Het is nu vier jaar geleden, dat ik bij Drouot in den Haag voor het eerst boeddhistische beeldjes zag. Ze waren van groven steen, en niet bizonder fijn van kleur en lijn, maar ik voelde er toch iets liefs van. De kleineren stelden eene vrouw voor, op een lotus gezeten, in wit gewaad met een kindje op den arm. De grooteren dezelfde vrouw, op een zetel in een rots, met aan weerszijden een kind, en nog een op den arm. Naast haar, links, een vaasje met bloemen, ook wel eens met een enkel takje, waarmede zij verondersteld wordt dauw (Amrîta) te sprenkelen, en rechts een vogel, ter hoogte van haar schouder. Ik vond in deze vrouw zulk een gelijkenis met beeldjes van de [12]Heilige Maagd, dat ik vermoedde, dat zij eene oostersche Maria was. Er was iets zachts en teeders in, door de ruwe vormen heenschijnend, dat mij aantrok, en ik zette zulk een beeldje op mijn schrijftafel, waar enkel mooie dingen mogen staan, opdat ik mij rustig en vertrouwd blijf voelen, even opkijkend van mijn werk.

Hoe heerlijk voor mij te bedenken, welk schitterend liefs en subliems mij is gekomen van deze vrouwenfiguur; hoe op dit ruwe, eenvoudige beeldje àl mooiere en mooiere zijn gevolgd, hoe de grove lijnen van dat weinig zeggende gezicht daarin zijn geworden zacht en aetherisch als gebeden, hoe de harde, schelle steen is geworden een fijn, transparant porselein, een mirakel van tot materieloozen zieleglans ópreinende stof, hoe het eerst nog menschelijke gezicht is geworden tot een revelatie van Godheid, mij aanziende met groote, stille oogen, van ziel tot ziel!

Waar in het Westen de gebeden der donkere volkeren opgaan naar de lichte, lelieblanke Moeder-Maagd, gekleed in den zuiveren schijn van haar kuischheid, teeder houdende boven de wereld het schuldeloos Godskind, dat de zonden der stervelingen met zijn bloed zal boeten; waar in majestueuze paleizen van adoratie het eeuwig-glimlachend beeld [13]der Moeder Gods troont, in ongenaakbare staatsie, op van goud en juweelen schitterende altaren, in een gewijde atmosfeer van wierook en gebeden, daar licht het éven virginaal reine beeld van de Godin der Genade boven de duistere zondenwereld der oostersche Aziaten; biddende scharen liggen geknield, priesteren in goud-omzoomde gewaden zingen sombere Soetra’s met monotone melodieën, statig als het ruischen der zee, en zij zweeft hoog in de witte wolken, in een blank gewaad van aether, schijnend van een maneglans, en sprenkelt zoeten dauw van genade in den chaos der menschelijke smarten. En vrouwen op aarde liggen geknield in het stof, smeekend om vruchtbaarheid van nieuw leven, en zij heft een zacht-lachend kindje op boven de devote in deemoed, en belooft zegen aan haren schoot.

Een Maagd, in zachtlucht gewaad van divien licht, een rayonnant blanke verschijning in de sombere rijen der ontzaglijk strenge boeddhistische goden, een opperste openbaring van vrouwelijke genade, van troost, van vergeving, onder de donkere mysterieën van het onverbiddelijk Karma; het neêrgaande, neigende, zacht-zegenende in het rotsharde, strenge, rechte; zoo is in het chineesche boeddhisme die figuur van de Boeddha van de [14]liefde en het medelijden, met dien zacht zangerigen naam als het zingen van een viool, van Kwan Yin, de Godin der Genade.1

Het is zeer bizonder, en nooit voldoende verklaard, hoe onder de goden van het boeddhistische pantheon eene vrouwelijke figuur in China een allereerste plaats inneemt, en een figuur, van welke men in het geheele boeddhisme van Azië nergens eene volkomen gelijkenis terugvindt. De meeste sinologen hebben gezegd, dat zij niets is dan eene chineesche varieteit van de indische Avalokites’vara, die vooral in Thibet wordt aangebeden.

