Ordior arma, quibus cælo se gloria tollit

Æneadum, patiturque ferox Œnotria jura

Carthago. Da, Musa, decus memorare laborum

4

Antiquæ Hesperiæ, quantosque ad bella crearit,

5

Et quot Roma viros, sacri quum perfida pacti

Gens Cadmea super regno certamina movit;

Quæsitumque diu, qua tandem poneret arce

Terrarum Fortuna caput. Ter Marte sinistro

Juratumque Jovi fœdus conventaque patrum

10

Sidonii fregere duces; atque impius ensis

Ter placitam suasit temerando rumpere pacem.

5

Sed medio finem bello excidiumque vicissim

Molitæ gentes; propiusque fuere periclo,

Quîs superare datum. Reseravit Dardanus arces

15

Ductor Agenoreas: obsessa Palatia vallo

6

Pœnorum, ac muris defendit Roma salutem.

Tantarum causas irarum odiumque perenni

Servatum studio, et mandata nepotibus arma

Fas aperire mihi, superasque recludere mentes.

20

Jamque adeo magni repetam primordia motus.

Pygmalioneis quondam per caerula terris

Pollutum fugiens fraterno crimine regnum

Fatali Dido Libyes adpellitur oræ:

Tum pretio mercata locos, nova mœnia ponit,

25

Cingere qua secto permissum litora tauro.

7

Hic Juno, ante Argos (sic credidit alta vetustas)

Ante Agamemnoniam gratissima tecta Mycenen

Optavit profugis æternam condere gentem.

Verum ubi magnanimis Romam caput urbibus alte

30

Exserere, ac missas etiam trans æquora classes

Totum signa videt victricia ferre per orbem,

Jam propius metuens, bellandi corda furore

8

Phœnicum exstimulat. Sed enim conamine primæ

Contuso pugnæ, fractisque in gurgite cœptis

35

Sicanio Libycis, iterum instaurata capessens

Arma remolitur. Dux agmina subficit unus

Turbanti terras pontumque movere paranti.

Jamque Deæ cunctas sibi belliger induit iras

Hannibal: hunc audet solum componere fatis.

9 40

Sanguineo tum læta viro, atque in regna Latini

Turbine mox sævo venientum haud inscia cladum,

«Intulerit Latio, spreta me, Troius, inquit,

Exsul Dardaniam, et bis numina capta Penates,

Sceptraque fundarit victor Lavinia Teucris;

10 45

Dum Romana tuæ, Ticine, cadavera ripæ

Non capiant, similisque mihi per Celtica rura

Sanguine Pergameo Trebia et stipantibus armis

Corporibusque virum retro fluat, ac sua largo

Stagna reformidet Trasymenus turbida tabo;

50

Dum Cannas tumulum Hesperiæ, campumque cruore

Ausonio mersum sublimis Iapyga cernam,

11

Teque vadi dubium coeuntibus, Aufide, ripis

Per clipeos, galeasque virum, cæsosque per artus

Vix iter Hadriaci rumpentem ad litora ponti.»

55

Hæc ait, ac juvenem facta ad Mavortia flammat.

Ingenio motus avidus fideique sinister

Is fuit; exsuperans astu; sed devius æqui.

Armato nullus Divum pudor; improba virtus,

Et pacis despectus honos; penitusque medullis

60

Sanguinis humani flagrat sitis: his super, ævi

12

Flore virens, avet Ægates abolere, parentum

Dedecus, ac Siculo demergere fœdera ponto.

Dat mentem Juno, ac laudum spe corda fatigat.

Jamque aut nocturno penetrat Capitolia visu,

65

Aut rapidis fertur per summas passibus Alpes.

Sæpe etiam famuli turbato ad limina somno

13

Expavere trucem per vasta silentia vocem,

Ac largo sudore virum invenere futuras

Miscentem pugnas, et inania bella gerentem.

70

Hanc rabiem in fines Italum Saturniaque arva

Addiderat quondam puero patrius furor: ortus

Sarrana prisci Barcæ de gente, vetustos

A Belo numerabat avos: namque orba marito

Quum fugeret Dido famulam Tyron, impia diri

75

Belides juvenis vitaverat arma tyranni,

Et se participem casus sociarat in omnes.

Nobilis hoc ortu, et dextra spectatus Hamilcar,

14

Ut fari primamque datum distinguere lingua

Hannibali vocem, sollers nutrire furores,

80

Romanum sevit puerili in pectore bellum.

Urbe fuit media sacrum genetricis Elissæ

Manibus, et patria Tyriis formidine cultum,

Quod taxi circum et piceæ squalentibus umbris

Abdiderant, cælique arcebant lumine, templum.

85

Hoc sese, ut perhibent, curis mortalibus olim

15

Exuerat Regina loco. Stant marmore mœsto

Effigies, Belusque parens, omnisque nepotum

A Belo series: stat gloria gentis Agenor,

Et qui longa dedit terris cognomina Phœnix.

90

Ipsa sedet tandem æternum conjuncta Sychæo:

Ante pedes ensis Phrygius jacet: ordine centum

Stant aræ cælique Deis Ereboque potenti.

16

Hic, crine effuso, atque Hennææ numina divæ,

Atque Acheronta vocat Stygia cum veste sacerdos.

95

Immugit tellus, rumpitque horrenda per umbras

Sibila; inadcensi flagrant altaribus ignes.

17

Tum magico volitant cantu per inania manes

Exciti, vultusque in marmore sudat Elissæ.

Hannibal hæc patrio jussu ad penetralia fertur,

100

Ingressique habitus atque ora explorat Hamilcar.

18

Non ille evantis Massylæ palluit iras,

Non diros templi ritus, adspersaque tabo

Limina, et audito surgentes carmine flammas.

Olli permulcens genitor caput, oscula libat,

105

Adtollitque animos hortando, et talibus implet:

«Gens recidiva Phrygum Cadmeæ stirpis alumnos

Fœderibus non æqua premit: si fata negarint

19

Dedecus id patriæ nostra depellere dextra,

Hæc tua sit laus, nate, velis! age, concipe bella

110

Latura exitium Laurentibus! horreat ortus

Jam pubes Tyrrhena tuos; partusque recusent,

Te surgente, puer, Latiæ producere matres.»

His acuit stimulis; subicitque haud mollia dictu:

«Romanos terra atque undis, ubi competet ætas,

20 115

Ferro ignique sequar, Rhœteaque fata revolvam.

Non Superi mihi, non Martem cohibentia pacta,

Non celsæ obstiterint Alpes, Tarpeiaque saxa.

Hanc mentem juro nostri per numina Martis;

Per Manes, Regina, tuos.» Tum nigra triformi

21 120

Hostia mactatur Divæ, raptimque recludit

Spirantis artus poscens responsa sacerdos,

Ac fugientem animam properatis consulit extis.

Ast ubi quæsitas artis de more vetustæ

Intravit mentes Superum, sic deinde profatur:

125

«Ætolos late consterni milite campos,

Idæoque lacus flagrantes sanguine cerno.

22

Quanta procul moles scopulis ad sidera tendit,

Cujus in aerio pendent tua vertice castra!

Jamque jugis agmen rapitur; trepidantia fumant

130

Mœnia, et Hesperio tellus porrecta sub axe

Sidoniis lucet flammis: fluit ecce cruentus

Eridanus: jacet ore truci super arma virosque,

Tertia qui tulerat sublimis opima Tonanti.

Heu! quænam subitis horrescit turbida nimbis

135

Tempestas, ruptoque polo micat igneus æther?

23

Magna parant Superi: tonat alti regia cæli;

Bellantemque Jovem cerno.» Venientia fata

Scire ultra vetuit Juno, fibræque repente

Conticuere: latent casus longique labores.

140

Sic clausum linquens arcano pectore bellum,

Atque hominum finem Gades Calpenque secutus,

Dum fert Herculeis Garamantica signa columnis,

Occubuit sævo Tyrius certamine ductor.

24

Interea rerum Hasdrubali traduntur habenæ,

145

Occidui qui solis opes, et vulgus Hiberum,

Bæticolasque viros furiis agitabat iniquis.

Tristia corda ducis, simul immedicabilis ira,

Et fructus regni feritas erat: asper amore

Sanguinis, et metui demens credebat honorem;

150

Nec nota docilis poena satiare furores.

25

Ore excellentem et spectatum fortibus ausis

Antiqua de stirpe Tagum, Superumque hominumque

Immemor, erecto subfixum robore mœstis

Ostentabat ovans populis sine funere regem.

155

Auriferi Tagus adscito cognomine fontis

Perque antra et ripas Nymphis ululatus Hiberis.

Mæonium non ille vadum, non Lydia mallet

26

Stagna sibi, nec qui riguo perfunditur auro

Campum, atque inlatis Hermi flavescit arenis.

160

Primus inire manu, postremus ponere Martem.

Quum rapidum effusis ageret sublimis habenis

Quadrupedem, non ense virum, non eminus hasta

Sistere erat: volitabat ovans, aciesque per ambas

Jam Tagus auratis adgnoscebatur in armis.

165

Quem postquam diro suspensum robore vidit

Deformem leti famulus, clam conripit ensem

Dilectum domino, pernixque inrumpit in aulam,

Atque inmite ferit geminato vulnere pectus.

At Pœni succensi ira, turbataque luctu

170

Et sævis gens læta, ruunt tormentaque portant.

27

Non ignes candensque chalybs, non verbera passim

Ictibus innumeris lacerum scindentia corpus,

Carnificesve manus, penitusve infusa medullis

Pestis, et in medio lucentes vulnere flammæ

175

Cessavere: ferum visu dictuque, per artem

Sævitiæ extenti, quantum tormenta jubebant,

Creverunt artus, atque, omni sanguine rapto,

Ossa liquefactis fumarunt fervida membris.

Mens intacta manet; superat, ridetque dolores,

28 180

Spectanti similis, fessosque labore ministros

Increpitat, dominique crucem clamore reposcit.

Hæc inter spretæ miseranda piacula pœnæ,

Erepto trepidus ductore exercitus, una

Hannibalem voce atque alacri certamine poscit.

185

Hinc studia adcendit patriæ virtutis imago,

Hinc fama in populos jurati didita belli,

Hinc virides ausis anni fervorque decorus,

Atque armata dolis mens et vis insita fandi.

Primi ductorem Libyes clamore salutant;

190

Mox et Pyrenes populi, et bellator Hiberus:

Continuoque ferox oritur fiducia menti,

Cessisse imperio tantum terræque marisque.

Æoliis candens austris et lampade Phœbi

Æstifero Libye torquetur subdita Cancro,

29 195

Aut ingens Asiæ latus, aut pars tertia terris.

Terminus huic roseos amnis Lageus ad ortus

Septeno inpellens tumefactum gurgite pontum:

At qua diversas clementior adspicit Arctos,

Herculeo dirimente freto, diducta propinquis

200

Europes videt arva jugis: ultra obsidet æquor;

Nec patitur nomen proferri longius Atlas,

Atlas subducto tracturus vertice cælum.

30

Sidera nubiferum fulcit caput, æthereasque

Erigit æternum compages ardua cervix:

205

Canet barba gelu, frontemque inmanibus umbris

Pinea silva premit; vastant cava tempora venti,

Nimbosoque ruunt spumantia flumina rictu.

Tum geminæ laterum cautes maria alta fatigant;

Atque ubi fessus equos Titan inmersit anhelos,

210

Flammiferum condunt fumanti gurgite currum.

Sed qua se campis squalentibus Africa tendit,

Serpentum largo coquitur fecunda veneno.

31

Felix qua pingues mitis plaga temperat agros,

Nec Cerere Hennæa, Phario nec victa colono.

215

Hic passim exsultant Nomades, gens inscia freni;

Quîs inter geminas per ludum mobilis aures

Quadrupedem flectit non cedens virga lupatis.

Altrix bellorum bellatorumque virorum

Tellus, nec fidens nudo sine fraudibus ensi.

220

Altera complebant Hispanæ castra cohortes,

Auxilia Europa genitoris parta tropæis.

32

Martius hinc sonipes campos hinnitibus inplet,

Hinc juga cornipedes erecti bellica raptant:

Non Eleus eat campo ferventior axis.

225

Prodiga gens animæ, et properare facillima mortem.

Namque ubi transcendit florentes viribus annos,

Inpatiens ævi spernit novisse senectam,

Et fati modus in dextra est. Hic omne metallum:

Electri gemino pallent de semine venæ,

33 230

Atque atros chalybis fetus humus horrida nutrit.

Sed scelerum causas operit Deus. Astur avarus

Visceribus laceræ telluris mergitur imis,

Et redit infelix effosso concolor auro.

Hinc certant, Pactole, tibi Duriusque, Tagusque,

235

Quique super Gravios lucentes volvit arenas,

34

Infernæ populis referens oblivia Lethes.

Nec Cereri terra indocilis, nec inhospita Baccho,

Nullaque Palladia sese magis arbore tollit.

Hæ postquam Tyrio gentes cessere tyranno,

240

Utque dati rerum freni, nunc arte paterna

Conciliare viros; armis consulta Senatus

Vertere, nunc donis: primus sumsisse laborem,

Primus iter carpsisse pedes, partemque subire,

Si valli festinet opus: nec cetera segnis,

245

Quæcumque ad laudem stimulant: somnumque negabat

Naturæ, noctemque vigil ducebat in armis;

Interdum projectus humi: turbæque Libyssæ

35

Insignis sagulo duris certare maniplis:

Celsus et in magno præcedens agmine ductor

250

Imperium perferre suum: tum vertice nudo

Excipere insanos imbres cælique ruinam.

Spectarunt Pœni, tremuitque exercitus Astur,

Torquentem quum tela Jovem, permixtaque nimbis

36

Fulmina, et excussos ventorum flatibus ignes

255

Turbato transiret equo: nec pulvere fessum

Agminis ardenti labefecit Sirius astro.

Flammiferis tellus radiis quum exusta dehiscit,

Candentique globo medius coquit æthera fervor,

Femineum putat inventa jacuisse sub umbra:

260

Exercetque sitim, et spectato fonte recedit.

37

Idem conreptis sternacem ad prælia frenis

Frangere equum, et famam letalis amare lacerti;

Ignotique amnis tranare sonantia saxa,

Atque e diversa socios arcessere ripa.

265

Idem expugnati primus stetit aggere muri;

Et quoties campo rapidus fera prælia miscet,

Qua sparsit ferrum, latus rubet æquore limes.

Ergo instat fatis, et, rumpere fœdera certus,

Quo datur, interea Romam comprendere bello

270

Gaudet, et extremis pulsat Capitolia terris.

Prima Saguntinas turbarunt classica portas,

Bellaque sumta viro belli majoris amore.

38

Haud procul Herculei tollunt se litore muri,

Clementer crescente jugo, quîs nobile nomen

275

Conditus excelso sacravit colle Zacynthos.

Hic comes Alcidæ remeabat in agmine Thebas

Geryone exstincto, cæloque ea facta ferebat.

Tres animas namque id monstrum, tres corpore dextras

Armarat, ternaque caput cervice gerebat.

39 280

Haud alium vidit tellus, cui ponere finem

Non posset mors una viro, duræque Sorores

Tertia bis rupto torquerent stamina filo.

Hinc spolia ostentabat ovans, captivaque victor

Armenta ad fontes medio fervore vocabat,

285

Quum tumidas fauces adcensis sole venenis

Calcatus rupit letali vulnere serpens;

Inachiumque virum terris prostravit Hiberis.

Mox profugi ducente Noto advertere coloni,

Insula quos genuit Graio circumflua ponto,

290

Atque auxit quondam Laertia regna Zacynthos.

Firmavit tenues ortus mox Daunia pubes,

40

Sedis inops; misit largo quam dives alumno,

Magnanimis regnata viris, nunc Ardea nomen.

Libertas populis pacto servata decusque

295

Majorum, et Pœnis urbi imperitare negatum.

Admovet abrupto flagrantia fœdere ductor

Sidonius castra, et latos quatit agmine campos.

41

Ipse caput quassans circumlustravit anhelo

Muros sævus equo, mensusque paventia tecta,

300

Pandere jamdudum portas ac cedere vallo

Inperat, et longe clausis sua fœdera, longe

Ausoniam fore, nec veniæ spem Marte subactis;

Scita Patrum, et leges, et jura, fidemque, Deosque

In dextra nunc esse sua. Verba ocius acer

305

Intorto sancit jaculo, figitque per arma

Stantem pro muro et minitantem vana Caicum.

42

Concidit exacti medius per viscera teli;

Effusisque simul prærupto ex aggere membris,

Victori moriens tepefactam retulit hastam.

310

At multo ducis exemplum clamore secuti

Involvunt atra telorum mœnia nube.

Clara nec in numero virtus latet: obvia quisque

Ora duci portans, ceu solus bella capessit.

43

Hic crebram fundit Baliari verbere glandem,

315

Terque levi ducta circum caput altus habena

Permissum ventis abscondit in aere telum.

Hic valido librat stridentia saxa lacerto:

Huic inpulsa levi torquetur lancea nodo.

Ante omnes ductor, patriis insignis in armis,

320

Nunc picea jactat fumantem lampada flamma,

Nunc sude, nunc jaculo, nunc saxis inpiger instat:

Aut hydro inbutas, bis noxia tela, sagittas

Contendit nervo, atque insultat fraude pharetræ:

Dacus ut armiferis Geticæ telluris in oris,

325

Spicula quæ patrio gaudens acuisse veneno

44

Fundit apud ripas inopina binominis Histri.

Cura subit, collem turrita cingere fronte,

Castelloque urbem circumvallare frequenti.

Heu priscis numen populis, at nomine solo

330

In terris jam nota Fides! stat dura juventus:

Ereptamque fugam, et claudi videt aggere muros.

Sed dignam Ausonia mortem putat esse Sagunto,

Servata cecidisse fide. Jamque acrius omnes

45

Intendunt vires; adductis stridula nervis

335

Phocais effundit vastos ballista molares,

Atque eadem, ingentis mutato pondere teli,

Ferratam excutiens ornum media agmina rumpit.

Alternus resonat clangor: certamine tanto

Conseruere acies, veluti circumdata vallo

340

Roma foret; clamatque super, «Tot millia, gentes

46

Inter tela satæ, jam capto stamus in hoste?

Anne pudet cœpti? pudet ominis? en bona virtus,

Primitiæque ducis! Taline inplere paramus

Italiam fama? tales præmittere pugnas?»

345

Adcensæ exsultant mentes, haustusque medullis

Hannibal exagitat, stimulantque sequentia bella.

Invadunt manibus vallum, cæsasque relinquunt

Dejecti muris dextras. Subit arduus agger,

Inponitque globos pugnantum desuper urbi.

350

Armavit clausos, ac portis arcuit hostem

Librari multa consueta falarica dextra,

47

Horrendum visu robur, celsisque nivosæ

Pyrenes trabs lecta jugis, cui plurima cuspis;

Vix muris toleranda lues, sed cetera pingui

355

Uncta pice, atque atro circumlita sulfure fumant.

Fulminis hæc ritu, summis e mœnibus arcis

Incita, sulcatum tremula secat aera flamma.

Qualis sanguineo præstringit lumina crine,

48 Ad terram cælo decurrens ignea lampas. 360

Hæc ictu rapido pugnantum sæpe per auras,

Adtonito ductore, tulit fumantia membra.

Hæc vastæ lateri turris ceu turbine fixa,

Dum penitus pluteis Vulcanum exercet adesis,

Arma virosque simul pressit flagrante ruina.

365

Tandem condensis actæ testudinis armis

Subducto Pœni vallo, cæcaque latebra,

Pandunt prolapsam subfossis mœnibus urbem.

Terribilem in sonitum procumbens aggere victo

Herculeus labor, atque inmania saxa resolvens,

49 370

Mugitum ingentem cælo dedit. Alpibus altis

Aeriæ rupes, scopulorum mole revulsa

Haud aliter scindunt resonanti fragmine montem.

Surgebat cumulo certatim prorutus agger,

Obstabatque jacens vallum, ni protenus instent

375

Hinc atque hinc acies media pugnare ruina.

Emicat ante omnes primævo flore juventæ

Insignis Rutulo Murrus de sanguine: at idem

Matre Saguntina Graius, geminoque parente

Dulichios Italis miscebat prole nepotes.

380

Hic magno socios Aradum clamore vocantem.

Qua corpus loricam inter galeamque patescit,

Conantis motus speculatus, cuspide sistit,

50

Prostratumque premens telo, voce insuper urguet:

«Fallax Pœne, jaces: certe Capitolia primus

385

Scandebas victor! quæ tanta licentia voti?

Nunc Stygio fer bella Jovi.» Tum fervidus hastam

Adversi torquens defigit in inguine Hiberi;

Oraque dum calcat jam singultantia leto;

«Hac iter est, inquit, vobis ad mœnia Romæ,

390

O metuenda manus! sic, quo properatis, eundum.»

Mox instaurantis pugnam circumsilit arma,

Et rapto nudum clipeo latus haurit Hiberi.

Dives agri, dives pecoris, famæque negatus

Bella feris arcu jaculoque agitabat Hiberus.

51 395

Felix heu! nemorum, et vitæ laudandus opacæ,

Si sua per patrios tenuisset spicula saltus!

Hunc miseratus adest infesto vulnere Ladmus.

Cui sævum adridens; «Narrabis Hamilcaris umbris

Hanc, inquit, dextram, quæ jam post funera vulgi

400

Hannibalem vobis comitem dabit:» et ferit alte

Insurgens gladio cristatæ cassidis æra,

Perque ipsum tegimen crepitantia dissipat ossa.

Tum frontem Chremes intonsam umbrante capillo

52

Septus, et horrentes effingens crine galeros;

405

Tum Masulus, crudaque virens ad bella senecta

Karthalo, non pavidus fetas mulcere leænas;

Flumineaque urna cælatus Bagrada parmam;

Et vastæ Nasamon Syrtis populator Hyempsal,

Audax in fluctu laceras raptare carinas;

410

Una omnes dextraque cadunt iraque peremti.

Nec non serpentem diro exarmare veneno

Doctus Athyr, tactuque graves sopire chelydros,

53

Ac dubiam admoto sobolem explorare ceraste.

Tu quoque fatidicis Garamanticus adcola lucis,

415

Insignis flexo galeam per tempora cornu,

54

Heu! frustra reditum sortes tibi sæpe locutas

Mentitumque Jovem increpitans, occumbis, Iarbas.

Et jam corporibus cumulatus creverat agger,

Perfusæque atra fumabant cæde ruinæ.

420

Tum ductorem avido clamore in prælia poscit

Fulmineus ceu Spartanis latratibus actus,

Quum silvam occursu venantum perdidit, hirto

55

Horrescit sætis dorso, et postrema capessit

Prælia, canentem mandens aper ore cruorem,

425

Jamque gemit geminans contra venabula dentem.

56

At parte ex alia qua se insperata juventus

Extulerat portis, ceu spicula nulla manusque

Vim ferre exitiumve queant, permixtus utrisque

Hannibal agminibus passim furit et quatit ensem,

430

Cantato nuper senior quem fecerat igni

Litore ab Hesperidum Temisus; qui carmine pollens

Fidebat magica ferrum crudescere lingua:

Quantus Bistoniis late Gradivus in oris

57

Belligero rapitur curru, telumque coruscans,

435

Titanum quo pulsa cohors, flagrantia bella

Cornipedum adflatu tonat, et stridoribus axis.

Jamque Hostum, Rutulumque Pholum, ingentemque Metiscum,

Jam Lygdum, Duriumque simul, flavumque Galæsum,

Et geminos, Chromin atque Gyan, demiserat umbris;

58 440

Daunum etiam, grata quo non spectatior alter

Voce movere fora, atque orando fingere mentes,

Nec legum custos sollertior, aspera telis

Dicta admiscentem: «Quænam te, Pœne, paternæ

Huc adigunt Furiæ? non hæc Sidonia tecta

445

Feminea fabricata manu, pretiove parata,

Exsulibusve datum dimensis litus arenis;

Fundamenta Deum Romanaque fœdera cernis.»

Ast illum, toto jactantem talia campo,

Ingenti raptum nisu, medioque virorum

450

Avulsum inter tela globo, et post terga revinctum,

Hannibal ad pœnam lentæ mandaverat iræ.

59

Increpitansque suos inferri signa jubebat;

Perque ipsos cædis cumulos, stragemque jacentum

Monstrabat furibundus iter, cunctosque ciebat

455

Nomine, et in prædas stantem dabat inprobus urbem.

Sed postquam a trepidis adlatum, fervere partem

Diversam Marte infausto, Murroque secundos

Hunc Superos tribuisse diem, ruit ocius amens

Lymphato cursu, atque ingentes deserit actus.

460

Letiferum nutant fulgentes vertice cristæ:

60

Crine ut flammifero terret fera regna cometes,

Sanguineum spargens ignem; vomit atra rubentes

Fax cælo radios, ac sæva luce coruscum

Scintillat sidus, terrisque extrema minatur.

465

Præcipiti dant tela viam, dant signa, virique;

Atque ambæ trepidant acies: jacit igneus hastæ

Dirum lumen apex, ac late fulgurat umbo.

Talis ubi Ægæo surgente ad sidera ponto

Per longum vasto Cori cum murmure fluctus

61 470

Suspensum in terras portat mare, frigida nautis

Corda tremunt: sonat ille procul, flatuque tumescens

Curvatis pavidas transmittit Cycladas undis.

Non cuncta e muris unum incessentia tela,

Fumantesque ante ora faces, non saxa per artem

475

Tormentis excussa tenent: ut tegmina primum

Fulgentis galeæ conspexit, et arma cruento

Inter solem auro rutilantia, turbidus infit:

«En, qui res Libycas, inceptaque tanta retardet,

Romani Murrus belli mora! Fœdera, faxo,

480

Jam noscas, quid vana queant, et vester Iberus.

62

Fer tecum castamque fidem servataque jura:

Deceptos mihi linque Deos.» Cui talia Murrus:

«Exoptatus ades! mens olim prælia poscit,

Speque tui flagrat capitis: fer debita fraudum

485

Præmia, et Italiam tellure inquire sub ima.

Longum in Dardanios fines iter, atque nivalem

Pyrenen, Alpesque tibi mea dextera donat.»

Hæc inter cernens subeuntem comminus hostem,

Præruptumque loci fidum sibi, conripit ingens

490

Aggere convulso saxum, et nitentis in ora

Devolvit, pronoque silex ruit incitus ictu.

63

Subsedit duro concussus fragmine muri.

Tum pudor adcendit mentem, nec conscia fallit

Virtus pressa loco; frendens luctatur, et ægro

495

Scandit in adversam per saxa vetantia nisu.

Sed postquam propior vicino lumine fulsit,

Et tota se mole tulit, velut incita clausum

Agmina Pœnorum cingant, et cuncta paventem

Castra premant, lato Murrus caligat in hoste.

500

Mille simul dextræ, densusque micare videtur

Ensis, et innumeræ nutare in casside cristæ.

Conclamant utrimque acies, ceu tota Saguntos

Igne micet: trahit instanti languentia leto

Membra pavens Murrus, supremaque vota capessit:

64 505

«Conditor Alcide, cujus vestigia sacra

Incolimus, terræ minitantem averte procellam,

Si tua non segni defenso mœnia dextra.»

Dumque orat cæloque adtollit lumina supplex;

«Cerne, ait, an nostris longe Tirynthius ausis

510

Justius adfuerit: ni displicet æmula virtus,

Haud me dissimilem, Alcide, primoribus annis

Agnosces, invicte, tuis: fer numen amicum;

Et, Trojæ quondam primis memorate ruinis,

Dexter ades Phrygiæ delenti stirpis alumnos.»

515

Sic Pœnus, pressumque ira simul exigit ensem,

Qua capuli statuere moræ; teloque relato

Horrida labentis perfunditur arma cruore.

Ilicet ingenti casu turbata juventus

65

Procurrit: nota arma viri corpusque superbo

520

Victori spoliare negant: coit aucta vicissim

Hortando manus, et glomerata mole feruntur.

Hinc saxis galea, hinc clipeus sonat æreus hastis;

Incessunt sudibus, librataque pondera plumbi

Certatim jaciunt: decisæ vertice cristæ,

525

Dereptumque decus nutantum in cæde jubarum:

Jamque agitur largus per membra fluentia sudor,

Et stant loricæ squamis horrentia tela;

Nec requies, tegimenve datur mutare sub ictu.

Genua labant, fessique humeri gestamina laxant.

530

Tum creber, penitusque trahens suspiria, sicco

Fumat ab ore vapor, nisuque elisus anhelo

66

Auditur gemitus, fractumque in casside murmur.

Mente adversa domat, gaudetque nitescere duris

Virtutem, et decoris pretio discrimina pensat.

535

Hic subitus scisso densa inter nubila cælo

Erupit quatiens terram fragor; et super ipsas

Bis Pater intonuit geminato fulmine pugnas.

Inde inter nubes ventorum turbine cœco

Ultrix injusti vibravit lancea belli,

67 540

Ac femine adverso librata cuspide sedit.

Tarpeiæ rupes, Superisque habitabile saxum;

Et vos, virginea lucentes semper in ara,

Laomedonteæ Trojana altaria flammæ;

Heu! quantum vobis fallacis imagine teli

545

Promisere Dei? propius si pressa furenti

Hasta foret, clausæ starent mortalibus Alpes,

Nec, Trasymene, tuis nunc Allia cederet undis.

Sed Juno, adspectans Pyrenes vertice celsæ

Nava rudimenta, et primos in Marte calores,

550

Ut videt impressum conjecta cuspide vulnus,

68

Advolat, obscura circumdata nube, per auras,

Et validam duris evellit ab ossibus hastam.

Ille tegit clipeo fusum per membra cruorem,

Tardaque paulatim et dubio vestigia nisu

555

Alternata trahens, aversus ab aggere cedit.

Nox tandem optatis terras pontumque tenebris

Condidit, et pugnas erepta luce diremit.

At duræ invigilant mentes, molemque reponunt

Noctis opus: clausos acuunt extrema pericli,

560

Et fractis rebus violentior ultima virtus.

Hinc puer, invalidique senes, hinc femina ferre

69

Certat opem in dubiis miserando nava labori,

Saxaque mananti subvectat vulnere miles.

Jam Patribus clarisque senum sua munia curæ:

565

Concurrunt, lectosque viros hortantur, et orant,

Defessis subeant rebus, revocentque salutem,

Et Latia extremis inplorent casibus arma.

«Ite citi, remis velisque inpellite puppim,

Saucia dum castris clausa est fera: tempore Martis

70 570

Utendum est rapto, et grassandum ad clara periclis.

Ite citi, deflete fidem murosque ruentes,

Antiquaque domo meliora arcessite fata.

Mandati summa est: dum stat, remeate, Saguntos.»

Ast illi celerant, qua proxima litora, gressum,

575

Et fugiunt tumido per spumea cærula velo.

Pellebat somnos Tithoni roscida conjux,

Ac rutilus primis sonipes hinnitibus altos

Adflarat montes, roseasque movebat habenas.

Jam celsa e muris exstructa mole juventus

580

Clausam nocturnis ostentat turribus urbem.

Rerum omnes pendent actus, et milite mæsto

Laxata obsidio, ac pugnandi substitit ardor,

Inque ducem versæ tanto discrimine curæ.

Interea Rutulis longinqua per æquora vectis

585

Herculei ponto cœpere exsistere colles,

71

Et nebulosa jugis adtollere saxa Monœci.

Thracius hos Boreas scopulos inmitia regna

Solus habet, semperque rigens nunc litora pulsat,

Nunc ipsas alis plangit stridentibus Alpes;

590

Atque ubi se terris glaciali fundit ab Arcto,

Haud ulli contra fiducia surgere vento.

Vorticibus torquet rapidis mare, fractaque anhelant

Æquora, et injecto conduntur gurgite montes:

Jamque volans Rhenum Rhodanumque in nubila tollit.

595

Hunc postquam Boreæ dirum evasere furorem,

72

Alternos mæsti casus bellique marisque,

Et dubium rerum eventum sermone volutant.

«O patria! o Fidei domus inclyta, quo tua nunc sunt

Fata loco? sacræne manent in collibus arces?

600

An cinis, heu Superi! tanto de nomine restat?

Ferte leves auras, flatusque ciete secundos,

Si nondum insultat templorum Pœnicus ignis

Culminibus, Latiæque valent subcurrere classes.»

Talibus inlacrimant noctemque diemque querelis,

605

Donec Laurentes puppis defertur ad oras,

Qua pater, adceptis Anienis ditior undis,

In pontum flavo descendit gurgite Thybris.

Hinc consanguineæ subeunt jam mœnia Romæ.

Concilium vocat augustum, castaque beatos

73 610

Paupertate Patres, ac nomina parta triumphis

Consul, et æquantem Superos virtute Senatum.

Facta animosa viros, et recti sacra cupido

Adtollunt, hirtæque togæ, neglectaque mensa,

Dexteraque a curvis capulo non segnis aratris;

74 615

Exiguo faciles, et opum non indiga corda,

Ad parvos curru remeabant sæpe penates.

In foribus sacris, primoque in limine templi

Captivi currus, belli decus, armaque rapta

75

Pugnantum ducibus, sævæque in Marte secures,

620

Perfossi clipei, et servantia tela cruorem,

Claustraque portarum pendent: hic Punica bella,

Ægates cernas, fusaque per æquora classe

Exactam ponto Libyen testantia rostra:

Hic galeæ Senonum, pensatique inprobus auri

625

Arbiter ensis inest, Gallisque ex arce fugatis

Arma revertentis pompa gestata Camilli:

Hic spolia Æacidæ, hic Epirotica signa,

Et Ligurum horrentes coni, parmæque relatæ

76

Hispana de gente rudes, Alpinaque gæsa.

630

Sed postquam clades patefecit et horrida bella

Orantum squalor, præsens adstare Sagunti

Ante oculos visa est extrema precantis imago.

77

Tum senior mæsto Sicoris sic incipit ore:

«Sacrata gens clara fide, quam rite fatentur

635

Marte satam populi ferro parere subacti,

Ne crede emensos levia ob discrimina pontum.

Vidimus obsessam patriam, murosque trementes:

Et, quem insana freta, aut cœtus genuere ferarum,

Vidimus Hannibalem: procul his a mœnibus, oro,

640

Arcete, o Superi, nostroque in Marte tenete

Fatiferæ juvenem dextræ: qua mole sonantes

Exigit ille trabes? et quantus crescit in armis?

Trans juga Pyrenes, medium indignatus Hiberum,

Excivit Calpen, et mersos Syrtis arenis

645

Molitur populos, majoraque mœnia quærit.

78

Spumeus hic, medio qui surgit ab æquore, fluctus,

Si prohibere piget, vestras effringet in urbes.

An tanti pretium motus, ruptique per enses

Fœderis, hoc juveni, jurata in bella ruenti,

650

Creditis, ut statuat superatæ jura Sagunto?

Ocius ite, viri, et nascentem exstinguite flammam,

Ne seræ redeant post aucta pericula curæ.

Quamquam o! si nullus terror, non obruta jam nunc

Semina fumarent belli: vestræne Sagunto

655

Spernendum consanguineam protendere dextram?

Omnis Hiber, omnis rapidis fera Gallia turmis,

Omnis ab æstifero sitiens Libys inminet axe.

Per vos culta diu Rutulæ primordia gentis,

79

Laurentemque Larem, et genetricis pignora Trojæ,

660

Conservate pios, qui permutare coacti

Acrisioneis Tirynthia culmina muris.

Vos etiam Zanclen Siculi contra arma tyranni

80

Juvisse egregium; vos et Campana tueri

Mœnia, depulso Samnitum robore, dignum

665

Sigeis duxistis avis. Vetus incola Dauni,

Testor vos, fontes et stagna arcana Numici,

Quum felix nimium dimitteret Ardea pubem,

Sacra domumque ferens, et avi penetralia Turni,

Ultra Pyrenen Laurentia nomina duxi.

81 670

Cur, ut decisa atque avulsa a corpore membra,

Despiciar, vesterque luat cur fœdera sanguis?»

Tandem, ut finitæ voces, miserabile visu!

Submissi palmas, lacerato tegmine vestis,

Adfigunt proni squalentia corpora terræ.

675

Inde agitant consulta Patres, curasque fatigant.

82

Lentulus, ut cernens adcensæ tecta Sagunti,

Poscendum pœnæ juvenem, celerique negantis

Exuri bello Carthaginis arva jubebat.

At Fabius, cauta speculator mente futuri,

680

Nec lætus dubiis, parcusque lacessere Martem,

Et melior clauso bellum producere ferro,

Prima super tantis rebus pensanda: ducisne

Ceperit arma foror, Patres an signa moveri

Censuerint; mittique viros, qui exacta reportent.

685

Providus hæc, ritu vatis, fundebat ab alto

Pectore præmeditans Fabius surgentia bella.

Ut sæpe, e celsa grandævus puppe magister,

83

Prospiciens signis venturum in carbasa Corum,

Summo jamdudum substringit lintea malo.

690

Sed lacrimæ, atque ira mixtus dolor inpulit omnes

Præcipitare latens fatum: lectique Senatu,

Qui ductorem adeant: si perstet surdus in armis

Pactorum, vertant inde ad Carthaginis arces;

Nec Divum oblitis indicere bella morentur.

Cæruleis provecta vadis jam Dardana puppis

Tristia magnanimi portabat jussa Senatus,

Primoresque Patrum. Fabius, Tirynthia proles,

Ter centum memorabat avos, quos turbine Martis

5

Abstulit una dies, quum Fors non æqua labori

Patricio Cremeræ maculavit sanguine ripas.

Huic comes æquato sociavit munere curas

Poplicola, ingentis Volesi Spartana propago.

87

Is, cultam referens insigni nomine plebem,

10

Ausonios atavo ducebat consule fastus.

88

Hos ut depositis portum contingere velis

Adlatum Hannibali, consultaque ferre Senatus,

Jam medio seram bello poscentia pacem,

Ductorisque simul conceptas fœdere pœnas;

15

Ocius armatas passim per litora turmas

Ostentare jubet minitantia signa, recensque

Perfusos clipeos, et tela rubentia cæde.

«Haud dictis nunc esse locum; strepere omnia, clamat,

Tyrrhenæ clangore tubæ, gemituque cadentum.

20

Dum detur, relegant pontum, neu se addere clausis

Festinent: notum, quid cæde calentibus armis,

Quantum iræ liceat, motusve quid audeat ensis.»

Sic ducis adfatu per inhospita litora pulsi,

Converso Tyrios petierunt remige Patres.

25

Hic alto Pœnus fundentem vela carinam

Incessens dextra; «Nostrum, pro Jupiter! inquit,

89

Nostrum ferre caput parat illa per æquora puppis.

