu mihi Flaminii portas rorantia caesi                          295
  Ora ducis: nosco dextram: tu primus in ictus
  Ingentis Pauli ruis, ac defigis in ossa
  Mucronem; tibi pugnacis gestantur opima
  Marcelli: Gracchusque cadens tibi proluit ensem.
  Ecce manus, quae te pulsantem, belliger Appi,                    300
  Moenia sublimis Capuae de culmine muri
  Excelso fusa moribundum propulit hasta.
  Ecce aliud fulmen dextrae, quo nobile nomen
  Fulvius excepit non unum pectore vulnus.
  Huc prima te siste acie, cui consul in armis                     305
  Crispinus cecidit: me tu comitare per hostes,
  Qui nobis (memini) ad Cannas laetissimus irae
  Servili fers ora ducis subfixa veruto.
    "Cerno flagrantes oculos; vultumque timendum
  Non ipso minus ense tuum, fortissime Poenum                      310
  O juvenis: qualem vidi, quum flumine saevo
  Insignis Trebiae complexum ingentibus ulnis
  Mersisti fundo luctantem vana tribunum.
  At tu, qui gelidas Ticini primus ad undas
  Scipiadae patris tinxisti sanguine ferrum,                       315
  Incepta exsequere, et nati mihi redde cruorem.
  Horrescamne ipsos, veniant ad praelia, Divos,
  Quum stetis turmae, vidi certantia caelo
  Quas juga calcantes summas volitare per Alpes?
  Quum videam, quorum ferro manibusque capaces                     320
  Arsere Argyripae campi, num segnior ibis
  Nunc mihi, qui primus torques in moenia telum
  Dardana, nec nostrae facilis concedere laudi?
    "Te vero, te, te exstimulem; qui fulmina contra,
  Et nimbos, tonitrusque, ac summi numinis iras                    325
  Quum starem, perferre ferox haec vana jubebas
  Nubila, et ante ducem Capitolia celsa petebas?
  Quid vos, quis claro deletum est Marte Saguntum,
  Exhorter, quos nobilitant primordia belli?
  Ut meque et vobis dignum, defendite, quaeso,                     330
  Praeteritas dextrae laudes. Divum ipse favore,
  Vincendoque senex patriam post trina labantem
  Lustra, et non visos tam longa aetate penates,
  Ac natum, et fidae jam pridem conjungis ora,
  Confisus vobis, repeto: non altera restat                        335
  Jam Libye; nec Dardaniis pugna altera restat.
  Certatus nobis hodie dominum adcipit orbis."
  Hannibal haec: sed non patiens remorantia verba
  Ausonius miles, quoties dux coeperat ora
  Solvere ad adfatus, signum pugnamque petebant.                   340
    Haec procul aeria speculantem nube sororem
  Ut vidit Divum genitor, moestosque sub acri
  Obtutu vultus, sic ore effutus amico est:
  "Qui te mentis edunt morsus, da noscere, conjux:
  Num Poeni casus ducis, et Carthaginis angit                      345
  Cura tuae? sed enim reputa tecum ipsa furores
  Sidonios: gentem contra et fatalia regna
  Teucrorum quis erit, quaeso, germana, rebelli
  Fractis foederibus populo modus? Ipsa malorum
  Non plus Carthago tulit, exhausitque laboris,                    350
  Quam pro Cadmea tu exercita gente tulisti.
  Turbasti maria ac terras, juvenemque ferocem
  Inmisti Latio; tremuerunt moenia Romae,
  Perque bis octonos primus fuit Hannibal annos
  Humani generis: tempus componere gentem.                         355
  Ad finem ventum; et claudenda est janua belli."
    Tum supplex Juno: "Neque ego, mutare laborans,
  Quis est fixa dies, pendenti nube resedi:
  Nec revocare acies, bellumve extendere quaero:
  Quae donare potes, quoniam mihi gratia languet,                  360
  Et cecidit jam primus amor, nil fila sororum
  Adversus posco: vertat terga Hannibal hosti,
  Ut placet, et cineres Trojae Carthagine regnent.
  Illud te gemini per mutua pignora amoris
  Et soror et conjux oro, tranare pericla                          365
  Magnanimum patiare ducem, vitamque remittas,