Het is niet mijn doel, hier eene studie te maken over de afkomst van de Kwan-Yin-figuur in het chineesche boeddhisme, die beter in een sinologisch tijdschrift zou thuis behooren, maar heel in ’t kort wil ik er toch even enkele dingen van zeggen. Volgens de meeste sinologen en oriëntalisten is Kwan Yin (Kwan=Zien, Yin=Geluid, gebeden), eene chineesche vertaling van Avalokites’vara,2 [15]d.i. de neder (ava)- ziende (alôkia) vorst of Heer (is’vara). Volgens professor de Groot hebben de chineezen dit Avalokites’vara verward tot Avalokita-svara, en dit beteekent „die nederziet” (Kwan) op geluiden, tonen (Yin, svara), gebeden. Avalokites’vara heeft echter bij de Indiërs bijna uitsluitend mannelijke attributen, zegt professor de Groot terecht, en hij leidt uit de vrouwelijke figuur van Kwan Yin af, dat zij oorspronkelijk een voor-boedhistische godheid was van de oude chineezen. Dit komt mij het waarschijnlijkste voor, ook om andere redenen. Monier Williams, er op wijzende, dat ieder der hindoe-goden zijn vrouwelijk evenbeeld—sakti—had, zegt dat Kwan Yin correspondeert met de figuur van Siva’s vrouw,3 zoodat dan daaruit haar vrouwengedaante zou verklaard zijn.

Ik zal mij hierin niet verder verdiepen, daar het tot mijn mooi-vinden van de Kwan-Yin-idee er weinig toe afdoet of zij uit Indië dan wel uit China afkomstig is, en ik meer de schoonheid en [16]de mij door haar gedane emoties van chineesche menschen en godsdiensten en dingen wil geven dan de wetenschap, die mij slechts hulpmiddel is.

Wat wel het allerverschrikkelijkste is in het boeddhisme is de leer van Karma, of, zooals de chineezen het noemen, Yin Kwo (Oorzaak en Gevolg), de wet, dat het goede en het kwade zich eeuwiglijk zelf weer produceeren, en die van het menschenleven een noodlot maakt, vooraf bestemd door daden en gedachten uit vorige levens. Wèl wordt hierdoor op bizondere wijze verklaard, dat àlles wat voor ons in dit leven onrecht schijnt toch nog recht kan zijn, als boete voor vroegere zonden, maar het is zwart en hard om de onverbiddelijkheid en het vergevinglooze. Daarom is des te meer liefelijk die witte, zachte vrouw, in dat zoet-wuivende gewaad, die van weening wordt bevangen door het ontzaglijk lijden der menschen, al is het door hun eigen Karma zoo bestemd, en die door de intense kracht van hare tot daad geworden liefde de verdoemde zielen, knarsetandende in hellepijn, met millioenen overvoert naar de reine gewesten der zondeloozen, glimlachend van vrede.

De overeenkomst van Kwan Yin met de Heilige [17]Moeder is zóó treffend, dat men wel eens eene oostersche Maria in haar heeft willen zien.4 Vooral het kindje, dat zij op den arm draagt, en hare geheele gedaante, gaven daar aanleiding toe. Bij nadere studie blijkt duidelijk, dat er niet het minste verband, bestaat tusschen de twee diviene figuren, voor zoover hun afkomst en hun beteekenis aangaat, maar dat, door een onverklaarbaar wonder, de aanbidding van beide eene kunst deed geboren worden, die aan beide dezelfde gratie, hetzelfde allerliefelijkst vrouwelijke, essentieel moederlijke en toch onbevlekt virginale gaf. Ik heb Kwan Yinbeelden gezien, die, in eene roomsch-katholieke kerk geplaatst, de geloovigen op de knieën zouden doen zinken. Ik heb een beeldje van oud ivoor, dat in Italië voor een oud Mariabeeldje zou gekocht worden door kenners. De vrouwenfiguur staat heel recht en statig, in een langen mantel met geornamenteerde randen, en houdt op den linkerarm een kindje, dat met een bloem speelt. Het hoofdje van het kindje is zoo fijn en teeder gemodelleerd, alles is zoo bezorgd en gevoelig afgewerkt, dat alleen een diep religieus gevoel de [18]lijntjes en omtrekjes zóo, als biddend, kon uitdroomen, en men heeft hier hetzelfde in-vrouwelijk en moederlijk vrome, dat de beste Mariabeelden hebben, in een zoogenaamd heidensch beeld, in het Oosten van een geheel ander werelddeel gemaakt. Waar in het Westen heilige plaatsen zijn met wonderbeeldjes, die zieken genezen en mirakelen doen, heeft men in China dezelfde beroemde Kwan Yinbeeldjes, die den omtrek beschermen, die, door het geweld ontvoerd, vanzelf weer op hunne oude plaats terugkomen, en die blinden het licht, dooven het gehoor, lammen de beweging geven. Wordt het altaar van Maria met bloemen, goud en zilver versierd, in ’t midden van kaarsen en wierook, het beeld van Kwan Yin wordt omhangen met fijne zijden mantels, en krijgt een schitterende kroon, groote, roode kaarsen branden voor haar, droomerig dampen wierookstokjes hun blauwe wolkjes voor haar op, en uit slanke, ranke vazen zien groote lotussen haar peinzend aan. En, als om het wonder te volmaken, het ritueel der boeddhistische priesteren, hunne kniebuigingen, hunne processies, hunne gewaden, tot zelfs hunne gezangen toe, vertoonen de grootste overeenkomst met de ceremonieën in de roomsche kerken.