Heu! cæcæ mentes, tumefactaque corda secundis!

Armatum Hannibalem pœnæ petit inpia tellus.

30

Ne deposce, adero: dabitur tibi copia nostri

Ante exspectatum; portisque focisque timebis,

Quæ nunc externos defendis, Roma, Penates.

Tarpeios iterum scopulos præruptaque saxa

Scandatis licet, et celsam migretis in arcem,

35

Nullo jam capti vitam pensabitis auro.»

Incensi dictis animi, et furor additus armis;

Conditur extemplo telorum nubibus æther,

Et densa resonant saxorum grandine turres.

Ardor agit, provecta queat dum cernere muros,

40

Inque oculis profugæ Martem exercere carinæ.

90

Ipse autem incensas promissa piacula turmas

Flagitat, insignis nudato vulnere, ductor,

Ac repetens questus furibundo personat ore:

«Poscimur, o socii! Fabiusque e puppe catenas

45

Ostentat, dominique vocat nos ira Senatus.

Si tædet cœpti, culpandave movimus arma,

Ausoniam ponto propere revocate carinam;

Nil moror: evincta lacerandum tradite dextra.

Nam cur, Eoi deductus origine Beli,

50

Tot Libyæ populis, tot circumfusus Hiberis,

Servitium perferre negem? Rhœteius imo

91

Inperet æternum, et populis seclisque propaget

Regna ferox: nos jussa virum nutusque tremamus.»

Effundunt gemitus, atque omina tristia vertunt

55

In stirpem Æneadum, ac stimulant clamoribus iras.

Discinctos inter Libyas populosque bilingues,

Marmaricis audax in bella Œnotria signis

Venerat Asbyte, proles Garamantis Iarbæ.

92

Hammone hic genitus, Phorcynidos antra Medusæ,

60

Cinyphiumque Macen, et iniquo e sole calentes

Battiadas late imperio sceptrisque regebat;

Cui patrius Nasamon, æternumque arida Barce,

93

Cui nemora Autololum, atque infidæ litora Syrtis

Parebant, nullaque levis Gætulus habena.

65

Atque is fundarat thalamos Tritonide nympha,

Unde genus, proavumque Jovem regina ferebat,

Et sua fatidico repetebat nomina luco.

Hæc ignara viri, vacuoque adsueta cubili,

Venatu et silvis primos defenderat annos:

94 70

Non calathis mollita manus, operatave fuso,

Dictynnam, et saltus, et anhelum inpellere planta

Cornipedem, ac stravisse feras inmitis amabat.

Quales Threiciæ Rhodopen Pangæaque lustrant

Saxosis nemora alta jugis, cursuque fatigant

75

Hebrum innupta manus: spreti Ciconesque, Getæque,

95

Et Rhesi domus, et lunatis Bistones armis.

Ergo habitu insignis patrio, religata fluentem

Hesperidum dono crinem, dextrumque feroci

Nuda latus Marti, ac fulgentem tegmine lævam

80

Thermodontiaca munita in prælia pelta,

96

Fumantem rapidis quatiebat cursibus axem.

Pars comitum bijugo curru, pars cætera dorso

Fertur equi; nec non Veneris jam fœdera passæ

Reginam cingunt: sed virgine densior ala est.

85

Ipsa autem gregibus per longa mapalia lectos

Ante aciem ostentabat equos, tumuloque propinquo,

Dum sequitur gyris campum, vibrata per auras

Spicula contorquens summa ponebat in arce.

Hanc, hasta toties intrantem mœnia, Mopsus

90

Non tulit, et celsis senior Gortynia muris

Tela sonante fugat nervo, liquidasque per auras

97

Dirigit aligero letalia vulnera ferro.

Cres erat, ærisonis Curetum advectus ab antris,

Dictæos agitare puer levioribus annis

95

Pennata saltus adsuetus arundine Mopsus.

Ille vagam cælo demisit sæpe volucrem,

98

Ille procul campo linquentem retia cervum

Vulnere sistebat; rueretque inopina sub ictu

Ante fera incauto, quam sibila poneret arcus.

100

Nec se tum pharetra jactavit justius ulla,

Eois quamquam certet Gortyna sagittis.

Verum ut opum levior venatu extendere vitam

Abnuit, atque artæ res exegere per æquor,

Conjuge cum Meroe natisque inglorius hospes

105

Intrarat miseram fato ducente Saguntum.

Coryti fratrum ex humeris calamique paterni

Pendebant, volucerque chalybs, Minoia tela.

Hic medius juvenum Massylæ gentis in agmen

Crebra Cydoneo fundebat spicula cornu.

110

Jam Garamum, audacemque Thyrum, pariterque ruentes

99

Gisgonem, levemque Bagam, indignumque sagittæ,

Inpubem malas, tam certæ obcurrere Lyxum

Fuderat, et plena tractabat bella pharetra.

Tum, vultum intendens telumque in virginis ora,

115

Desertum non grata Jovem per vota vocabat.

Namque ut fatiferos converti prospicit arcus,

Obposito procul insidiis Nasamonias Harpe

100

Corpore præripuit letum, calamumque volantem,

Dum clamat, patulo excipiens tramisit hiatu,

120

Et primæ ferrum a tergo videre sorores.

At comitis frendens casu labentia virgo

Membra levat, parvaque oculos jam luce natantes

Inrorat lacrimis, totisque adnisa doloris

Viribus intorquet letalem in mœnia cornum.

125

Illa volans humerum rapido transverberat ictu

Conantis Dorylæ, junctis jam cornibus arcus,

Et ducti spatium nervi complente sagitta,

Excutere in ventos resoluto pollice ferrum.

Tum subitum in vulnus præceps devolvitur altis

101 130

Aggeribus muri, juxtaque cadentia membra

Effusi versa calami fluxere pharetra.

Exclamat paribus frater vicinus in armis

Icarus, ulciscique parat lacrimabile fatum:

Atque illum, raptim promentem in prælia telum,

135

Hannibal excussi prævertit turbine saxi.

Labuntur gelido torpentia frigore membra,

Deficiensque manus pharetræ sua tela remisit.

At pater in gemino natorum funere Mopsus

Conreptos arcus ter moesta movit ab ira:

140

Ter cecidit dextra, et notas dolor abstulit artes.

Pœnitet heu! sero, dulces liquisse penates,

102

Adreptoque avide, quo concidis, Icare, saxo,

Postquam ævum senior percussaque pectora frustra

Sentit, et, ut tantos compescat morte dolores,

145

Nil opis in dextra, vastæ se culmine turris

Præcipitem jacit, et delapsus pondere prono

Membra super nati moribundos explicat artus.

Dum cadit externo Gortynius advena bello,

Jam nova molitus stimulato milite Theron,

150

Alcidæ templi custos aræque sacerdos,

Non exspectatum Tyriis effuderat agmen,

Et fera miscebat reserata prælia porta.

Atque illi non hasta manu, non vertice cassis,

Sed fisus latis humeris et mole juventæ

155

Agmina vastabat clava, nihil indigus ensis.

103

Exuviæ capiti inpositæ tegimenque leonis

Terribilem adtollunt excelso vertice rictum.

Centum angues idem Lernæaque monstra gerebat

In clipeo, et sectis geminam serpentibus Hydram.

160

Ille Jubam, Thapsumque patrem, clarumque Micipsam

Nomine avi, Maurumque Sacen, a mœnibus actos

Palantesque fuga præceps ad litora cursu

Egerat, atque una spumabant æquora dextra.

Nec contentus Idi leto, letoque Cothonis,

165

Marmaridæ nec cæde Rothi, nec cæde Jugurthæ,

Asbytes currum et radiantis tegmina lænæ

104

Poscebat votis, gemmataque lumina peltæ,

Atque in belligera versabat virgine mentem.

Quem ruere ut telo vidit regina cruento,

170

Obliquos detorquet equos, lævumque per orbem

Fallaci gyro campum secat, ac, velut ales,

Adverso rapitur sinuata per æquora curru.

Dumque ea se ex oculis aufert, atque ocior Euro,

Incita pulveream campo trahit ungula nubem,

175

Adversum late stridens rota prolerit agmen,

Ingerit et crebras virgo trepidantibus hastas.

Hic cecidere Lycus, Thamyrisque, et nobile nomen

Eurydamas, clari deductum stirpe parentis,

105

Qui thalamos ausus quondam sperare superbos,

180

Heu demens! Ithacique torum, sed enim arte pudica

Fallacis toties revoluto stamine telæ

Deceptus, mersum pelago jactarat Ulixem:

Ast Ithacus vero ficta pro morte loquacem

Adfecit leto, tædæque ad funera versæ.

185

Gens extrema viri campis deletur Iberis

Eurydamas Nomados dextra; superinstrepit ater,

Et servat cursum perfractis ossibus axis.

Jamque aderat remeans virgo, inter prælia postquam

Distringi Therona videt, sævamque bipennem

190

Perlibrans mediæ fronti, spolium inde superbum

Herculeasque tibi exuvias, Dictynna, vovebat.

Nec segnis Theron tantæ spe laudis in ipsos

Adversus consurgit equos, villosaque fulvi

Ingerit objectans trepidantibus ora leonis.

195

Adtoniti terrore novo rictuque minaci

Quadrupedes jactant resupino pondere currum.

Tum saltu Asbyten conantem linquere pugnas

Occupat, incussa gemina inter tempora clava,

Ferventesque rotas turbataque frena pavore

200

Disjecto spargit conlisa per ossa cerebro,

Ac rapta properans cædem ostentare bipenni,

Amputat e curru revolutæ virginis ora.

Necdum iræ positæ: celsa nam figitur hasta

Spectandum caput; id gestent ante agmina Pœnum

205

Inperat, et propere currus ad mœnia vertant,

Hæc cæcus fati, divumque abeunte favore,

Vicino Theron edebat prælia leto.

Namque aderat toto ore ferens iramque minasque

Hannibal, et cæsam Asbyten, fixique tropæum

210

Infandum capitis furiata mente dolebat.

Ac simul ærati radiavit luminis umbo,

Et concussa procul membris velocibus arma

Letiferum intonuere, fugam perculsa repente

107

Ad muros trepido convertunt agmina cursu:

215

Sicut agit levibus per sera crepuscula pennis

E pastu volucres ad nota cubilia Vesper;

Aut, ubi Cecropius formidine nubis aquosæ

Sparsa super flores examina tollit Hymettos,

Ad dulces ceras, et odori corticis antra

220

Mellis apes gravidæ properant, densoque volatu

Raucum connexæ glomerant ad limina murmur.

Præcipitat metus adtonitos, cæcique feruntur.

Heu blandum cæli lumen! tantone cavetur

Mors reditura metu, nascentique addita fata?

108 225

Consilium damnant, portaque atque aggere tuto

Erupisse gemunt: retinet vix agmina Theron,

Interdumque manu, interdum clamore minisque,

«State, viri: meus ille hostis: mihi gloria magnæ,

State, venit pugnæ! muro tectisque Sagunti

230

Hac abigam Pœnos dextra: spectacula tantum

Ferte, viri: vel, si cunctos metas acer in urbem,

Heu deforme! rapit, soli mihi claudite portas.»

At Pœnus rapido præceps ad mœnia cursu,

Dum pavitant trepidi rerum fessique salutis,

235

Tendebat: stat primam urbem murosque patentes

Postposita cæde et dilata invadere pugna.

Id postquam Herculeæ custos videt inpiger aræ,

Emicat, et velox formidine prævenit hostem.

Gliscit Elissæo violentior ira tyranno.

109 240

«Tu solve interea nobis, bone janitor urbis,

Supplicium, ut pandas, inquit, tua mœnia leto.»

Nec plura effari sinit ira, rotatque coruscum

Mucronem: sed contortum prior impete vasto

Daunius huic robur juvenis jacit; arma fragore

245

Icta gravi raucum gemuere, alteque resultant

Ære inlisa cavo nodosæ pondera clavæ.

At viduus teli, et frustrato proditus ictu,

Pernici velox cursu rapit incita membra,

Et celeri fugiens perlustrat mœnia planta.

250

Instat atrox terga increpitans fugientia victor.

Conclamant matres, celsoque e culmine muri

Lamentis vox mixta sonat: nunc nomine noto

110

Adpellant, seras fesso nunc pandere portas

Posse volunt: quatit hortantum præcordia terror,

255

Ne simul adcipiant ingentem mœnibus hostem.

Incutit umbonem fesso, adsultatque ruenti

Pœnus, et ostentans spectantem e mœnibus urbem,

«I, miseram Asbyten leto solare propinquo.»

Hæc dicens, jugulo optantis dimittere vitam

260

Infestum condit mucronem, ac regia lætus

Quadrupedes spolia abreptos a mœnibus ipsis,

Quîs aditum portæ trepidantum sepserat agmen,

Victor agit, curruque volat per ovantia castra.

At Nomadum furibunda cohors miserabile humandi

265

Deproperat munus, tumulique adjungit honorem,

Et rapto cineres ter circum corpore lustrat.

Hinc letale viri robur tegimenque tremendum

In flammas jaciunt, ambustoque ore, genisque,

Deforme alitibus liquere cadaver Iberis.

270

Pœnorum interea quîs rerum summa potestas,

Consultant bello super, et quæ dicta ferantur

Ausoniæ a populis, oratorumque minaci

Adventu trepidant: movet hinc fœdusque, fidesque,

Et testes Superi, jurataque pacta parentum;

111 275

Hinc popularis amor cœptantis magna juventæ;

Et sperare juvat belli meliora: sed olim

Ductorem infestans odiis gentilibus Hannon,

Sic adeo increpitat studia incautumque favorem:

«Cuncta quidem, Patres, (neque enim cohibere minantum

280

Iræ se valuere) premunt formidine vocem.

Haud tamen abstiterim, mortem licet arma propinquent.

Testabor Superos, et cælo nota relinquam,

Quæ postrema salus rerum patriæque reposcit.

Nec nunc obsessa demum et fumante Sagunto

285

Hæc serus vates Hannon canit: anxia rupi

Pectora; ne castris innutriretur et armis

Exitiale caput, monui, et, dum vita, monebo,

Ingenitum noscens virus, flatusque paternos;

112

Ut, qui stelligero speculatur sidera cælo,

290

Venturam pelagi rabiem, Caurique futura

Prædicit miseris haud vanus flamina nautis.

Consedit solio, rerumque invasit habenas.

Ergo armis fœdus, fasque omne abrumpitur armis:

Oppida quassantur, longeque in mœnia nostra

295

Æneadum adrectæ mentes, disjectaque pax est.

Exagitant Manes juvenem furiæque paternæ,

Ac funesta sacra, et conversi fœdere rupto

In caput infidum Superi, Massylaque vates.

An nunc ille, novi cæcus caligine regni,

113 300

Externas arces quatit? haud Tirynthia tecta,

(Sic propria luat hoc pœna, nec misceat urbis

Fata suis) nunc hoc, inquam, hoc in tempore muros

Obpugnat, Carthago, tuos, teque obsidet armis.

Lavimus Hennæas animoso sanguine valles,

305

Et vix conducto produximus arma Lacone.

Nos ratibus laceris Scyllæa replevimus antra,

114

Classibus et refluo spectavimus æquore raptis

Contorta e fundo revomentem transtra Charybdin.

Respice, pro demens! pro pectus inane Deorum!

310

Ægates, Libyæque procul fluitantia membra.

Quo ruis? et patriæ exitio tibi nomina quæris?

Scilicet immensæ, visis juvenalibus armis,

115

Subsident Alpes! subsidet mole nivali

Alpibus æquatum adtollens caput Apenninus!

315

Sed campos fac, vane, dari; num gentibus istis

Mortales animi? aut ferro flammave fatiscunt?

Haud tibi Neritia cernes cum prole laborem.

Pubescit castris miles, galeaque teruntur

Nondum signatæ flava lanugine malæ.

320

Nec requies ævi nota, exsanguesque merendo

Stant prima inter signa senes, letumque lacessunt.

Ipse ego Romanas perfosso corpore turmas

Tela intorquentes conrepta e vulnere vidi;

Vidi animos mortesque virum, decorisque furorem.

325

Si bello absistis, nec te victoribus obfers,

Quantum, heu Carthago! donat tibi sanguinis Hannon?»

116

Gestar ad hæc: namque inpatiens asperque coquebat

Jamdudum inmites iras, mediamque loquentis

Bis conatus erat turbando abrumpere vocem:

330

«Concilione, inquit, Libyæ, Tyrioque Senatu,

Pro Superi! Ausonius miles sedet? armaque tantum

Haud dum sumta viro? nam cetera non latet hostis.

Nunc geminas Alpes, Apenninumque minatur,

Nunc freta Sicaniæ, et Scyllæi litoris undas;

335

Nec procul est, quin jam Manes umbrasque pavescat

Dardanias: tanta adcumulat præconia leto

117

Vulneribusque virum, ac tollit sub sidera gentem.

Mortalem, mihi crede, licet formidine turpi

Frigida corda tremant, mortalem sumimus hostem.

340

Vidi ego, quum, geminas artis post terga catenis

Evinctus palmas, vulgo traheretur ovante,

Carceris in tenebras, spes et fiducia gentis

Regulus Hectoreæ: vidi, quum robore pendens,

Hesperiam cruce sublimis spectaret ab alta.

345

Nec vero terrent puerilia protenus ora

Sub galea et pressæ properata casside malæ.

Indole non adeo segni sumus! adspice; turmæ

Quot Libycæ certant annos anteire labore,

Et nudis bellantur equis! ipse, adspice, ductor,

350

Quum primam tenero vocem proferret ab ore,

Jam bella et lituos, ac flammis urere gentem

Jurabat Phrygiam, atque animo patria arma movebat.

118

Proinde polo crescant Alpes, astrisque coruscos

Apenninus agat scopulos; per saxa nivesque,

355

(Dicam etenim, ut stimulent atram vel inania mentem)

Per cælum est qui pandat iter: pudet Hercule tritas

Desperare vias, laudemque timere secundam.

Sed Libyæ clades, et primi incendia belli

Adgerat, atque iterum pro libertate labores

360

Hannon ferre vetat: ponat formidinis æstus,

Parietibusque domus inbellis femina servet

Singultantem animam: nos, nos contra ibimus hostem,

119

Quîs procul a Tyria dominos depellere Byrsa,

Vel Jove non æquo, fixum est: sin fata repugnant,

365

Et jam damnata cessit Carthagine Mavors,

Obcumbam potius; nec te, patria inclita, dedam

Æternum famulam; liberque Acheronta videbo.

Nam quæ, pro Superi! Fabius jubet? ocius arma

Exuite, et capta descendite ab arce Sagunti;

370

Tum delecta manus scutorum incendat acervos,

Uranturque rates, ac toto absistite ponto.

Dî procul, o! merita est numquam si talia plecti

120

Carthago, prohibete nefas; nostrique solutas

Ductoris servate manus!» Ut deinde resedit,

375

Factaque censendi, Patrum de more, potestas;

Hic Hannon reddi propere certamine rapta

Instat, et auctorem violati fœderis addit.

Tum vero adtoniti, ceu templo inrumperet hostis,

Exsiluere Patres, Latioque id verteret omen

380

Oravere Deum. At postquam discordia sentit

Pectora, et infidas ad Martem vergere mentes;

Non ultra patiens Fabius rexisse dolorem,

Concilium exposcit propere, Patribusque vocatis

Bellum se gestare sinu pacemque profatus,

385

Quod sedeat legere, ambiguis neu fallere dictis

Inperat, ac, sævo neutrum renuente Senatu,

Ceu clausas acies gremioque effunderet arma,

121

«Adcipite infaustum Libyæ, eventuque priori

Par, inquit, bellum:» et laxos effundit amictus.

390

Tum patrias repetit pugnandi nuntius arces.

Atque ea dum profugæ regnis agitantur Elissæ,

Adcisis velox populis, quîs ægra lababat

Ambiguo sub Marte fides, prædaque gravatus

Ad muros Pœnus revocaverat arma Sagunti.

395

Ecce autem clipeum, sævo fulgore micantem,

Oceani gentes ductori dona ferebant,

122

Callaicæ telluris opus, galeamque coruscis

Subnixam cristis, vibrant cui vertice coni

Albentis, niveæ tremulo nutamine pennæ;

400

Ensem unum, ac multis fatalem millibus hastam;

Præterea textam nodis, auroque trilicem

Loricam, nulli tegimen penetrabile telo.

Hæc, ære et duri chalybis perfecta metallo,

Atque opibus perfusa Tagi, per singula lætis

405

Lustrat ovans oculis, et gaudet origine regni.

123

Condebat primæ Dido Carthaginis arces,

Instabatque operi subducta classe juventus.

Molibus hi claudunt portus, his tecta domusque

Partiris, justæ Bitia venerande senectæ.

410

Ostentant caput effossa tellure repertum

Bellatoris equi, atque omen clamore salutant.

Has inter species orbatum classe, suisque,

Ænean pulsum pelago, dextraque precantem

Cernere erat: fronte hunc avide regina serena.

415

Infelix, ac jam vultu spectabat amico.

Hinc et speluncam, furtivaque fœdera amantum

Callaicæ fecere manus: it clamor ad auras,

124

Latratusque canum; subitoque exterrita nimbo

Occultant alæ venantum corpora silvis.

420

Nec procul Æneadum vacuo jam litore classis,

Æquora nequidquam revocante petebat Elissa.

Ipsa pyram super ingentem stans saucia Dido

Mandabat Tyriis ultricia bella futuris,

Ardentemque rogum media spectabat ab unda

125 425

Dardanus, et magnis pandebat carbasa fatis.

Parte alia, supplex infernis Hannibal aris,

Arcanum Stygia libat cum vate cruorem,

Et primo bella Æneadum jurabat ab ævo.

At senior Siculis exsultat Hamilcar in arvis;

430

Spirantem credas certamina anhela movere:

Ardor inest oculis, torvumque minatur imago.

Nec non et lævum clipei latus aspera signis

Inplebat Spartana cohors: hanc ducit ovantem

126

Ledæis veniens victor Xanthippus Amyclis.

435

Juxta triste decus pendet sub imagine pœnæ

Regulus, et fidei dat magna exempla Sagunto.

Lætior at circa facies, agitata ferarum

Agmina venatu, et cælata mapalia fulgent.

Nec procul usta cutem nigri soror horrida Mauri

440

Adsuetas patrio mulcet sermone leænas.

It liber campi pastor, cui fine sine ullo

Invetitum saltus penetrat pecus: omnia Pœnum

Armenti vigilem patrio de more sequuntur,

Gæsaque, latratorque Cydon, tectumque, focique

445

In silicis venis, et fistula nota juvencis.

Eminet excelso consurgens colle Saguntos,

Quam circum inmensi populi condensaque cingunt

Agmina certantum, pulsantque trementibus hastis.

Extrema clipei stagnabat Iberus in ora,

127 450

Curvatis claudens ingentem flexibus orbem.

Hannibal, abrupto transgressus fœdere ripas,

Pœnorum populos Romana in bella vocabat.

Tali sublimis dono, nova tegmina latis

Aptat concutiens humeris, celsusque profatur:

455

«Heu quantum Ausonio sudabitis, arma, cruore!

Quas, belli judex, pœnas mihi, Curia, pendes!»

Jamque senescebat vallatis mœnibus hostis,

Carpebatque dies urbem, dum signa manusque

Exspectant fessi socias: tandem æquore vano

128 460

Avertunt oculos, frustrataque litora ponunt,

Et propius suprema vident: sedet acta medullis

Jamdudum, atque inopes penitus coquit intima pestis.

Est furtim lento misere durantia tabo

Viscera, et exurit siccatas sanguine venas

465

Per longum celata fames: jam lumina retro

129

Exesis fugere genis; jam lurida sola

Tecta cute, et venis male juncta trementibus ossa

Exstant, consumtis visu deformia membris.

Humentis rores noctis terramque madentem

470

Solamen fecere mali, cassoque labore

E sicco frustra presserunt robore succos.

Nil temerare piget: rabidi jejunia ventris

Insolitis adigunt vesci, resolutaque, nudos

Linquentes clipeos, armorum tegmina mandunt.

130 475

Desuper hæc cælo spectans Tirynthius alto

Inlacrimat fractæ nequidquam casibus urbis.

Namque metus magnique tenent præcepta parentis,

Ne sævæ tendat contra decreta novercæ.

Sic igitur, cœpta occultans, ad limina sanctæ

480

Contendit Fidei, secretaque pectora tentat.

Arcanis Dea læta, polo tum forte remoto

Cælicolum magnas volvebat conscia curas,

Quam tali adloquitur Nemeæ pacator honore:

131

«Ante Jovem generata, decus Divumque hominumque,

485

Qua sine non tellus pacem, non æquora norunt,

Justitiæ consors, tacitumque in pectore numen,

Exitiumne tuæ dirum spectare Sagunti,

Et tot pendentem pro te, Dea, cernere pœnas

Urbem lenta potes? moritur tibi vulgus, et unam

490

Te matres, vincente fame, te mœsta virorum

Ora vocant, primaque sonant te voce minores.

Fer cælo auxilium, et fessis da surgere rebus.»

Hæc satus Alcmena, contra cui talia virgo:

«Cerno equidem, nec pro nihilo est mihi fœdera rumpi,

495

Statque dies, ausis olim tam tristibus ultor.

Sed me pollutas properantem linquere terras

Sedibus his, tectisque novis succedere adegit

132

Fecundum in fraudes hominum genus: inpia liqui

Et, quantum terrent, tantum metuentia regna,

500

Ac furias auri, nec vilia præmia fraudum,

Et super hæc ritu horrificos ac more ferarum

Viventes rapto populos, luxuque solutum

Omne decus, multaque obpressum nocte pudorem.

Vis colitur, jurisque locum sibi vindicat ensis;

505

Et probris cessit virtus: en, adspice gentes:

Nemo insons; pacem servant commercia culpæ.

Sed secura tua fundata ut mœnia dextra

Dignum te servent memorando fine vigorem,

Dedita nec fessi transmittant corpora Pœno,

510

Quod solum nunc fata sinunt seriesque futuri;

Extendam leti decus, atque in secula mittam,

133

Ipsaque laudatas ad Manes prosequar umbras.»

Inde severa levi decurrens æthere virgo

Luctantem fatis petit inflammata Saguntum;

515

Invadit mentes, et pectora nota pererrat,

Inmittitque animis numen: tum fusa medullis

Inplicat, atque sui flagrantem inspirat amorem.

Arma volunt, tentantque ægros ad prælia nisus.

Insperatus adest vigor, interiusque recursat

520

Dulcis honos Divæ, et sacrum pro virgine letum.

It tacitus fessis per ovantia pectora sensus,

Vel leto graviora pati, sævasque ferarum

134

Adtentare dapes, et mensis addere crimen.

Sed prohibet culpa pollutam extendere lucem

525

Casta Fides, paribusque famem compescere membris.

Quam simul invisæ gentis conspexit in arce

Forte ferens sese Libycis Saturnia castris,

Virgineum increpitat miscentem bella furorem,

Atque, ira turbata gradum, ciet ocius atram

530

Tisiphonen, imos agitantem verbere manes,

Et palmas tendens; «Hos, inquit, Noctis alumna,

Hos muros inpelle manu, populumque ferocem,

135

Dextris sterne suis; Juno jubet: ipsa propinqua

Effectus studiumque tuum de nube videbo.

535

Illa Deos summumque Jovem turbantia tela,

Quîs Acheronta moves, flammam inmanesque chelydros

Stridoremque tuum, quo territa comprimit ora

Cerberus, ac, mixto quæ spumant felle, venena,

Et quidquid scelerum, pœnarum quidquid et iræ

540

Pectore fecundo coquitur tibi, congere præceps

In Rutulos, totamque Erebo demitte Saguntum.

Hac mercede Fides constet delapsa per auras.»

Sic voce instimulans, dextra Dea concita sævam

Eumenida incussit muris, tremuitque repente

545

Mons circum, et gravior sonuit per litora fluctus.

136

Sibilat insurgens capiti, et turgentia circum

Multus colla micat squalenti tergore serpens.

Mors graditur, vasto pandens cava guttura rictu,

Casuroque inhiat populo: tunc Luctus, et atri

550

Pectora circumstant Planctus, Mœrorque, Dolorque,

Atque omnes adsunt Pœnæ, formaque trifauci

Personat insomnis lacrimosæ Janitor aulæ.

Protinus adsimilat faciem mutabile monstrum

137

Tiburnæ, gressumque simul, sonitumque loquentis.

555

Hæc bello vacuos et sævi turbine Martis

Lugebat thalamos, Murro spoliata marito;

Clara genus, Daunique trahens a sanguine nomen.

Cui vultus induta pares disjectaque crinem

Eumenis in medios inrumpit turbida cœtus,

560

Et mœstas lacerata genas; «Quis terminus, inquit?

Sat Fidei proavisque datum! vidi ipsa cruentum,

Ipsa meum vidi lacerato vulnere nostras

Terrentem Murrum noctes et dira sonantem:

Eripe te, conjux, miserandæ casibus urbis,

565

Et fuge, si terras adimit victoria Pœni,

Ad manes, Tiburna, meos: cecidere Penates,

Occidimus Rutuli, tenet omnia Punicus ensis.

Mens horret, nec adhuc oculis absistit imago.

Nullane jam posthac tua tecta, Sagunte, videbo?

138 570

Felix, Murre, necis, patriaque superstite felix.

At nos, Sidoniis famulatum matribus actas,

Post belli casus vastique pericula ponti,

Carthago adspiciet victrix, tandemque supremum

Nocte obita Libyæ gremio captiva jacebo.

575

Sed vos, o juvenes, vetuit quos conscia virtus

Posse capi, quîs telum ingens contra aspera mors est,

Vestris servitio manibus subducite matres.

Ardua virtutem profert via: pergite primi

139

Nec facilem populis, nec notam invadere laudem.»

580

His ubi turbatas hortatibus inpulit aures,

Inde petit tumulum, summo quem vertice montis

Amphitryoniades spectandum ex æquore nautis

Struxerat, et grato cineres decorarat honore.

Excitus sede (horrendum) prorumpit ab ima

140 585

Cæruleus maculis auro squalentibus anguis.

Ignea sanguinea radiabant lumina flamma,

Oraque vibranti stridebant sibila lingua:

Isque inter trepidos cœtus mediamque per urbem

Volvitur, et muris propere delabitur altis,

590

Ac similis profugo vicina ad litora tendit,

Spumantisque freti præceps inmergitur undis.

Tum vero excussæ mentes, ceu prodita tecta

Expulsi fugiant Manes, umbræque recusent

Captivo jacuisse solo: sperare saluti

141 595

Pertæsum, damnantque cibos; agit addita Erinnys.

Haud gravior duris Divum inclementia rebus,

Quam leti proferre moras: abrumpere vitam

Ocius adtoniti quærunt, lucemque gravantur.

Certatim structus subrectæ molis ad astra

600

In media stetit urbe rogus; portantque trahuntque

Longæ pacis opes quæsitaque præmia dextris,

Callaico vestes distinctas matribus auro,

Armaque Dulichia proavis portata Zacyntho,

Et prisca advectos Rutulorum ex urbe Penates.

142 605

Huc quidquid superest captis, clipeosque, simulque

Infaustos jaciunt enses, et condita bello

Effodiunt penitus terra, gaudentque superbi

Victoris prædam flammis donare supremis.

Quæ postquam congesta videt feralis Erinnys,

610

Lampada flammiferis tinctam Phlegethontis in undis

Quassat, et inferna superos caligine condit.

Inde opus adgressi, toto quod nobile mundo

Æternum invictis infelix gloria servat.

Princeps Tisiphone, lentum indignata parentem,

143 615

Pressit ovans capulum, cunctantemque inpulit ensem,

Et dirum insonuit Stygio bis terque flagello.

Invitas maculant cognato sanguine dextras,

Miranturque nefas aversa mente peractum,

Et facto sceleri inlacrimant: hic, turbidus ira,

620

Et rabie cladum, perpessæque ultima vitæ,

Obliquos versat materna per ubera visus:

Hic, raptam librans dilectæ in colla securim

Conjugis, increpitat sese, mediumque furorem

Projecta damnat stupefactus membra bipenni.

625

Nec tamen evasisse datur: nam verbera Erinnys

Incutit, atque atros insibilat ore tumores.

144

Sic thalami fugit omnis amor, dulcesque marito

Effluxere tori, et subiere oblivia tædæ.

Ille jacit, totis connisus viribus, ægrum

630

In flammas corpus, densum qua turbine nigro

Exundat fumum piceus caligine vertex.

At medios inter cœtus pietate sinistra,

Infelix Tymbrene, furis; Pœnoque parentis

Dum properas auferre necem, reddentia formam

635

Ora tuam laceras, temerasque simillima membra.

Vos etiam primo gemini cecidistis in ævo,

145

Eurymedon fratrem, et fratrem mentite Lycorma,

Cuncta pares; dulcisque labor sua nomina natis

Reddere, et in vultu genetrici stare suorum.

640

Jam fixus jugulo culpa te solverat ensis,

Eurymedon, inter miseræ lamenta senectæ:

Dumque malis turbata parens, deceptaque visis,

Quo ruis? huc ferrum, clamat, converte, Lycorma;

Ecce simul jugulum perfoderat ense Lycormas.

645

Sed magno, quinam, Eurymedon, furor iste? sonabat

Cum planctu, geminæque nota decepta figuræ,

Funera mutato revocabat nomine mater;

146

Donec, transacto tremebunda per ubera ferro,

Tunc etiam ambiguos cecidit super inscia natos.

650

Quis diros urbis casus, laudandaque monstra,

Et fidei pœnas, et tristia fata piorum

Inperet evolvens lacrimis? vix Punica fletu

Cessassent castra, ac miserescere nescius hostis.

Urbs, habitata diu Fidei, cæloque parentem

655

Murorum repetens, ruit inter perfida gentis

Sidoniæ tela, atque inmania facta suorum,

Injustis neglecta Deis: furit ensis et ignis;

147

Quique caret flamma, scelerum est locus! Erigit atro

Nigrantem fumo rogus alta ad sidera nubem.

660

Ardet in excelso proceri vertice montis

Arx, intacta prius bellis: hinc Punica castra,

Litoraque, et totam soliti spectare Saguntum:

Ardent tecta Deum; resplendet imagine flammæ

Æquor, et in tremulo vibrant incendia ponto.

665

Ecce inter medios cædum Tiburna furores,

Fulgenti dextram mucrone armata mariti,

Et læva infelix ardentem lampada quassans,

Squalentemque erecta comam, ac liventia planctu

Pectora nudatis ostendens sæva lacertis,

670

Ad tumulum Murri super ipsa cadavera fertur.

Qualis, ubi inferni dirum tonat aula parentis,

Iraque turbatos exercet regia Manes,

Alecto, solium ante Dei sedemque tremendam,

Tartareo est operata Jovi, pœnasque ministrat.

148 675

Arma viri, multo nuper defensa cruore,

Inponit tumulo inlacrimans; Manesque precata,

Adciperent sese, flagrantem lampada subdit.

Tunc rapiens letum, «Tibi ego hæc, ait, optime conjux,

Ad Manes, en, ipsa fero.» Sic ense recepto

680

Arma super ruit, et flammas invadit hiatu.

Semiambusta jacet nullo discrimine passim

Infelix obitus, permixto funere, turba.

Ceu, stimulante fame, quum victor ovilia tandem

Faucibus invasit siccis leo, mandit hianti

685

Ore fremens inbelle pecus, patuloque redundat

Gutture ructatus large cruor: incubat atris

Semesæ stragis cumulis; aut, murmure anhelo

Infrendens, laceros inter spatiatur acervos.

Late fusa jacent pecudes, custosque Molossus,

690

Pastorumque cohors, stabulique gregisque magister;

Totaque vastatis disjecta mapalia tectis.

149

Inrumpunt vacuam Pœni tot cladibus arcem.

Tum demum ad Manes, perfecto munere, Erinnys

Junoni laudata redit, magnamque superba

695

Exsultat rapiens secum sub Tartara turbam.

At vos, sidereæ, quas nulla æquaverit ætas,

Ite, decus terrarum, animæ, venerabile vulgus,

Elysium et castas sedes decorate piorum.

Cui vero non æqua dedit victoria nomen,

700

(Audite; o gentes, neu rumpite fœdera pacis,

Nec regnis postferte fidem!) vagus exsul in orbe

Errabit toto, patriis projectus ab oris;

Tergaque vertentem trepidans Carthago videbit.

Sæpe Saguntinis somnos exterritus umbris

705

Optabit cecidisse manu; ferroque negato,

150

Invictus quondam Stygias bellator ad undas

Deformata feret liventi membra veneno.

Postquam rupta fides Tyriis, et mœnia castæ,

Non æquo Superum genitore, eversa Sagunti;

Extemplo positos finiti cardine mundi

Victor adit populos, cognataque limina Gades.

5

Nec vatum mentes agitare et præscia corda

Cessatum super imperio: citus æquore Bostar

Vela dare, et rerum prænoscere fata jubetur.

Prisca fides adytis longo servatur ab ævo,

153

Qua sublime sedens, Cirrhæis æmulus antris,

10

Inter anhelantes Garamantas corniger Hammon,

Fatidico pandit venientia secula luco.

Hinc omen cœptis, et casus scire futuros

Ante diem, bellique vices novisse petebat.

Exin clavigeri veneratus numinis aras

154 15

Captivis onerat donis, quæ nuper ab arce

Victor fumantis rapuit semiusta Sagunti.

Vulgatum, nec cassa fides, ab origine fani

Inpositas durare trabes, solasque per ævum

Condentum novisse manus: hinc credere gaudent

20

Consedisse Deum, seniumque repellere templis.

Tum, quîs fas et honos adyti penetralia nosse,

Femineos prohibent gressus, ac limine curant

Sætigeros arcere sues: nec discolor ulli

Ante aras cultus; velantur corpora lino,

25

Et Pelusiaco præfulget stamine vertex.

155

Discinctis mos tura dare, atque e lege parentum

Sacrificam lato vestem distinguere clavo.

Pes nudus, tonsæque comæ, castumque cubile:

Inrestincta focis servant altaria flammæ.

30

Sed nulla effigies, simulacrave nota Deorum

156

Majestate locum, et sacro inplevere timore.

In foribus labor Alcidæ Lernæa recisis

Anguibus hydra jacet, nexuque elisa leonis

157

Ora Cleonæi patulo cælantur hiatu.

35

Ast Stygius, sævis terrens latratibus umbras,

Janitor, æterno tum primum tractus ab antro,

Vincla indignatur, metuitque Megæra catenas.

Juxta Thraces equi, pestisque Erymanthia, et altos

Æripedis ramos superantia cornua cervi.