  Neve sinas captum Ausonias perferre catenas.
  Stent etiam contusa malis mea moenia, fracto
  Nomine Sidonio, et nostro serventur honori."
    Sic Juno, et contra breviter sic Jupiter orsus:                370
  "Do spatium muris, ut vis, Carthaginis altae.
  Stent lacrimis precibusque tuis; sed percipe, conjux,
  Quatenus indulsisse vacet: non longa supersunt
  Fata urbi, venietque pari sub nomine ductor,
  Qui nunc servatas evertat funditus arces.                        375
  Aethereas quoque, uti poscis, trahat Hannibal auras,
  Ereptus pugnae: miscere hic sidera ponto,
  Et terras inplere volet redeuntibus armis.
  Novi feta viri bello praecordia; sed lex
  Muneris haec esto nostri: Saturnia regna                         380
  Ne posthac videat, repetat neve amplius unquam
  Ausoniam; nunc instanti raptum avehe leto;
  Ne, si miscebit latis fera praelia campis,
  Romulei nequeas juvenis subducere dextrae."
    Dum statuit fata omnipotens urbique ducique,                   385
  Invadunt acies pugnam, et clamore lacessunt
  Sidera: non alio graviores tempore vidit
  Aut populos tellus, aut, qui patria arma moverent,
  Majores certare duces; discriminis alta
  In medio merces, quidquid tegit undique caelum.                  390
  Ibat Agenoreus praefulgens ductor in ostro,
  Excelsumque caput penna nutante levabat
  Crista rubens, saevus magno de nomine terror
  Praecedit, Latioque micat bene cognitus ensis.
  At contra ardenti radiabat Scipio cocco,                         395
  Terribilem ostentans clipeum, quo patris et una
  Caelarat patrui spirantes praelia dira
  Effigies: flammam ingentem frons alta vomebat.
  Sub tanta cunctis vi telorumque virorumque,
  In ducibus stabat spes et victoria solis.                        400
  Quin etiam, favor ut subigit plerosque metusve,
  Scipio si Libycis esset generatus in oris,
  Sceptra ad Agenoreos credunt ventura nepotes.
  Hannibal Ausonia genitus si sede fuisset,
  Haud dubitant terras Itala in ditione futuras.                   405
    Contremuere aurae, rapido vibrantibus hastis
  Turbine, et horrificam traxere per aethera nubem.
  Inde ensis, propiorque acies, et comminus ora
  Admota, ac dira flagrantia lumina flamma.
  Sternitur in medium contemtrix turba pericli,                    410
  Quae primis se praecipitem tulit obvia telis,
  Gentilemque bibit tellus invisa cruorem.
  Fervidus ingenii Masinissa, et fervidus aevi,
  In primas Macetum turmas inmania membra
  Infert, et jaculo circumvolat alite campum.                      415
  Caerulus haud aliter, quum dimicat, incola Thules
  Agmina falcifero circumvenit arta covino.
  Graia phalanx patrio densarat more catervas,
  Intentisque adstat nulli penetrabilis hastis.
  Inmemor has pacti post foedus in arma Philippus                  420
  Miserat, et quassam refovebat Agenoris urbem.
    Rarescit multo laxatus vulnere miles,
  Atque aperit patulas prostrato corpore late
  Inter tela vias; inrumpit mole ruinae
  Ausonius globus, et perjuria Graia resignat.                     425
  Archemorum Rullus, Teucrum Norbanus, et ambo
  Mantua labenti genitrix dimiserat aevo.
  Obtruncat Samium bellacis dextra Caleni.
  At Clytium Selius, Pellaeum et vana tumentem
  Ad nomen patriae Clytium; sed gloria Pellae                      430
  Haud valuit misero defendere Daunia tela.
    Saevior his Latios vastabat Bruttia signa
  Laelius increpitans: "Adeone Oenotria tellus
  Detestanda fuit, quam per maria aspera, perque
  Insanos Tyrio fugeretis remige fluctus?                          435
  Sed fugisse satis fuerit. Latione cruore
  Insuper externas petitis perfundere terras?"
    Haec dicens Silarum, meditantem in praelia, telo
  Praevenit: hasta volans imo sub gutture sedit,