158 40

Nec levior vinci Libycæ telluris alumnus

Matre super, stratique genus deforme bimembres

Centauri, frontemque minor nunc amnis Acarnan.

Inter quæ fulget sacratis ignibus Œte,

159

Ingentemque animam rapiunt ad sidera flammæ.

45

Postquam oculos varia inplevit virtutis imago,

Mira dehinc cernit: surgentis mole profundi

Injectum terris subitum mare, nullaque circa

Litora, et infuso stagnantes æquore campos.

Nam qua cæruleis Nereus evolvitur antris,

50

Atque imo freta contorquet Neptunia fundo,

Proruptum exundat pelagus, cæcosque relaxans

Oceanus fontes torrentibus ingruit undis.

Tum vada, ceu sævo penitus permota tridenti,

Luctantur terris tumefactum inponere pontum.

55

Mox remeat gurges, tractoque relabitur æstu,

160

Ac ratis erepto campis deserta profundo,

Et fusi transtris exspectant æquora nautæ.

Cymothoes ea regna vagæ, pelagique labores

Luna movet: Luna, inmissis per cærula bigis,

60

Fertque refertque fretum, sequitarque reciproca Tethys.

Hæc propere spectata duci: nam multa fatigant.

Curarum prima exercet, subducere bello

161

Consortem thalami, parvumque sub ubere natum.

Virgineis juvenem tædis, primoque Hymenæo

65

Inbuerat conjux, memorique tenebat amore.

At puer, obsessæ generatus in ore Sagunti,

Bissenos lunæ nondum compleverat orbes.

Si quis forte Deum tantos inciderit actus,

Ut nostro abrumpat leto primordia rerum;

80

Hoc pignus belli, conjux, servare labora!

Quumque datum fari, duc per cunabula nostra;

Tangat Elissæas palmis puerilibus aras,

Et cineri juret patrio Laurentia bella.

Quos, ut seponi stetit et secernere ab armis,

Adfatur ductor: «Spes o Carthaginis altæ,

70

Nate, nec Æneadum levior metus, amplior, oro,

Sis patrio decore, et factis tibi nomina condas,

Quîs superes bellator avum, jamque ægra timoris

Roma tuos numeret lacrimandos matribus annos.

Ni præsaga meos ludunt præcordia sensus,

75

Ingens hic terris crescit labor: ora parentis

162

Agnosco, torvaque oculos sub fronte minaces,

Vagitumque gravem, atque irarum elementa mearum.

Inde, ubi flore novo pubescet firmior ætas,

85

Emicet in Martem, et calcato fœdere victor

163

In Capitolina tumulum mihi vindicet arce.

Tu vero, tanti felix quam gloria partus

Exspectat, veneranda fide, discede periclis

Incerti Martis, durosque relinque labores:

90

Nos clausæ nivibus rupes, subpostaque cælo

Saxa manent, nos, Alcidæ mirante noverca,

Sudatus labor, et, bellis labor acrior, Alpes.

Quod si promissum vertat Fortuna favorem,

Lævaque sit cœptis, te longa stare senecta

95

Ævumque extendisse velim: tua justior ætas,

Ultra me inproperæ ducant cui fila Sorores.»

Sic ille: at contra Cirrhæi sanguis Imilce

164

Castalii, cui materno de nomine dicta

Castulo Phœbei servat cognomina vatis,

100

Atque ex sacrata repetebat stirpe parentes:

Tempore quo Bacchus populos domitabat Iberos,

Concutiens thyrso atque armata Mænade Calpen,

Lascivo genitus Satyro nymphaque Myrice,

Milichus indigenis late regnarat in oris,

105

Cornigeram adtollens genitoris imagine frontem.

Hinc patriam clarumque genus referebat Imilce,

Barbarica paulum vitiato nomine lingua.

Quæ tunc sic lacrimis sensim manantibus infit:

165

«Mene, oblite tua nostram pendere salute,

110

Abnuis inceptis comitem? sic fœdera nota

Primitiæque tori, gelidos ut scandere tecum

Deficiam montes conjux tua? crede vigori

Femineo: castum haud superat labor ullus amorem.

Sin solo adspicimur sexu, fixumque relinqui,

115

Cedo equidem, nec fata moror: Deus adnuat, oro.

I felix, i numinibus votisque secundis,

Atque acies inter flagrantiaque arma, relictæ

Conjugis et nati curam servare memento.

Quippe nec Ausonios tantum, nec tela, nec ignes,

120

Quantum te, metuo: ruis ipsos acer in enses,

Objectasque caput telis, nec te ulla secundo

Eventu satiat virtus: tibi gloria soli

166

Fine caret, credisque viris ignobile letum

Belligeris in pace mori: tremor inplicat artus,

125

Nec quemquam horresco, qui se tibi conferat unus.

Sed tu, bellorum genitor, miserere, nefasque

Averte, et serva caput inviolabile Teucris.»

Jamque adeo egressi steterant in litore primo,

Et promota ratis, pendentibus arbore nautis,

130

Aptabat sensim pulsanti carbasa vento;

Quum, lenire metus properans, ægramque levare

Adtonitis mentem curis, sic Hannibal orsus:

«Ominibus parce et lacrimis, fidissima conjux!

167

Et pace et bello cunctis stat terminus ævi,

135

Extremumque diem primus tulit: ire per ora

Nomen in æternum paucis mens ignea donat,

Quos Pater æthereis Cælestum destinat oris.

An Romana juga, et famulas Carthaginis arces

Perpetiar? Stimulant manes, noctisque per umbras

140

Increpitans genitor: stant aræ atque horrida sacra

Ante oculos, brevitasque vetat mutabilis horæ

Prolatare diem: sedeamne, ut noverit una

Me tantum Carthago? et, qui sim, nesciat omnis

Gens hominum? letique metu decora alta relinquam?

145

Quantum etenim distant a morte silentia vitæ?

168

Nec tamen incautos laudum exhorresce furores:

Et nobis est lucis honos, gaudetque senecta

Gloria, quum longo titulis celebratur in ævo.

Te quoque magna manent suscepti præmia belli:

150

Dent modo se Superi, Thybris tibi serviet omnis,

Iliacæque nurus, et dives Dardanus auri.»

Dumque ea permixtis inter se fletibus orant,

Confisus pelago celsa de puppe magister

Cunctantem ciet: abripitur divulsa marito.

155

Hærent intenti vultus, et litora servant,

Donec, iter liquidum volucri rapiente carina,

Consumsit visus pontus, tellusque recessit.

At Pœnus belli curis avertere amorem

169

Adparat, et repetit properato mœnia gressu.

160

Quæ dum perlustrat, crebroque obit omnia visu,

Tandem sollicito cessit vis dura labori,

Belligeramque datur somno componere mentem.

Tum pater omnipotens gentem exercere periclis

Dardaniam, et fama sævorum tollere ad astra

165

Bellorum meditans, priscosque referre labores,

Præcipitat consulta viri; segnemque quietem

170

Terret, et inmissa rumpit formidine somnos.

Jamque per humentem noctis Cyllenius umbram

Aligero lapsu portabat jussa parentis.

170

Nec mora: mulcentem securo membra sopore

Adgreditur juvenem, ac monitis incessit amaris:

«Turpe duci totam somno consumere noctem,

O rector Libyæ; vigili stant bella magistro.

Jam maria effusas cernes turbare carinas,

175

Et Latiam toto pubem volitare profundo,

Dum lentus cœpti terra cunctaris Ibera.

Scilicet, id satis est decoris, memorandaque virtus,

Quod tanto cecidit molimine Graia Saguntos?

En age, si quid inest animo par fortibus ausis,

171 180

Fer gressus agiles mecum, et comitare vocantem:

Respexisse veto; monet hoc pater ille Deorum:

Victorem ante altæ statuam te mœnia Romæ.»

Jamque videbatur dextram injectare, graduque

Lætantem trahere in Saturnia regna citato;

185

Quum subitus circa fragor, et vibrata per auras

Exterrent sævis a tergo sibila linguis;

Ingentique metu Divum præcepta paventi

Effluxere viro, et turbatus lumina flectit.

Ecce jugis rapiens silvas, ac robora vasto

190

Contorta amplexu, tractasque per invia rupes,

Ater letifero stridebat turbine serpens.

Quantus non æquas perlustrat flexibus Arctos,

172

Et geminum lapsu sidus circumligat anguis:

Inmani tantus fauces diducit hiatu,

195

Adtollensque caput nimbosis montibus æquat.

Congeminat sonitus rupti violentia cæli,

Imbriferamque hiemem permixta grandine torquet.

Hoc trepidus monstro, (neque enim sopor ille, nec altæ

Vis aderat noctis, virgaque fugante tenebras

200

Miscuerat lucem somno Deus) ardua quæ sit,

173

Scitatur, pestis; terrasque urgentia membra

Quo ferat, et quosnam populos deposcat hiatu.

Cui gelidis almæ Cyllenes editus antris:

«Bella vides optata tibi: te maxima bella,

205

Te strages nemorum, te moto turbida cælo

Tempestas, cædesque virum, magnæque ruinæ

Idæi generis, lacrimosaque fata sequuntur.

Quantus per campos populatis montibus actas

Contorquet silvas squalenti tergore serpens,

210

Et late humectat terras spumante veneno:

Tantus, perdomitis decurrens Alpibus, atro

Involves bello Italiam, tantoque fragore

Eruta convulsis prosternes oppida muris.»

His ægrum stimulis liquere Deusque soporque:

215

It membris gelidus sudor; lætoque pavore

Promissa evolvit somni, noctemque retractat.

Jamque Deum regi Martique sub omine fausto

174

Instauratus honos; niveoque ante omnia tauro

Placatus meritis monitor Cyllenius aris.

220

Extemplo edicit convellere signa, repensque

Castra quatit clamor permixtis dissona linguis.

Prodite, Calliope, famæ, quos horrida cœpta

Excierint populos, tulerintque in regna Latini;

Et quas indomitis urbes armarit Iberis,

225

Quasque Parætonio glomerarit litore turmas

Ausa sibi Libye rerum deposcere frenos,

Et terris mutare jugum: non ulla, nec unquam

Sævior it trucibus tempestas acta procellis;

175

Nec bellum raptis tam dirum mille carinis

230

Acrius infremuit, trepidumque exterruit orbem.

Princeps signa tulit Tyria Carthagine pubes,

Membra levis, celsique decus fraudata superbum

Corporis; at docilis fallendi, et nectere tectos

Nunquam tarda dolos: rudis his tunc parma; brevique

235

Bellabant ense; at vestigia nuda, sinusque

Cingere inadsuetum; et rubræ velamine vestis

Ars erat in pugna fusum occuluisse cruorem.

His rector fulgens ostro super altior omnes

Germanus nitet Hannibalis, gratoque tumultu

176 240

Mago quatit currus, et fratrem spirat in armis.

Proxima Sidoniis Utica est effusa maniplis,

Prisca situ, veterisque ante arces condita Byrsæ.

Tum, quæ Sicanio præcinxit litora muro,

In clipei speciem curvatis turribus, Aspis.

245

Sed dux in sese converterat ora Sychæus,

Hasdrubalis proles, cui vano corda tumore

Maternum inplebat genus, et resonare superbo

Hannibal haud unquam cessabat avunculus ore.

177

Adfuit undosa cretus Berenicide miles,

250

Nec tereti dextras in pugnam armata dolone

Destituit Barce sitientibus arida venis.

Nec non Cyrene Pelopei stirpe nepotis

Battiadas pravos fidei stimulavit in arma.

Quos trahit antiquo laudatus Hamilcare quondam,

178 255

Consilio viridis, sed belli serus, Ilertes.

Sabratha tum Tyrium vulgus, Sarranaque Leptis,

Œaque Trinacrios Afris permixta colonos,

Et Tingin rapido mittebat ab æquore Lixus.

Tum Vaga, et antiquis dilectus regibus Hippo,

179 260

Quæque procul cavit non æquos Ruspina fluctus,

Et Zama, et uberior Rutulo nunc sanguine Thapsus.

Ducit tot populos ingens et corpore et armis,

Herculeam factis servans ac nomine famam,

Antæus, celsumque caput super agmina tollit.

265

Venere Æthiopes, gens haud incognita Nilo,

Qui magneta secant: solis honor ille metalli,

180

Intactum chalybem vicino ducere saxo.

His simul, inmitem testantes corpore solem,

Exusti venere Nubæ: non ærea cassis,

270

Nec lorica riget ferro, non tenditur arcus;

Tempora multiplici mos est defendere lino,

Et lino munire latus, scelerataque succis

Spicula dirigere, et ferrum infamare veneno.

Tum primum castris Phœnicum tendere ritu

275

Cinyphii didicere Macæ: squalentia barba

Ora viris, humerosque tegunt velamine capri

181

Sætigero; panda manus est armata cateia.

Versicolor contra cætra, et falcatus ab arte

Ensis Adyrmachidis, ac lævo tegmina crure.

280

Sed mensis asper populus, victuque maligno:

Nam calida tristes epulæ torrentur arena.

Quin et Massyli fulgentia signa tulere,

Hesperidum veniens lucis domus ultima terræ.

Præfuit intortos demissus vertice crines

182 285

Bocchus atrox, qui sacratas in litore silvas,

Atque inter frondes revirescere viderat aurum.

Vos quoque desertis in castra mapalibus itis,

Misceri gregibus Gætulia sueta ferarum,

Indomitisque loqui, et sedare leonibus iras.

290

Nulla domus; plaustris habitant: migrare per arva

Mos, atque errantes circumvectare penates.

Hinc mille alipedes turmæ, velocior Euris

Et doctus virgæ sonipes, in castra ruebant.

Ceu pernix quum densa vagis latratibus inplet

295

Venator dumeta Lacon, aut exigit Umber

Nare sagax e calle feras, perterrita late

Agmina præcipitant volucres formidine cervi.

Hos agit haud læto vultu, nec fronte serena,

Asbytes nuper cæsæ germanus, Acherras.

183 300

Marmaridæ, medicum vulgus, strepuere catervis;

Ad quorum cantus serpens oblita veneni,

Ad quorum tactum mites jacuere cerastæ.

Tum, chalybis pauper, Banjuræ cruda juventus,

Contenti parca durasse hastilia flamma,

305

Miscebant avidi trucibus fera murmura linguis.

Nec non Autololes, levibus gens ignea plantis,

Cui sonipes cursu, cui cesserit incitus amnis;

Tanta fuga est! certant pennæ, campumque volatu

Quum rapuere, pedum frustra vestigia quæras.

310

Spectati castris, quos succo nobilis arbor

Et dulci pascit lotos nimis hospita bacca.

Quique atro rabidas effervescente veneno

184

Dipsadas inmensis horrent Garamantes arenis.

Fama docet, cæsæ rapuit quum Gorgonis ora

315

Perseus, in Libyam dirum fluxisse cruorem;

Inde Medusæis terram exundasse chelydris.

Millibus his ductor spectatus Marte Choaspes,

Neritia Meninge satus, cui tragula semper

Fulmineam armabat, celebratum missile, dextram.

320

Hinc coit æquoreus Nasamon, invadere fluctu

Audax naufragia, et prædas avellere ponto:

Hinc, qui stagna colunt Tritonidos alta paludis,

Qua virgo, ut fama est, bellatrix edita lympha

Invento primam Libyen perfudit olivo.

325

Nec non totus adest vesper, populique reposti.

185

Cantaber ante omnes, hiemisque æstusque famisque

Invictus, palmamque ex omni ferre labore.

Mirus amor populo, quum pigra incanuit ætas,

Inbelles jam dudum annos prævertere saxo,

330

Nec vitam sine Marte pati: quippe omnis in armis

Lucis causa sita, et damnatum vivere paci.

Venit et Auroræ lacrimis perfusus in orbem

Diversum, patrias fugit quum devius oras,

Armiger Eoi non felix Memnonis Astyr.

335

His parvus sonipes, nec Marti notus: at idem,

Aut inconcusso glomerat vestigia dorso,

186

Aut molli pacata celer rapit esseda collo.

Cydnus agit, juga Pyrenes venatibus acer

Metiri, jaculove extendere prælia Mauro.

340

Venere et Celtæ sociati nomen Iberis.

His pugna cecidisse decus, corpusque cremari

Tale nefas: cælo credunt Superisque referri,

187

Inpastus carpat si membra jacentia vultur.

Fibrarum, et pennæ, divinarumque sagacem

345

Flammarum misit dives Callæcia pubem,

Barbara nunc patriis ululantem carmina linguis,

Nunc, pedis alterno percussa verbere terra,

Ad numerum resonas gaudentem plaudere cætras.

Hæc requies ludusque viris, ea sacra voluptas.

350

Cetera femineus peragit labor: addere sulco

188

Semina, et inpresso tellurem vertere aratro

Segne viris: quidquid duro sine Marte gerendum,

Callaici conjux obit inrequieta mariti.

Hos Viriathus agit, Lusitanumque remotis

355

Extractum lustris; primo Viriathus in ævo,

Nomen Romanis factum mox nobile damnis.

Nec Cerretani, quondam Tirynthia castra,

Aut Vasco, insuetus galeæ, ferre arma morati.

Non, quæ Dardanios post vidit, Ilerda, furores,

360

Nec, qui Massageten monstrans feritate parentem,

Cornipedis fusa satiaris, Concane, vena.

189

Jamque Ebusus Phœnissa movet, movet Arbacus arma,

Aclyde, vel tenui pugnax instare veruto:

Jam cui Tlepolemus sator, et cui Lindus origo,

190 365

Funda bella ferens Baliaris et alite plumbo;

Et quos nunc Gravios violato nomine Graium

Œneæ misere domus Ætolaque Tyde.

Dat Carthago viros, Teucro fundata vetusto,

191

Phocaicæ dant Emporiæ, dat Tarraco pubem

370

Vitifera, et Latio tantum cessura Lyæo.

Hos inter clara thoracis luce nitebat

Sedetana cohors, quam Sucro rigentibus undis

Atque altrix celsa mittebat Sætabis arce,

Sætabis et telas Arabum sprevisse superba,

192 375

Et Pelusiaco filum componere lino.

Mandonius populis, domitorque insignis equorum

Inperitat Cæso, et socio stant castra labore.

At Vettonum alas Balarus probat æquore aperto.

Hic adeo, quum ver placidum flatusque tepescit,

380

Concubitus servans tacitos, grex perstat equarum,

Et Venerem occultam genitali concipit aura.

Sed non multa dies generi, properatque senectus,

Septimaque his stabulis longissima ducitur æstas.

193

At non Sarmaticos adtollens Uxama muros

385

Tam levibus persultat equis: hinc venit in arma

Haud ævi fragilis sonipes, crudoque vigore

Asper frena pati, aut jussis parere magistris.

Rhyndacus his ductor; telum sparus: ore ferarum

Et rictu horrificant galeas; venatibus ævum

390

Transigitur, vel, more patrum, vis raptaque pascunt.

Fulgent præcipuis Parnasia Castulo signis,

Et celebre Oceano atque alternis æstibus Hispal,

194

Ac Nebrissa Dionyseis conscia thyrsis,

Quam Satyri coluere leves, redimitaque sacra

395

Nebride, et arcano Mænas nocturna Lyæo.

195

Arganthoniacos armat Carteia nepotes.

Rex proavis fuit humani ditissimus ævi,

Ter denos decies emensus belliger annos.

Armat Tartessos, stabulanti conscia Phœbo,

196 400

Et Munda, Emathios Italis paritura labores:

Nec decus auriferæ cessavit Corduba terræ.

Hos duxere viros flaventi vertice Phorcys,

Spiciferisque gravis bellator Arauricus oris,

Æquales ævi; genuit quos ubere ripa

405

Palladio Bætis umbratus cornua ramo.

Talia Sidonius per campos agmina ductor

Pulvere nigrantes raptat, lustransque sub armis,

Qua visu comprendere erat, fulgentia signa,

Ibat ovans, longaque umbram tellure trahebat.

410

Non aliter, quoties perlabitur æquora curru,

197

Extremamque petit, Phœbea cubilia, Tethyn

Frenatis Neptunus equis; fluit omnis ab antris

Nereidum chorus, et sueto certamine nandi

Candida perspicuo connectunt brachia ponto.

415

At Pyrenæi frondosa cacumina montis

Turbata Pœnus terrarum pace petebat.

Pyrene celsa nimbosi verticis arce

Divisos Celtis late prospectat Iberos,

Atque æterna tenet magnis divortia terris.

420

Nomen Bebrycia duxere a virgine colles,

Hospitis Alcidæ crimen; qui, sorte laborum

Geryonæ peteret quum longa tricorporis arva,

Possessus Baccho, sæva Bebrycis in aula

198

Lugendam formæ sine virginitate reliquit

425

Pyrenen, letique Deus, si credere fas est,

Causa fuit leti miseræ Deus: edidit alvo

Namque ut serpentem, patriasque exhorruit iras,

Confestim dulces liquit turbata penates.

Tum noctem Alcidæ solis plangebat in antris,

430

Et promissa viri silvis narrabat opacis;

Donec mœrentem ingratos raptoris amores,

Tendentemque manus, atque hospitis arma vocantem

Diripuere feræ: laceros Tirynthius artus,

Dum remeat victor, lacrimis perfudit, et amens

435

Palluit invento dilectæ virginis ore.

199

At voce Herculea percussa cacumina montis

Intremuere jugis: mœsto clamore ciebat

Pyrenen; scopulique omnes ac lustra ferarum

Pyrenen resonant: tumulo tum membra reponit,

440

Supremum inlacrimans; nec honos intercidit aevo,

Defletumque tenent montes per secula nomen.

Jamque per et colles, et densos abjete lucos

Bebryciæ Pœnus fines transcenderat aulæ.

Inde ferox quæsitum armis per inhospita rura

445

Volcarum populatur iter, tumidique minaces

Adcedit Rhodani festino milite ripas.

Aggeribus caput Alpinis, et rupe nivali

Proserit in Celtas, ingentemque extrahit amnem

Spumanti Rhodanus proscindens gurgite campos,

450

Ac propere in pontum lato ruit incitus alveo.

Auget opes stanti similis, tacitoque liquore

200

Mixtus Arar; quem gurgitibus complexus anhelis

Cunctantem inmergit pelago, raptumque per arva

Ferre vetat patrium vicina ad litora nomen.

455

Invadunt alacres inimicum pontibus amnem:

Nunc celso capite et cervicibus arma tuentur,

Nunc validis gurges certatim frangitur ulnis.

Fluminea sonipes religatus ducitur alno,

Bellua nec retinet tardante Libyssa timore:

460

Nam trabibus vada, et injecta tellure repertum

Connexas operire trabes, ac ducere in altum

Paulatim ripæ resolutis aggere vinclis.

At gregis inlapsu fremebundo territus acris

201

Expavit moles Rhodanus, stagnisque refusis

465

Torsit arenoso minitantia murmura fundo.

Jamque Tricastinis intendit finibus agmen,

Jam faciles campos, jam rura Vocuntia carpit.

Turbidus hic truncis saxisque Druentia lætum

Ductoris vastavit iter: namque Alpibus ortus,

470

Avulsas ornos, et adesi fragmina montis

Cum sonitu volvens, fertur latrantibus undis,

Ac vada translato mutat fallacia cursu,

202

Non pediti fidus, patulis non puppibus æquus:

Et tunc, imbre recens fuso, conrepta sub armis

475

Corpora multa virum spumanti vertice torquens,

Inmersit fundo laceris deformia membris.

Sed jam præteritos ultra meminisse labores

Conspectæ propius demsere paventibus Alpes.

Cuncta gelu canaque æternum grandine tecta

480

Atque ævi glaciem cohibent: riget ardua montis

Ætherei facies, surgentique obvia Phœbo,

Duratas nescit flammis mollire pruinas.

Quantum Tartareus regni pallentis hiatus

Ad manes imos atque atræ stagna paludis

485

A supera tellure patet: tam longa per auras

Erigitur tellus, et cælum intercipit umbra.

203

Nullum ver usquam, nullique æstatis honores:

Sola jugis habitat diris, sedesque tuetur

Perpetuas deformis hiems: illa undique nubes

490

Huc atras agit, et mixtos cum grandine nimbos.

Jam cuncti flatus ventique furentia regna

Alpina posuere domo: caligat in altis

Obtutus saxis, abeuntque in nubila montes.

Mixtus Athos Tauro, Rhodopeque adjuncta Mimanti,

495

Ossaque cum Pelio, cumque Hæmo cesserit Othrys.

Primus inexpertas adiit Tirynthius arces:

Scindentem nubes, frangentemque ardua montis

Spectarunt Superi, longisque ab origine seclis

Intemerata gradu magna vi saxa domantem.

204 500

At miles dubio tardat vestigia gressu,

Inpia ceu sacros in fines arma per orbem,

Natura prohibente, ferant, Divisque repugnent.

Contra quæ ductor (non Alpibus ille, nec ullo

Turbatus terrore loci; sed languida monstris

505

Corda virum fovet hortando, revocatque vigorem):

«Non pudet, obsequio Superum fessosque secundis,

Post belli decus atque acies, dare terga nivosis

Montibus, et segnes submittere rupibus arma?

Nunc, o! nunc, socii, dominantis mœnia Romæ

510

Credite vos, summumque Jovis conscendere culmen.

205

Hic labor Ausoniam, dabit hic in vincula Thybrim.»

Nec mora: commotum promissis ditibus agmen

Erigit in collem, et vestigia linquere nota

Herculis edicit magni, crudisque locorum

515

Ferre pedem, ac proprio turmas evadere calle.

Rumpit inadcessos aditus, atque ardua primus

Exsuperat, summaque vocat de rupe cohortes.

Tum, qua durati concreto frigore collis

Lubrica frustratur canenti semita clivo,

520

Luctantem ferro glaciem premit: haurit hiatu

Nix resoluta viros, altoque e culmine præceps

Humenti turmas operit delapsa ruina.

Interdum adverso glomeratas turbine Corus

206

In media ora nives fuscis agit horridus alis:

525

Aut rursum inmani stridens avulsa procella

Nudatis rapit arma viris, volvensque per orbem

Contorto rotat in nubes sublimia flatu.

Quoque magis subiere jugo, atque, evadere nisi,

Erexere gradum, crescit labor: ardua supra

530

Sese aperit fessis, et nascitur altera moles,

Unde nec edomitos exsudatosque labores

Respexisse libet; tanta formidine plana

Exterrent repetita oculis, atque una pruinæ

Canentis, quacumque datur permittere visus,

535

Ingeritur facies. Medio sic navita ponto,

Quum dulces liquit terras, et inania nullos

Inveniunt ventos securo carbasa malo,

Inmensas prospectat aquas, ac victa profundis

207

Æquoribus fessus renovat sua lumina cælo.

540

Jamque, super clades atque inportuna locorum,

Inluvie rigidæque comæ squalore perenni

Horrida semiferi promunt e rupibus ora;

Atque effusa cavis exesi pumicis antris

Alpina invadit manus, adsuetoque vigore

545

Per dumos, notasque nives, atque invia pernix

Clausum montivagis infestat cursibus hostem.

Mutatur jam forma locis: hic sanguine multo

Infectæ rubuere nives: hic, nescia vinci,

Paulatim glacies sedit tepefacta cruore;

550

Dumque premit sonipes duro vestigia cornu,

Ungula perfossis hæsit comprensa pruinis.

Nec pestis lapsus simplex: abscisa relinquunt

208

Membra gelu, fractosque asper rigor amputat artus.

Bis senos soles, totidem per vulnera sævas

555

Emensi noctes, optato vertice sidunt,

Castraque præruptis suspendunt ardua saxis.

At Venus, ancipiti mentem labefacta timore,

Adfatur genitorem, et rumpit mœsta querelas:

«Quis pœnæ modus, aut pereundi terminus, oro,

560

Æneadis erit? et quando terrasque fretumque

Emensis sedisse dabis? cur pellere nostros

A te concessa Pœnus parat urbe nepotes?

Alpibus inposuit Libyen, finemque minatur

Imperio: casus metuit jam Roma Sagunti.

565

Quo Trojæ extremos cineres, sacramque ruinam,

Assaracique larem, et Vestæ secreta feramus,

Da sedem, genitor, tutisque jacere: parumne est,

Exsilia errantes totum quæsîsse per orbem?

Anne iterum capta repetentur Pergama Roma?»

209 570

His Venus; et contra genitor sic deinde profatur:

«Pelle metus, neu te Tyriæ conamina gentis

Turbarint, Cytherea: tenet, longumque tenebit

Tarpeias arces sanguis tuus: hac ego Martis

Mole viros spectare paro, atque expendere bello.

575

Gens ferri patiens, ac læta domare labores,

Paulatim antiquo patrum desuescit honori;

Atque ille, haud unquam parcus pro laude cruoris,

Et semper famæ sitiens, obscura sedendo

Tempora agit, mutum volvens inglorius ævum,

580

Sanguine de nostro populus, blandoque veneno

Desidiæ virtus paulatim evicta senescit.

210

Magnæ molis opus, multoque labore parandum,

Tot populos inter, soli sibi poscere regna.

Jamque tibi veniet tempus, quo maxima rerum

585

Nobilior sit Roma malis. Hinc nomina nostro

Non indigna polo referet labor: hinc tibi Paulus,

Hinc Fabius, gratusque mihi Marcellus opimis.

Hi tantum parient Latio per vulnera regnum,

Quod luxu, et multum mutata mente nepotes

590

Non tamen evertisse queant. Jamque ipse creatus,

Qui Pœnum revocet patriæ, Latioque repulsum

Ante suæ muros Carthaginis exuat armis.

Hinc, Cytherea, tuis longo regnabitur ævo.

Exin se Curibus virtus cælestis ad astra

211 595

Efferet, et sacris augebit nomen Iulis

Bellatrix gens baccifero nutrita Sabino.

Hinc pater ignotam donabit vincere Thulen,

Inque Caledonios primus trahet agmina lucos:

212

Compescet ripis Rhenum, reget inpiger Afros,

600

Palmiferamque senex bello domitabit Idumen.

Nec Stygis ille lacus, viduataque lumine regna,

Sed Superum sedes, nostrosque tenebit honores.

Tum juvenis, magno præcellens robore mentis,

Excipiet patriam molem, celsusque feretur,

605

Æquatum imperio tollens caput: hic fera gentis

Bella Palæstinæ primo delebit in ævo.

At tu transcendes, Germanice, facta tuorum,

Jam puer auricomo præformidate Batavo.

Nec te terruerint Tarpeii culminis ignes:

213 610

Sacrilegas inter flammas servabere terris;

Nam te longa manent nostri consortia mundi.

Huic laxos arcus olim Gangetica pubes

Submittet, vacuasque ostendent Bactra pharetras.

Hic et ab Arctoo currus aget axe per Urbem,

615

Ducet et Eoos, Baccho cedente, triumphos.

Idem, indignantem transmittere Dardana signa,

Sarmaticis victor compescet sedibus Istrum.

Quin et Romuleos superabit voce nepotes,

Quîs erit eloquio partum decus: huic sua Musæ

214 620

Sacra ferent; meliorque lyra, cui substitit Hebrus,

Et venit Rhodope, Phœbo miranda loquetur.

Ille etiam, qua prisca, vides, stat regia nobis,

Aurea Tarpeia ponet Capitolia rupe,

Et junget nostro templorum culmina cælo.

625

Tunc, o nate Deum, Divosque dature, beatas

Imperio terras patrio rege. Tarda senectam

Hospitia excipient cæli, solioque Quirinus

Concedet, mediumque parens fraterque locabunt:

Siderei juxta radiabunt tempora nati.»

215 630

Dum pandit seriem venturi Juppiter ævi,

Ductor Agenoreus, tumulis delatus iniquis,

Lapsantem dubio devexa per invia nisu

Firmabat gressum, atque humentia saxa premebat.

Non acies, hostisve tenet; sed prona minaci

635

Prærupto turbant, et cautibus obvia rupes.

Stant clausi, mœrentque moras et dura viarum;

Nec refovere datur torpentia membra quiete.

Noctem operi jungunt, et robora ferre coactis

Adproperant humeris, ac raptas collibus ornos.

640

Jamque ubi nudarunt silva densissima montis,

216

Adgessere trabes; rapidisque adcensus in orbem

Excoquitur flammis scopulus: mox proruta ferro

Dat gemitum putris resoluto pondere moles,

Atque aperit fessis antiqui regna Latini.

645

His tandem ignotas transgressus casibus Alpes,

Taurinis ductor statuit tentoria campis.

Interea, voces Jovis atque oracula portans,

Emensis aderat Garamantum lætus arenis

Bostar, et ut viso stimulabat corda Tonante:

650

«Maxime Belide, patriis qui mœnibus arces

Servitium dextra, Libycas penetravimus aras.

Nos tulit ad Superos perfundens sidera Syrtis:

Nos pæne æquoribus tellus violentior hausit.

217

Ad finem cæli medio tenduntur ab orbe

655

Squalentes campi: tumulum natura negavit

Inmensis spatiis, nisi quem cava nubila torquens

Construxit turbo, inpacta glomeratus arena:

Vel si, perfracto populatus carcere terras,

Africus, aut, pontum spargens super aera, Corus

660

Invasere truces capientem prælia campum,

Inque vicem ingesto cumularunt pulvere montes.

Has observatis valles enavimus astris:

Namque dies confundit iter; peditemque profundo

Errantem campo, et semper media arva videntem,

665

Sidoniis Cynosura regit fidissima nautis.

Verum ubi defessi lucos nemorosaque regna

Cornigeri Jovis, et fulgentia templa subimus,

218

Exceptos hospes tectis inducit Arisbas.

Stat fano vicina (novum et memorabile!) lympha,

670

Quæ nascente die, quæ deficiente tepescit,

Quæque riget, medius quum sol adcendit Olympum,

Atque eadem rursum nocturnis fervet in umbris.

Tum loca plena Deo, dites sine vomere glebas

Ostentat senior, lætaque ita mente profatur:

675

«Has umbras nemorum, et connexa cacumina cælo,

«Calcatosque Jovi lucos prece, Bostar, adora.

«Nam cui dona Jovis non divulgata per orbem,

«In gremio Thebes geminas sedisse columbas?

219

«Quarum, Chaonias pennis quæ contigit oras,

680

«Inplet fatidico Dodonida murmure quercum.

«At quæ, Carpathium super æquor vecta, per auras

«In Libyen niveis tranavit concolor alis,

«Hanc sedem templo Cythereia condidit ales:

«Hic ubi nunc aram lucosque videtis opacos,

685

«Ductore electo gregis, (admirabile dictu!)

220

«Lanigeri capitis media inter cornua perstans

«Marmaricis ales populis responsa canebat.

«Mox subitum nemus atque annoso robore lucus

«Exsiluit, qualesque premunt nunc sidera quercus,

690

«A prima venere die: prisco inde pavore

«Arbor numen habet, coliturque tepentibus aris.»

Dumque ea miramur, subito stridore tremendum

Inpulsæ patuere fores, majorque repente

Lux oculos ferit: ante aras stat veste sacerdos

695

Effulgens nivea, et populi concurrere certant.

Inde ubi mandatas effudi pectore voces,

Ecce intrat subitus vatem Deus: alta sonoro

Conlisis trabibus volvuntur murmura luco,

Ac major nota jam vox prorumpit in auras:

700

«Tenditis in Latium, belloque agitare paratis

«Assaraci prolem, Libyes: cœpta aspera cerno,

221

«Gradivumque trucem currus jam scandere, et atram

«In latus Hesperium flammam exspirare furentes

«Cornipedes, multoque fluentia sanguine lora.

705

«Tu, qui pugnarum eventus, extremaque fati

«Deposcis, claroque ferox das vela labori,

«Invade Ætoli ductoris Iapyga campum:

«Sidonios augebis avos, nullique relinques,

«Altius Ausoniæ penetrare in viscera gentis;

710

«Donec victa tibi trepidabunt Dardana regna.

«Nec ponet pubes unquam Saturnia curam,

«Dum carpet superas in terris Hannibal auras.»»

Talia portabat lætis oracula Bostar,

Inplebatque viros pugnæ propioris amore.

Fama per Ausoniæ turbatas spargitur urbes,

Nubiferos montes, et saxa minantia cælo

Adcepisse jugum, Pœnosque per invia vectos;

Æmulaque Herculei jactantem facta laboris

5

Descendisse ducem: diros canit inproba motus,

Et gliscit gressu, volucrique citatior Euro

Terrificis quatit adtonitas rumoribus arces.

Adstruit auditis, docilis per inania rerum

Pascere rumorem vulgi, pavor: itur in acres

10

Bellorum raptim curas; subitusque per omnem

Ausoniam Mavors strepit, et ciet arma virosque.

Pila novant, ac detersa rubigine sævus

Induitur ferro splendor; niveumque repostæ

225

Instaurant galeæ coni decus: hasta juvatur

15

Amento; revocantque nova fornace bipennes.

Conseritur tegimen laterum inpenetrabile, multas

Passurus dextras atque inrita vulnera, thorax.

Pars arcu invigilant, domitat pars verbere anhelum

Cornipedem in gyros, saxoque exasperat ensem.

20

Nec vero muris, quibus est luctata vetustas,

Ferre morantur opem: subvectant saxa, cavasque

Retractant turres, edit quas longior ætas.

Hinc tela adcipiunt arces; ac robora portis

Et fidos certant obices arcessere silva:

25

Circumdant fossas: haud segnis cuncta magister

Præcipitat timor, ac vastis trepidatur in arvis.

226

Deseruere larem: portant cervicibus ægras

Adtoniti matres, ducentesque ultima fila

Grandævos rapuere senes: tum crine soluto

30

Ante agitur conjux; dextra lævaque trahuntur

Parvi, non æquo comitantes ordine, nati.

Sic vulgus traduntque metus, nec poscitur auctor.

At Patres, quanquam exterrent inmania cœpta,

Inque sinu bellum, atque Alpes et pervia saxa

35

Decepere, tamen crudam contra aspera mentem

Et magnos tollunt animos: juvat ire periclis

Ad decus, et dextra memorandum condere nomen,

Quale dedit nunquam rebus Fortuna secundis.

Sed Libyæ ductor tuto fovet agmina vallo,

40

Fessa gradum, multoque gelu torpentia nervos;

Solandique genus, lætis ostentat ad Urbem

Per campos superesse viam, Romamque sub ictu.

At non et rerum curas, consultaque belli

227

Stare probat, solusque nequit perferre quietem.

45

Armiferæ quondam prisca inter tempora gentes

Ausonium invasere latus, sedesque beatas,

Et metui peperere manu: mox inpia bella

Tarpeius pater et capti sensere Quirites.

Hic dum sollicitat donis, et inania corda

50

Ac fluxam morum gentem fovet, armaque jungit;

Jam consul, volucri pervectus litora classe,

Scipio Phocaicis sese referebat ab oris;

Ingentesque duces, pelagi terræque laborem

Diversum emensos, propiora pericula vallo

55

Jungebant, magnæque aderant primordia cladis.

228

Namque ut, conlatis admoto consule castris,

Sustulerat Fortuna moras, signumque furoris

Adcensæ viso poscebant hoste cohortes;

Debellata procul, quæcumque vocantur Iberis,

60

Ingenti Tyrius numerosa per agmina ductor

Voce sonat; non Pyrenen, Rhodanumve ferocem

Jussa adspernatos, Rutulam fumasse Saguntum,

Raptum per Celtas iter, et, qua ponere gressum

Amphitryoniadæ fuerit labor, isse sub armis

65

Pœnorum turmas, equitemque per ardua vectum

Insultasse jugo, et fremuisse hinnitibus Alpes.

Contra pulchra suos vocat ad discrimina consul:

«Hostem, miles, habes fractum ambustumque nivosis

Cautibus, atque ægre torpentia membra trahentem.

70

En age, qui sacros montes, rupesque profundas

Transiluit, discat, quanto stat celsius arce

229

Herculea vallum; et majus sit, scandere colles,

An vestros rupisse globos: det inania famæ,

Dum magna fuso pugna, retroque ruenti,

75

Qua ventum est, obstent Alpes: super ardua ductum

Huc egere Dei, Latios ut sanguine fines

Inbueret, tellusque hostilis conderet ossa.

Scire libet, nova nunc nobis atque altera bellum

Carthago, anne eadem mittat, quæ, mersa sub æquor,

80

Ægates inter vasto jacet obruta ponto.»

Hæc ait, atque agmen Ticini flectit ad undas.

Cæruleas Ticinus aquas, et stagna vadoso

Perspicuus servat turbari nescia fundo,

Ac nitidum viridi lente trahit amne liquorem.

85

Vix credas labi; ripis tam mitis opacis

Argutos inter volucrum certamine cantus,

Somniferam ducit lucenti gurgite lympham.

Jamque sub extremum noctis fugientibus umbris

230

Lux aderat, Somnusque suas confecerat horas.

90

Explorare locos consul, collisque propinqui

Ingenium, et campis quæ sit natura, parabat.

Par studium Pœno, similesque in pectore curæ.

Ergo aderant, rapidis equitum comitantibus alis.

Verum ubi commoto docuerunt pulvere nubes,

95

Hostem ferre gradum; et propius propiusque sonoro

Quadrupedum cornu tellus gemit; ac simul acer

Vincentum lituos hinnitus sævit equorum:

Arma, viri, rapite arma, viri; dux instat uterque.

Ambobus velox virtus, geminusque cupido

100

Laudis, et ad pugnas Martemque insania concors.

Haud mora: jam tantum campi dirimebat ab ictu,

Quantum inpulsa valet comprendere lancea nodo;

Quum subitum liquida, non ullis nubibus, æthra

231

Augurium mentes oculosque ad sidera vertit.

105

Accipiter, medio tendens a limite solis,

Dilectas Veneri, notasque ab honore Diones,

Turbabat violentus aves; atque unguibus idem,

Idem nunc rostro, duris nunc ictibus alæ,

Ter quinas dederat sæva inter vulnera leto.

110

Nec finis, satiasve, novi sed sanguinis ardor

Gliscere; et urgebat trepidam jam cæde priorum,

Incertamque fugæ, pluma labente, columbam;

Donec Phœbeo veniens Jovis ales ab ortu

In tenues tandem nubes dare terga coegit.

115

Tum victrix lætos signa ad Romana volatus

Convertit; prolesque ducis qua parte decora

Scipio quassabat puerilibus arma lacertis,

Clangorem bis terque dedit, rostroque coruscæ

Perstringens conum galeæ, se reddidit astris.

120

Exclamat Liger (huic Superos sentire monentes

232

Ars fuit, ac penna monstrare futura magistra):

«Pœne, bis octonos Italis in finibus annos,

Audaci similis volucri, sectabere pubem

Ausoniam, multamque feres cum sanguine prædam:

125

Sed compesce minas; renuit tibi Daunia regna

Armiger ecce Jovis: nosco te, summe Deorum:

Adsis o, firmesque tuæ, Pater, alitis omen.

Nam tibi servantur, ni vano cassa volatu

Mentitur superos præpes, postrema subactæ

130

Fata, puer, Libyæ, et majus Carthagine nomen.»

Contra læta Bogus Tyrio canit omina regi,

Et faustum accipitrem, cæsasque in nube volucres

Æneadis cladem et Veneris portendere genti.

Tum dictis comitem contorquet primus in hostes,

135

Ceu suadente Deo, et fatorum conscius, hastam.

Illa volans patuli longe per inania campi

Ictum perdiderat spatio, ni, fusus habenas,

233

Dum primæ decus adfectat decerpere pugnæ,

Obvia quadrupedis præceps Catus ora tulisset.

140

Sic elanguescens, ac jam casura, petitum

Invenit vulnus, cædemque adcepit ab hoste

Cornus, et oblatæ stetit inter tempora frontis.

Incurrunt acies, magnoque fragore per æquor

Suspendunt cuncti frenis sublime reductos

145

Cornipedes, ultroque ferunt: erectus in auras

It sonipes, rapidaque volans per aperta procella

Tenuia vix summo vestigia pulvere signat.

Boiorum ante alias, Cryxo duce, mobilis ala

234

Arietat in primos, obicitque inmania membra.

150

Ipse, tumens atavis, Brenni se stirpe ferebat

Cryxus, et in titulos Capitolia capta trahebat;

Tarpeioque jugo, demens! et vertice sacro

Pensantes aurum Celtas umbone gerebat.

Colla viri fulvo radiabant lactea torque,

155

Auro virgatæ vestes, manicæque rigebant

Ex auro, et simili vibrabat crista metallo.

235

Sternitur inpulsu vasto perculsa Camertum

Prima phalanx; spissæque ruunt conferta per arma

Undæ Boiorum: sociata examina densent

160

Infandi Senones; conlisaque quadrupedantum

Pectoribus toto volvuntur corpora campo.

Arva natant, altusque virum cruor, altus equorum

Lubrica belligeræ sorbet vestigia turmæ.

Seminecum letum peragit gravis ungula pulsu,

165

Et circumvolitans tetros a sanguine rores

Spargit humo, miserisque suo lavit arma cruore.

Spicula prima, puer, tumidi, Tyrrhene, Pelori

Purpureo moriens victricia sanguine tingis.

Nam tibi, dum stimulas cornu, atque in prælia mentes

236 170

Adcendis, renovasque viros ad vulnera cantu,

Hæsit barbaricum sub anhelo gutture telum,

Et clausit raucum letali vulnere murmur.

At sonus, extremo morientis fusus ab ore,

Flexa pererravit mutis jam cornua labris.

175

Cryxus Picentem Laurumque, nec eminus ambo;

Sed gladio Laurum; Picenti rasilis hasta,

Ripis lecta Padi, letum tulit: avia namque

Dum petit, ac lævo meditatur fallere gyro,

Hasta viri femur et pariter per anhela volantis

180

Ilia sedit equi, et geminam dedit horrida mortem.

Idem, sanguinea Venuli cervice revellens,

Sternit præcipitem tepido te, Farfare, telo;

Et te sub gelido nutritum, Tulle, Velino,

Egregium Ausoniæ decus, ac memorabile nomen,

185

Si dent fata moras, aut servent fœdera Pœni.

237

Tum Remulum, atque olim celeberrima nomina bello

Tiburtes Magios, Hispellatemque Metaurum,

Et Clanium, dubia meditatus cuspide vulnus.

Nec locus est Tyriis belli, pugnæve, sed omnem

190

Celticus inplevit campum furor: inrita nulli

Spicula torquentur, statque omne in corpore ferrum.

Hic inter trepidos inmane Quirinius audens,

Cui fugere ignotum, atque invicta mente placebat

Rebus in adversis exceptum pectore letum,

195

Cuspide flammat equum, ac dispergit gæsa lacerto;

238

Si reserare viam, atque ad regem rumpere ferro

Detur iter; certusque necis petit omnibus ausis,

Quod nequeat sentire, decus: cadit inguine fosso

Teutalus, et vasto quatitur sub pondere tellus.

200

Obcumbit Sarmens, flavam qui ponere victor

Cæsariem crinemque tibi, Gradive, vovebat

Auro certantem, et rutilum sub vertice nodum.

Sed Parcæ intonsa non exaudita voventem

Ad Manes traxere coma: per candida membra

205

It fumans cruor, et tellus perfusa rubescit.

At, non tardatus jaculo obcurrente, Ligaunus

Inruit, adversumque viro rotat obvius ensem,

Et ferit insurgens, humero qua brachia lenti

239

Adnectunt nervi, decisaque vulnere læva

210

Laxatis paulum moribunda pependit habenis;

Dumque micans tremulo conatu lora retentat,

Flectentem adsuetos imitatur nescia frenos.

Demetit aversi Vosegus tum colla, jubaque

Suspensam portans galeam, atque inclusa peremti

215

Ora viri, patrio Divos clamore salutat.

Dumque ea Gallorum populi dant funera campo,

Adcitas propere castris in prælia consul

Raptabat turmas, primusque ruebat in hostem,

Candenti sublimis equo: trahit undique lectum

220

Divitis Ausoniæ juvenem, Marsosque, Coramque,

Laurentumque decus, jaculatoremque Sabellum,

240

Et Gradivicolam celso de colle Tudertem,

Indutosque simul gentilia lina Faliscos;

Quosque sub Herculeis taciturno flumine muris

225

Pomifera arva creant Anienicolæ Catilli;

Quosque in prægelidis duratos Hernica rivis

241

Mittebant saxa, et nebulosi rura Casini.

Ibant in Martem terræ dominantis alumni,

Damnati Superis, nec jam reditura juventus.

230

Scipio, qua medius pugnæ vorat agmina vertex,

Infert cornipedem, atque instinctus strage suorum

Inferias cæsis mactat Labarumque Padumque,

Et Caunum, et multo vix fusum vulnere Breucum,

Gorgoneoque Larum torquentem lumina vultu.

235

Occidis et tristi, pugnax Lepontice, fato:

Nam dum frena ferox objecto corpore prensat,

Atque æquat celsus residentis consulis ora

Ipse pedes, frontem in mediam gravis incidit ensis,

Et divisum humeris jacuit caput: at Batus, amens

242 240

Qui luctatur equo, parmaque incursibus obstat,

Ictu quadrupedis fulva porrectus arena

Elisa incussis amisit calcibus ora.

Perfurit Ausonius turbata per æquora ductor,

Ceu Geticus Boreas, totum quum sustulit imo

245

Icarium fundo victor mare; navita vasto

Jactatur sparsus lacerata classe profundo,

Cunctaque canenti perfunditur æquore Cyclas.

Cryxus, ut in tenui spes, exiguumque salutis,

Armat contemtu mentem necis: horrida barba

250

Sanguinea rutilat spuma, rictusque furentis

Albet, et adfuso squalent a pulvere crines.

Invadit Tarium, vicino consule pugnas

Miscentem, sævisque virum circumtonat armis.

243

Volvitur ille solo: nam pronum effundit in armos

255

Fata extrema ferens abies, rapiturque pavore

Tractus equi, vinctis connexa ad cingula membris.

Longa cruor sparso linquit vestigia campo,

Et tremulos cuspis ductus in pulvere signat.

Laudabat leti juvenem, egregiosque parabat

260

Ulcisci consul manes, quum dira per auras

Vox venit, et Cryxum ferri clamoribus audit,

Haud notum vultu: surgit violentior ira

Comminus, atque oculos optato in corpore figit.

Tum, stimulans grato plausæ cervicis honore,

265

Cornipedem adloquitur: «vulgum Martemque minorem

244

Mox, Gargane: vocant Superi ad majora: videsne

Quantus eat Cryxus? jam nunc tibi præmia pono

Illum, Sidonio fulgentem ardore, tapeta,

Barbaricum decus; et fulvis donabere frenis.»

270

Sic fatus, magno Cryxum clamore ciebat

In pugnam, ac vacuo poscebat prælia campo.

245

Nec detrectantem par ira adcenderat hostem.

Ut jussæ cessere retro, spatiumque dederunt

Hinc atque hinc alæ, et medio stetit æquore pugna:

275

Quantus Phlegræis telluris alumnus in arvis

Movit signa Mimas, et cælum exterruit armis;

Tantus semifero Cryxus sub pectore murmur

Torquet, et horrisonis ululatibus erigit iras.

«Nemone incensæ captæque superfuit urbi,

280

Ut tibi, quas Brenni populus ferremus in arma,

Narraret, dextras? disce en nunc, inquit;» et una

Contorquet nodis et obusto robore diram

Vel portas quassare trabem: sonat illa tremendum,

Ac nimio jactu servasse inprovida campi

285

Distantis spatium, propiorem transvolat hostem.

246

Cui consul: «ferre hæc umbris proavoque memento,

Quam procul occumbas Tarpeia sede, tibique

Haud licitum sacri Capitolia cernere montis.»

Tum nodo cursuque levi simul adjuvat hastam,

290

Dignum mole viri nisus: fugit illa per oras

Multiplicis lini, subtextaque tegmina nervis,

Atque altum tota metitur cuspide pectus.

Procumbit lata porrectus in arva ruina,

Et percussa gemit tellus ingentibus armis.

295

Haud aliter, structo Tyrrhena ad litora saxo,

Pugnatura fretis subter cæcisque procellis,

Pila, inmane sonans, inpingitur ardua ponto.

247

Inmugit Nereus, divisaque cærula pulsu

Inlisum adcipiunt irata sub æquora montem.

300

Ductore amisso pedibus se credere Celtæ:

Una spes anima, tantusque pependerat ardor.

Ac veluti summo venator densa Picano

Quum lustra exagitat, spissisque cubilibus atram

Inmittit passim dumosa per invia pestem;

305

Dum tacitas vires et flammam conligit ignis,

Nigranti piceus sensim caligine vertex

Volvitur, et pingui contorquet nubila fumo;

Mox subita in tanto lucent incendia monte.

Fit sonitus; fugere feræ, fugere volucres,

310

Atque ima longe trepidant in valle juvencæ.

At Mago, ut vertisse globos primumque laborem,

248

Qui solus genti est, cassum videt, arma suorum

Ac patrium in pugnas equitem vocat: undique nudi

Adsiliunt frenis, infrenatique manipli.

315

Nunc Itali in tergum versis referuntur habenis;

Nunc rursus Tyrias retro pavor avehit alas;

Aut illi dextros lunatis flexibus orbes,

Aut illi lævos sinuant in cornua gyros:

249

Texunt alterno glomerata volumina cursu,

320

Atque eadem refuga cedentes arte resolvunt.

Hac pontum vice, ubi exercet discordia ventos,

Fert Boreas, Eurusque refert, molemque profundi

Nunc huc alterno, nunc illuc, flamine gestant.

Advolat aurato præfulgens murice ductor

325

Sidonius, circaque Metus, Terrorque, Furorque.

Isque ubi Callaici radiantem tegminis orbem

Extulit, et magno percussit lumine campos,

Spes virtusque cadunt, trepidaque a mente recedit

Vertere terga pudor: nec leti cura decori,

330

Sed fugere infixum est, terræque optantur hiatus.

Sic, ubi Caucasiis tigris se protulit antris,

Linquuntur campi, et tutas petit omne latebras

250

Turbatum insano vultu pecus: illa pererrat

Desertas victrix valles, jamque ora reducto

335

Paulatim nudat rictu, ut præsentia mandens

Corpora, et inmani stragem meditatur hiatu.

Non illum Metabus, non illum celsior Ufens

Evasere tamen, quamvis hic alite planta,

Hic ope cornipedis totis ferretur habenis.

340

Nam Metabum ad Manes demisit cuspide fulgens

Fraxinus; Ufentem conlapsum poplite cæso

Ensis obit, laudemque pedum cum sanguine ademit.

Jamque dedit leto Sthenium, Laurumque, domoque

Collinum gelida, viridi quem Fucinus antro

345

Nutrierat, dederatque lacum tramittere nando.

Fit socius leti conjecta Massicus hasta,

251

Vitiferi sacro generatus vertice montis,

Et Liris nutritus aquis; qui fonte quieto

Dissimulat cursum, ac, nullo mutabilis imbri,

350

Perstringit tacitas gemmanti gurgite ripas.

Exoritur rabies cædum, ac vix tela furori

Subficiunt; teritur junctis umbonibus umbo,

Pesque pedem premit, et nutantes casside cristæ

Hostilem tremulo pulsant conamine frontem.

355

Tergemini primam ante aciem fera prælia fratres

Miscebant, quos Ledæo Sidonia Barce

Xanthippo felix uteri inter bella crearat.

252

Res Graiæ, ductorque parens, ac nobile Amyclæ

Nomen, et injectus Spartanis colla catenis

360

Regulus, inflabant veteri præcordia fama.

Marte probare genus, factisque Lacona parentem

Ardebant; gelidosque dehinc invisere montes

Taygeta, et tandem bellis innare subactis

Eurotan patrium, ritusque videre Lycurgi.

365

Sed Spartam penetrare Deus, fratresque negarunt

Ausonii, totidem numero; quos miserat altis

253

Egeriæ genitos inmitis Aricia lucis,

Ætatis mentisque pares: at non dabat ultra

Clotho dura lacus, aramque videre Dianæ.

370

Namque ut in adversos, inpacti turbine pugnæ,

Eumachus et Critias, et lætus nomine patris

Xanthippus, junxere gradus; ceu bella leones

Inter se furibunda movent, et murmure anhelo

Squalentes campos et longa mapalia complent:

375

Omnis in occultas rupes atque avia pernix

Maurus saxa fugit, conjuxque Libyssa profuso,

Vagitum cohibens, suspendit ab ubere natos;

Illi dira fremunt; perfractaque in ore cruento

Ossa sonant, pugnantque feris sub dentibus artus.

254 380

Haud secus Egeriæ pubes, hinc Virbius acer,

Hinc Capys, adsiliunt, paribusque Albanus in armis.

Subsidens paulum perfossa proruit alvo

Albanum Critias (ast illi cuncta repente

Inplerunt clipeum miserando viscera lapsu);

385

Eumachus inde Capyn: sed tota mole tenebat

Ceu fixum membris tegimen; tamen inprobus ensis

Adnexam parmæ decidit vulnere lævam,

Inque suo pressa est non reddens tegmina nisu

Infelix manus, atque hæsit labentibus armis.

390

Ultima restabat fusis jam palma duobus

Virbius: huic trepidos simulanti ducere gressus

Xanthippus gladio, rigida cadit Eumachus hasta,

Et tandem æquatæ geminato funere pugnæ.

Inde alterna viris transegit pectora mucro,

395

Inque vicem erepta posuerunt prælia vita.

Felices leti, pietas quos addidit umbris!

255

Optabunt similes venientia secula fratres,

Æternumque decus memori celebrabitur ævo;

Si modo ferre diem, serosque videre nepotes

400

Carmina nostra valent, nec famam invidit Apollo.

At consul toto palantes æquore turmas

Voce tenet, dum voce viget: «quo signa refertis?

Quis vos, heu! vobis pavor abstulit? horrida primi

Si sors visa loci, pugnæque lacessere frontem;

405

Post me state, viri, et pulsa formidine tantum

Adspicite! has dextras capti genuere parentes.

Quo fugitis? quæ spes victis? Alpesne petemus?

Ipsam turrigero portantem vertice muros

Credite submissas Romam nunc tendere palmas.

410

Natorum passim raptus, cædemque parentum,

256

Vestalesque focos exstingui sanguine cerno.

Hoc arcete nefas!» Postquam inter talia crebro

Clamore obtusæ crassoque a pulvere fauces,

Hinc læva frenos, hinc dextra conripit arma,

415

Et latum objectat pectus, strictumque minatur

Nunc sibi, nunc trepidis, ni restent, comminus ensem.

Quas acies alto genitor dum spectat Olympo,

Consulis egregii movere pericula mentem.

Gradivum vocat, et patrio sic ore profatur:

420

«Magnanimi me, nate, viri, ni bella capessis,

Haud dubie extremus terret labor: eripe pugnæ

Ardentem, oblitumque sui dulcedine cædum.

Siste ducem Libyæ: nam plus petit inprobus uno

Consulis exitio, tota quam strage cadentum.

425

Præterea (cernis) teneræ qui prælia dextræ

Jam credit puer, atque annos transcendere factis

Molitur, longumque putat pubescere bello;

Te duce primitias pugnæ, te magna magistro

257

Audeat, et primum hoc vincat, servasse parentem.»

430

Hæc rerum sator: at Mavors in prælia currus

Odrysia tellure vocat: tum fulminis atri

Spargentem flammas clipeum, galeamque Deorum

Haud ulli facilem, multoque labore Cyclopum

Sudatum thoraca capit, quassatque per auras

435

Titanum bello satiatam sanguinis hastam,

Atque inplet curru campos: exercitus una

Irarum, Eumenidesque simul, letique cruenti

258

Innumeræ facies, frenisque operata regendis

Quadrijugos atro stimulat Bellona flagello.

440

Fertur ab inmenso tempestas horrida cælo,

Nigrantesque globos et turbida nubila torquens

Involvit terras: quatitur Saturnia sedes

Ingressu tremefacta Dei, ripasque relinquit,

Audito curru, fontique relabitur amnis.

445

Ductorem Ausonium telis Garamantica pubes

Cinxerat, et Tyrio regi nova dona parabat,

Armorum spolium, et rorantia consulis ora.

259

Stabat Fortunæ non cedere certus, et acri

Mole retorquebat crudescens cædibus hastas.

450

Jamque suo, jamque hostili perfusa cruore

Membra madent: cecidere jubæ, gyroque per orbem

Artato, Garamas jaculis propioribus instat,

Et librat sæva trajectum cuspide ferrum.

Hic puer ut patrio defixum corpore telum

455

Conspexit, maduere genæ, subitoque trementem

Conripuit pallor, gemitumque ad sidera rupit.

Bis conatus erat præcurrere fata parentis,

Conversa in semet dextra: bis transtulit iras

In Pœnos Mavors: fertur per tela, per hostes

460

Intrepidus puer, et Gradivum passibus æquat.

Continuo cessere globi, latusque repente

Adparet campo limes: metit agmina tectus

Cælesti clipeo, et sternit super arma jacentum

Corporaque auctorem teli, multasque paternos

260 465

Ante oculos animas, optata piacula, mactat.

Tunc, rapta propere duris ex ossibus hasta,

Innixum cervice ferens humeroque parentem,

Emicat: adtonitæ tanta ad spectacula turmæ

Tela tenent; ceditque loco Libys asper, et omnis

470

Late cedit Iber: pietasque insignis et ætas

Belligeris fecit miranda silentia campis.

Tum celso e curru Mavors, «Carthaginis arces

Exscindes, inquit, Tyriosque ad fœdera coges.

Nulla tamen longo tanta exorietur in ævo

475

Lux tibi, care puer: macte, o! macte indole sacra,

Vera Jovis proles; et adhuc majora supersunt:

261

Sed nequeunt meliora dari.» Tum nubila Mavors

Ætheraque, emenso terras jam sole, capessit,

Et fessas acies castris clausere tenebræ.

480

Condebat noctem devexo Cynthia curru,

Fraternis adflata rotis, et ab æquore Eoo

Surgebant roseæ media inter cærula flammæ.

At consul tristis, campos Pœnisque secundam

Planitiem metuens, Trebiam collesque petebat.

485

Jamque dies rapti cursu navoque labore,

Et medio abruptus fluitabat in amne solutis

Pons vinclis, qui Dardanium transvexerat agmen,

Eridani rapidas aderat quum Pœnus ad undas.

Dumque vada et molles aditus, per devia flexo

490

Circuitu petit, et stagni languentia quærit,

Interdum rapta vicinis saltibus alno

Flumineam texit, qua transvehat agmina, classem.

262

Ecce aderat, Trebiæque simul vicina tenebat

Trinacrio adcitus per cærula longa Peloro,

495

Gracchorum proles, consul: gens inclita magno

Atque animosa viro, multusque in imagine claris

Præfulgebat avus titulis bellique domique.

Nec Pœni, positis trans amnem in gramine castris,

Deerant: namque animos stimulabant prospera rerum,

500

Increpitansque super ductor: «Quis tertius Urbi

Jam superest consul? quænam altera restat in armis

Sicania? en omnes Latiæ, Daunique nepotum

Convenere manus: feriant nunc fœdera mecum

Ductores Italum, ac leges et pacta reposcant,

505

At tu, donata tela inter Martia luce,

Infelix animæ, sic, sic vivasque, tuoque

Des iterum hanc laudem nato: nec fine sub ævi

Obpetere in bello detur, quum fata vocabunt.

263

Pugnantem cecidisse meum est.» Hæc personat ardens:

510

Inde levi jaculo, Massylumque inpiger alis

Castra sub ipsa datis irritat, et elicit hostem.

Nec Latius vallo miles debere salutem

Fas putat, aut clausas pulsari cuspide portas.

Erumpunt, cunctisque prior volat aggere aperto

515

Degener haud Gracchis consul: quatit aura comantes

Cassidis Auruncæ cristas, humeroque refulget

Sanguinei patrium saguli decus: agmina magno

Respectans clamore vocat, quaque obvia densos

Artat turba globos, rumpens iter æquore fertur.

520

Ut torrens celsi præceps e vertice Pindi

264

Cum sonitu ruit in campos, magnoque fragore

Avulsum montis volvit latus; obvia passim

Armenta, inmanesque feræ, silvæque trahuntur;

Spumea saxosis clamat convallibus unda.

525

Non, mihi Mæoniæ redeat si gloria linguæ,

Centenasque pater det Phœbus fundere voces,

Tot cædes proferre queam, quot dextera magni

Consulis, aut contra Tyriæ furor edidit iræ.

Murranum ductor Libyæ, ductorque Phalantum

530

Ausonius, gnaros belli, veteresque laborum,

Alter in alterius fuderunt comminus ore.

Monte procelloso Murranum miserat Anxur,

265

Tritonis niveo te sacra, Phalante, profundo.

Ut primum insigni fulsit velamine consul,

535

Quanquam orbus partem visus, unoque Cupencus

Lumine subficiens bellis, citat inprobus hastam,

Et summæ figit tremebundam margine parmæ.

Cui consul, namque ira coquit: «Pone, inprobe, quidquid

Restat in ore fero, et truncata fronte relucet.»

540

Sic ait, intorquens directo turbine robur,

Et dirum tota tramittit cuspide lumen.

Nec levior dextra generatus Hamilcare sævit:

Huic cadit infelix niveis Varenus in armis;

266

Mevanas Varenus, arat cui divitis uber

545

Campi Fulginia, et patulis Clitumnus in arvis

Candentes gelido perfundit flumine tauros.

Sed tristes Superi, atque ingrata maxima cura

Victima Tarpeio frustra nutrita Tonanti.

Instat Iber levis, et levior discurrere Maurus.

550

Hinc pila, hinc Libycæ certant subtexere cornus

267

Densa nube polum; quantumque interjacet æqui

Ad ripas campi, tantum vibrantia condunt

Tela, nec artatis locus est in morte cadendi.

Allius, Argyripa Daunique profectus ab arvis

555

Venator, rudibus jaculis et Iapyge campum

Persultabat equo, mediosque invectus in hostes

Appula non vana torquebat spicula dextra.

Huic horret thorax Samnitis pellibus ursæ,

Et galea annosi vallatur dentibus apri.

560

Verum ubi turbantem, solo ceu lustra pererret

In nemore, aut agitet Gargano terga ferarum,

Hinc Mago, hinc sævus pariter videre Maharbal,

Ut, subigente fame, diversis rupibus ursi

Invadunt trepidum gemina inter prælia taurum,

565

Nec partem prædæ patitur furor: haud secus acer

Hinc atque hinc jaculo devolvitur Allius acto.

It stridens per utrumque latus Maurusia taxus:

268

Obvia tum medio sonuerunt spicula corde,

Incertumque fuit, letum cui cederet hastæ.

570

Et jam, dispersis Romana per agmina signis,

Palantes agit, ad ripas, miserabile! Pœnus

Inpellens trepidos, fluvioque inmergere certat.

Tum Trebia infausto nova prælia gurgite fessis

Inchoat, ac precibus Junonis suscitat undas.

575

Haurit subsidens fugientum corpora tellus,

Infidaque soli frustrata voragine sorbet;

Nec niti, lentoque datur convellere limo

Mersa pedum penitus vestigia: labe tenaci

269

Hærent devincti gressus, resolutaque ripa

580

Inplicat, aut cæca prosternit fraude paludis.

Jamque alius super atque alius per lubrica surgens,

Dum sibi quisque viam per inextricabile litus

Præripit, et putri luctatur cespite, lapsi

Obcumbunt, seseque sua pressere ruina.

585

Ille, celer nandi, jam jamque adprendere tuta

Dum parat, et celso connisus corpore prensat

Gramina summa manu, liquidisque emergit ab undis,

Contorta ripæ pendens adfigitur hasta.

Hic hostem, orbatus telo, complectitur ulnis,

590

Luctantemque vado permixta morte coercet.

Mille simul leti facies. Ligus occidit arvis;

Sed projecta viri lymphis fluvialibus ora

Sanguineum hauserunt longis singultibus amnem.

Enabat tandem medio vix gurgite pulcher

595

Irpinus, sociumque manus clamore vocabat;

Quum rapidis inlatus aquis, et vulnere multo

Inpulit asper equus, fessumque sub æquora mersit.

270

Adcumulat clades subito conspecta per undas

Vis elephantorum turrito concita dorso.

600

Namque vadis præceps rapitur, ceu proruta cautes

Avulsi montis, Trebiamque insueta timentem

Præ se pectore agit, spumantique incubat alveo.

Explorant adversa viros, perque aspera duro

Nititur ad laudem virtus interrita clivo.

605

Namque inhonoratam Fibrenus perdere mortem

271

Et famæ nudam inpatiens, «Spectabimur, inquit,

Nec, Fortuna, meum condes sub gurgite letum.

Experiar, sitne in terris, domitare quod ensis

Non queat Ausonius, Tyrrhenave permeet hasta.»

610

Tum jacit adsurgens, dextroque in lumine sistit

Spicula sæva feræ, telumque in vulnere linquit.

Stridore horrisono penetrantem cuspidis ictum

Bellua prosequitur, laceramque cruore profuso

Adtollit frontem, ac lapso dat terga magistro.

615

Tum vero invadunt jaculis crebraque sagitta,

Ausi jam sperare necem, inmensosque per armos

Et laterum extentus venit atra cuspide vulnus.

Stat multa in tergo et nigranti lancea dorso,

Ac silvam ingentem concusso corpore vibrat,

620

Donec, consumtis longo certamine telis,

Concidit, et clausit magna vada pressa ruina.

272

Ecce per adversum, quanquam tardata morantur

Vulnere membra virum, subit inplacabilis amnem

Scipio, et innumeris infestat cædibus hostem.

625

Corporibus, clipeisque simul, galeisque cadentum

Contegitur Trebia, et vix cernere linquitur undas.

Mazæus jaculo, Gestar prosternitur ense;

Tum Pelopeus avis Cyrenes incola Telgon.

Huic torquet rapido conreptum e gurgite pilum,

630

Et, quantum longo ferri tenuata rigore

Procedit cuspis, per hiantia transigit ora.

Pulsati ligno sonuere in vulnere dentes.

Nec leto quæsita quies: turgentia membra

Eridano Trebia, Eridanus dedit æquoris undis.

635

Tu quoque, Thapse, cadis, tumulo post fata negato.

Quid domus Hesperidum, aut luci juvere Dearum,

Fulvos aurifera servantes arbore ramos?

Intumuit Trebia, et stagnis se sustulit imis;

273

Jamque ferox totum propellit gurgite fontem,

640

Atque omnes torquet vires: furit unda sonoris

Vorticibus, sequiturque novus cum murmure torrens.

Sensit, et adcensa ductor violentius ira,

«Magnas, o Trebia, et meritas mihi, perfide, pœnas

Exsolves, inquit: lacerum per Gallica rivis

645

Dispergam rura, atque amnis tibi nomina demam,

Quoque aperis te fonte, premam; nec tangere ripas,

Inlabique Pado dabitur: quænam ista repente

Sidonium, infelix, rabies te reddidit amnem?»

Talia jactantem consurgens agger aquarum

650

Inpulit, atque humeros curvato gurgite pressit.

274

Arduus adversa mole incurrentibus undis

Stat ductor, clipeoque ruentem sustinet amnem.

Nec non a tergo fluctus stridente procella

Spumeus inrorat summas adspergine cristas.

655

Ire vadis, stabilemque vetat defigere gressum

Subducta tellure Deus; percussaque longe

Raucum saxa sonant; undæque ad bella parentis

Excitæ pugnant, et ripas perdidit amnis.

Tum madidos crines, et glauca fronde revinctum

660

Adtollit cum voce caput: «Pœnasne superbas

Insuper, et nomen Trebiæ delere minaris,

O regnis inimice meis? quot corpora porto

Dextra fusa tua! clipeis galeisque virorum,

Quos mactas, artatus iter cursumque reliqui.

665

Cæde, vides, stagna alta rubent, retroque feruntur.

Adde modum dextræ, aut campis incumbe propinquis.»

275

Hæc, Venere adjuncta, tumulo spectabat ab alto

Mulciber, obscuræ tectus caligine nubis.

Ingravat ad cælum sublatis Scipio palmis:

670

«Di patrii, quorum auspiciis stat Dardana Roma,

Talin’ me leto tanta inter prælia nuper

Servastis? fortine animam hanc exscindere dextra

Indignum est visum? redde o me, nate, periclis;

Redde hosti! liceat bellanti arcessere mortem,

675

Quam patriæ fratrique probem.» Tum percita dictis

Ingemuit Venus, et rapidas direxit in amnem

Conjugis invicti vires: agit undique flammas

Dispersus ripis ignis, multosque per annos

276

Nutritas fluvio populatur fervidus umbras.

680

Uritur omne nemus, lucosque effusus in altos

Inmissis crepitat victor Vulcanus habenis.

Jamque ambusta comas abies, jam pinus et alni;

Jam, solo restans trunco, dimisit in altum

Populus adsuetas ramis habitare volucres.

685

Flamma vorax imo penitus de gurgite tractos

Absorbet latices, sævoque urgente vapore

Siccus inarescit ripis cruor: horrida late

Scinditur in rimas, et hiatu rupta dehiscit

Tellus, ac stagnis altæ sedere favillæ.

690

Miratur pater æternos cessare repente

Eridanus cursus; Nympharumque intima mæstus

Inplevit chorus adtonitis ululatibus antra.

Ter caput ambustum conantem adtollere, jacta

Lampade, Vulcanus mersit fumantibus undis:

695

Ter conrepta Dei crines nudavit arundo.

Tum demum admissæ voces et vota precantis,

277

Orantique datum ripas servare priores;

Ac tandem a Trebia revocavit Scipio fessas

Munitum in collem, Graccho comitante, cohortes.

700

At Pœnus, multo fluvium veneratus honore,

Gramineas undis statuit socialibus aras,

Nescius heu! quanto Superi majora moverent,

Et quos Ausoniæ luctus, Trasymene, parares.

Boiorum nuper populos turbaverat armis

705

Flaminius, facilisque viro tum gloria belli,

Corde levem atque astus inopem contundere gentem.

Sed labor haud idem Tyrio certasse tyranno.

278

Hunc, lævis Urbi genitum ad fatalia damna

Ominibus, parat imperio Saturnia fesso

710

Ductorem, dignumque virum veniente ruina.

Inde ubi prima dies juris, clavumque regendæ

Invasit patriæ, ac sub nutu castra fuere;

Ut pelagi rudis, et pontum tractare per artem

Nescius, adcepit miseræ si jura carinæ,

715

Ventorum tenet ipse vicem, cunctisque procellis

Dat jactare ratem: fertur vaga gurgite puppis

Ipsius in scopulos dextra inpellente magistri.

Ergo agitur raptis præceps exercitus armis

Lydorum in populos, sedemque ab origine prisci

720

Sacratam Corythi, junctosque a sanguine avorum

Mæonios Italis permixta stirpe colonos.

279

Nec regem Afrorum noscenda ad cœpta moratur

Laude super tanta monitor Deus: omnia somni

Condiderant, ægrisque dabant oblivia curis,

725

Quum Juno, in stagni numen conversa propinqui,

Et madidæ frontis crines circumdata fronde

Populea, stimulat subitis præcordia curis,

Ac rumpit ducis haud spernenda voce quietem.

«O felix famæ, et Latio lacrimabile nomen,

730

Hannibal, Ausonia si te Fortuna creasset,

280

Ad magnos venture Deos! cur fata tenemus?

Pelle moras: brevis est magni fortuna favoris.

Quantum vovisti, quum Dardana bella parenti

Jurares, fluet Ausonio tibi corpore tantum

735

Sanguinis, et patrias satiabis cædibus umbras.

Nobis persolves meritos securus honores.

Namque ego sum, celsis quem cinctum montibus ambit

Tmolo missa manus, stagnis Trasymenus opacis.»

His agitur monitis, et lætam numine pubem

740

Protinus aerii præceps rapit aggere montis.

Horrebat glacie saxa inter lubrica, summo

Piniferum cælo miscens caput, Apenninus.

Condiderat nix alta trabes, et vertice celso

Canus apex structa surgebat ad astra pruina.

745

Ire jubet: prior exstingui labique videtur

281

Gloria, post Alpes si stetur montibus ullis.

Scandunt prærupti nimbosa cacumina saxi,

Nec superasse jugum finit, mulcetve laborem.

Plana natant, putrique gelu liquentibus undis

750

Invia limosa restagnant arva palude.

Jamque ducis nudus tanta inter inhospita vertex

Sævitia quatitur cæli, manante per ora

Perque genas oculo: facilis sprevisse medentes,

Optatum bene credit emi quocumque periclo

282 755

Bellandi tempus: non frontis parcit honori,

Dum ne perdat iter: non cetera membra moratur

In pretium belli dare, si victoria poscat;

Satque putat lucis, Capitolia cernere victor

Qua queat, atque Italum feriat qua comminus hostem.

760

Talia perpessi tandem inter sæva locorum

Optatos venere lacus; ubi deinde per arma

Sumeret amissi numerosa piacula visus.

Ecce autem Patres aderant Carthagine missi:

Causa viæ non parva viris; nec læta ferebant.

765

Mos fuit in populis, quos condidit advena Dido,

Poscere cæde Deos veniam, ac flagrantibus aris

(Infandum dictu!) parvos inponere natos.