  Et vitae vocisque vias simul incita clausit.                     440
  Virgilio Caudinus, acerbo Sarris Amano
  Sternitur: adcendunt iras vultusque virorum,
  Armorumque habitus noti, et vox consona linguae.
  Quos ubi nudantes conspexit Hamilcare cretus
  Terga fuga, "state, ac nostram ne prodite gentem,"               445
  Vociferans subit, et convertit praelia dextra.
  Qualis in aestiferis Garamantum feta veneno
  Adtollit campis ferventi pastus arena
  Colla Paraetonius serpens, lateque per auras
  Undantem torquet perfundens nubila tabem.                        450
    Continuo infesta portantem cuspide vulnus
  Inpedit antevolans Herium; cui nobile nomen
  Marrucina domus, clarumque Teate ferebat.
  Atque illi magnum nitenti, et laudibus hostis
  Adrecto, capuli ad finem manus ilia fodit,                       455
  Quaerebatque miser morienti lumine fratrem,
  Quum juvenis subit, et, leto stimulatus acerbo,
  Pleminius saevum mucronem ante ora coruscat,
  Ac fratrem magno minitans clamore reposcit.
    Huic proles Barcae: "Germanum reddere vero                     460
  Si placet, haud renuo: maneant modo foedera nostra,
  Hasdrubalem revocare umbris: egone aspera ponam
  Unquam in Romanos odia? aut mansuescere corda
  Nostra sinam? parcamque viro, quem terra crearit
  Itala? tum manes inimicos aede repellat                          465
  Aeterna, socioque abigat me frater Averno."
  Sic ait, et clipei propulsum pondere toto,
  Lubrica qua tellus lapsantis sanguine fratris
  Fallebat nisus, prosternit, et occupat ense.
  Extendit labens palmas, Heriumque jacentem                       470
  Amplexus, juncta lenivit morte dolorem.
  Tum Libys invadit mixtae certamina turbae,
  Convertitque ruens per longum hostilia terga:
  Ut quum fulminibus permixta tonitrua mundum
  Terrificant, summique labat domus alta parentis,                 475
  Omne hominum in terris trepidat genus; ipsaque ob ora
  Lux atrox micat, et praesens adstare viritim
  Creditur intento perculsis Jupiter igne.
    Parte alia, ceu sola forent discrimina campo,
  Qua miscebat agens truculentus Scipio Martem,                    480
  Aspera pugna novas varia sub imagine leti
  Dat formas. Hic ense jacet prostratus adacto;
  Hic saxo perfracta gemit lacrimabilis ossa;
  Ast hos (turpe) pavor fusos projecit in ora;
  Horum adversa dedit Gradivo pectora virtus.                      485
  Ipse super strages ductor Rhoeteius instat;
  Qualis apud gelidum currus quatit altior Hebrum,
  Et Geticas solvit ferventi sanguine Mavors
  Laetus caede nives, glaciemque Aquilonibus actam
  Perrumpit stridens sub pondere belliger axis.                    490
    Jamque ardore truci lustrans fortissima quaeque
  Nomina obit ferro: claris spectata per orbem
  Stragibus obcumbit late inter tela juventus.
  Qui muros rapuere tuos, miserasque nefandi
  Principium belli fecere, Sagunte, ruinas;                        495
  Qui sacros, Trasymene, lacus, Phaethontia quique
  Polluerant tabo stagna; ac fiducia tanta
  Quos tulit, ut Superum regi soliumque domosque
  Irent direptum, mactantur comminus uno
  Exitio; redduntque animas, temerata ferebant                     500
  Qui secreta Deum, et primo reserasse negatas
  Gressibus humanis Alpes: formidinis hujus
  Plena acies propere retro exanimata ruebat.
  Haud secus, ac tectis urbis Vulcania pestis
  Quum sese infundit, rapidusque incendia flatus                   505
  Ventilat, et volucres spargit per culmina flammas:
  Adtonitum erumpit subita formidine vulgus,
  Lateque ut capta passim trepidatur in urbe.
    Verum ubi cunctari taedet dispersa virorum
  Praelia sectantem, et leviori Marte teneri,                      510