Urna reducebat miserandos annua casus,

Sacra Thoanteæ ritusque imitata Dianæ.

283 770

Cui fato sortique Deum de more petebat

Hannibalis prolem discors antiquitus Hannon.

Sed propior metus armati ductoris ab ira,

Et magna ante oculos stabat genitoris imago.

Asperat hæc fœdata genas, lacerataque crines,

775

Atque urbem complet mæsti clamoris Imilce.

Edonis ut Pangæa super trieteride mota

It juga, et inclusum suspirat pectore Bacchum.

284

Ergo inter Tyrias, facibus ceu subdita, matres

Clamat, «Io conjux! quocumque in cardine mundi

780

Bella moves, huc signa refer: violentior hic est,

Hic hostis propior! tu nunc fortasse sub ipsis

Urbis Dardaniæ muris, vibrantia tela

Excipis intrepidus clipeo, sævamque coruscans

Lampada, Tarpeiis infers incendia tectis.

785

Interea tibi prima domus atque unica proles

Heu! gremio in patriæ Stygias raptatur ad aras.

I nunc, Ausonios ferro populare penates,

Et vetitas molire vias! I, pacta resigna

Per cunctos jurata Deos! sic præmia reddit

790

Carthago, et tales jam nunc tibi solvit honores!

Quæ porro hæc pietas, delubra adspergere tabo?

285

Heu primæ scelerum causæ mortalibus ægris,

Naturam nescire Deum! justa ite precari

Ture pio, cædumque feros avertite ritus.

795

Mite et cognatum est homini Deus: hactenus, oro,

Sit satis ante aras cæsos vidisse juvencos;

Aut si, velle nefas Superos, fixumque sedetque,

Me, me, quæ genui, vestris absumite votis.

Cur spoliare juvat Libycas hac indole terras?

800

An flendæ magis Ægates, et mersa profundo

Punica regna forent, olim si sorte cruenta

286

Esset tanta mei virtus prærepta mariti?»

Hæc, dubios vario Divumque hominumque timore,

Ad cauta inlexere Patres; ipsique relictum,

805

Abnueret sortem, an superum pareret honori.

Tum vero trepidare metu vix compos Imilce,

Magnanimi metuens inmitia corda mariti.

His avide auditis ductor sic deinde profatur:

«Quid tibi pro tanto non inpar munere solvat

810

Hannibal æquatus Superis? quæ præmia digna

Inveniam, Carthago parens? noctemque diemque

Arma feram; templisque tuis hinc plurima faxo

Hostia ab Ausonio veniat generosa Quirino.

287

At puer armorum et belli servabitur heres.

815

Spes, o nate, meæ, Tyriarumque unica rerum,

Hesperia minitante, salus, terraque fretoque

Certare Æneadis, dum stabit vita, memento.

Perge, patent Alpes; nostroque incumbe labori.

Vos quoque, Dî patrii, quorum delubra piantur

820

Cædibus, atque coli gaudent formidine matrum,

Huc lætos vultus totasque advertite mentes.

Namque paro sacra, et majores molior aras.

Tu, Mago, adversi conside in vertice montis:

Tu lævos propior colles adcede, Choaspe:

825

Ad claustra et fauces ducat per opaca Sychæus.

Ast ego te, Trasymene, vago cum milite præceps

Lustrabo, et Superis quæram libamina belli.

Namque haud parva Deus promissis spondet apertis,

Quæ spectata, viri, patriam referatis in urbem.»

5

Ceperat Etruscos occulto milite colles

Sidonius ductor, perque alta silentia noctis

Silvarum anfractus cæcis insiderat armis.

290

At parte e læva, restagnans gurgite vasto,

5

Effigiem in pelagi lacus humectabat inertis,

Et late multo fœdabat proxima limo:

Quæ vada, Faunigenæ regnata antiquitus Arno,

291

Nunc volvente die Trasymeni nomina servant.

Lydius huic genitor, Tmoli decus, æquore longo

10

Mæoniam quondam in Latias advexerat oras

Tyrrhenus pubem, dederatque vocabula terris;

Isque insueta tubæ monstravit murmura primus

Gentibus, et bellis ignava silentia rupit.

Nec modicus voti natum ad majora fovebat.

15

Verum ardens puero, castumque exuta pudorem,

(Nam forma certare Deis, Trasymene, valeres)

Litore conreptum stagnis demisit Agylle,

Flore capi juvenum primævo lubrica mentem

Nympha, nec Idalia lenta incaluisse sagitta.

292 20

Solatæ viridi penitus fovere sub antro

Naides, amplexus undosaque regna trementem.

Hinc dotale lacus nomen, lateque hymenæo

Conscia lascivo Trasymenus dicitur unda.

Et jam curriculo nigram nox roscida metam

293 25

Stringebat, nec se thalamis Tithonia conjux

Protulerat, stabatque nitens in limine primo,

Quum minus abnuerit noctem desîsse viator,

Quam cœpisse diem: consul carpebat iniquas,

Prægrediens signa ipsa, vias, omnisque ruebat

30

Mixtus eques; nec discretis levia arma maniplis,

Insertique globo pedites, et inutile Marti

Lixarum vulgus, præsago cuncta tumultu

Inplere, ac pugnam fugientum more petebant.

Tum super ipse lacus, densam caligine cæca

35

Exhalans nebulam, late conruperat omnem

Prospectum miseris, atque atræ noctis amictu

Squalebat pressum picea inter nubila cælum.

Nec Pœnum liquere doli: sedet ense reposto

294

Abditus, et nullis properantem obcursibus arcet.

40

Ire datur; longeque patet, ceu pace quieta,

Incustoditum, mox inremeabile, litus.

Namque sub angustas artato limite fauces

In fraudem ducebat iter, geminumque receptis

Exitium, hinc rupes, hinc undæ claustra premebant.

45

At cura umbroso servabat vertice montis

Hostilem ingressum, refugos habitura sub ictu.

Haud secus ac vitreas sollers piscator ad undas,

Ore levem patulo texens de vimine nassam,

Cautius interiora ligat, mediamque per alvum,

50

Sensim fastigans, compressa cacumina nectit,

295

Ac fraude artati remeare foraminis arcet

Introitu facilem, quem traxit ab æquore, piscem.

Ocius interea propelli signa jubebat

Excussus consul fatorum turbine mentem,

55

Donec flammiferum tollentes æquore currum

Solis equi sparsere diem: jamque, orbe renato,

Diluerat nebulas Titan, sensimque fluebat

Caligo in terras nitido resoluta sereno.

Tunc ales, priscum populis de more Latinis

60

Auspicium, quum bella parant, mentesque Deorum

Explorant super eventu, ceu præscia luctus,

Damnavit vesci, planctuque alimenta refugit.

296

Nec rauco taurus cessavit flebile ad aras

Inmugire sono, pressamque ad colla bipennem

65

Incerta cervice ferens, altaria liquit.

Signa etiam adfusa certant dum vellere mole,

Teter humo lacera nitentum erupit in ora

Exsultans cruor, et cædis documenta futuræ

Ipsa parens miseris gremio dedit atra cruento:

70

Ac super hæc Divum genitor, terrasque fretumque

Concutiens tonitru, Cyclopum rapta caminis

Fulmina Tyrrhenas Trasymeni torsit in undas,

Ictusque ætherea per stagna patentia flamma

Fumavit lacus, atque arserunt fluctibus ignes.

297 75

Heu vani monitus, frustraque morantia Parcas

Prodigia! heu fatis Superi certasse minores!

Atque hic, egregius linguæ, nomenque superbum,

Corvinus, Phœbea sedet cui casside fulva

Ostentans ales proavitæ insignia pugnæ,

80

Plenus et ipse Deûm, et socium terrente pavore,

Inmiscet precibus monita, atque his vocibus infit:

298

«Iliacas per te flammas, Tarpeiaque saxa,

Per patrios, consul, muros, suspensaque nostræ

Eventu pugnæ natorum pignora, cedas

85

Oramus Superis, tempusque ad prælia dextrum

Opperiare: dabunt idem camposque diemque

Pugnandi; tantum ne dedignare secundos

Exspectare Deos: quum fulserit hora, cruentam

Quæ stragem Libyæ portet, tum signa sequentur

90

Nulla vulsa manu, vescique interritus ales

Gaudebit, nullosque vomet pia terra cruores.

An te præstantem belli fugit, inproba quantum

Hoc possit Fortuna loco? sedet obvius hostis

Adversa fronte; at circa nemorosa minantur

95

Insidias juga, nec læva stagnantibus undis

Effugium patet, et tenui stant tramite fauces.

299

Si certare dolis et bellum ducere cordi est,

Interea rapidis aderit Servilius armis,

Cui par imperium, et vires legionibus æquæ.

100

Bellandum est astu: levior laus in duce dextræ.»

Talia Corvinus, primoresque addere passim

Orantum verba, et divisus quisque timori

Nunc Superos, ne Flaminio, nunc deinde precari

Flaminium, ne Cælicolis contendere perstet.

105

Acrius hoc adcensa ducis surrexerat ira,

Auditoque furens socias non defore vires:

«Siccine nos, inquit, Boiorum in bella ruentes

300

Spectastis, quum tanta lues vulgusque tremendum

Ingrueret, rupesque iterum Tarpeia paveret?

110

Quas ego tunc animas dextra, quæ corpora fudi,

Irata tellure sata, et vix vulnere vitam

Reddentes uno! Jacuere ingentia membra

Per campos, magnisque premunt nunc ossibus arva.

Scilicet has sera ad laudes Servilius arma

115

Adjungat, nisi diviso vicisse triumpho

Ut nequeam, et decoris contentus parte quiescam?

Quippe monent Superi: similes ne fingite vobis,

Classica qui tremitis, Divos: sat magnus in hostem

301

Augur adest ensis, pulchrumque et milite dignum

120

Auspicium Latio, quod in armis dextera præstat.

An, Corvine, sedet, clausum se consul inerti

Ut teneat vallo? Pœnus nunc occupet altos

Arreti muros, Corythi nunc diruat arcem?

Hinc Clusina petat? postremo ad mœnia Romæ

125

Inlæsus contendat iter? deforme sub armis

Vana superstitio est: Dea sola in pectore Virtus

Bellantum viget. Umbrarum me noctibus atris

Agmina circumstant, Trebiæ qui gurgite, quique

Eridani volvuntur aquis, inhumata juventus.»

130

Nec mora: jam medio cœtu signisque sub ipsis

Postrema aptabat nulli exorabilis arma.

Ære atque æquorei tergo flavente juvenci

302

Cassis erat munita viro; cui vertice surgens

Triplex crista jubas effundit crine Suevo:

135

Scylla super, fracti contorquens pondera remi,

Instabat, sævosque canum pandebat hiatus:

Nobile Gargeni spolium, quod rege superbus

Boiorum cæso capiti inlacerabile victor

Aptarat, pugnasque decus portabat in omnes.

140

Loricam induitur; tortos huic nexilis hamos

Ferro squama rudi, permixtoque asperat auro.

Tum clipeum capit, adspersum quem cædibus olim

303

Celticus ornarat cruor, humentique sub antro,

Ceu fetum, lupa permulcens puerilia membra,

145

Ingentem Assaraci cælo nutribat alumnum.

Hinc ensem lateri, dextræque adcommodat hastam.

Stat sonipes, vexatque ferox humentia frena,

Caucasiam instratus virgato corpore tigrim.

Inde exceptus equo, qua dant angusta viarum,

150

Nunc hos, nunc illos adit, atque hortatibus inplet:

«Vestrum opus est vestrumque decus, subfixa per Urbem

Pœni ferre ducis spectanda parentibus ora.

Unum hoc pro cunctis sat erit caput: aspera quisque

Hortamenta sibi referat: meus, heu! meus atris

304 155

Ticini frater ripis jacet: at meus alta

Metitur stagna Eridani sine funere natus.

Hæc sibi quisque: sed est vestrum cui nulla doloris

Privati rabies, is vero ingentia sumat

E medio, fodiant quæ magnas pectus in iras;

160

Perfractas Alpes, passamque infanda Saguntum,

Quosque nefas vetiti transcendere nomen Iberi,

Tangere jam Thybrim: nam dum vos augur, et extis

Quæsitæ fibræ, vanusque moratur haruspex,

Solum jam superest, Tarpeio inponere castra.»

165

Turbidus hæc, visoque artis in millibus atras

305

Bellatore jubas aptante: «Est, Orphite, munus,

Est, ait, hoc certare tuum; quis opima volenti

Dona Jovi portet feretro suspensa cruento?

Nam cur hæc alia pariatur gloria dextra?»

170

Hinc prævectus equo, postquam inter prælia notam

Adcepit vocem; «Procul hinc te Martius, inquit,

Murrane, ostendit clamor, videoque furentem

Jam Tyria te cæde: venit laus quanta! sed, oro,

Hæc angusta loci ferro patefacta relaxa.»

175

Tum Soracte satum, præstantem corpore et armis,

306

Æquanum noscens, patrio cui ritus in arvo,

Quum pius Arcitenens adcensis gaudet acervis,

Exta ter innocuos lætum portare per ignes:

«Sic in Apollinea semper vestigia pruna

180

Inviolata teras, victorque vaporis ad aras

Dona serenato referas solennia Phœbo;

Concipe, ait, dignum factis, Æquane, furorem

307

Vulneribusque tuis: socio te cædis et iræ

Non ego Marmaridum mediam penetrare phalangem

185

Cinyphiæque globos dubitarim inrumpere turmæ.»

Nec jam ultra monitus et verba morantia Martem

Ferre valet, longo Æneadis quod flebitur ævo.

Increpuere simul feralia classica signum,

Ac tuba terrificis fregit stridoribus auras.

190

Heu dolor, heu lacrimæ, nec tot post secula seræ!

Horresco ut pendente malo, ceu ductor ad arma

Exciret Tyrius: latebrosis collibus Astur,

Et Libys, et torta Baliaris sævus habena

Erumpunt, multusque Maces, Garamasque, Nomasque:

195

Tum, quo non alius venalem in prælia dextram

Ocior adtulerit conductaque bella probarit,

Cantaber, et galeæ contemto tegmine Vasco.

308

Hinc pariter rupes, lacus hinc, hinc arma, simulque

Consona vox urget, signum clamore vicissim

200

Per colles Tyria circumfundente corona.

Avertere Dei vultus, fatoque dederunt

Majori non sponte locum: stupet ipse tyranni

Fortunam Libyci Mavors; disjectaque crinem

Inlacrimat Venus; et Delum pervectus Apollo

309 205

Tristem mærenti solatur pectine luctum.

Sola, Apennini residens in vertice, diras

Exspectat cædes inmiti pectore Juno.

Primæ Picentum, rupto ceu turbine fusa

Agmina et Hannibalem ruere ut videre, cohortes

210

Invadunt ultro, et pœnas pro morte futura,

Turbato victore, petunt adcensa juventus;

Et, velut erepto metuendi libera cælo,

Manibus ipsa suis præsumta piacula mittit.

Funditur unanimo nisu et concordibus ausis

215

Pilorum in Pœnos nimbus, fixosque repulsi

Submittunt clipeos curvato pondere teli.

310

Acrius hoc rursum Libys, ut præsentia sævi

Exstimulat ducis, hortantes se quisque vicissim

Incumbunt, pressoque inpellunt pectore pectus.

220

Ipsa facem quatiens, ac flavam sanguine multo

Sparsa comam, medias acies Bellona pererrat.

Stridit Tartarea nigro sub pectore Divæ

Letiferum murmur, feralique horrida cantu

Buccina lymphatas agit in certamina mentes.

225

His iras adversa fovent, crudusque ruente

Fortuna stimulus spem projecisse salutis:

Hos dexter Deus, et læto Victoria vultu

311

Adridens acuit, Martisque favore fruuntur.

Abreptus pulchro cædum Lateranus amore,

230

Dum sequitur dextram, in medios penetraverat hostes.

Quem postquam florens æquali Lentulus ævo

Conspexit, nimium pugnæ, nimiumque cruoris,

Infestas inter non æquo Marte catervas

Fata inritantem, nisu se concitat acri;

235

Inmitemque Bagam, qui jam vicina serebat

Vulnera pugnantis tergo, velocior hasta

Occupat, et socium duris se casibus addit.

Tunc alacres arma adglomerant, geminaque corusci

Fronte micant; paribus fulgent capita ardua cristis.

240

Actus in adversos casu (namque obvia ferre

Arma quis auderet, nisi quem Deus ima colentum

Damnasset Stygiæ nocti?) præfracta gerebat

Syrticus excelso decurrens robora monte;

312

Et quatiens acer nodosi pondera rami,

245

Flagrabat geminæ nequidquam cædis amore.

«Non hic Ægates, infidaque litora nautis,

O juvenes, motumque novis sine Marte procellis

Fortunam bello pelagus dabit: æquoris olim

Victores, media sit qualis discite terra

250

Bellator Libys, et meliori cedite regno.»

Ac simul infesto Lateranum pondere truncæ

Arboris urgebat, jungens convicia pugnæ.

Lentulus huic frendens ira: «Trasymenus in altos

Adscendet citius colles, quam sanguine roret

255

Iste pio ramus.» Subsidensque ilia nisu

Conantis suspensa fodit: tum fervidus atro

Pulmone exundat per hiantia viscera sanguis.

Nec minus adcensis in mutua funera dextris

Parte alia campi sævit furor. Altus Iertes

313 260

Obtruncat Nerium; Rullo ditissimus arvi

Obcumbis, generose Volunx; nec clausa repostis

Pondera thesauris, patrio nec regia quondam

Præfulgens ebore, et possessa mapalia soli

Profuerunt. Quid rapta juvant? quid gentibus auri

265

Numquam exstincta sitis? modo quem Fortuna fovendo

Congestis opibus donisque refersit opimis,

Nudum Tartarea portabit navita cymba.

Juxta bellator juvenilibus Appius ausis

Pandebat campum cæde; atque, ubi plurima virtus,

270

Nullique adspirare vigor, decus inde petebat.

Obvius huic Atlas, Atlas a litore Ibero,

314

Nequidquam extremæ longinquus cultor arenæ

Inpetit os hasta; leviterque e corpore summo

Degustat cuspis generosum extrema cruorem.

275

Intonuere minæ, violentaque lumina flammis

Exarsere novis: furit et diffulminat omnem

Obstantum turbam; at clausum sub casside vulnus

Martia commendat mananti sanguine membra.

Tum vero adspiceres pavitantem, et condere semet

280

Nitentem sociis juvenem; ceu tigride cerva

315

Hyrcana quum pressa tremit; vel territa pennas

Conligit accipitrem cernens in nube columba;

Aut dumis subit, albenti si sensit in æthra

Librantem nisus aquilam, lepus ore citato.

285

Ense ferit tum colla viri, dextramque micantem

Demetit, ac mutat successu sævior hostem.

Stabat fulgentem portans in bella bipennem

Cinyphius; socerique miser Magonis inire

Optabat pugnam ante oculos, spe laudis, Isalces,

290

Sidonia tumidus sponsa, vanoque superbus

316

Fœdere promissæ post Dardana prælia tædæ.

Huic inmittit atrox violentas Appius iras,

Conantique gravem fronti librare securim,

Altior insurgens, galeam super exigit ictum:

295

At fragilis valido conamine solvitur ensis

Ære in Cinyphio; nec dispar sortis Isalces

Umbonem incerto detersit futilis ictu.

Tum quod humo haud umquam valuisset tollere saxum,

Ni vires trux ira daret, contorquet anhelans

300

Appius, et lapsu resupino in terga cadentem

Mole premit scopuli, perfractisque ossibus urguet.

Vidit conjuncto miscens certamina campo

Labentem socer; et lacrimæ sub casside fusæ

Cum gemitu; rapidusque ruit: data fœdera nuper

305

Adcendunt animos exspectatique nepotes.

Jamque aderat, clipeumque viri atque inmania membra

Lustrabat visu; propiorque a fronte coruscæ

Lux galeæ sævas paulum tardaverat iras.

317

Haud secus, e specula præceps delatus opaca,

310

Subsidens campo submissos contrahit artus,

Quum vicina trucis conspexit cornua tauri,

Quamvis longa fames stimulet, leo; nunc ferus alta

Surgentes cervice toros, nunc torva sub hirta

Lumina miratur fronte; ac jam signa moventem,

315

Et sparsa pugnas meditantem spectat arena.

Hic prior intorquens telum sic Appius infit:

«Si qua tibi pietas, ictum ne desere fœdus;

Et generum comitare, socer.» Per tegmina velox

318

Tunc ærisque moras lævo stetit hasta lacerto.

320

At contra non dicta Libys, sed fervidus hastam

Perlibrat, magni donum memorabile fratris,

Cæso quam victor sub mœnibus ille Sagunti

Abstulerat Durio, ac spectatæ nobile pugnæ

Germano dederat portare in prælia pignus.

325

Telum ingens, perque arma viri, perque ora, doloris

Adjutum nisu, letalem pertulit ictum;

Exsanguesque viri conantis vellere ferrum

In vulnus cecidere manus: jacet æquore nomen

Clarum Mæonio, atque Italæ pars magna ruinæ

330

Appius: intremuere lacus, corpusque refugit

Contractis Trasymenus aquis; telum ore cruento

319

Exspirans premit, atque admorsæ inmurmurat hastæ.

Nec fati melior Mamercus corpore toto

Exsolvit pœnas, nulli non saucius hosti.

335

Namque per adversos, qua Lusitana ciebat

Pugnas dira manus, raptum cum sanguine cæsi

Signiferi magna vexillum mole ferebat,

Et trepida infelix revocabat signa suorum.

Sed furiata cohors, ausisque adcensa superbis,

340

Quodcumque ipsa manu gestabat missile, quidquid

Præbebat tellus, sparsis vix pervia telis,

Injecit pariter; pluresque in corpore nullo

Invenere locum perfossis ossibus hastæ.

Advolat interea fraterni vulneris ira

345

Turbatus Libyæ ductor, visoque cruore,

Num lateri cuspis, num toto pondere telum

Sedisset, fratremque amens sociosque rogabat.

Utque metum leti procul, et leviora pavore

320

Cognovit, proprio tectum gestamine præceps

350

Ex acie rapit, et tutis a turbine pugnæ

Constituit castris. Medicas hinc ocius artes,

Et senioris opem Synhali vocat: unguere vulnus

Herbarum hic succis, ferrumque e corpore cantu

Exigere, et somnum tacto misisse chelydro,

355

Anteibat cunctos: nomenque erat inde per urbes

Perque Parætoniæ celebratum litora Syrtis.

Ipse olim antiquo primum Garamanticus Hammon

Scire pater dederat Synhalo, morsusque ferarum,

Telorumque graves ictus sedare medendo.

360

Atque is deinde suo moriens cælestia dona

Monstravit nato, natusque heredis honori

Tramisit patrias artes; quem deinde secutus

Haud levior fama Synhalus, Garamantica sollers

Monstrata augebat studio, multaque vetustum

321 365

Hammonis comitem numerabat imagine patrem.

Tum proavita ferens leni medicamina dextra

Ocius, intortos de more adstrictus amictus,

Mulcebat lympha purgatum sanguine vulnus.

At Mago, exuvias secum, cæsique volutans

370

Hostis mente necem, fraternas pectore curas

Pellebat dictis, et casum laude levabat:

«Parce metu, germane; meis medicamina nulla

Adversis majora feres: jacet Appius hasta

Ad manes pulsus nostra: si vita relinquat,

375

Sat nobis actum est; sequar hostem lætus ad umbras.»

Quæ dum turbatos avertunt æquore campi

Ductores, valloque tenent; ex agmine Pœnum

Cedentem consul tumulo speculatus ab alto,

Atque atram belli castris se condere nubem,

380

Turbidus extemplo trepidantes milite mæsto

Invadit cuneos, subitoque pavore relaxat

322

Jam rarescentes acies: tum voce feroci

Poscit equum, ac mediæ ruit in certamina vallis.

Sic ubi torrentem crepitanti grandine nimbum

385

Inlidit terris, molitur Juppiter altas

Fulmine nunc Alpes, nunc mixta Ceraunia cælo,

Intremuere simul tellus, et pontus, et æther,

Ipsaque commoto quatiuntur Tartara mundo.

Incidit adtonitis inopino turbine Pœnis

390

Haud secus inprovisa lues, gelidusque sub ossa

Pervasit miseris conspecti consulis horror.

It medius, ferroque ruens densissima, latum

323

Pandit iter: clamor vario discrimine vocum

Fert belli rabiem ad Superos, et sidera pulsat.

395

Ceu pater Oceanus quum sæva Tethye Calpen

Herculeam ferit, atque exesa in viscera montis

Contortum pelagus latrantibus ingerit undis.

Dant gemitum scopuli; fractasque in rupibus undas

Audit Tartessos latis distermina terris,

400

Audit non parvo divisus gurgite Lixus.

Ante omnes jaculo tacitas fallente per auras

Obcumbit Bogus, infaustum qui primus ad amnem

Ticini rapidam in Rutulos contorserat hastam.

Ille sibi longam Clotho; turbamque nepotum

324 405

Crediderat, vanis deceptus in alite signis.

Sed non augurio Parcarum inpellere metas

Concessum cuiquam: ruit inter tela cruentis

Suspiciens oculis cælum, Superosque reposcit

Tempora promissæ media jam morte senectæ.

410

Nec Pagaso exsultare datur, ne inpune relictum

Consulis ante oculos vita spoliasse Libonem.

Laurigeris decus illud avis navaque juventa

Florebat: sed Massylus subciderat ensis

Pubescente caput mala, properoque virentes

415

Delerat leto bellator barbarus annos.

Flaminium inplorasse tamen jam morte suprema

Haud frustra fuit: avulsa est nam protinus hosti

325

Ore simul cervix; juvit punire feroci

Victorem exemplo, et monstratum reddere letum.

420

Quis Deus, o Musæ, paribus tot funera verbis

Evolvat, tantisque umbris in carmine digna

Quis lamenta ferat? certantes laude cadendi

Primævos juvenes, mortisque in limine cruda

Facta virum, et fixis rabiem sub pectore telis?

425

Sternitur alternus vastis concursibus hostis:

Nec spoliare vacat, prædæque advertere mentem.

Urget amor cædum, clausis dum detinet hostem

Fraternum castris vulnus, funditque ruitque

Nunc jaculis, nunc ense, modo inter millia consul

430

Bellantum conspectus equo, modo Marte feroci

Ante aquilas et signa pedes. Fluit inpia rivis

Sanguineis vallis, tumulique et concava saxa

326

Armorum sonitus, flatusque imitantur equorum.

Miscebat campum, membrorum in prælia portans

435

Celsius humano robur, visaque paventes

Mole gigantei vertebat corporis alas

Othrys Marmarides: lati super agmen utrumque

Ingens tollebant humeri caput: hirtaque torvæ

Frontis cæsaries, et crinibus æmula barba

440

Umbrabat rictus; squalore huic hispida diro,

Et villosa feris horrebant pectora sætis.

Adspirare viro propioremque addere Martem

Haud ausum cuiquam: laxo ceu bellua campo,

Incessebatur tutis ex agmine telis.

445

Tandem, vesanos palantum in terga ferenti

Cum fremitu vultus, tacita per nubila penna

Intravit torvum Gortynia lumen arundo,

Avertitque virum. Fugientis ad agmina consul

Intorquet tergo jaculum, quod tegmine nudas

450

Inrupit costas, hirtoque a pectore primum

327

Mucronem ostendit: rapidus convellere tentat

Qua nasci ferrum fulgenti cuspide cernit,

Donec, abundanter defuso sanguine, late

Procubuit moriens, et telum vulnere pressit:

455

Spiritus exundans vicinum pulvere moto

Perflavit campum, et nubem dispersit in auras.

Nec minor interea tumulis silvisque fremebat

Diversis Mavors, variaque per ardua pugna,

Et saxa et dumi rorantes cæde nitebant.

460

Exitium trepidis, letique et stragis acerbæ

Causa Sychæus erat: Murranum ille eminus hasta

Perculerat; quo non alius, quum bella silerent,

Dulcius Œagrios pulsabat pectine nervos.

Obcubuit silva in magna, patriosque sub ipso

465

Quæsivit montes leto, ac felicia Baccho

328

Æquana, et Zephyro Surrentum molle salubri.

Addiderat misero comitem, pugnæque ferocis

Gaudebat tristi victor novitate Sychæus.

Palantes nam dum sequitur, pervaserat altam

470

In silvam, et priscæ reclinis ab ictibus ulmi

Terga tuebatur trunco, frustraque relictos

Tauranus comites suprema voce ciebat.

Transegit juvenem, ac perfossis incita membris

Hæsit in obposito cuspis Sidonia ligno.

475

Quid vobis? quænam ira Deûm, vel mente sinistra

Quæ sedit formido, viri? qui, Marte relicto,

Ramorum quæsistis opem: non æquus in artis

329

Nimirum rebus suasor metus: arguit asper

Exitus eventu pravi consulta timoris.

480

Annosa excelsos tendebat in æthera ramos

Æsculus, umbrosum magnas super ardua silvas

Nubibus insertans altis caput, instar, aperto

Si staret campo, nemoris, lateque tenebat

Frondosi nigra tellurem roboris umbra.

485

Par juxta quercus, longum molita per ævum

Vertice canenti proferre sub astra cacumen,

Diffusas patulo laxabat stipite frondes,

Umbrabatque coma summi fastigia montis.

Huc Hennæa cohors, Triquetris quam miserat oris

490

Rex, Arethusa, tuus, defendere nescia morti

330

Dedecus, et mentem nimio mutata pavore,

Certatim sese tulit, adscendensque vicissim

Pressit nutantes incerto pondere ramos.

Mox alius super, atque alius consistere tuto

495

Dum certant, pars excussi; nam fragmine putri

Ramorum, et senio male fida fefellerat arbor:

Pars trepidi celso inter tela cacumine pendent.

Turbatos una properans consumere peste

Conripit æratam jam dudum in bella bipennem,

500

Deposito clipeo mutatus tela, Sychæus.

Incumbunt sociæ dextræ, magnoque fragore

Pulsa gemit, crebris subcumbens ictibus, arbos.

Fluctuat infelix concusso stipite turba;

Ceu Zephyrus quatit antiquos ubi flamine lucos,

331 505

Fronde super tremuli vix tota cacuminis hærens

Jactatur, nido pariter nutante, volucris.

Procubuit tandem multa devicta securi

Subfugium infelix miseris, et inhospita quercus,

Elisitque virum spatiosa membra ruina.

510

Inde aliæ cladum facies: contermina cædis

Conlucet, rapidoque involvitur æsculus igni.

Jamque inter frondes, arenti robore gliscens

Verticibus sævis, torquet Vulcanus anhelos

Cum fervore globos flammarum, et culmina torret.

515

Nec tela interea cessant: semiusta gementum,

Atque amplexa cadunt ardentes corpora ramos.

Hæc inter miseranda virum certamina consul

Ecce aderat, volvens iram exitiumque Sychæo.

At juvenis dubio tantæ discrimine pugnæ

520

Occupat eventum telo tentare priorem;

Cui medio leviter clipeo stetit æris in ora

Cuspis, et obpositas vetita est tramittere crates.

332

Sed non et consul misso concredere telo

Fortunam optatæ cædis parat, ac latus ense

525

Haurit; nec crudæ tardarunt tegmina parmæ.

Labitur infelix, atque adpetit ore cruento

Tellurem exspirans: tum, diffundente per artus

Frigore se Stygio, manantem in viscera mortem

Adcipit, et longo componit lumina somno.

530

Atque ea dum variis permixtus tristia Mavors

Casibus alternat, jam castris Mago relictis,

Jam Libyæ ductor properantia signa citato

Raptabant cursu, et cessata reponere avebant

Tempora cæde virum, ac multo pensare cruore.

535

It globus intorquens nigranti turbine nubem

Pulveris, et surgit sublatis campus arenis,

Quaque ferens gressum flectit vestigia ductor,

Undanti circum tempestas acta procella

Volvitur, atque altos operit caligine montes.

333 540

Obcubuere femur Fontanus, Buta canorum

Transfixi guttur, pressoque e vulnere cuspis

Prospexit terga: hunc tristes luxere Fregellæ

Multiplicem proavis, hunc mater Anagnia flevit.

Haud dispar fortuna tibi, Lævine; sed auso

545

Non eadem: neque enim Tyrio concurrere regi

Tentas; sed lectus par ad certamen Ithemon,

(Autololum moderator erat) quem poplite cæso

Dum spolias, gravis inmiti cum turbine costas

Fraxinus inrupit, conlabsaque membra sub ictu

550

Hoste superfuso subita cecidere ruina.

Nec Sidicina cohors defit. Viridasius armat

Mille viros, nulli victus vel ponere castra,

334

Vel junxisse ratem, duroque resolvere muros

Ariete, et in turrim subitos inmittere pontes.

555

Quem postquam Libyæ ductor virtute feroci

Exsultare videt (namque illi vulnere præceps

Terga dabat levibus diffisus Arauricus armis);

Acrius hoc pulchro Mavorte adcensus in iram,

Et dignum sese ratus in certamina sævo

560

Comminus ire viro, referenti e corpore telum

Advolat, et fodiens pectus, «Laudande laborum,

Quisquis es, haud alia decuit te obcumbere dextra.

Ad manes leti perfer decus: Itala gentis

Ni tibi origo foret, vita donatus abires.»

565

Hinc Fadum petit, et veterem bellare Labicum,

Cui Siculis quondam terris congressus Hamilcar

Clarum spectato dederat certamine nomen.

Inmemor annorum, seniumque oblitus, in arma

Ille quidem cruda mente, et viridissimus iræ

335 570

Ibat; sed vani frigentem in Marte senectam

Prodebant ictus: stipula crepitabat inani

Ignis iners, cassamque dabat sine robore flammam.

Quem postquam adcepit patrio monstrante superbus

Armigero Pœnum ductor, «Certamina primæ

575

Hic lue nunc, inquit, pugnæ: te notus Hamilcar

Hac trahit ad manes dextra.» Tum librat ab aure

Intorquens jaculum, et versantem in vulnere sese

Transigit: extracta fœdavit cuspide sanguis

Canitiem, ac longos finivit morte labores.

580

Nec minus Herminium primis obtruncat in armis,

Adsuetum, Trasymene, tuos prædantibus hamis

Exhaurire lacus, patriæque alimenta senectæ

Ducere suspenso per stagna jacentia lino.

Interea exanimem mæsti super arma Sychæum

336 585

Portabant Pœni, corpusque in castra ferebant.

Quos ubi conspexit tristi clamore ruentes

Ductor, præsago percussus pectora luctu,

«Quinam, inquit, dolor, o socii, quemve ira Deorum

Eripuit nobis? num te, dulcedine laudis

590

Flagrantem et nimio primi Mavortis amore,

Atra, Sychæe, dies properato funere carpsit?»

Utque, dato gemitu, lacrimæ adsensere ferentum,

Et dictus pariter cædis mærentibus auctor;

«Cerno, ait, adverso pulchrum sub pectore vulnus

595

Cuspidis Iliacæ: dignus Carthagine, dignus

337

Hasdrubale ad manes ibis; nec te optima mater

Dissimilem lugebit avis, Stygiave sub umbra

Degenerem cernens noster vitabit Hamilcar.

At mihi Flaminius, tam mæsti causa doloris,

600

Morte sua minuet luctus: hæc pompa sequetur

Exsequias, seroque emtum volet inpia Roma,

Non violasse mei corpus mucrone Sychæi.»

Sic memorans torquet fumantem ex ore vaporem,

Iraque anhelatum proturbat pectore murmur,

605

Ut multo adcensis fervore exuberat undis,

Clausus ubi exusto liquor indignatur aheno.

Tum præceps ruit in medios, solumque fatigat

338

Flaminium incessens. Nec dicto segnius ille

Bella capessebat, propiorque insurgere Mavors

610

Cœperat, et campo junctus jam stabat uterque;

Quum subitus per saxa fragor, motique repente

(Horrendum) colles, et summa cacumina totis

Intremuere jugis: nutant in vertice silvæ

Pinifero, fractæque ruunt super agmina rupes.

615

Inmugit penitus convulsis ima cavernis

Dissiliens tellus, nec parvos rumpit hiatus;

Atque umbras late Stygias inmensa vorago

Faucibus ostendit patulis, Manesque profundi

Antiquum expavere diem. Lacus ater, in altos

620

Sublatus montes et sede excussus avita,

Lavit Tyrrhenas ignota adspergine silvas.

Jamque eadem populos magnorumque oppida regum

Tempestas et dira lues stravitque tulitque.

Ac super hæc reflui pugnarunt montibus amnes,

339 625

Et retro fluctus torsit mare. Monte relicto

Apenninicolæ fugere ad litora Fauni.

Pugnabat tamen (heu belli vecordia!) miles,

Jactatus titubante solo, tremebundaque tela,

Subducta tellure ruens, torquebat in hostem,

630

Donec pulsa vagos cursus ad litora vertit

Mentis inops, stagnisque inlata est Daunia pubes.

Quis consul terga increpitans (nam turbine motæ

Ablatis terræ inciderat) «Quid deinde, quid, oro,

Restat, io, profugis? vos en ad mœnia Romæ

635

Ducitis Hannibalem: vos in Tarpeia Tonantis

340

Tecta faces ferrumque datis. Sta, miles, et acres

Disce ex me pugnas: vel, si pugnare negatum,

Disce mori! dabit exemplum non vile futuris

Flaminius, ne terga Libys, ne Cantaber umquam

640

Consulis adspiciat: solus, si tanta libido

Est vobis rabiesque fugæ, tela omnia solus

Pectore consumo, et moriens, fugiente per auras

Hac anima, vestras revocabo ad prælia dextras.»

Dumque ea commemorat, densosque obit obvius hostes,

645

Advolat ora ferus mentemque Ducarius: acri

Nomen erat gentile viro, fusisque catervis

Boiorum quondam patriis, antiqua gerebat

Vulnera barbaricæ mentis; noscensque superbi

Victoris vultus, «Tune, inquit, maximus ille

650

Boiorum terror? libet hoc cognoscere telo,

Corporis an tanti manet de vulnere sanguis.

Nec vos pœniteat, populares, fortibus umbris

Hoc mactare caput: nostros hic curribus egit

Insistens victos alta ad Capitolia patres.

655

Ultrix hora vocat.» Pariter tunc undique fusis

341

Obruitur telis, nimboque ruente per auras

Contectus, nulli dextra jactare reliquit

Flaminium cecidisse sua. Nec pugna peremto

Ulterior ductore fuit: namque agmine denso

660

Primores juvenum, læva ob discrimina Martis

Infensi Superis dextrisque, et cernere Pœnum

Victorem plus morte rati, super ocius omnes

Membra ducis stratosque artus certamine magno

Telaque, corporaque, et non fausto Marte cruentas

665

Injecere manus. Sic densi cædis acervo,

Ceu tumulo, texere virum. Tum, strage per undas,

Per silvas sparsa, perque altam sanguine vallem,

In medias fratre invectus comitante catervas

Cæsorum juvenum Pœnus, «Quæ vulnera cernis?