  Omnes in caussam belli auctoremque malorum
  Vertere jam vires tandem placet. Hannibal unus
  Dum restet, non, si muris Carthaginis ignis
  Subdatur, caesique cadant exercitus omnis,
  Profectum Latio: contra, si concidat unus,                       515
  Nequidquam fore Agenoreis cuncta arma virosque.
  Illum igitur lustrans circumfert lumina campo,
  Rimaturque ducem: juvat in certamina summa
  Ferre gradum, cuperetque viro concurrere, tota
  Spectante Ausonia; celsus clamore feroci                         520
  Provocat increpitans hostem, et nova praelia poscit.
    Quas postquam audivit voces conterrita Juno,
  Ne Libyci ducis inpavidas ferrentur ad aures,
  Effigiem informat Latiam, propereque coruscis
  Adtollit cristis: addit clipeumque jubasque                      525
  Romulei ducis, atque humeris inponit honorem
  Fulgentis saguli: dat gressum habitusque cientis
  Praelia, et audaces adicit sine corpore motus.
  Tum par effigies fallacis imagine vana
  Cornipedis moderanda cito per devia passu                        530
  Belligerae datur ad speciem certaminis umbrae.
  Sic Poeni ducis ante oculos exsultat, et ultro
  Scipio Junoni similatus tela coruscat.
  At, viso laetus rectore ante ora Latino,
  Et tandem propius sperans ingentia, Poenus                       535
  Quadrupedi citus inponit velocia membra,
  Et jacit adversam properati turbinis hastam.
    Dat terga, et, campo fugiens, volat ales imago,
  Tramittitque acies: tum vero, ut victor, et alti
  Jam compos voti, ferrata calce cruentat                          540
  Cornipedem, et largas Poenus quatit asper habenas.
  "Quo fugis, oblitus nostris te cedere regnis?
  Nulla tibi Libyca latebra est, o Scipio, terra."
  Haec ait, et stricto sequitur mucrone volantem,
  Donec longinquo frustratum duxit in arva                         545
  Diversa spatio procul a certamine pugnae.
  Tum fallax subito simulacrum in nubila cessit.
    Fulmineus ductor, "Quisnam se lumine caeco
  Composuit nobis, inquit, Deus? aut latet idem
  Cur monstro? tantumne obstat mea gloria Divis?                   550
  Sed non avelles unquam, quicumque secundus
  Caelicolum stas Ausoniae, non artibus hostem
  Eripies verum nobis." Frena inde citati
  Convertit furibundus equi, campumque petebat,
  Quum subitae occulto pestis conlapsa tremore                     555
  Cornipedis moles ruit, atque efflavit anhelo
  Pectore, Junonis curis, in nubila vitam.
  Tum vero inpatiens, "Vestra est haec altera, vestra
  Fraus, inquit, Superi: non fallitis: aequore mersum
  Texissent scopuli, pelagusque hausisset et undae.                560
  Anne huic servabar leto? Mea signa secuti,
  Quis pugnae auspicium dedimus, caeduntur; et absens
  Adcipio gemitus vocesque et verba vocantum
  Hannibalem; quis nostra satis delicta piabit
  Tartareus torrens?" Simul haec fundebat, et una                  565
  Spectabat dextram, ac leti fervebat amore.
    Tum Juno, miserata virum, pastoris in ora
  Vertitur, ac silvis subito procedit opacis,
  Atque his adloquitur versantem ingloria fata:
  "Quaenam te silvis adcedere caussa subegit                       570
  Armatum nostris? num dura ad praelia tendis,
  Magnus ubi Ausoniae reliquos domat Hannibal armis?
  Si velox gaudes ire, et compendia grata
  Sunt tibi, vicino in medios te tramite ducam."
  Adnuit, atque onerat promissis pectora largis                    575
  Pastoris, Patresque docet Carthaginis altae
  Magna repensuros, nec se leviora daturum.
  Praecipitem et vasto superantem proxima saltu
  Circumagit Juno, et, fallens regione viarum,
  Non gratam invito servat celata salutem.                         580
    Interea Cadmea manus, deserta pavensque,
  Non ullum Hannibalem, nusquam certamina cernit
  Saevi nota ducis: pars ferro obcumbere credunt,
  Pars damnasse aciem, et Superis cessisse sinistris.
  Ingruit Ausonius, versosque agit aequore toto                    585
  Rector, jamque ipsae trepidant Carthaginis arces.
  Inpletur terrore vago cuncta Africa pulsis
  Agminibus, volucrique fuga sine more ruentes
  Tendunt adtonitos extrema ad litora cursus,
  Ac Tartessiacas profugi sparguntur in oras:                      590
  Pars Batti petiere domos, pars flumina Lagi.
  Sic ubi, vi caeca tandem devictus, ad astra
  Evomuit pastos per secula Vesbius ignes,
  Et pelago et terris fusa est Vulcania pestis,
  Videre Eoi (monstrum admirabile!) Seres                          595
  Lanigeros cinere Ausonio canescere lucos.
    At fessum tumuto tandem regina propinquo
  Sistit Juno ducem, facies unde omnis, et atrae
  Adparent admota oculis vestigia pugnae.
  Qualem Gargani campum, Trebiaeque paludem,                       600
  Et Tyrrhena vada, et Phaethontis viderat amnem
  Strage virum undantem; talis (miserabile visu!)
  Prostratis facies aperitur dira maniplis.
  Tum superas Juno sedes turbata revisit.
  Jamque propinquabant hostes, tumuloque subibant,                 605
  Quum secum Poenus: "Caelum licet omne soluta
  In caput hoc compage ruat, terraeque dehiscant,
  Non ullo Cannas abolebis, Jupiter, aevo;
  Decedesque prius regnis, quam nomina gentes
  Aut facta Hannibalis sileant: nec deinde relinquo                610
  Securam te, Roma, mei; patriaeque superstes
  Ad spes armorum vivam tibi; nam modo pugna
  Praecellis, resident hostes: mihi satque superque,
  Ut me Dardaniae matres atque Itala tellus,
  Dum vivam, exspectent, nec pacem pectore norint."                615
  Sic rapitur, paucis fugientum mixtus, et altos
  Inde petit retro montes tutasque latebras.
    Hic finis bello: reserantur protinus arces
  Ausonio jam sponte duci. Jura inproba ademta,
  Armaque, et incisae leges, opibusque superbis                    620
  Vis fracta, et posuit gestatas bellua turres.
  Excelsae tum saeva rates spectacula Poenis
  Flammiferam adcepere facem, subitaque procella
  Arserunt maria, atque expavit lumina Nereus.
    Mansuri compos decoris per secula rector,                      625
  Devictae referens primus cognomina terrae,
  Securus sceptri, repetit per caerula Romam,
  Et patria invehitur sublimi tecta triumpho.
  Ante Syphax, feretro residens, captiva premebat
  Lumina, et auratae servabant colla catenae.                      630
  Hic Hannon, clarique genus Phoenissa juventa,
  Et Macetum primi, atque incocti corpora Mauri,
  Tum Nomades, notusque sacro, quum lustrat arenas,
  Hammoni Garamas, et semper naufraga Syrtis.
    Mox victas tendens Carthago ad sidera palmas                   635
  Ibat, et effigies orae jam lenis Hiberae,
  Terrarum finis Gades, ac laudibus olim
  Terminus Herculeis Calpe, Baetisque lavare
  Solis equos dulci consuetus fluminis unda:
  Frondosumque apicem subigens ad sidera mater                     640
  Bellorum fera Pyrene, nec mitis Hiberus,
  Quum simul inlidit ponto, quos adtulit, amnes.
  Sed non ulla magis mentesque oculosque tenebat,
  Quam visa Hannibalis campis fugientis imago.
  Ipse, adstans curru, atque auro decoratus et ostro,              645
  Martia praebebat spectanda Quiritibus ora.
  Qualis odoratis descendens Liber ab Indis
  Egit pampineos frenata tigride currus.
  Aut quum Phlegraeis, confecta mole Gigantum,
  Incessit campis tangens Tirynthius astra.                        650
  Salve, invicte parens, non concessure Quirino
  Laudibus, ac meritis non concessure Camillo.
  Nec vero, quum te memorat de stirpe Deorum,
  Prolem Tarpeii mentitur Roma Tonantis.