670

Quas mortes? inquit: premit omnis dextera ferrum,

Armatusque jacet servans certamina miles.

Hos, en, hos obitus nostræ spectate cohortes!

Fronte minæ durant, et stant in vultibus iræ.

342

Et vereor, ne, quæ tanta creat indole tellus

675

Magnanimos fecunda viros, huic fata dicarint

Imperium, atque ipsis devincat cladibus orbem.»

Sic fatus cessit nocti, finemque dedere

Cædibus infusæ subducto sole tenebræ.

349

Jam, Tartessiaco quos solverat æquore, Titan

In noctem diffusus equos jungebat Eois

Litoribus, primique novo Phaethonte retecti

Seres lanigeris repetebant vellera lucis.

5

Et fœda ante oculos strages, propiusque patebat

Insani Mavortis opus: simul arma virique

Ac mixtus sonipes, dextræque in vulnere, cæsi

350

Hærentes hastis: passim clipeique, jubæque,

Atque artus trunci capitum, fractusque jacebat

10

Ossibus in duris ensis: nec cernere deerat

Frustra seminecum quærentia lumina cælum.

Tum spumans sanie lacus, et fluitantia summo

Æternum tumulis orbata cadavera ponto.

Nec tamen adversis fuerat fracta Itala virtus.

15

Bruttius ingenti miserandæ cædis acervo,

Non æquum ostentans confosso corpore Martem,

Extulerat vix triste caput, truncosque trahebat

Per stragem, nervis interlabentibus, artus,

Tenuis opum, non patre nitens linguave; sed asper

20

Ense, nec e Volsca quisquam vir gente redemit

351

Plus ævi, nec magnanima puer addere sese

Pubescente gena castris optarat, et acri

Flaminio spectatus erat, quum Celtica victor

Obrueret bello Divis melioribus arma.

25

Inde honor ac sacræ custodia Marte sub omni

Alitis; hinc causam nutrivit gloria leti.

Namque necis certus, captæ prohibere nequiret

352

Quum Pœnos aquilæ, postquam subsidere fata

Viderat et magna pugnam inclinare ruina,

30

Occulere interdum et terræ mandare parabat.

Sed, subitis victus telis, labentia membra

Prostravit super, atque injecta morte tegebat.

Verum ubi lux nocte e Stygia miseroque sopore

Reddita, vicini de strage cadaveris hasta

35

Erigitur, soloque vigens conamine late

Stagnantem cæde et facilem discedere terram

Ense fodit, clausamque aquilæ infelicis adorans

Effigiem, palmis languentibus æquat arenas.

Supremus fessi tenues tum cessit in auras

40

Halitus, et magnam misit sub Tartara mentem.

Juxta cernere erat meritæ sibi poscere carmen

Virtutis sacram rabiem. Lævinus ab alto

353

Priverno, vitis Latiæ præsignis honore,

Exanimum Nasamona Tyren super ipse jacebat

45

Exanimis: non hasta viro, non ensis; in artis

Abstulerat Fors arma: tamen certamine nudo

Invenit Marti telum dolor. Ore cruento

Pugnatum, ferrique vicem dens præbuit iræ.

Jam laceræ nares, fœdataque lumina morsu,

50

Jam truncum raptis caput auribus, ipsaque diris

Frons depasta modis, et sanguine abundat hiatus:

Nec satias, donec mandentia linqueret ora

Spiritus, et plenos rictus mors atra teneret.

Talia dum præbet tristis miracula virtus,

55

Diverso interea fugientes saucia turba

Jactantur casu, silvisque per avia cæcis

Ablati furtim multo cum vulnere solos

Per noctem metantur agros: sonus omnis et aura

Exterrent, pennaque levi commota volucris.

354 60

Non sopor, aut menti requies: agit asper acerba

Nunc Mago adtonitos, nunc arduus Hannibal hasta.

Serranus, clarum nomen, tua, Regule, proles,

Qui longum semper fama gliscente per ævum,

Infidis servasse fidem memorabere Pœnis,

65

Flore nitens primo, patriis heu! Punica bella

Auspiciis ingressus erat, miseramque parentem,

Et dulces tristi repetebat sorte penates

Saucius. Haud illi comitum super ullus, et atris

Vulneribus qui ferret opem: per devia, fractæ

70

Innitens hastæ, furtoque ereptus opacæ

Noctis, iter tacitum Perusina ferebat in arva,

Ac fessus parvi (quæcumque ibi fata darentur)

Limina pulsabat tecti; quum membra cubili

Evolvens non tarda Marus (vetus ille parentis

75

Miles, et haud surda tractarat prælia fama)

355

Procedit, renovata focis et paupere Vesta

Lumina prætendens, utque ora agnovit, et ægrum

Vulneribus duris, ac (lamentabile visu!)

Lapsantes fultum truncata cuspide gressus,

80

Funesti rumore mali jam saucius aures:

«Quod scelus, o nimius vitæ, nimiumque ferendis

Adversis genitus cerno? te, maxime, vidi,

Ductorum, quum captivo Carthaginis arcem

Terreres vultu, crimen culpamque Tonantis,

85

Occidere, atque hausi, quem non Sidonia tecta

Expulerint eversa meo de corde, dolorem.

Estis ubi en! iterum, Superi? dat pectora ferro

356

Regulus, ac stirpem tantæ perjura recidit

Surgentem Carthago domus.» Inde ægra reponit

90

Membra toro, nec ferre rudis medicamina (quippe

Callebat bellis) nunc purgat vulnera lympha,

Nunc mulcet succis: ligat inde, ac vellera molli

Circumdat tactu, et torpentes mitigat artus.

Exin cura seni, tristem depellere fesso

95

Ore sitim, et parca vires arcessere mensa.

Quæ postquam properata, sopor sua munera tandem

Adplicat, et mitem fundit per membra quietem.

Necdum exorta dies, Marus instat vulneris æstus

Expertis medicare modis, gratumque teporem,

100

Exutus senium, trepida pietate ministrat.

Hic juvenis, mæstos tollens ad sidera vultus,

Cum gemitu lacrimisque simul: «Si culmina nondum

Tarpeia exosus damnasti sceptra Quirini,

Extremas Italum res, Ausoniamque ruentem

357 105

Adspice, ait, genitor; tandemque adverte procellis

Æquos Iliacis oculos. Amisimus Alpes,

Nec deinde adversis modus est. Ticinus, et ater

Stragibus Eridanus, tuque insignite tropæis

Sidoniis Trebia, et tellus lacrimabilis Arni.

110

Sed quid ego hæc? gravior quanto vis ecce malorum!

Vidi crescentes Trasymeni cædibus undas,

Prostrataque virum mole: inter tela cadentem

Vidi Flaminium. Testor, mea numina, Manes,

Dignam me pœnæ tum nobilitate paternæ

115

Strage hostis quæsisse necem, ni tristia letum,

Ut quondam patri, nobis quoque fata negassent.»

Cetera acerbantem questu lenire laborans

Effatur senior: «Patrio, fortissime, ritu

Quidquid adest duri et rerum inclinata feramus.

358 120

Talis lege Deum clivoso tramite vitæ

Per varios præceps casus rota volvitur ævi.

Sat tibi, sat magna, et totum vulgata per orbem

Stant documenta domus: sacer ille, et numine nullo

Inferior, tuus ille parens decora alta paravit

125

Restando adversis, nec virtutem exuit ullam

Ante, reluctantes liquit quam spiritus artus.

Vix puerile mihi tempus confecerat ætas,

Quum primo malas signabat Regulus ævo.

Adcessi comes, atque omnes sociavimus annos,

130

Donec Dîs Italæ visum est exstinguere lumen

Gentis, in egregio cujus sibi pectore sedem

Ceperat alma Fides, mentemque amplexa tenebat.

Ille ensem nobis magnorum hunc instar honorum

Virtutisque ergo dedit, et, sordentia fumo

135

Quæ cernis nunc, frena, sed est argenteus ollis

Fulgor; nec cuiquam Marus est post talia dona

Non prælatus eques. Verum superavit honores

Omnes hasta meos; cui me libare Lyæi

359

Quod cernis latices, dignum est cognoscere causam.»

140

«Turbidus arentes lento pede sulcat arenas

Bagrada, non ullo Libycis in finibus amne

Victus limosas extendere latius undas,

Et stagnante vado patulos involvere campos.

Hic studio laticum, quorum est haud prodiga tellus,

145

Per ripas læti sævis consedimus arvis.

Lucus iners juxta Stygium pallentibus umbris

360

Servabat sine sole nemus, crassusque per auras

Halitus erumpens tetrum exspirabat odorem.

Intus dira domus, curvoque inmanis in antro

150

Sub terras specus, et tristes sine luce tenebræ.

Horror mente redit: monstrum exitiabile et ira

Telluris genitum, cui par vix viderit ætas

Ulla virum, serpens centum porrectus in ulnas

Letalem ripam, et lucos habitabat Avernos.

155

Ingluviem inmensi ventris, gravidamque venenis

Alvum deprensi satiabant fonte leones,

Aut acta ad fluvium torrenti lampade solis

Armenta, et tractæ fœda gravitate per auras,

Ac tabe adflatus volucres. Semesa jacebant

160

Ossa solo informi, lateque repletus et asper

361

Vastatis gregibus nigro ructabat in antro.

Isque ubi ferventi concepta incendia pastu

Gurgite mulcebat rapido, et spumantibus undis,

Nondum etiam toto demersus corpore in amnem

165

Jam caput adversæ ponebat margine ripæ.

Inprudens tantæ pestis gradiebar, Aquino

Apenninicola atque Umbro comitatus Avente:

Scire nemus, pacemque loci explorare libebat.

Jamque propinquantum tacitus penetravit in artus

170

Horror, et occulto riguerunt frigore membra.

Intramus tamen, et Nymphas numenque precamur

Gurgitis ignoti, trepidosque et multa paventes

Arcano gressus audemus credere luco.

Ecce e vestibulo, primisque e faucibus antri

175

Tartareus turbo, atque insano sævior Euro

Spiritus erumpit, vastoque e gutture fusa

362

Tempestas oritur, mixtam stridore procellam

Cerbereo intorquens. Pavefacti clade vicissim

Adspicimus: resonare solum, tellusque moveri,

180

Atque antrum ruere, et visi procedere Manes.

Quantis armati cælum petiere Gigantes

Anguibus, aut quantus Lernæ lassavit in undis

Amphitryoniaden serpens, qualisque comantes

Auro servavit ramos Junonius anguis;

185

Tantus disjecta tellure sub astra coruscum

363

Extulit adsurgens caput, atque in nubila primam

Dispersit saniem, et cælum fœdavit hiatu.

Diffugimus, tenuemque metu conamur anheli

Tollere clamorem; frustra: nam sibila totum

190

Inplebant nemus. At subita formidine cæcus,

Et facti damnandus Avens (sed fata trahebant)

Antiquæ quercus ingenti robore sese

Occulit, infandum si possit fallere monstrum.

Vix egomet credo: spiris ingentibus arte

195

Arboris abstraxit molem, penitusque revulsam

Evertit fundo, et radicibus eruit imis.

Tum trepidum, ac socios extrema voce cientem

Conripit, atque haustu sorbens et faucibus atris

(Vidi respiciens), obscœna condidit alvo.

364 200

Infelix fluvio sese, et torrentibus undis

Crediderat, celerique fuga jam nabat Aquinus.

Hunc medio invasit fluctu, ripæque relatos

(Heu genus infandum leti!) depascitur artus.

«Sic dirum nobis et lamentabile monstrum

205

Effugisse datur. Quantum mens ægra sinebat,

Adpropero gressum, et ductori singula pando.

Ingemuit, casus juvenum miseratus acerbos.

Utque erat in pugnas, et Martem, et prælia, et hostem

Igneus, et magna audendi flagrabat amore,

210

Ocius arma rapi, et spectatum Marte sub omni

Ire jubet campis equitem. Ruit ipse, citatum

Quadrupedem planta fodiens, scutataque raptim

Consequitur jusso manus, et muralia portat

Ballistas tormenta graves, suetamque movere

215

Excelsas turres inmensæ cuspidis hastam.

Jamque ubi feralem strepitu circumtonat aulam

Cornea gramineum persultans ungula campum;

365

Percitus hinnitu serpens evolvitur antro,

Et Stygios æstus fumanti exsibilat ore.

220

Terribilis gemino de lumine fulgurat ignis:

At nemus adrectæ et procera cacumina saltus

Exsuperant cristæ; trifido vibrata per auras

Lingua micat motu, atque adsultans æthera lambit.

Ut vero strepuere tubæ, conterritus alte

225

Inmensum adtollit corpus, tergoque residens

Cetera sinuatis glomerat sub pectore gyris.

Dira dehinc in bella ruit, rapideque resolvens

Contortos orbes directo corpore totam

Extendit molem, subitoque propinquus in ora

230

Lato distantum spatio venit: omnis anhelat

Adtonitus serpentis equus, frenoque teneri

Inpatiens, crebros exspirat naribus ignes.

Arduus ille super tumidis cervicibus altum

Nutat utroque caput: trepidos inde incitus ira

235

Nunc sublime rapit, nunc vasto pondere gaudet

366

Elisisse premens. Tunc fractis ossibus atram

Absorbet saniem, et tabo manante per ora

Mutat hians hostem, semesaque membra relinquit,

Cedebant jam signa retro, victorque catervas

240

Longius avectas adflatus peste premebat;

Quum ductor, propere revocatam in prælia turmam

Vocibus inpellens, «Serpentine, Itala pubes,

Terga damus, Libycisque parem non esse fatemur

Anguibus Ausoniam? Si debellavit inertes

245

Halitus, ac viso mens ægra effluxit hiatu;

Ibo alacer, solusque manus componere monstro

Subficiam.» Clamans hæc, atque interritus hastam

Fulmineo volucrem torquet per inane lacerto.

Venit in adversam non vano turbine frontem

250

Cuspis, et, haud paulum vires adjuta ruentis

Contra ardore feræ, capiti tremebunda resedit.

Clamor ad astra datur, vocesque repente profusæ

Æthereas adiere domos. Furit ilicet ira

Terrigena, inpatiens dare terga, novusque dolori,

367 255

Et chalybem longo tum primum passus in ævo.

Nec frustra rapidi, stimulante dolore, fuisset

Inpetus, ablato ni Regulus arte regendi

Instantem elusisset equo, rursusque secutum

Cornipedis gyros flexi curvamine tergi

260

Detortis læva celer effugisset habenis.

«At non spectator Marus inter talia segni

Torpebat dextra: mea tanto in corpore monstri

Hasta secunda fuit. Jam jamque extrema trisulca

Lambebat lingua fessi certamine terga

265

Quadrupedis: torsi telum, atque urgentia velox

In memet sævi serpentis prælia verto.

Hinc imitata cohors certatim spicula dextris

Congerit, alternasque ferum diducit in iras,

Donec murali ballista coercuit ictu.

368 270

Tum fractus demum vires: nec jam amplius ægra

Consuetum ad nisus spina præstante rigorem,

Et solitum in nubes tolli caput, acrius instat.

Jamque alvo penitus demersa falarica sedit,

Et geminum volucres lumen rapuere sagittæ:

275

Jam patulis vasto sub vulnere faucibus aer

Tabificam exspirat saniem: spes ultima jamque

Ingenti cauda, et jaculis, et pondere conti

Hæret humi, lassoque tamen minitatur hiatu;

Donec tormentis stridens, magnoque fragore

369 280

Discussit trabs acta caput, longoque resolvens

Aggere se ripæ, tandem exhalavit in auras

Liventem nebulam fugientis ab ore veneni.

«Erupit tristi fluvio mugitus et imis

Murmura fusa vadis; subitoque et lucus, et antrum,

285

Et resonæ silvis ulularunt flebile ripæ.

Heu quantis luimus mox tristia prælia damnis!

Quantaque supplicia et quales exhausimus iras!

Nec tacuere pii vates, famulumque sororum

Naiadum, tepida quas Bagrada nutrit in unda,

290

Nos violasse manu seris monuere periclis.

«Hæc tunc hasta decus nobis pretiumque secundi

Vulneris a vestro, Serrane, tributa parente,

Princeps quæ sacro bibit e serpente cruorem.»

Jamdudum vultus lacrimis atque ora rigabat

295

Serranus, medioque viri sermone profatur:

«Huic si vita duci nostrum durasset in ævum,

370

Non Trebia infaustas superasset sanguine ripas,

Nec, Trasymene, tuus premeret tot nomina gurges.»

Tum senior, «Magnas, inquit, de sanguine pœnas

300

Percepit Tyrio, et præsumta piacula mortis.

Nam defecta viris et opes adtrita, supinas

Africa tendebat palmas, quum sidere diro

Misit Agenoreis ductorem animosa Therapne.

Nulla viro species, decorisque et frontis egenum

305

Corpus; in exiguis vigor (admirabile) membris

Vividus, et nisu magnos qui vinceret artus.

Jam Martem regere, atque astus adjungere ferro,

371

Et duris facilem per inhospita ducere vitam,

Haud isti, quem nunc penes est sollertia belli,

310

Cederet Hannibali. Vellem hunc, o tristia nobis

Taygeta, hunc unum non durassetis opacis

Eurotæ ripis! Vidissem mœnia flammis

Phœnissa eruere; aut certe non horrida fata

Flevissem ducis, et nulla quos morte nec igni

372 315

Exutos servans portabo in Tartara luctus.

«Consertæ campis acies, multusque per arva

Fervebat Mavors, nec mens erat ulla sine ira.

Hic inter medios memorandis Regulus ausis

Laxabat ferro campum, inque pericla ruebat,

320

Nec repetenda dabat letali vulnera dextra.

Sic ubi nigrantem torquens stridentibus austris

Portat turbo globum, piceaque e nube ruinam

Pendentem terris pariter pontoque minatur,

Omnis et agricola, et nemoroso vertice pastor,

325

Et pelago trepidat subductis navita velis.

«At fraudem nectens, socios ubi concava saxa

Claudebant, vertit subito certamine Graius,

373

Et dat terga celer ficta formidine ductor.

Haud secus ac stabulis procurans otia, pastor

330

In foveam parco tectam velamine frondis

Ducit nocte lupos positæ balatibus agnæ.

«Abripuit traxitque virum fax mentis honestæ

Gloria, et incerti fallax fiducia Martis.

Non socios comitumve manus, non arma sequentum

335

Respicere; insano pugnæ tendebat amore

Jam solus, nubes subito quum densa Laconum

Saxosis latebris intento ad prælia circum

Funditur, et Pœna insurgit vis sæva virorum.

374

O diram Latio lucem, fastisque notandam!

340

Dedecus o, Gradive, tuum! tibi dextera et urbi

Nata tuæ, tristi damnatur sorte catenæ.

Haud unquam absistam gemitu: te, Regule, vidit

Sidonius carcer! tuque huic sat magna triumpho

Visa es, Carthago, Superis! quæ pœna sequetur

345

Digna satis tali pollutos Marte Laconas?

«At nova Elissæi jurato fœdera Patres

Consultant mandare duci, pacisque sequestrem

Mittere, poscentes vinctam inter prælia pubem,

Captivamque manum ductore rependere nostro.

375 350

«Nec mora; jam stabat primis in litoris undis

Navali propulsa ratis; jam nautica pubes

Aut silvis stringunt remos, aut abiete secta

Transtra novant: his intortos aptare rudentes;

His studium erecto componere carbasa malo.

355

Unca locant prora curvati pondera ferri.

Ante omnes doctus pelagi, rectorque carinæ

Puppim aptat clavumque Cothon: micat æreus alta

Fulgor aqua trifidi splendentis in æquore rostri.

Tela simul variamque ferunt contra aspera ponti

360

Rerum ad tempus opem: mediæ stat margine puppis,

376

Qui voce alternos nautarum temperet ictus,

Et remis dictet sonitum, pariterque relatis

Ad numerum plaudat resonantia cærula tonsis.

«Postquam confectum nautis opus, horaque cursus,

365

Atque armata ratis, ventoque dedere profundum,

Omnis turba ruit, matres, puerique, senesque.

Per medios cœtus trahit atque inimica per ora

Spectandum Fortuna ducem: fert lumina contra

Pacatus frontem; qualis quum litora primum

377 370

Adtigit adpulsa rector Sidonia classe.

Adcessi comes haud ipso renuente, ratique

Inpositus mæstis socium me casibus addo.

Inluviem, atque inopes mensas, durumque cubile,

Et certare malis urgentibus, hoste putabat

375

Devicto majus; nec tam fugisse cavendo

Adversa egregium, quam perdomuisse ferendo.

Spes tamen una mihi, (quanquam bene cognita et olim

Atrox illa fides) urbem, murosque, domumque

Tangere si miseris licuisset, corda moveri

380

Posse viri, et vestro certe mitescere fletu.

Claudebam sub corde metus, lacrimasque putabam

Esse viro, et nostræ similem inter tristia mentem,

Quum tandem patriæ Tiberino adlabimur amni.

Servabam vultus ducis ac prodentia sensum

385

Lumina, et obtutu perstabam intentus eodem.

Si qua fides, unum, puer, inter mille labores,

Unum etiam in patria, sævaque in Agenoris urbe,

Atque unum vidi pœnæ quoque tempore vultum.

Obvia captivo cunctis simul urbibus ibat

378 390

Ausonia, et, campum turba vincente, propinqui

Inplentur colles; strepit altis Albula ripis.

«Ipsi Pœnorum proceres, inmitia corda,

Ad patrios certant cultus revocare, togæque

Addebatur honos. Stetit, inlacrimante Senatu

395

Et matrum turba, juvenumque dolore profuso,

Inter tot gemitus inmobilis: aggere consul

Tendebat dextram, et patria vestigia primus

Ponentem terra obcursu celebrabat amico.

Conlegit gressum; monitusque recedere consul,

400

Nec summum violare decus: cingente superba

Pœnorum turba, captivoque agmine septus

Ibat, et invidiam cælo Divisque ferebat.

«Ecce trahens geminum natorum Marcia pignus,

Infelix nimia magni virtute mariti,

405

Squalentem crinem et tristis lacerabat amictus.

379

Agnoscisne diem? an teneris non hæsit in annis?

Atque ea postquam habitu juxta et velamine Pœno

Deformem adspexit, fusis ululatibus ægra

Labitur, et gelidos mortis color occupat artus.

410

Si qua Deis pietas, tales, Carthago, videre

Dent tibi Sidonias matres! Me voce quieta

Adfatus, jubet et vestros et conjugis una

Arcere amplexus: patet inpenetrabilis ille

Luctibus, et nunquam submissus colla dolori.»

415

Hic alto juvenis gemitu, lacrimisque coortis,

«Magne parens, inquit, quo majus numine nobis

380

Tarpeia nec in arce sedet, si jura querelis

Sunt concessa piis, cur hoc matrique mihique

Solamen, vel cur decus hoc, o dure, negasti,

420

Tangere sacratos vultus, atque oscula ab ore

Libavisse tuo? dextram mihi prendere dextra

Non licitum? leviora forent hæc vulnera quantum,

Si ferre ad Manes infixos mente daretur

Amplexus, venerande, tuos? Sed vana recordor

425

Ni, Mare, (nam primo tunc hærebamus in ævo)

Humana major species erat: horrida cano

Vertice descendens ingentia colla tegebat

Cæsaries, frontique coma squalente sedebat

Terribilis decor, atque animi venerabile pondus.

430

Nil posthac oculis simile incidit.» Excipit inde

Jam Marus, atque, inhibens convellere vulnera questu,

«Quid, quum præteritis invisa penatibus, inquit,

Hospitia, et sedes Pœnorum intravit acerbas?

381

Adfixi clipei, currusque et spicula, nota

435

Ædibus in parvis magni monimenta triumphi,

Pulsabant oculos: conjuxque in limine primo

Clamabat, «Quo fers gressus? non Punicus hic est,

Regule, quem fugias, carcer: vestigia nostri

Casta tori, domus et patrium sine crimine servat

440

Inviolata larem: semel hic iterumque (quid, oro,

Pollutum est nobis?) prolem, gratante Senatu

Et patria, sum enixa tibi: tua, respice, sedes

Hæc est, unde ingens humeris fulgentibus ostro

Vidisti Latios consul procedere fasces,

382 445

Unde ire in Martem, quo capta referre solebas,

Et victor mecum suspendere postibus arma.

Non ego complexus, et sanctæ fœdera tædæ,

Conjugiumve peto: patrios damnare penates

Absiste, ac natis fas duc concedere noctem.»

450

«Hos inter fletus, junctus vestigia Pœnis

Limine se clusit Tyrio, questusque reliquit.

Vixdum clara dies summa lustrabat in Œta

Herculei monimenta rogi, quum consul adire

Adcirique jubet Libyas: tum limina templi

455

Vidimus intrantem: quæ consultata Senatus,

383

Quasve viri voces extremum Curia mærens

Audierit, placido nobis ipse edidit ore.

«Intulit ut gressus, certatim voce manuque

Ad solitam sedem et vestigia nota vocabant:

460

Abnuit, antiquumque loci adspernatus honorem est.

At circumfusi non secius undique dextram

Prensare, ac, patriæ ductorem nomine tanto

Redderet, orabant: captiva posse redemtum

Pensari turba, ac Tyrias tum justius arces

465

Arsuras dextra, fuerit quæ vincta catenis.

Tum palmas simul adtollens ac lumina cælo:

«Justitiæ rectique dator, qui cuncta gubernas,

Nec levior mihi Diva Fides, Sarranaque Juno,

384

Quos reditus testes jurata mente vocavi,

470

Si mihi fas me digna loqui, Latiosque tueri

Voce focos; ibo ad Tyrios non segnior, inquit,

Stante fide reditus, et salvo fœdere pœnæ.

Sic nobis rerum exitio desistite honorem

Tendere: tot bellis, totque annis fregimus ævum:

475

Nunc etiam vinclis et longo carcere torpent

Captivo in senio vires: fuit ille, nec unquam,

Dum fuit, a duro cessavit munere Martis

Regulus: exsangui spectatis corpore nomen.

At non Carthago, fraudum domus, inscia quantum

480

E nobis restet, juvenes parat, aspera ferro

385

Pectora, captivos nostra pensare senecta.

Ite dolos contra; gensque astu fallere læta

Discat, me capto, quantum tibi, Roma, supersit.

Nec vero placeat, nisi quæ de more parentum

485

Pax erit: exposcunt Libyes, nobisque dedere

Hæc referenda, pari libeat si pendere bellum

Fœdere, et ex æquo geminas conscribere leges.

Sed mihi sit Stygios ante intravisse penates,

Talia quam videam ferientes pacta Latinos.»

490

«Hæc fatus Tyriæ sese jam reddidit iræ;

Nec monitus spernente graves fidosque Senatu,

Pœnorum dimissa cohors, quæ mæsta repulsa,

Ac minitans capto, patrias properabat ad oras.

Prosequitur vulgus Patres; ac planctibus ingens

495

Personat et luctu campus: revocare libebat

Interdum, et justo raptum retinere dolore.

«At trepida, et subito ceu stans in funere, conjux

Ut vidit puppi properantem intrare, tremendum

386

Vociferans, celerem gressum referebat ad undas:

500

«Tollite me, Libyes, comitem pœnæque necisque.

Hoc unum, conjux, uteri per pignora nostri

Unum oro, liceat tecum quoscumque ferentem

Terrarum pelagique pati, cælique labores.

Non ego Amyclæum ductorem in prælia misi,

505

Nec nostris tua sunt circumdata colla catenis.

Cur usque ad Pœnos miseram fugis? adcipe mecum

Hanc prolem! forsan duras Carthaginis iras

Flectemus lacrimis: aut, si præcluserit aures

Urbs inimica suas, eadem tunc hora manebit

510

Teque, tuosque simul: vel, si stat rumpere vitam,

In patria moriamur: adest comes ultima fati!»

«Has inter voces, vinclis resoluta moveri

Paulatim, et ripa cœpit decedere puppis.

Tum vero infelix, mentem furiata dolore,

515

Exclamat, fessas tendens ad litora palmas:

«En, qui se jactat Libyæ, populisque nefandis,

Atque hosti servare fidem! data fœdera nobis,

387

Ac promissa fides thalamis, ubi, perfide, nunc est?»

Ultima vox duras hæc tunc penetravit ad aures:

520

Cetera percussi vetuerunt noscere remi.

«Tum fluvio raptim ad pelagi devolvimur oras,

Ac legimus pontum, pinuque inmane cavata

Æquor, et inmensas curva trabe findimus undas.

Ludibrium necis horrescens, vis aspera ponti

525

Obrueret, scopulisque ratem furor inprobus Euri

Frangeret, optabam: letum id commune fuisset.

Sed nos ad pœnam moderato flamine lenes

Vexerunt Zephyri, Tyrioque dedere furori.

«Infelix vidi, patriamque remissus in urbem

530

Narrator pœnæ dura mercede reverti.

Nec tibi nunc ritus imitantem irasque ferarum,

Pygmalioneam tentarem expromere gentem,

Si majus quidquam toto vidisset in orbe

Gens hominum, quam quod vestri veneranda parentis

535

Edidit exemplum virtus: pudet addere questus

Suppliciis, quæ spectavi placido ore ferentem.

388

Tu quoque, care puer, dignum te sanguine tanto

Fingere ne cessa; atque orientes comprime fletus.

«Præfixo paribus ligno mucronibus omnes

540

Armantur laterum crates, densumque per artem

Texitur erecti, stantisque ex ordine, ferri

Infelix stimulus; somnisque hac fraude negatis

Quocumque inflexum producto tempore torpor

Inclinavit iners, fodiunt ad viscera corpus.

545

Absiste, o juvenis, lacrimis: patientia cunctos

Hæc superat currus: longo revirescet in ævo

Gloria, dum cæli sedem terrasque tenebit

Casta Fides; dum virtutis venerabile nomen,

Vivet, eritque dies, tua quo, dux inclite, fata

550

Audire horrebunt a te calcata minores.»

389

Hæc Marus, et mæsta refovebat vulnera cura.

Interea, rapidas perfusa cruoribus alas,

Sicut sanguinea Trasymeni tinxerat unda,

Vera ac ficta simul spargebat Fama per urbem.

555

Allia, et infandi Senones, captæque recursat

Adtonitis arcis facies: excussit habenas

Luctificus Pavor, et tempestas aucta timendo.

Hinc raptim ruit in muros: vox horrida fertur,

Hostis adest; jaciuntque sudes et inania tela.

560

Ast aliæ, laceris canentes crinibus, alta

Verrunt tecta Deûm, et seris post fata suorum

Sollicitant precibus: requiem tenebræque diesque

390

Amisere: jacent portis, ululante dolore,

Dispersum vulgus, remeantumque ordine longo

565

Servat turba gradus; pendent ex ore loquentum,

Nec lætis sat certa fides, iterumque morantur

Orando; et, vultu interdum, sine voce, precati,

Quod rogitant, audire pavent. Hinc fletus, ubi aures

Percussæ graviore malo: metus inde, negatum

570

Si scire, et dubius responsi nuntius hæsit.

Jamque ubi conspectu redeuntum visa propinquo

Corpora, sollicite læti funduntur, et ipsis

Oscula vulneribus figunt, Superosque fatigant.

391

Hic inter trepidos, curæ venerandus, agebat

575

Serranum Marus; atque olim post fata mariti

Non egressa domum vitato Marcia cœtu,

Et lucem causa natorum passa, ruebat

In luctum similem antiquo: turbata repente

Agnoscensque Marum, «Fidei comes inclite magnæ,

580

Hunc certe mihi reddis, ait. Leve vulnus? an alte

Usque ad nostra ferus penetravit viscera mucro?

Quidquid id est, dum non vinctum Carthago catenis

Abripiat, pœnæque instauret monstra paternæ,

392

Gratum est, o Superi! quoties, heu! nate, petebam,

585

Ne patrias iras, animosque in prælia ferres;

Neu te belligeri stimularet in arma parentis

Triste decus? Nimium vivacis dura senectæ

Supplicia expendi: quæso, jam parcite, si qua

Numina pugnastis nobis.» At cladis acerbæ

590

Discussa ceu nube, Patres conquirere fessis

Jam rebus meditantur opem; atque ad munera belli

Certatur, pulsusque timor graviore periclo.

Maxima curarum, rectorem ponere castris,

Cui Latium et moles rerum quassata recumbat,

595

Spectante occasum patria. Jovis illa ruenti

Ausoniæ, atque Italis tempus protendere regnis

393

Cura fuit: nam Tyrrhenos, Pœnumque secundis

Albana surgens respexerat arce tumentem,

Qui ferre in muros victricia signa parabat.

600

Tum quassans caput, «Haud unquam tibi Jupiter, inquit,

O juvenis, dederit portas transcendere Romæ,

Atque inferre pedem. Tyrrhenas sternere valles

Cædibus, et ripas fluviorum exire Latino

Sanguine fas fuerit: Tarpeium adcedere collem,

605

Murisque adspirare veto.» Quater inde coruscum

Contorsit dextra fulmen, quo tota reluxit

Mæonidum tellus, atramque per æthera volvens

394

Abrupto fregit cælo super agmina nubem.

Nec Pœnum avertisse satis: dat numine magno

610

Æneadis, gentem gremio deponere tuto

Romuleam tandem, Fabioque salutis habenas

Credere ductori. Cui postquam tradita belli

Jura videt: «Non hunc, inquit, superaverit unquam

395

Invidia, aut blando popularis gloria fuco,

615

Non astus fallax, non præda, aliusve cupido.

Bellandi vetus, ac laudum cladumque quieta

Mente capax; par ingenium castrisque togæque.»

Sic genitor Divum, recipitque ad sidera gressum.

Hic, circumspectis nulli deprensus in armis,

620

Laudatusque Jovi, Fabius, mirabile quantum

Gaudebat reducem patriæ adnumerare reversus,

Duxerat egrediens quam secum in prælia, pubem.

Nec membris quisquam, natove pepercit amato

Acrius; aut vidit socium per bella cruorem

625

Tristior: atque idem, perfusus sanguine victor

Hostili, plenis repetebat mœnia castris.

Stirpe genus clarum, cæloque adfinis origo:

Nam remeans longis olim Tirynthius oris,

396

Et triplicis monstri famam, et spectacula captas

630

Mira boves hac, qua fulgent nunc mœnia Romæ,

Egit ovans. Tunc Arcadius (sic fama) locabat

Inter desertos fundata Palatia dumos

Paupere sub populo ductor; quum regia virgo,

Hospite victa sacro, Fabium de crimine læto

635

Procreat, et magni commiscet seminis ortus

Arcas in Herculeos mater ventura nepotes.

Ter centum domus hæc Fabios armavit in hostem,

Limine progressos uno; pulcherrima quorum

Cunctando Fabius superavit facta, ducemque

640

Hannibalem æquando: tantus tunc, Pœne, fuisti!

Dum se perculsi renovant in bella Latini,

Turbatus Jove, et exuta spe mœnia Romæ

397

Pulsandi, colles Umbros atque arva petebat

Hannibal, excelso summi qua vertice montis

645

Devexum lateri pendet Tuder, atque ubi latis

Projecta in campis nebulas exhalat inertes,

Et sedet ingentem pascens Mevania taurum,

Dona Jovi: tum Palladios se fundit in agros

Picenum dives prædæ; atque, errantibus armis,

650

Quo spolia invitant, transfert populantia signa;

Donec pestiferos mitis Campania cursus

408

Tardavit, bellumque sinu indefensa recepit.

Hic dum stagnosi spectat templumque domosque

Literni ductor, varia splendentia cernit

655

Pictura, belli patribus monimenta prioris

Exhausti (nam porticibus signata manebant),

Quîs inerat longus rerum et spectabilis ordo.

Primus bella truci suadebat Regulus ore,

Bella neganda, viro si noscere fata daretur!

409 660

At princeps Pœnis indicta more parentum

Appius adstabat pugna, lauroque revinctus

Justum Sarrana ducebat cæde triumphum.

Æquoreum juxta decus, et navale tropæum,

Rostra gerens, nivea surgebat mole columna:

665

Exuvias Marti donumque Duilius, alto

Ante omnes mersa Pœnorum classe, dicabat:

Cui, nocturnus honos, funalia clara, sacerque

Post epulas tibicen adest; castosque penates

Insignis læti repetebat murmure cantus.

400 670

Cernit et extremos defuncti civis honores:

Scipio ductoris celebrabat funera Pœni,

Sardoa victor terra. Videt inde ruentem

Litoribus Libycis dispersa per agmina pubem;

Instabat crista fulgens, et terga premebat

675

Regulus: Autololes, Nomadesque, et Maurus, et Hammon,

Et Garamas positis dedebant oppida telis.

Lentus arenoso spumabat Bagrada campo

Viperea sanie, turmisque minantibus ultro

Pugnabat serpens, et cum duce bella gerebat.

680

Nec non projectum puppi, frustraque vocantem

Numina, Amyclæum mergebat perfida ponto

Rectorem manus, et seras tibi, Regule, pœnas

Xanthippus digni pendebat in æquore leti.

401

Addiderant geminas medio consurgere fluctu

685

Ægates; laceræ circum fragmenta videres

Classis, et effusos fluitare in gurgite Pœnos.

Possessor pelagi, pronaque Lutatius aura

Captivas puppes ad litora victor agebat.

Hæc inter, cinctus legatorum ordine Hamilcar,

402 690

Ductoris genitor, cunctarum ab imagine rerum

Totius in sese vulgi converterat ora.

Sed pacis faciem, et pollutas fœderis aras,

Deceptumque Jovem, ac dictantes jura Latinos

Cernere erat: strictas trepida cervice secures

695

Horrebat Libys, ac submissis ordine palmis

Orantes veniam, jurabant inrita pacta.

Hæc Eryce e summo spectabat læta Dione.

Quæ postquam infesto percensuit omnia vultu

Adridens Pœnus, lenta proclamat ab ira:

700

«Non leviora dabis nostris inscribere tectis

Acta meæ dextræ: captam, Carthago, Saguntum

Da spectare, simul ferro flammaque ruentem;

403

Perfodiant patres natorum membra: nec Alpes

Exiguus domitas capiet locus; ardua celsis

705

Persultet juga victor equis Garamasque Nomasque.

Addes Ticini spumantes sanguine ripas,

Et nostrum Trebiam, et Trasymeni litora Tuscis

Clausa cadaveribus: ruat ingens corpore et armis

Flaminius: fugiat consul manante cruore

710

Scipio, et ad socios nati cervice vehatur.

Hæc mitte in populos, et adhuc majora dabuntur.

Flagrantem effinges facibus, Carthago, Libyssis

Romam, et dejectum Tarpeia rupe Tonantem.

Interea vos, ut dignum est, ista, ocius ite,

715

O juvenes, quorum dextris mihi tanta geruntur,

In cineres monimenta date, atque involvite flammis.»

Interea trepidis Fabius spes unica rebus:

Ille quidem socios atque ægram vulnere præceps

Ausoniam armabat, viridique ad dura laborum

Bellator senio jam castra movebat in hostem.

407 5

Sed mens humana major, nec tela, nec enses,

Nec fortes spectabat equos: tot millia contra

Pœnorum invictumque ducem, tot in agmina solus

Ibat, et in sese cuncta arma virosque gerebat.

Ac ni sacra seni vis inpressumque fuisset,

10

Sistere Fortunam cunctando adversa foventem,

Ultima Dardanii transisset nominis ætas.

Ille modum Superis in Punica castra favoris

Addidit, et Libyæ finem inter prospera bella

Vincendi statuit: tumefactum cladibus ille

15

Hesperiis lento Pœnum moderamine lusit.

Summe ducum, qui regna iterum labentia Trojæ

408

Et fluxas Latii res, majorumque labores,

Qui Carmentis opes et sceptra Evandria servas,

Surge, age, et emerito sacrum caput insere cælo.

20

At Libyæ ductor, postquam nova nomina lecto

Dictatore vigent, raptim mutata Latinis

Imperia haud frustra reputans, cognoscere avebat,

Quæ fortuna viro, quodnam decus; ultima fessis

Ancora cur Fabius, quem post tot Roma procellas

25

Hannibali putet esse parem: fervore carentes

409

Angebant anni, fraudique inaperta senectus.

Ocius adcitum captivo ex agmine poscit

Progeniem ritusque ducis dextræque labores.

Cilnius, Arretî Tyrrhenis ortus in oris,

30

Clarum nomen erat; sed læva adduxerat hora

Ticini juvenem ripis, fususque ruentis

Vulnere equi, Libycis præbebat colla catenis.

Hic ardens extrema malis, et rumpere vitam:

«Non cum Flaminio tibi res, nec fervida Gracchi

35

In manibus consulta, inquit. Tirynthia gens est;

Quam si Fata tuis genuissent, Hannibal, oris,

410

Terrarum imperium Carthaginis arce videres.

Non ego te longa serie per singula ducam:

Hoc sat erit; nosces Fabios certamine ab uno.

40

Veientum populi violata pace negabant

Adceptare jugum, ac vicino Marte furebat

Ad portas bellum, consulque ciebat ad arma.

Delectus vetiti; privataque castra Penates

Herculei inplevere: domo (mirabile) ab una

45

Patricius junctis exercitus ibat in armis.

Ter centum exsiluere duces: quocumque liberet,

Uno non pavidus rexisses bella magistro.

Sed, dirum egressis omen, scelerata minaci

411

Stridentis sonitu tremuerunt limina portæ,

50

Maximaque Herculei mugivit numinis ara.

Invasere hostem; numerarique aspera virtus

Haud est passa viros, et plures milite cædes.

Sæpe globo densi, sæpe et per devia passim

Dispersi subiere, vicis meritique labore

55

Æquato: nulli quisquam virtute secundus,

Ducere ter centum Tarpeia ad templa triumphos.

Spes heu! fallaces oblitaque corda caducum

Mortali quodcumque datur! grex ille virorum,

Qui Fabia gente incolumi deforme putabat

60

Publica bella geri, pariter cecidere Deorum

Invidia, subitis circumvenientibus armis.

Nec tamen occisos est cur lætere: supersunt,

412

Quod tibi sit Libyæque satis: certaverit unus

Ter centum dextris; tam vivida membra, laborque

65

Providus, et cauta sollertia tecta quiete.

Nec vero, calidi, nunc tu, cui sanguinis ætas,

Foderis in pugna velocius ilia planta

Bellatoris equi, frenisque momorderis ora.»

Quem cernens avidum leti post talia Pœnus,

70

«Nequidquam nostras, demens, ait, elicis iras,

Et captiva paras moriendo evadere vincla.

Vivendum est: arta serventur colla catena.»

Hæc juvenis, Divisque tumens ausisque secundis.

At Patres Latiasque nurus raptabat ad aras

75

Cura Deum: mæsto subfusæ lumina vultu

Femineus matres graditur chorus; ordine longo

413

Junoni pallam conceptaque vota dicabant.

«Huc ades, o regina Deum, gens casta precamur;

Et ferimus, digno quæcumque est nomine, turba

80

Ausonidum, pulchrumque, et acu subtemine fulvo

Quod nostræ nevere manus, venerabile donum.

Ac dum decrescit matrum metus, hoc tibi, Diva,

Interea velamen erit: si pellere nostris

Marmaricam terris nubem dabis, omnis in auro

85

Pressa tibi varia fulgebit gemma corona.»

Nec non et proprio venerantur Pallada dono,

Phœbumque, armigerumque Deum, primamque Dionen.

414

Tanta adeo, quum res trepidæ, reverentia Divum

Nascitur! at raræ fumant felicibus aræ.

90

Dum Roma antiquos templis indicit honores,

Jam Fabius, tacito procedens agmine, et arte

Bellandi, lento similis, præcluserat omnes

Fortunæque hostique vias: discedere signis

Haud licitum; summumque decus, quo tollis ad astra

95

Imperii, Romane, caput, parere docebat.

Verum ubi prima satis conspecta in montibus altis

Signa procul, fulsitque novis exercitus armis,

Adrectæ spes Sidoniæ, fervetque secundis

Fortunæ juvenis: vincendi sola videtur,

415 100

Quod nondum steterint acies, mora. «Pergite, clamat:

Ite citi, ruite ad portas, propellite vallum

Pectoribus: quantum campi distamus, ad umbras

Tantum hosti superest. Resides ad bella vocantur,

Quîs pudeat certare, senes: quodcumque videtis,

105

Hoc reliquum est, primo damnatum, ut inutile, bello.

En, ubi nunc Gracchi, atque ubi nunc sunt fulmina gentis

Scipiadæ? pulsi Ausonia, non ante paventem

Dimisere fugam, quam terror ad ultima mundi

Oceanumque tulit: profugus nunc errat uterque,

110

Nomina nostra tremens, et ripas servat Iberi.

Est etiam, cur Flaminio mihi gloria cæso

Creverit; et titulis libeat cur figere nostris

Crudum Marte viri nomen. Quot demere noster

416

Huic annos Fabio gladius valet! et tamen audet.

115

Audeat! haud ultra faxo spectetur in armis.»

Talia vociferans volucri rapit agmina cursu,

Ac, prævectus equo, nunc dextra provocat hostem,

Nunc voce increpitat; missa nunc eminus hasta

Fertur ovans, pugnæque agitat simulacra futuræ.

120

Ut Thetidis proles Phrygiis Vulcania campis

Arma tulit, clipeo amplexus terramque, polumque,

Maternumque fretum, totumque in imagine mundum.

Cassarum sedet irarum spectator, et alti

Celsus colle jugi domat exsultantia corda,

125

Infractasque minas dilato Marte fatigat

Sollers cunctandi Fabius: ceu nocte sub atra

Munitis pastor stabulis per ovilia clusum

Inpavidus somni servat pecus; effera sævit,

Atque inpasta truces ululatus turba luporum

130

Exercet, morsuque quatit restantia claustra.

417

Inritus incepti movet inde, atque Apula tardo

Arva Libys passu legit, ac nunc valle residit

Conditus occulta, si præcipitare sequentem,

Atque inopinata detur circumdare fraude;

135

Nunc nocturna parat cæcæ celantibus umbris

Furta viæ, retroque abitum fictosque timores

Adsimulat; nunc castra citus deserta relicta

Ostentat præda, atque invitat prodigus hostem.

Qualis Mæonia passim Mæandrus in ora,

140

Quum sibi gurgitibus flexis revolutus oberrat.

Nulla vacant incepta dolis: simul omnia versat,

Miscetque exacuens varia ad conamina mentem.

Sicut aquæ splendor, radiatus lampade solis,

Dissultat per tecta, vaga sub imagine vibrans

145

Luminis, et tremula laquearia verberat umbra.

418

Jamque dolore furens ita secum inmurmurat iræ:

«Obvia si primus nobis hic tela tulisset,

Nullane nunc Trebiæ et Trasymeni nomina? nulli

Lugerent Itali? nunquam Phaethontius amnis

150

Sanguinea pontum turbasset decolor unda?

Inventum, dum se cohibet, terimurque sedendo,

Vincendi genus; et quoties, velut obvius iret,

419

Discinxit ratione dolos, fraudesque resolvit!»

Hæc secum, mediam somni quum buccina noctem

155

Divideret; jamque, excubias sortitus iniquas,

420

Tertius abrupta vigil iret ad arma quiete.

Vertit iter, Daunique retro tellure relicta,

Campanas remeat notus populator in oras.

Hic vero, intravit postquam uberis arva Falerni,

160

(Dives ea, et nunquam tellus mentita colono)

Addunt frugiferis inimica incendia ramis.

Haud fas, Bacche, tuos tacitum tramittere honores,

Quanquam magna incepta vocant: memorabere, sacri

421

Largitor laticis, gravidæ cui nectare vites

165

Nulli dant prælis nomen præferre Falernis.

Massica sulcabat meliore Falernus in ævo

Ensibus ignotis senior juga: pampinus umbras

Nondum uva virides nudo texebat in arvo;

Pocula nec norant succis mulcere Lyæi,

170

Fonte sitim et pura soliti defendere lympha.

Adtulit hospitio, pergentem ad litora Calpes

Extremumque diem, pes dexter et hora Lyæum;

Nec pigitum parvosque lares humilisque subire

422

Limina cælicolam tecti: cepere volentem

175

Fumosi postes, et ritu pauperis ævi

Ante focos mensæ: lætus nec senserat hospes

Advenisse Deum; sed enim de more parentum

Grato cursabat studio, instabatque senectæ,

Donec opes festas puris nunc poma canistris

180

Composuit, nunc inriguis citus extulit hortis

Rorantes humore dapes: tum lacte favisque

Distinxit dulces epulas, nulloque cruore

Polluta castus mensa cerealia dona

Adtulit, ac primum Vestæ decerpsit honorem

185

Undique, et in mediam jecit libamina flammam.

423

Deesse tuos latices, hac sedulitate senili

Captus, Iacche, vetas: subito (mirabile dictu)

Fagina pampineo spumarunt pocula succo,

Pauperis hospitii pretium; vilisque rubenti

190

Fluxit mulctra mero, et quercu in cratera cavata

Dulcis odoratis humor sudavit ab uvis.

«En cape, Bacchus ait, nondum tibi nota, sed olim

Viticolæ nomen pervulgatura Falerni,

Munera»: et haud ultra latuit Deus: inde nitentem

195

Lumine purpureo frontem cinxere corymbi,

424

Et fusæ per colla comæ, dextraque pependit

Cantharus, ac vitis, thyrso delapsa virenti,

Festas Nysæo redimivit palmite mensas.

Nec facilis læto certasse, Falerne, sapori,

200

Postquam iterata tibi sunt pocula, jam pede risum,

Jam lingua titubante moves, patrique Lyæo

Tempora quassatus grates et præmia digna

Vix intellectis conaris reddere verbis,

Donec composuit luctantia lumina Somnus,

205

Somnus, Bacche, tibi comes additus. Hic ubi primo

Ungula dispersit rores Phaethontia Phœbo,

Uviferis late florebat Massicus arvis,

Miratus nemora, et lucentes sole racemos.

425

Id monti decus, atque ex illo tempore dives

210

Tmolus, et ambrosiis Ariusia pocula succis,

Ac Methymna ferox lacubus cessere Falernis.

Hæc tum vasta dabat, terrisque infestus agebat

Hannibal, et sicci stimulabant sanguinis enses,

Ludificante ducem Fabio: jamque inproba castris

215

Ausoniis vota, et pugnandi prava libido

Gliscebat; proni decurrere monte parabant.

Da famæ, da, Musa, virum, cui vincere bina

Concessum castra, et geminos domitare furores.

«Fervida si nobis corda, abruptumque putassent

426 220

Ingenium Patres, et si clamoribus, inquit,

Turbari facilem mentem; non ultima rerum,

Et deplorati mandassent Martis habenas.

Stat pensata diu belli sententia; vincam

Servare invitos, urgentesque ultima fata.

225

Nulli per Fabium e vobis cecidisse licebit.

Si lucis piget, et supremis esse cupido est

Nominis Ausonii, tædetque in tempore tali

Nullum clade nova, claræque fragore ruinæ

Insignem fecisse locum; revocandus ab atris

230

Flaminius vobis est sedibus: ille ruendi

Jam dudum properans signum auspiciumque dedisset.

427

«An nondum præceps vicinaque fata videtis?

Una, ut debellet, satis est victoria Pœno.

State, viri, et sentite ducem: quum optabile tempus

235

Deposcet dextras, tunc ista ferocia dicta

Æquentur factis. Non est, mihi credite, non est

Arduus in pugnas ferri labor: una reclusis

Omnes jam portis in campum effuderit hora.

Magnum illud solisque datum, quos mitis euntes

240

Jupiter adspexit, magnum est, ex hoste reverti.

Fortunæ Libys incumbit, flatuque secundo

Fidit agens puppim: dum desinat aura, sinusque

Destituat tumidos subducto flamine ventus,

In rem cunctari fuerit. Non ulla perenni

245

Amplexu Fortuna fovet: jam copia quanto

Artior est nullo Tyriis certamine! quantum

Detritum est famæ! quin inter cetera nostra

Haud laude abfuerit, modo qui.... Sed parcere dictis

428

Sit melius. Jam vos acies et prælia et hostem

250

Poscitis? o maneat, Superi, fiducia talis!

Interea, exclusa majoris sorte pericli,

Me solum, quæso, toti me opponite bello.»

His dictis fractus furor, et rabida arma quierunt.

Ut, quum turbatis placidum caput extulit undis

255

Neptunus, totumque videt, totique videtur

Regnator ponto, sævi fera murmura venti

Dimittunt, nullasque movent in frontibus alas;

Tum, sensim infusa tranquilla per æquora pace,

Languentes tacito lucent in litore fluctus.

260

Sensit cura sagax Pœni, fraudisque veneno

429

Adgreditur mentes. Pauca atque hæc ruris aviti

Jugera, nec multis Fabius vertebat aratris;

Massicus uviferis addebat nomina glebis.

Hinc pestem placitum moliri, et spargere causas

265

In castra ambiguas: ferro flammisque pepercit,

Suspectamque loco pacem dedit arte maligna,

Ceu clandestino traheretur fœdere bellum.

Intellectus erat Fabio, Tyriosque videbat

Dictator sævire dolos: at non vacat ægre

270

Invidiam gladios inter lituosque timere,

Et dubia morsus famæ depellere pugna;

Donec reptantem, et nequidquam sæpe trahendo

Huc illuc castra, ac scrutantem prælia Pœnum,

430

Qua nemorosa juga, et scopulosi vertice colles

275

Exsurgunt, clausit sparsa ad divortia turma.

Hinc Læstrygoniæ saxoso monte premebant

A tergo rupes; undosis squalida terris

Hinc Literna palus: nec ferri aut militis usum

Poscebat regio; septos sed fraude locorum

280

Arta fames, pœnas miseræ exactura Sagunti,

Urgebat, finisque aderat Carthaginis armis.

Cuncta per et terras et lati stagna profundi

Condiderat somnus, positoque labore dierum,

Pacem nocte datam mortalibus orbis agebat.

285

At non Sidonium curis flagrantia corda

Ductorem, vigilesque metus haurire sinebant

Dona soporiferæ noctis: nam membra cubili

431

Erigit, et fulvi circumdat pelle leonis,

Qua super instratos projectus gramine campi

290

Presserat ante toros: tunc ad tentoria fratris

Fert gressus vicina citos; nec degener ille

Belligeri ritus, taurino membra jacebat

Effultus tergo, et mulcebat tristia somno.

Haud procul hasta viri terræ defixa propinquæ,

295

Et dira e summa pendebat cuspide cassis:

At clipeus circa, loricaque, et ensis, et arcus,

Et telum Baliare simul tellure quiescunt.

Juxta lecta manus, juvenes in Marte probati;

Et sonipes strato carpebat gramina dorso.

300

Ut pepulere levem intrantis vestigia somnum,

«Heus! inquit (pariterque manus ad tela ferebat),

Quæ te cura vigil fessum, germane, fatigat?»

Ac jam constiterat, sociosque in cespite fusos

Incussa revocat castrorum ad munera planta,

305

Quum Libyæ ductor: «Fabius me noctibus ægris,

432

In curas Fabius nos excitat; illa senectus,

Heu! fatis quæ sola meis currentibus obstat.

Cernis ut armata circumfundare corona,

Et vallet clausos conlectus miles in orbe.

310

Verum, age, nunc quoniam res artæ, percipe porro,

Quæ meditata mihi. Latos conrepta per agros

Armenta adsueto belli de more sequuntur.

Cornibus arentes edicam innectere ramos,

Sarmentique leves fronti religare maniplos;

315

Admotus quum fervorem disperserit ignis,

Ut passim exsultent stimulante dolore juvenci,

Et vaga per colles cervice incendia jactent.

Tum terrore novo trepidus laxabit iniquas

Custos excubias, majoraque nocte timebit.

320

Si cordi consulta (moras extrema recusant),

Adcingamur, ait.» Gemino tentoria gressu

Inde petunt: ingens clipeo cervice reposta

433

Inter equos, interque viros, interque jacebat

Capta manu spolia et rorantia cæde Maraxes,

325

Ac dirum, in somno ceu bella capesseret, amens

Clamorem tum forte dabat, dextraque tremente

Arma toro et notum quærebat fervidus ensem.

Huic Mago, inversa quatiens ut dispulit hasta

Bellantem somnum: «Tenebris, fortissime ductor,

330

Iras compesce, atque in lucem prælia differ.

Ad fraudem occultamque fugam tutosque receptus

Nunc nocte utendum est: arentes nectere frondes

Cornibus, et latis adcensa inmittere silvis

Armenta, obpositi reserent quo claustra manipli,

335

Germanus parat, atque obsessa evellere castra.

Emergamus, et hic Fabio persuadeat astus,

Non certare dolis.» Nihil hinc cunctante, sed acris

Incepti læto juvene, ad tentoria Acherræ

Festinant, cui parca quies, minimumque soporis,

340

Nec notum somno noctes æquare: feroci

Pervigil inservibat equo, fessumque levabat

Tractando, et frenis ora exagitata fovebat.

434

At socii renovant tela, arentemque cruorem

Ferro detergent, et dant mucronibus iras.

345

Quid fortuna loci poscat, quid tempus, et ipsi

Quænam agitent, pandunt, et cœptis ire ministrum

Haud segnem hortantur: discurrit tessera castris,

Intentique docent, quæ sint properanda, monentque

Quisque suos: instat trepidis, stimulatque ruentes

350

Navus abire timor, dum cæca silentia, dumque

Majores umbræ: rapida jam subdita peste

Virgulta, atque altis surgunt e cornibus ignes.

Hic vero ut, gliscente malo et quassantibus ægra

Armentis capita, adjutæ pinguescere flammæ

435 355

Cœpere, et vincens fumos erumpere vertex:

Per colles dumosque, (lues agit atra) per altos

Saxosi scopulos montis lymphata feruntur

Corpora anhela boum, atque obsessis naribus igni

Luctantur frustra rabidi mugire juvenci.

360

Per juga, per valles errat Vulcania pestis,

Nusquam stante malo, vicinaque litora fulgent:

Quam multa, adfixus cælo sub nocte serena,

Fluctibus e mediis sulcator navita ponti

Astra videt; quam multa videt, fervoribus atris

365

Quum Calabros urunt ad pinguia pabula saltus,

436

Vertice Gargani residens incendia pastor.

At facie subita volitantum montibus altis

Flammarum, quîs tunc cecidit custodia sorti,

Horrere, atque ipsos nullo spargente vagari

370

Credere, et indomitos pasci sub collibus ignes.

Cælone exciderint, et magna fulmina dextra

Torserit Omnipotens, an cæcis rupta cavernis

Fuderit egestas adcenso sulfure flammas

Infelix tellus, media in formidine quærunt.

375

Jamque abeunt; faucesque viæ citus occupat armis

Pœnus, et in patulos exsultans emicat agros.

Huc tamen usque vigil processerat arte regendi

Dictator, Trebiam et Tusci post stagna profundi,

Esset ut Hannibali Fabium Romanaque tela

380

Evasisse satis: quin et vestigia pulsi

Et gressus premeret castris, nisi sacra vocarent

437

Ad patrios veneranda Deos: tum, versus ad Urbem,

Adloquitur juvenem, cui mos tramittere signa

Et belli summam primasque jubebat habenas,

385

Atque his præformat dictis, fingitque monendo:

«Si factis nondum, Minuci, te cauta probare

Erudiit Fortuna meis; nec ducere verba

Ad verum decus, ac pravis arcere valebunt.

Vidisti clausum Hannibalem: nil miles et alæ

390

Juvere, aut densis legio conferta maniplis.

Testor te, solus clausi; nec deinde morabor.

Dis sine me libare dapem et solennia ferre:

Hunc iterum atque iterum vinctum vel montibus altis,

Amnibus aut rapidis (modo pugna absistite) tradam.

438 395

Interea (crede experto, non fallimus) ægris

Nil movisse salus rebus: sit gloria multis,

Et placeat, quippe egregium, prosternere ferro

Hostem; sed Fabio sit vos servasse triumphus.

Plena tibi castra atque intactus vulnere miles

400

Creditur: hos nobis (erit hæc tibi gloria) redde.

Jam cernes Libycum hunc vallo adsultare leonem,

Jam prædas obferre tibi, jam vertere terga,

Respectantem adeo, atque iras cum fraude coquentem.

Claude, oro, castra, et cunctas spes eripe pugnæ.

405

Hæc monuisse satis: sed si compescere corda

Non datur oranti, magno te jure pioque

Dictator capere arma veto.» Sic castra relinquens

Vallarat monitis, ac se referebat ad Urbem.

Ecce autem flatu classis Phœnissa secundo

439 410

Litora Caietæ, Læstrygoniosque recessus

Sulcabat rostris, portusque intrarat apertos,

Ac totus multo spumabat remige pontus;

Quum trepidæ fremitu vitreis e sedibus antri

Æquoreæ pelago simul emersere sorores,

415

Ac possessa vident infestis litora proris.

Tum magno perculsa metu Nereia turba,

Adtonitæ propere refluunt ad limina nota,

Teleboum medio surgunt qua regna profundo,

440

Pumiceæque procul sedes: inmanis in antro

420

Conditur abrupto Proteus, ac spumea late

Cautibus objectis rejectat cærula vates.

Is postquam (sat gnarus enim rerumque metusque)

Per varias lusit formas, et terruit atri

Serpentis squamis, horrendaque sibila torsit,

425

Aut fremuit torvo mutatus membra leone,

«Dicite, ait, quæ causa viæ? quisve ora repente

Pervasit pallor? cur scire futura libido?»

Ad quæ Cymodoce, Nympharum maxima natu

Italidum: «Nosti nostros, præsage, timores.

430

Quid Tyriæ classes ereptaque litora nobis

Portendunt? num migrantur Rhœteia regna

441

In Libyam Superis? aut hos Sarranus habebit

Navita jam portus? patria num sede fugatæ

Atlantem et Calpen extrema habitabimus antra?»

435

Tum sic involvens repetita exordia retro

Incipit ambiguus vates, reseratque futura:

«Laomedonteus Phrygia quum sedit in Ida

Pastor, et, errantes dumosa per avia tauros

442

Arguta revocans ad roscida pascua canna,

440

Audivit sacræ lentus certamina formæ:

Tum matris currus niveos agitabat olores,

Tempora sollicitus litis servasse, Cupido.

Parvulus ex humero corytos, et aureus arcus

Fulgebat, nutuque vetans trepidare parentem,

445

Monstrabat gravidam telis se ferre pharentram.

Ast alius nivea comebat fronte capillos,

Purpureos alius vestis religabat amictus,

443

Quum sic suspirans roseo Venus ore decoros

Adloquitur natos: «Testis certissima vestræ

450

«Ecce dies pietatis adest: quis credere salvis

«Hoc ausit vobis? de forma atque ore (quid ultra

«Jam superest rerum?) certat Venus: omnia parvis

«Si mea tela dedi blando medicata veneno,

444

«Si vester, cælo ac terris qui fœdera sancit,

455

«Stat supplex, quum vultis, avus; victoria nostra

«Cypron Idumæas referat de Pallade palmas,

«De Junone Paphos centum mihi fumet in aris.»

«Dumque hic aligeris instat Cytherea, sonabat

Omne nemus gradiente Dea; jam bellica virgo,

460

Ægide deposita, atque adsuetum casside crinem

445

Involvi tum comta tamen, pacemque serenis

Condiscens oculis, ibat, lucoque ferebat

Prædicto sacræ vestigia concita plantæ.

Parte alia intrabat jussis Saturnia silvis,

465

Judicium Phrygis et fastus pastoris et Iden

Post fratris latura toros: postrema nitenti

Adfulsit vultu ridens Venus: omnia circa

Et nemora et penitus frondosis rupibus antra

Spirantem sacro traxerunt vertice odorem.

446 470

Nec judex sedisse valet, fessique nitoris

Luce cadunt oculi, ac metuit dubitasse videri.

«Sed victæ fera bella Deæ vexere per æquor,

Atque excisa suo pariter cum judice Troja.

Tum pius Æneas, terris jactatus et undis,

475

Dardanios Itala posuit tellure Penates.

Dum cete ponto innabunt, dum sidera cælo

Lucebunt, dum sol Indo se litore tollet,

Hic regna, et nullæ regnis per secula metæ.

At vos, o natæ, currit dum inmobile filum,

480

Hadriaci fugite infaustas Sasonis arenas.

Sanguineis tumidus ponto miscebitur undis

Aufidus, et rubros inpellet in æquora fluctus;

447

Damnatoque Deûm quondam per carmina campo

Ætolæ rursus Teucris pugnabitis umbræ.

485

Punica Romuleos quatient mox spicula muros,

Multaque Hasdrubalis fulgebit strage Metaurus.

Hinc ille, e furto genitus, patruique piabit

Idem ultor patrisque necem: tum litus Elissæ

Inplebit flammis, avelletque Itala Pœnum

490

Viscera torrentem, et propriis superabit in oris.

Huic Carthago armis, huic Africa nomine cedet.

448

Hic dabit ex sese, qui tertia bella fatiget,

Et cinerem Libyæ ferat in Capitolia victor.»

Quæ dum arcana Deûm vates evolvit in antro,

495

Jam monita et Fabium bellique equitumque magister

Exuerat mentem, ac præceps tendebat in hostem.

Pascere nec Pœnus pravum ac nutrire furorem

Deerat, et, ut parvo majora ad prælia damno

Eliceret, dabat interdum simulantia terga.

500

Non aliter, quam qui sparsa per stagna profundi

Evocat e liquidis piscem penetralibus esca,

Quumque levem summa vidit jam nare sub unda,

Ducit sinuato captivum ad litora lino.

449

Fama furit, versos hostes, Pœnumque salutem

505

Invenisse fuga: liceat si vincere, finem

Promitti cladum: sed enim ditione carere

Virtutem, et pœnas vincentibus esse repostas;

Clausurum jam castra ducem, rursusque referri

Vaginæ jussurum enses, reddatur in armis

510

Ut ratio, et purget miles, cur vicerit hostem.

Hæc vulgus: nec non Patrum Saturnia mentes

Invidiæ stimulo fodit et popularibus auris.

Tunc indigna fide censent optandaque Pœno,

Quæ mox haud parvo luerent damnata periclo.

515

Dividitur miles; Fabioque equitumque magistro

Imperia æquantur penitus: cernebat, et expers

Irarum senior, magnas ne penderet alti

Erroris pœnas patria inconsulta, timebat.

Ac tum, multa putans secum, ut remeavit ab Urbe,

520

Partitus socias vires, vicina propinquis

450

Signa jugis locat, et specula sublimis ab alta

Non Romana minus servat, quam Punica castra.

Nec mora: disjecto Minucî vecordia vallo,

Perdendi simul et pereundi ardebat amore.

525

Quem postquam rapidum vidit procedere castris

Hinc Libys, hinc Fabius, simul adcendere sagaces

In subitum curas: propere capere arma maniplis

Edicit, vallique tenet munimine turmas

Ausonius: torquet totas in prælia vires

530

Pœnorum ductor, propellitque agmina voce:

«Dum dictator abest, rape, miles, tempora pugnæ.

Non sperata diu plano certamina campo

Obfert ecce Deus: quoniam data copia, longum

Detergete situm ferro, multoque cruore

535

Exsatiate, viri, plenos rubiginis enses.»

Atque ea Cunctator pensabat ab aggere valli,

Perlustrans campos oculis, tantoque periclo

451

Discere, quinam esset Fabius, te, Roma, dolebat.

Cui natus, juncta arma ferens, «Dabit inprobus, inquit,

540

Quas dignum, pœnas; qui per suffragia cæca

Invasit nostros hæc ad discrimina fasces.

Insanæ spectate tribus! pro lubrica rostra,

Et vanis fora læta viris! nunc munera Martis

Æquent imperio, et solem concedere nocti

545

Sciscant inbelles! magna mercede piabunt

Erroris rabiem, et nostrum violasse parentem.»

Tum senior, quatiens hastam, lacrimisque coortis:

«Sanguine Pœnorum, juvenis, tam tristia dicta

Sunt abolenda tibi: patiarne ante ora manusque

550

Civem deleri nostras? aut vincere Pœnum,

Me spectante, sinam? nos æquavisse minori,

452

Solvetur culpa, si sunt mihi talia corda.

Jamque hoc (ne dubites) longævi, nate, parentis

Adcipe, et æterno fixum sub pectore serva:

555

Succensere nefas patriæ, nec fœdior ulla

Culpa sub extremas fertur mortalibus umbras.

Sic docuere senes. Quantus qualisque fuisti,

Quum pulsus lare et extorris Capitolia curru

Intrares exsul! tibi corpora cæsa, Camille,

560

Damnata quot sunt dextra! pacata fuissent

Ni consulta viro, mensque inpenetrabilis iræ,

Mutassentque solum sceptris Æneia regna,

Nullaque nunc stares terrarum vertice, Roma.

Pone iras, o nate, meas: socia arma feramus.

453 565

Adceleremus opem.» Jamque intermixta sonabant

Classica, procursusque viros conliserat acer.

Primus claustra manu portæ dictator et altos

Disjecit postes, rupitque in prælia cursum.

Non graviore movent venti certamina mole,

570

Odrysius Boreas, et Syrtim tollere pollens

Africus: obnixi quum bella furentia torquent,

Distraxere fretum, ac diversa ad litora volvunt

Æquor quisque suum; sequitur stridente procella

Nunc huc, nunc illuc, raptum mare, et intonat undis.

454 575

Haud prorsus daret ullus honos, tellusque subacta

Phœnicum, et Carthago ruens, injuria quantum

Orta ex invidia decoris tulit: omnia namque

Dura simul devicta viro, metus, Hannibal, iræ,

Invidia, atque una Fama et Fortuna subactæ.

580

Pœnus ab excelso rapidos decurrere vallo

Ut vidit, tremuere iræ, ceciditque repente

Cum gemitu spes haud dubiæ præsumta ruinæ:

Quippe aciem denso circumvallaverat orbe,

Hausurus clausos conjectis undique telis.

585

Atque hic Dardanius pravo certamine ductor

Jam Styga et æternas intrarat mente tenebras.

Nam Fabium auxiliumque viri sperare pudebat;

Quum senior, gemino complexus prælia cornu,

Ulteriore ligat Pœnorum terga corona,

590

Et modo claudentes aciem, nunc extima cingens,

455

Clausos ipse tenet: majorem surgere in arma,

Majoremque dedit cerni Tirynthius: altæ

Scintillant cristæ, et (mirum) velocibus ingens

Per subitum membris venit vigor: ingerit hastas,

595

Aversumque premit telorum nubibus hostem.

Qualis post juvenem, nondum subeunte senecta,

Rector erat Pylius bellis ætate secunda.

Inde ruens, Thurin, et Buten, et Narin, et Arsen

Dat leto, fisumque manus conferre Mahalcen,

600

Cui decus insigne, et quæsitum cuspide nomen.

Tum Garadum, largumque comæ prosternit Adherben,

Et geminas acies superantem vertice Thulim,

Qui summas alto prensabat in aggere pinnas.

Eminus hos: gladio Sapharum, gladioque Monæsum,

605

Et Morinum pugnas æris stridore cientem,

Dexteriore gena sedit cui letifer ictus,

Perque tubam fixæ decurrens vulnere malæ,

456

Extremo fluxit propulsus murmure sanguis.

Proximus huic jaculo Nasamonius occidit Idmon.

610

Namque super tepido lapsantem sanguine, et ægra

Lubrica nitentem nequidquam evadere planta,

Inpacto prosternit equo, trepideque levantem

Membra adflicta solo, pressa violentius hasta,

Inplicuit terræ, telumque in cæde reliquit.

615

Hæret humi cornus motu tremefacta jacentis,

Et campis servat mandatum adfixa cadaver.

Nec non exemplo laudis furiata juventus,

Syllæque, Crassique simul, junctusque Metello

Furnius, ac melior dextræ Torquatus, inibant

620

Prælia, et unanimi vel morte emisse volebant

Spectari Fabio: miser hinc vestigia retro

Dum rapit, et molem subducto corpore vitat

457

Intorti Bibulus saxi, atque in terga refertur;

Strage super lapsus socium, qua fibula morsus

625

Loricæ crebro laxata resolverat ictu,

Adcepit lateri, penitusque in viscera adegit,

Exstabat fixo quod forte cadavere, ferrum.

Heu sortem necis! evasit Garamantica tela

Marmaridumque manus, ut inerti cuspide fusus

630

Occideret, telo non in sua vulnera misso.

Volvitur exanimis, turpatque decora juventa

Ora novus pallor; membris dimissa solutis

Arma fluunt, erratque niger per lumina somnus.

Venerat ad bellum Tyria Sidone, nepotum

635

Excitus prece, et auxilio socia arma ferebat,

Eoa tumidus pharetrati militis ala,

Gens Cadmi, Cleadas; fulva cui plurima passim

Casside, et aurato fulgebat gemma monili.

Qualis ubi Oceani renovatus Lucifer unda

458 640

Laudatur Veneri, et certat majoribus astris.

Ostro ipse, ac sonipes ostro; totumque per agmen

Purpura Agenoreis saturata micabat ahenis.

Hic, avidum pugnæ, et tam clarum exscindere nomen

Brutum exoptantem, varie nunc lævus in orbem, 645

Nunc dexter levibus flexo per devia gyris

Ludificatus equo, volucrem post terga sagittam

459

Fundit, Achæmenio detrectans prælia ritu.

Nec damnata manus, medio sed (flebile) mento

Armigeri Cascæ penetrabilis hæsit arundo,

650

Obliquumque secans subrecta cuspide vulnus

Uventi ferrum admovit tepefacta palato.

At Brutus, diro casu turbatus amici,

Ausum multa virum, et spargentem in vulnera sævos

Fraude fugæ calamos, jam nullis cursibus instat

655

Prendere cornipedis, sed totam pectoris iram

Mandat atrox hastæ, telumque volatile nodo

Excutit, ac summum, qua laxa monilia crebro

Nudabant versu, tramittit cuspide pectus.

Labitur intento cornu transfossus, et una

660

Arcum læva cadens, dimisit dextra sagittam.

At non tam tristi sortitus prælia Marte

Phœbei Soractis honor Carmelus agebat:

460

Sanguine quippe suo jam Bagrada tinxerat ensem,

Dux rectorque Nubæ populi; jam fusus eidem

665

Zeusis, Amyclæi stirps inpacata Phalanti,

Quem tulerat mater claro Phœnissa Laconi.

Talia dum metuit, nec pugnæ fisus in hoste

Tam rapido, nec deinde fugæ, suadente pavore,

Per dumos miser in vicina cacumina quercus

670

Repserat, atque alta sese occultabat in umbra

Hampsicus, insistens tremulis sub pondere ramis.

Hunc longa, multa orantem, Carmelus, et altos

Mutantem saltu ramos, transverberat hasta;

Ut, qui viscatos populatur arundine lucos,

675

Dum nemoris celsi procera cacumina sensim

461

Substructa certat tacitus contingere meta,

Sublimem calamo sequitur crescente volucrem.

Effudit vitam, atque alte manante cruore

Membra pependerunt curvato exsanguia ramo.

680

Jamque in palantes ac versos terga feroces

Pugnabant Itali, subitus quum mole pavenda

Terrificis Maurus prorumpit Tunger in armis.

Nigra viro membra, et furvi juga celsa trahebant

Cornipedes, totusque novæ formidinis arte

685

Concolor æquabat liventia currus equorum

Terga, nec erectis similes inponere cristis

Cessarat pennas, aterque tegebat amictus.

Ceu quondam æternæ regnator noctis, ad imos

Quum fugeret thalamos, Hennæa virgine rapta,

690

Egit nigrantem Stygia caligine currum.

At Cato, tum prima sparsus lanugine malas,

462

Quod peperere decus Circæo Tuscula dorso

Mœnia, Laertæ quondam regnata nepoti,

Quamquam tardatos turbata fronte Latinos

695

Conlegisse gradum videt, inperterritus ipse

Ferrata calce, atque effusa largus habena

Cunctantem inpellebat equum: negat obvius ire,

Et trepidat cassa sonipes exterritus umbra.

Tum, celer in pugnam dorso delatus ab alto

700

Alipedem planta currum premit, atque volanti

Adsilit a tergo: cecidere et lora repente

Et stimuli; ferrumque super cervice tremiscens

463

Palluit infelix subducto sanguine Maurus.

Ora rapit gladio, præfixaque cuspide portat.

705

At sævo Mavorte ferox perrumpit anhelum

Dictator cum cæde globum: miserabile visu,

Vulneribus fessum ac multo labente cruore,

Ductorem cernit suprema ac fœda precantem.

Manavere genis lacrimæ, clipeoque paventem

710

Protegit, et natum stimulans, «Fortissime, labem

Hanc pellamus, ait; Pœnoque ob mitia facta,

Quod nullos nostris ignes disperserit arvis,

Dignum expendamus pretium.» Tunc, arte paterna

Ac stimulis gaudens, juvenis circumdata Pœnum

715

Agmina deturbat gladio, campumque relaxat,

Donec Sidonius decederet æquore ductor.