FINIS.


       *       *       *       *       *


Errata

  I.505
    "Conditor Alcide  [_open quote conjectural_]
  III.712
    ... in terris Hannibal auras.""  [_second " added by transcriber_]
  V.549
    conlapsaque membra  [-labsa-]
  VII.458,472
    "Dumque hic aligeris ...
    "Sed victae fera bella Deae
      [_continuing " added by transcriber_]
  VIII Argumentum
    278-297  [278-279]
  VIII.49
    ... breviterque antiqua revolvam."  [_close quote conjectural_]
  VIII.152
    "Adcepi infelix ...  [_open quote conjectural_]
  VIII.533
    ... multo cum milite Graia,  [_no line-end punctuation_]
  IX.216
    ... tende in Capitolia cursum."  [_close quote missing_]
  XII.658
    Quo tremat et Rhodope  [RRodope]
  XIV Argumentum
    Ornytos ... natat; 477-480. / et Scyron ... transfigitur; 481-486.
      [_punctuation and capitalization unchanged_]





End of the Project Gutenberg EBook of Punicorum Libri Septemdecim, by 
Caius Silius Italicus

*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK PUNICORUM LIBRI SEPTEMDECIM ***

***** This file should be named 27219.txt or 27219.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
        https://www.gutenberg.org/2/7/2/1/27219/

Produced by Louise Hope, Robert Connal and the Online
Distributed Proofreading Team at https://www.pgdp.net (This
file was produced from images generously made available
by the Bibliothèque nationale de France (BnF/Gallica) at
http://gallica.bnf.fr)


Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.

Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research.  They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.



*** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
https://gutenberg.org/license).


Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works

1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement.  See
paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works.  See paragraph 1.E below.

1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States.  If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.

1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
a constant state of change.  If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.

1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org

1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.

1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.

1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.

1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.

1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that

- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
     must be paid within 60 days following each date on which you
     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
     address specified in Section 4, "Information about donations to
     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."

- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
     License.  You must require such a user to return or
     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
     and discontinue all use of and all access to other copies of
     Project Gutenberg-tm works.

- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
     of receipt of the work.

- You comply with all other terms of this agreement for free
     distribution of Project Gutenberg-tm works.

1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.

1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from.  If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation.  The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund.  If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.

1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.


Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm

Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at https://www.pglaf.org.


Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
https://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.

The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations.  Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at https://pglaf.org

For additional contact information:
     Dr. Gregory B. Newby
     Chief Executive and Director
     gbnewby@pglaf.org


Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements.  We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance.  To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit https://pglaf.org

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
ways including including checks, online payments and credit card
donations.  To donate, please visit: https://pglaf.org/donate


Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.

Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.


Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.


Most people start at our Web site which has the main PG search facility:

     https://www.gutenberg.org

This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.