Ceu, stimulante fame, rapuit quum Martius agnum

Averso pastore lupus, fetumque trementem

Ore tenet presso; tum, si vestigia cursu

720

Auditis celeret balatibus obvia pastor,

Jam sibimet metuens, spirantem dentibus imis

464

Rejectat prædam, et vacuo fugit æger hiatu.

Tum demum terris, quas circumfuderat atra

Tempestas, Stygiæ tandem fugere tenebræ.

725

Torpebant dextræ, et sese meruisse negabant

Servari, subitisque bonis mens ægra natabat.

Ut, qui conlapsa pressi jacuere ruina,

Eruta quum subito membra, et nox atra recessit,

Connivent, solemque pavent agnoscere visu.

730

Quîs actis, senior, numerato milite lætus,

Collis et tuto repetebat in aggere castra.

Ecce autem e media jam morte renata juventus,

Clamorem tollens ad sidera, et ordine longo

Ibat ovans, Fabiumque decus, Fabiumque salutem

465 735

Certatim, et magna memorabant voce Parentem.

Tum, qui partitis dissederat ante maniplis,

«Sancte, ait, o genitor, revocato ad lucis honorem

Si fas vera queri, cur nobis castra virosque

Dividere est licitum? patiens cur arma dedisti,

740

Quæ solus rexisse vales? hoc munere lapsi

Æternas multo cum sanguine vidimus umbras.

Ocius huc aquilas servataque signa referte.

Hic patria est: murique Urbis stant pectore in uno.

Tuque dolos, Pœne, atque astus tandem exue notos:

745

Cum solo tibi jam Fabio sunt bella gerenda.»

466

Hæc ubi dicta dedit, mille hinc (venerabile visu)

Cespite de viridi surgunt properantius aræ.

Nec prius aut epulas, aut munera grata Lyæi

Fas cuiquam tetigisse fuit, quam multa precatus

750

In mensam Fabio sacrum libavit honorem.

Primus Agenoridum cedentia terga videre

Æneadis dederat Fabius: Romana parentem

Solum castra vocant; solum vocat Hannibal hostem,

Inpatiensque moræ fremit: ut sit copia Martis,

470 5

Exspectanda viri fata, optandumque sub armis

Parcarum auxilium: namque, hac spirante senecta,

Nequidquam sese Latium sperare cruorem.

Jam vero concors miles, signisque relatis

Indivisus honos, iterumque et rursus eidem

10

Soli obluctandum Fabio, majoribus ægrum

Angebant curis. Lentando fervida bella

Dictator, quum multa adeo, tum miles egenus

Cunctarum ut rerum Tyrius foret, arte sedendi

Egerat, et, quanquam finis pugnaque manuque

15

Haud dum partus erat, jam bello vicerat hostem.

Quin etiam ingenio fluxi, sed prima feroces,

Vaniloquum, Celtæ, genus ac mutabile mentis,

Respectare domos: mærebant, cæde sine ulla

(Insolitum sibi) bella geri, siccasque cruore

20

Inter tela siti Mavortis hebescere dextras.

471

His super, internæ labes, et civica vulnus

Invidia augebant: lævus conatibus Hannon

Ductoris, non ulla domo submittere Patres

Auxilia, aut ullis opibus juvisse sinebat.

25

Quîs lacerum curis, et rerum extrema paventem

Ad spes armorum, et furialia vota reducit

Præscia Cannarum Juno, atque elata futuris.

Namque hac adcitam stagnis Laurentibus Annam

472

Adfatur voce, et blandis hortatibus inplet:

30

«Sanguine cognato juvenis tibi, Diva, laborat

Hannibal, a vestro nomen memorabile Belo.

Perge, age, et insanos curarum comprime fluctus.

Excute sollicito Fabium: sola illa Latinos

Sub juga mittendi mora: jam discingitur armis.

35

Cum Varrone manus, et cum Varrone serenda

Prælia: ne desit fatis ad signa movenda.

Ipsa adero: tendat jam dudum in Iapyga campum.

473

Huc Trebiæ rursum et Trasymeni fata sequentur.»

Tum Diva, Indigetis castis contermina lucis,

40

«Haud, inquit, tua jus nobis præcepta morari:

Sit fas, sit tantum, quæso, retinere favorem

Antiquæ patriæ, mandataque magna sororis,

Quanquam inter Latios Annæ stet numen honores.

Multa retro rerum jacet, atque ambagibus ævi

45

Obtegitur densa caligine mersa vetustas,

Cur Sarrana dicent Œnotri numina templo,

Regnisque Æneadum germana colatur Elissæ.

Sed pressis stringam revocatam ab origine famam

474

Narrandi metis, breviterque antiqua revolvam.»

50

Iliaco postquam deserta est hospite Dido,

Et spes abrupta e medio, in penetralibus atram

Festinat furibunda pyram: tum conripit ensem

Certa necis, profugi donum exitiale mariti.

Despectus tædæ regnis se inponit Iarbas,

55

Et tepido fugit Anna rogo. Quis rebus egenis

Ferret opem, Nomadum late terrente tyranno?

Battus Cyrenen molli tum forte fovebat

Imperio, mitis Battus, lacrimasque dedisse

Casibus humanis facilis; qui, supplice visa,

60

Intremuit regum eventus, dextramque tetendit.

Atque ea, dum flavas bis tondet messor aristas,

Servata interea sedes: nec longius uti

475

His opibus Battoque fuit: nam ferre per æquor

Exitium miseræ jam Pygmaliona docebat.

65

Ergo agitur pelago, Divis inimica sibique,

Quod se non dederit comitem in suprema sorori:

Donec jactatam laceris (miserabile) velis

Fatalis turbo in Laurentes expulit oras.

Non cæli, non illa soli, non gnara colentum,

70

Sidonis in Latia trepidabat naufraga terra.

Ecce autem Æneas, sacro comitatus Iulo,

Jam regni compos, noto sese ore ferebat.

Qui terræ defixam oculos et multa timentem,

Ac deinde adlapsam genibus lacrimantis Iuli

75

Adtollit, mitique manu intra limina ducit.

Atque ubi jam casus adversorumque pavorem

Hospitii lenivit honos, tum discere mæsta

Exposcit cura letum infelicis Elissæ.

Cui sic, verba trahens largis cum fletibus, Anna

80

Incipit, et blandas addit pro tempore voces:

«Nate Dea, solus regni lucisque fuisti

Germanæ tu causa meæ: mors testis, et ille

(Heu! cur non idem mihi tum?) rogus. Ora videre

476

Postquam est ereptum miseræ tua, litore sedit

85

Interdum, stetit interdum, ventosque secuta

Infelix oculis magno clamore vocabat

Ænean, comitemque tuæ se inponere solam

Orabat paterere rati: mox turbida anhelum

Retulit in thalamos cursum, subitoque tremore

90

Substitit, et sacrum timuit tetigisse cubile.

Inde amens, nunc sideream fulgentis Iuli

Effigiem fovet amplexu; nunc tota repente

Ad vultus conversa tuos, ab imagine pendet,

Conqueriturque tibi, et sperat responsa remitti.

95

Non unquam spem ponit amor: jam tecta domumque

Deserit, et rursus portus furibunda revisit,

Si qui te referant converso flamine venti.

Ad magicas etiam fallax atque inproba gentis

Massylæ levitas descendere conpulit artes.

100

Heu sacri vatum errores! dum numina noctis

477

Eliciunt, spondentque novis medicamina curis,

Quod vidi decepta nefas! congessit in atram

Cuncta tuî monimenta pyram, et non prospera dona.»

Tum sic Æneas dulci repetitus amore:

105

«Tellurem hanc juro, vota inter nostra frequenter

Auditam vobis, juro caput, Anna, tibique,

Germanæque tuæ dilectum mitis Iuli,

Respiciens, ægerque animi tum regna reliqui

478

Vestra, nec abscessem thalamo, ni magna minatus,

110

Meque sua ratibus dextra inposuisset, et alto

Egisset rapidis classem Cyllenius Euris.

Sed cur, (heu seri monitus!) cur tempore tali

Incustodito sævire dedistis amori?»

Contra sic infit, volvens vix murmur anhelum

115

Inter singultus, labrisque trementibus Anna:

«Nigro forte Jovi, cui tertia regna laborant,

Atque atri sociæ thalami nova sacra parabam,

Quîs ægram mentem et trepidantia corda levaret

Infelix germana tori, furvasque trahebam

120

Ipsa manu, properans ad visa pianda, bidentes.

Namque asper somno dirus me inpleverat horror,

479

Terque suam Dido, ter cum clamore vocarat,

Et læta exsultans ostenderat ora Sychæus.

Quæ dum abigo menti, et, sub lucem ut visa secundent,

125

Oro cælicolas, ac vivo purgor in amni;

480

Illa, cito passu pervecta ad litora, mutæ

Oscula, qua steteras, bis terque infixit arenæ.

Deinde amplexa sinu late vestigia fovit,

Ceu cinerem orbatæ pressant ad pectora matres.»

130

Tum rapido præceps cursu, resolutaque crinem,

Evasit propere in celsam, quam struxerat ante

Magna mole, pyram: cujus de sede dabatur

Cernere cuncta freta et totam Carthaginis urbem.

Hic Phrygiam vestem et baccatum induta monile,

135

Postquam illum infelix hausit, quo munera primum

Sunt conspecta, diem, et convivia mente reduxit,

Festasque adventu mensas, teque ordine Trojæ

Narrantem longos se pervigilante labores,

In portus amens rorantia lumina flexit.

481 140

«Dî longæ noctis, quorum jam numina nobis

Mors instans majora facit, precor, inquit, adeste,

Et placidi victos ardore admittite manes.

Æneæ conjux, Veneris nurus, ulta maritum,

Vidi constructas nostræ Carthaginis arces.

145

Nunc ad vos magni descendet corporis umbra.

Me quoque fors dulci quondam vir notus amore

Exspectat, curas cupiens æquare priores.»

Hæc dicens ensem media in præcordia adegit,

Ensem Dardanii quæsitum in pignus amoris.

150

Viderunt comites, tristique per atria planctu

Concurrunt: magnis resonant ululatibus ædes.

482

Adcepi infelix, dirisque exterrita fatis,

Ora manu lacerans, lymphato regia cursu

Tecta peto, celsosque gradus evadere nitor.

155

Ter diro fueram conata incumbere ferro,

Ter cecidi exanimæ membris revoluta sororis.

Jamque ferebatur vicina per oppida rumor.

Tum Cyrenæam fatis agitantibus urbem

Devenio; hinc vestris pelagi vis adpulit oris.»

160

Motus erat, placidumque animum mentemque quietam

Troius in miseram rector susceperat Annam.

Jamque omnes luctus, omnesque e pectore curas

Dispulerat, Phrygiis nec jam amplius advena tectis

Illa videbatur. Tacito nox atra sopore

165

Cuncta per et terras et lati stagna profundi

Condiderat, tristi quum Dido ægerrima vultu

Has visa in somnis germanæ effundere voces:

«His, soror, in tectis longæ indulgere quieti,

Heu! nimium secura, potes? nec, quæ tibi fraudes

170

Tendantur, quæ circumstent discrimina, cernis?

Ac nondum nostro infaustos generique soloque

Laomedonteæ noscis telluris alumnos?

Dum cælum rapida stellas vertigine volvet,

Lunaque fraterno lustrabit lumine terras;

483 175

Pax nulla Æneadas inter Tyriosque manebit.

Surge, age; jam tacitas suspecta Lavinia fraudes

Molitur, dirumque nefas sub corde volutat.

Præterea (ne falsa putes hæc fingere somnum)

Haud procul hinc parvo descendens fonte Numicus

180

Labitur, et leni per valles volvitur amne.

Huc rapies, germana, viam, tutosque receptus.

Te sacra excipient hilares in flumina Nymphæ,

Æternumque Italis numen celebrabere in oris.»

Sic fata in tenuem Phœnissa evanuit auram.

185

Anna novis somno excutitur perterrita visis,

Itque timor totos gelido sudore per artus.

Tunc, ut erat tenui corpus velamine tecta,

Prosiluit stratis, humilique egressa fenestra

Per patulos currit plantis pernicibus agros;

190

Donec arenoso (sic fama) Numicius illam

Suscepit gremio, vitreisque abscondidit antris.

Orta dies totum radiis inpleverat orbem,

Quum nullam Æneadæ thalamis Sidonida nacti,

Et Rutulum magno errantes clamore per agrum,

195

Vicini ad ripas fluvii manifesta sequuntur

Signa pedum; dumque inter se mirantur, ab alto

484

Amnis aquas cursumque rapit: tum sedibus imis

Inter cæruleas visa est residere sorores

Sidonis, et placido Teucros adfarier ore.

200

Ex illo primis anni celebrata diebus

Per totam Ausoniam venerando numine culta est.

Hanc postquam in tristes Italum Saturnia pugnas

Hortata est, celeri superum petit æthera curru,

Optatum Latii tandem potura cruorem.

205

Diva Deæ parere parat, magnumque Libyssæ

Ductorem gentis nulli conspecta petebat.

Ille, virûm cœtu tum forte remotus ab omni,

Incertos rerum eventus bellique volutans,

Anxia ducebat vigili suspiria voce.

210

Cui Dea sic dictis curas solatur amicis:

«Quid tantum ulterius, rex o fortissime gentis

Sidoniæ, ducis cura ægrescente dolorem?

485

Omnis jam placata tibi manet ira Deorum,

Omnis Agenoridis rediit favor. Eia, age, segnes

215

Rumpe moras, rape Marmaricas in prælia vires.

Mutati fasces: jam bellum atque arma Senatus

Ex inconsulto posuit Tirynthius heros,

Cumque alio tibi Flaminio sunt bella gerenda.

Me tibi, ne dubites, summi matrona Tonantis

220

Misit; ego Œnotris æternum numen in oris

Concelebror, vestri generata e sanguine Beli.

Haud mora sit; rapido belli rape fulmina cursu,

Celsus Iapygios qua se Garganus in agros

486

Explicat: haud longe tellus; huc dirige signa.»

225

Dixit, et in nubes humentia sustulit ora.

Cui dux, promissæ revirescens pignore laudis:

«Nympha, decus generis, quo non sacratius ullum

Numen, ait, nobis, felix oblata secundes.

Ast ego te, compos pugnæ, Carthaginis arce

230

Marmoreis sistam templis, juxtaque dicabo

Æquatam gemino simulacri munere Dido.»

Hæc fatus socios stimulat tumefactus ovantes:

«Pone graves euras tormentaque lenta sedendi,

487

Fatalis Latio miles: placavimus iras

235

Cælicolum; redeunt Divi: finita maligno

Hinc Fabio imperia et mutatos consule fasces

Nuntio: nunc dextras mihi quisque, atque illa referto

Quæ Marte exclusus promittere magna solebas.

En, numen patrium spondet majora peractis.

240

Vellantur signa, ac Diva ducente petamus

Infaustum Phrygibus Diomedis nomine campum.»

Dumque Arpos tendunt instincti pectora Pœni,

Subnixus rapto plebeii muneris ostro,

Sævit jam rostris Varro, ingentique ruinæ

488 245

Festinans aperire locum, fata admovet Urbi.

Atque illi sine luce genus, surdumque parentum

Nomen, et inmodice vibrabat in ore canoro

Lingua procax: hinc auctus opes, largusque rapinæ

Infima dum vulgi fovet, oblatratque Senatum;

250

Tantum in quassata bellis caput extulit urbe,

Momentum ut rerum, et fati foret arbiter unus,

Quo conservari Latium victore puderet.

Hunc Fabios inter, sacrataque nomina Marti

Scipiadas, interque Jovi spolia alta ferentem

255

Marcellum, fastis labem suffragia cæca

Addiderant, Cannasque malum exitiale fovebat

489

Ambitus, et Graio funestior æquore campus.

Idem, ut turbarum sator, atque adcendere sollers

Invidiam, pravusque togæ, sic debilis arte

260

Belligera, Martemque rudis versare, nec ullo

Spectatus ferro, lingua sperabat adire

Ad dextræ decus, atque e rostris bella ciebat.

Ergo alacer, Fabiumque moræ increpitare professus,

Ad vulgum in Patres et ovantia verba ferebat:

265

«Vos, quorum imperium est, consul præcepta modumque

Bellandi posco: sedeone, an montibus erro,

490

Dum mecum Garamas et adustus corpora Maurus

Dividit Italiam? an ferro, quo cingitis, utor?

Exaudi, bone Dictator, quid Martia plebes

270

Inperitet: pelli Libyas, Romamque levari

Hoste jubet. Num festinant, quos plurima passos

Tertius exurit lacrimosis casibus annus?

Ite igitur, capite arma, viri: mora sola triumpho

Parvum iter est. Quæ prima dies ostenderit hostem,

275

Et Patrum regna et Pœnorum bella resolvet.

Ite alacres, Latia devinctum colla catena

Hannibalem Fabio ducam spectante per Urbem.»

Hæc postquam increpuit, portis arma incitus effert,

Inpellitque moras; veluti quum carcere rupto

280

Auriga indocilis totas effundit habenas,

Et præceps trepida pendens in verbera planta

491

Inpar fertur equis; fumat male concitus axis,

Ac frena incerto fluitant discordia curru.

Cernebat Paullus (namque huic communia Campus

285

Jura atque arma tulit) labi, mergente sinistro

Consule, res, pessumque dari: sed mobilis ira

Turbati vulgi, signataque mente cicatrix

Undantes ægro frenabat corde dolores.

Nam quum perdomita est armis juvenilibus olim

492 290

Illyris ora viri, nigro adlatraverat ore

Victorem Invidia, et ventis jactarat iniquis.

Hinc inerat metus et duræ reverentia plebis.

Sed genus admotum Superis, summumque per altos

Adtingebat avos cælum: numerare parentem

295

Assaracum retro præstabat Amulius auctor,

Assaracusque Jovem: nec, qui spectasset in armis,

Abnueret genus. Huic Fabius jam castra petenti:

«Si tibi cum Tyrio credis fore maxima bella

Ductore, invitus vocem hanc e pectore rumpam;

300

Frustraris, Paulle, Ausoniam: te prælia dira,

Teque hostis castris gravior manet; aut ego multo

493

Nequidquam didici casus prænoscere Marte.

Spondentem audivi (piget, heu! tædetque senectæ,

Si, quas prospicio, restat passura ruinas!)

305

Cum duce tam fausti Martis, qua viderit hora,

Sumturum pugnam. Quantum nunc, Paulle, supremo

Absumus exitio, vocem hanc si consulis ardens

Audivit Pœnus! jam latis obvia, credo,

Stat campis acies, exspectaturque sub ictu

310

Alter Flaminius. Quantos, insane, ciebis

Varro, viros! tu, (pro Superi!) tu protinus arma?

Tu campum noscas ante, exploresque trahendo,

Qui ritus hostis: tu non, quæ copia rerum,

494

Quæ natura loci, quod sit, rimabere sollers,

315

Armorum genus? et stantem super omnia tela

Fortunam adspicies? Fer, Paulle, in devia recti

Pectora: cur, uni patriam si adfligere fas est,

Uni sit servare nefas? Eget inprobus arto

Jam victu Libys, et, belli fervore retuso,

320

Laxa fides sociûm est: non hic domus hospita tecto

Invitat patrio, non fidæ mœnibus urbes

495

Excipiunt, renovatque pari se pube juventus.

Tertia vix superest, crudo quæ venit Ibero,

Turba virûm. Persta, et cauti meditamina belli

325

Lentus ama: si qua interea invitaverit aura,

Adnueritque Deus, velox adcede secundis.»

Cui breviter mæsto consul sic ore vicissim:

«Mecum erit hæc prorsus pietas, mentemque feremus

In Pœnos, invicte, tuam: nec me unica fallit

330

Cunctandi ratio, qua te grassante senescens

Hannibal obpressum vidit considere bellum.

Sed quænam ira Deûm? consul datus alter, opinor,

Ausoniæ est, alter Pœnis: trahit omnia secum,

Et metuit demens, alio ne consule Roma

335

Concidat: e Tyrio consortem adcite Senatu;

Non tam sæva volet: nullus, qui portet in hostem,

496

Subficit insano sonipes: incedere noctis,

Quæ tardent cursum, tenebras dolet, itque superbus

Tantum non strictis mucronibus, ulla retardet

340

Ne pugnas mora, dum vagina ducitur ensis.

Tarpeiæ rupes, cognataque sanguine nobis

Tecta Jovis, quæque arce sua nunc stantia linquo

Mœnia felicis patriæ, quocumque vocabit

Summa salus, testor, spreto discrimine iturum.

345

Sed si surda mihi pugnabunt castra monenti,

Haud ego vos ultra, nati, dulcemque morabor

Assaraci de gente domum, similemve videbit

Varroni Paullum redeuntem saucia Roma.»

Sic tum diversa turbati mente petebant

350

Castra duces: at prædictis jam sederat arvis

497

Ætolos Pœnus servans ad prælia campos.

Non alias majore virum, majore sub armis

Agmine cornipedum concussa est Itala tellus.

Quippe extrema simul gentique Urbique timebant,

355

Nec spes certandi plus uno Marte dabatur.

Faunigenæ socio bella invasere Sicano

498

Sacra manus Rutuli, servant qui Daunia regna,

Laurentique domo gaudent, et fonte Numici:

Quos Castrum, Phrygibusque gravis quondam Ardea misit,

360

Quos celso devexa jugo Junonia sedes

Lanuvium, atque altrix casti Collatia Bruti;

Quique inmite nemus Triviæ, quique ostia Tusci

499

Amnis amant, tepidoque fovent Almone Cybeben.

Hinc Tibur, Catille, tuum, sacrisque dicatum

365

Fortunæ Præneste jugis, Antemnaque prisco

Crustumio prior, atque habiles ad aratra Labici.

500

Nec non sceptriferi qui potant Thybridis undam,

Quique Anienis habent ripas, gelidoque rigantur

Simbruvio, rastrisque domant Æquicula rura.

370

His Scaurus monitor, tenero tunc Scaurus in ævo;

Sed jam signa dabat nascens in secula virtus.

Non illis solitum crispare hastilia campo,

Nec mos pennigeris pharetram inplevisse sagittis;

Pila volunt, brevibusque habiles mucronibus enses:

501 375

Ære caput tecti surgunt super agmina cristis.

At quos ipsius mensis seposta Lyæi

Setia, et incelebri miserunt valle Velitræ,

Quos Cora, quos spumans inmiti Signia musto,

Et quos pestifera Pomptini uligine campi,

502 380

Qua Saturæ nebulosa palus restagnat, et atro

Liventes cœno per squalida turbidus arva

Cogit aquas Ufens, atque inficit æquora limo,

Ducit avis pollens, nec dextra indignus avorum

Scævola, cui diræ cælatur laudis honora

385

Effigie clipeus: flagrant altaribus ignes.

Tyrrhenum valli medio stat Mucius ira

In semet versa, sævitque in imagine virtus.

Tunc ictus specie pavitare hoc bella magistro

503

Cernitur, effugiens ardentem Porsena dextram.

504 390

Quîs Circæa juga, et scopulosi verticis Anxur,

Hernicaque inpresso raduntur vomere saxa,

Quîs putri pinguis sulcaris Anagnia gleba,

Sulla Ferentinis Privernatumque maniplis

Ducebat simul excitis; Soræque juventus

395

Addita fulgebat telis: hic Scaptia pubes,

Hic Fabrateriæ vulgus; nec monte nivoso

Descendens Atina aberat, detritaque bellis

505

Suessa, atque a duro Frusino haud inbellis aratro.

At, qui Fibreno miscentem flumina Lirim

400

Sulfureum, tacitisque vadis ad litora lapsum

Adcolit, Arpinas, adcita pube Venafro

Ac Larinatum dextris, socia hispidus arma

506

Conmovet, atque viris ingens exhaurit Aquinum.

Tullius æratas raptabat in agmina turmas,

405

Regia progenies, et Tullo sanguis ab alto.

Indole pro! quanta juvenis, quantumque daturus

Ausoniæ populis ventura in secula civem!

Ille, super Gangen, super exauditus et Indos,

Inplebit terras voce, et furialia bella

410

Fulmine compescet linguæ, nec deinde relinquet

Par decus eloquio cuiquam sperare nepotum.

Ecce inter primos Therapnæo a sanguine Clausi

507

Exsultat rapidis Nero non imitabilis ausis.

Hunc Amiterna cohors, et Bactris nomina ducens

415

Casperia, hunc Foruli, magnæque Reate dicatum

Cælicolum Matri, nec non habitata pruinis

Nursia, et a Tetrica comitantur rupe cohortes.

Cunctis hasta decus, clipeusque refertur in orbem,

508

Conique inplumes, ac lævo tegmina crure.

420

Ibant, et læti pars Sancum voce canebant,

Auctorem gentis; pars laudes ore ferebant,

Sabe, tuas, qui de proprio cognomine primus

Dixisti populos magna ditione Sabinos.

Quid, qui Picenæ stimulat telluris alumnos,

425

Horridus et squamis et equina Curio crista?

509

Pars belli quam magna venit! non æquore verso

Tam creber fractis albescit fluctus in undis;

Nec cœtu leviore, ubi mille per agmina virgo

Lunatis acies imitatur Martia peltis,

430

Perstrepit et tellus et Amazonius Thermodon.

Hic et, quos pascunt scopulosæ rura Numanæ,

Et quîs litoreæ fumant altaria Cupræ,

Quique Truentinas servant cum flumine turres,

Cernere erat: clipeata procul sub sole corusco

510 435

Agmina sanguinea vibrant in nubila luce.

Stat fucare colos nec Sidone vilior Ancon,

Murice nec Libyco; statque humectata Vomano

Hadria, et inclemens hirsuti signifer Ascli.

Hoc Picus, quondam nomen memorabile ab alto

511 440

Saturno, statuit genitor, quem carmine Circe

Exutum formæ volitare per æthera jussit,

Et sparsit plumis croceum fugientis honorem.

Ante, ut fama docet, tellus possessa Pelasgis,

Quîs Æsis regnator erat, fluvioque reliquit

445

Nomen, et a sese populos tum dixit Asilos.

Sed non ruricolæ firmarunt robore castra

512

Deteriore, cavis venientes montibus, Umbri.

Hos Æsis Sapisque lavant, rapidasque sonanti

Vertice contorquens undas per saxa Metaurus,

450

Et lavat ingentem perfundens flumine sacro

Clitumnus taurum, Narque albescentibus undis

In Thybrim properans, Tiniæque inglorius humor,

Et Clanis, et Rubico, et Senonum de nomine Sena.

Sed pater ingenti medios inlabitur amne

513 455

Albula, et admota perstringit mœnia ripa.

His urbes Arna, et lætis Mevania pratis,

Hispellum, et duro monti per saxa recumbens

Narnia, et infestum nebulis humentibus olim

Iguvium, patuloque jacens sine mœnibus arvo

460

Fulginia: his populi fortes, Amerinus, et armis

Vel rastris laudande Camers, his Sassina dives

Lactis, et haud parci Martem coluisse Tudertes.

Ductor Piso viros spernaces mortis agebat

514

Ora puer, pulcherque habitum; sed corde sagaci

465

Æquabat senium, atque astu superaverat annos.

Is primam ante aciem pictis radiabat in armis,

Arsacidum ut fulvo micat ignea gemma monili.

Jamque per Etruscos legio completa maniplos

Rectorem magno spectabat nomine Galbam.

470

Huic genus orditur Minos, inlusaque tauro

515

Pasiphae, clarique dehinc stant ordine patres.

Lectos Cære viros, lectos Cortona superbi

Tarcontis domus, et veteres misere Graviscæ.

Nec non Argolico dilectum litus Haleso

475

Alsium, et obsessæ campo squalente Fregenæ.

516

Adfuit et sacris interpres fulminis alis

Fæsula, et antiquus Romanis mœnibus horror

Clusinum vulgus, quum, Porsena magne, jubebas

Nequidquam, pulsos Romæ inperitare Superbos.

480

Tunc quos a niveis exegit Luna metallis,

517

Insignis portu, quo non spatiosior alter

Innumeras cepisse rates, et claudere pontum,

Mæoniæque decus quondam Vetulonia gentis.

Bissenos hæc prima dedit præcedere fasces,

485

Et junxit totidem tacito terrore secures:

Hæc altas eboris decoravit honore curules,

Et princeps Tyrio vestem prætexuit ostro:

Hæc eadem pugnas adcendere protulit ære.

His mixti Nepesina cohors, Æquique Falisci,

518 490

Quique tuos, Flavina, focos, Sabatia quique

Stagna tenent, Ciminique lacum, qui Sutria tecta

Haud procul, et sacrum Phœbo Soracte frequentant.

Spicula bina gerunt; capiti cudone ferino

Sat cautum: Lycios damnant hastilibus arcus.

495

Hæ bellare acies norant: at Marsica pubes

Et bellare manu, et chelydris cantare soporem,

519

Vipereumque herbis hebetare et carmine dentem.

Æetæ prolem Anguitiam mala gramina primam

Monstravisse ferunt, tactuque domare venena,

500

Et lunam excussisse polo, stridoribus amnes

Frenantem, ac silvis montes nudasse vocatis.

Sed populis nomen posuit metuentior hospes,

520

Quum fugeret Phrygias trans æquora Marsya Crenas,

Mygdoniam Phœbi superatus pectine loton.

521 505

Marruvium, veteris celebratum nomine Marri,

Urbibus est illis caput, interiorque per udos

Alba sedet campos, pomisque rependit aristas.

Cetera in obscuro famæ, et sine nomine, vulgi

Sed numero castella valent: conjungitur acer

510

Pelignus, gelidoque rapit Sulmone cohortes.

Nec cedit studio Sidicinus sanguine miles,

Quem genuere Cales. Non parvus conditor urbi

522

(Ut fama est) Calais, Boreæ quem rapta per auras

Orithyia vago Geticis nutrivit in antris.

515

Haud ullo levior bellis Vestina juventus

Agmina densavit, venatu dura ferarum:

Quæ, Fiscelle, tuas arces, Pinnamque virentem,

Pascuaque haud tarde redeuntia tondet Aveiæ.

523

Marrucina simul Frentanis æmula pubes

520

Corfini populos, magnumque Teate trahebat.

Omnibus in pugna fertur sparus, omnibus alto

Adsuetæ volucrem cælo demittere fundæ.

Pectora pellis obit cæsi venatibus ursi.

Jam vero, quos dives opum, quos dives avorum

525

E toto dabat ad bellum Campania tractu,

Ductorum adventu vicinis sedibus Osci

524

Servabant; Sinuessa tepens, fluctuque sonorum

Vulturnum, quasque evertere silentia, Amyclæ,

Fundique, et regnata Lamo Caieta, domusque

530

Antiphatæ compressa freto, stagnisque palustre

Liternum, et quondam fatorum conscia Cyme.

525

Illic Nuceria et Gaurus: navalibus acta

Prole Dicarchea, multo cum milite Graia,

526

Illic Parthenope, ac Pœno non pervia Nola,

535

Allifæ, et Clanio contemtæ semper Acerræ:

527

Sarrastis etiam populos totasque videres

Sarni mitis opes: illic, quos sulfure pingues

Phlegræi legere sinus, Misenus, et ardens

Ore giganteo sedes Ithacesia Baii.

540

Non Prochyte, non ardentem sortita Typhœa

528

Inarime, non antiqui saxosa Telonis

Insula, nec parvis aberat Calatia muris;

Surrentum, et pauper sulci cerealis Abella:

In primis Capua, heu! rebus servare serenis

545

Inconsulta modum, et pravo peritura tumore.

Lætos rectoris formabat Scipio bello.

529

Ille viris pila, et ferro circumdare pectus

Addiderat: leviora domo de more parentum

Gestabant tela, ambustas sine cuspide cornos;

550

Aclydis usus erat, factæque ad rura bipennes.

Ipse inter medios venturæ ingentia laudis

Signa dabat, vibrare sudem, tramittere saltu

Murales fossas, undosum frangere nando

Indutus thoraca vadum: spectacula tanta

530 555

Ante acies virtutis erant: sæpe alite planta

Ilia perfossum, et campi per aperta volantem

Ipse pedes prævertit equum: sæpe arduus idem

Castrorum spatium et saxo tramisit et hasta.

Martia frons, facilesque comæ, nec pone retroque

560

Cæsaries brevior: flagrabant lumina miti

Adspectu, gratusque inerat visentibus horror.

Adfuit et Samnis, nondum vergente favore

531

Ad Pœnos; sed nec veteri purgatus ab ira.

Qui Batulum Nucrasque metunt, Boviania quique

532 565

Exagitant lustra, aut Caudinis faucibus hærent,

Et quos aut Rufræ, quos aut Æsernia, quosve

Obscura incultis Herdonia misit ab agris.

Bruttius haud dispar animorum, unaque juventus

533

Lucanis excita jugis, Hirpinaque pubes

570

Horrebat telis, et tergo hirsuta ferarum.

Hos venatus alit: lustra incoluere, sitimque

Avertunt fluvio, somnique labore parantur.

Additur his Calaber, Sallentinæque cohortes,

Nec non Brundisium, quo desinit Itala tellus.

575

Parebat legio audaci permissa Cethego,

534

Cui socias vires, atque indiscreta maniplis

Arma recensebant; nunc sese ostendere miles

Leucosiæ e scopulis, nunc quem Picentia Pæsto

Misit, et exhaustæ mox Pœno Marte Cerillæ,

580

Nunc Silarus quos nutrit aquis, quo gurgite tradunt

Duritiem lapidum mersis inolescere ramis.

535

Ille et pugnacis laudavit tela Salerni

Falcatos enses, et quæ Buxentia pubes

Aptabat dextris inrasæ robora clavæ.

585

Ipse, humero exsertus gentili more parentum,

Difficili gaudebat equo, roburque juventæ

Flexi cornipedis duro exercebat in ore.

Vos etiam adcisæ desolatæque virorum

Eridani gentes, nullo adtendente Deorum

536 590

Votis tunc vestris, casura ruistis in arma.

Certavit Mutinæ quassata Placentia bello:

Mantua mittenda certavit pube Cremonæ,

Mantua Musarum domus, atque ad sidera cantu

537

Evecta Aonio, et Smyrnæis æmula plectris.

595

Tum Verona Athesi circumflua, et undique sollers

Arva coronantem nutrire Faventia pinum.

Vercellæ, fuscique ferax Pollentia villi,

Et quondam Teucris comes in Laurentia bella

Ocni prisca domus, parvique Bononia Rheni.

538 600

Quique gravi remo, limosis segniter undis,

Lenta paludosæ proscindunt stagna Ravennæ.

Tum Trojana manus, tellure antiquitus orti

Euganea, profugique sacris Antenoris oris.

Nec non cum Venetis Aquileia superfluit armis.

605

Tum pernix Ligus, et sparsi per saxa Vagenni

539

In decus Hannibalis duros misere nepotes.

Maxima tot populis rector fiducia Brutus

Ibat, et hortando notum adcendebat in hostem.

Læta viro gravitas, ac mentis amabile pondus,

610

Et sine tristitia virtus: non ille rigoris

Ingratas laudes, nec nubem frontis amabat,

Nec famam lævo quærebat limite vitæ.

Addiderat ter mille viros, in Marte sagittæ

Expertos, fidus Sicula regnator ab Ætna.

540 615

Non totidem Ilva viros, sed lætos cingere ferrum,

Armarat patrio, quo nutrit bella, metallo.

Ignosset, quamvis avido committere pugnam,

Varroni, quicumque simul tot tela videret.

Tantis agminibus Rhœteo litore quondam

620

Fervere, quum magnæ Trojam invasere Mycenæ,

Mille rates vidit Leandrius Hellespontus.

541

Ut ventum ad Cannas, urbis vestigia priscæ,

Defigunt diro signa infelicia vallo.

Nec, tanta miseris jamque inpendente ruina,

625

Cessarunt Superi vicinas prodere clades.

Per subitum adtonitis pila exarsere maniplis,

Et celsæ toto ceciderunt aggere pinnæ,

Nutantique ruens prostravit vertice silvas

Garganus, fundoque imo mugivit anhelans

630

Aufidus, et magno late distantia ponto

Terruerunt pavidos adcensa Ceraunia nautas.

Quæsivit Calaber, subducta luce repente

Inmensis tenebris, et terram et litora Sipus:

542

Obseditque frequens castrorum limina bubo.

635

Nec densæ trepidis apium se involvere nubes

Cessarunt aquilis: non unus crine corusco

Regnorum eversor rubuit letale cometes.

Castra quoque et vallum rabidæ sub nocte silenti

Inrupere feræ, raptique ante ora paventum

640

Adjunctos vigilis sparserunt membra per agros.

Ludificante etiam terroris imagine somnos,

Gallorum visi bustis erumpere manes:

543

Terque quaterque solo penitus tremuere revulsæ

Tarpeiæ rupes: atque atro sanguine flumen

645

Manavit Jovis in templis, lacrimæque vetusta

Effigie patris large fluxere Quirini.

Major et horrificis sese extulit Allia ripis.

Non Alpes sedere loco, non nocte dieve

Ingentes inter stetit Apenninus hiatus.

650

Axe super medio, Libyes a parte, coruscæ

In Latium venere faces, ruptusque fragore

Horrisono polus, et vultus patuere Tonantis.

Ætnæos quoque contorquens e cautibus ignes

Vesbius intonuit, scopulisque in nubila jactis

544 655

Phlegræus tetigit trepidantia sidera vertex.

Ecce inter medios belli præsagus, et ore

Adtonito sensuque simul, clamoribus inplet

Miles castra feris, et anhelat clade futura.

Parcite, crudeles Superi, jam stragis acervis

660

Deficiunt campi; video per densa volantem

Agmina ductorem Libyæ, currusque citatos

Arma virum super atque artus et signa trahentem.

Turbinibus furit insanis, et prælia ventus

Inque oculos inque ora rotat. Cadit inmemor ævi

545 665

Nequidquam, Trasymene, tuis Servilius oris

Subductus. Quo, Varro, fugis? pro Juppiter! ictu

Procumbit saxi fessis spes ultima Paulus.

Cesserit huic Trebia exitio: pons ecce cadentum

Corporibus struitur, reicitque cadavera fumans

670

Aufidus, ac victrix insultat bellua campis.

546

Gestat Agenoreus nostro de more secures

Consulis, et sparsos lictor fert sanguine fasces.

In Libyam Ausonii portatur pompa triumphi.

O dolor! hoc etiam, Superi, vidisse jubetis?

675

Congesto, lævæ quodcumque avellitur, auro

Metitur Latias victrix Carthago ruinas.