De chineezen zijn een volk, dat wel het minst [19]van alle mij bekende volken gevoel heeft voor het divien-vrouwelijke, in welk de grootste westersche dichters de directe revelatie van het goddelijke zagen, en door het aanschouwen waarvan zij zich dat goddelijke niet alleen van de aangebeden vrouw, maar van zichzelf en de geheele menschheid bewust werden. Zijn er in de chineesche literatuur al aandoenlijke gevallen te vinden van gehechtheid tusschen man en vrouw, het idee Liefde in de allerhoogste beteekenis is in China onbekend, voor zoover gepersonifiëerd in eene vrouw. Liefde tusschen man en vrouw, zoo zuiver geestelijk en tot puren godsdienst geworden als bv. in Dante’s Divina Commedia, is een idee, dat in geen enkel chineesch hart ingang zou vinden, aangezien het geheel buiten de orde der in China bekende ideeën ligt. De physieke bekoring, desnoods samen met genegenheid, en altijd samen met kuischheid, trouw en gehoorzaamheid, is wat de chinees in eene vrouw begeerlijk ziet. Maar het idee van „het vrouwelijke” op zichzelf, als een abstract idee, voorstellende iets zoo smetteloos reins als een blauwen lentehemel, een blank besneeuwd veld, eene doodstille, klaarspiegelende zee, is in China onbekend. Het vrouwelijke in China correspondeert met het begrip „duister” [20](Yin), het zware, stoffelijke, dat naar de aarde zonk toen de chaos zich opende, terwijl het „licht” (Yang), waartoe het mannelijke principe behoort, lucht ópzweefde en den hemel vormde. Het vrouwelijke is volgens chineesche begrippen het inferieure, het bevlekte in vijf bevlekkingen, die in de hellen met verzinken in een bloedrivier worden geboet; de vrouw is de in pijn en zonde barende, goed voor de voortbrenging van het geslacht, en het bereiden van voedsel en kleederen.5

Daarom is het wèl wonder, dat de verbeelding van dit volk, dat het divien vrouwelijke niet begrijpt en daarom inferieur is aan de europeesche, een volk, dat de vrouw voorstelt als de personificatie van het principe „duister”, een zoo wonder-teêre, van liefelijk-reine vrouwelijkheid glanzende figuur als Kwan Yin heeft gecreëerd.

En, wel het meest miraculeuze van alles, de kunstenaars van China, die haar beeld in steen, porselein of hout, in krijt of kleuren weergaven, zooals zij haar in hunne aanbidding zagen, zij maakten een vrouw, die in geen enkel opzicht op de typen de chineesche vrouw gelijkt, een vrouw, [21]rijzig en recht-statig, schrijdende met majestueuzen stap, in een kuisch, zacht-wuivend gewaad, dat geen vrouw in China draagt, of wel zittende in wijd-uitvallende gewade-plooien als St. Barbara van Van Eyck, het lijf een weinig voorovergebogen, als neêrneigende tot het leed der menschen beneê, met blanke, effen borst, die niet-ontwikkeld is, als van een heel jong meisje, en een gelaat, waarin àl wat fysieke bekoring heeft volkomen weg is, en waarover een schijn glanst van zuivere ziele-essence. Een vrouw, om voor op de knieën te vallen en het hoofd biddend te verbergen in de plooien van haar gewaad, een vrouw met oogen, om de duisterste onbewustheden van de ziel te verreinen en te doen schitteren van haar licht, een vrouw met handen, om zacht op een brandend hoofd te leggen en te plooien tot eindeloos teeder gebaar van vergeving, een vrouw, als de vernietiging van de fysieke verlangens, die stomgeslagen terugsidderen voor haar heilig blank gewaad, en de verheerlijking van het zuiver-geestelijke, van Het Vrouwelijke als de revelatie van God.—Heeft in de westersche kunst het beeld van de Heilige Maria op schilderijen of in statuën nog dikwijls het te lief-aanvallige, het te begeerlijke, dat de adoratie van een priester onbewust [22]verlangen van een minnaar zou doen worden, de meeste oude Kwan Yinbeelden zijn zoo wonderrein uitgevoerd, dat niet de vaagste gedachte aan de vleeschelijke vrouw haar zou durven naderen. Zij heeft geen mollige, ronde vormen, haar zwarte lokken vallen niet lang uit, golvend over haar schouders, geen glimlach beroert haar mond. Haar lichaam is als de pure incarnatie in opperste openbaring van het idee ziel in stof, en een kuisch, blank gewaad omvouwt het zacht, uitvallend in groote, wijze plooien. Hare oogen staren streng en rustig naar één punt, als verloren in meditatie; haar ooren zijn lang, met dikke lobben, haar kin onmerkbaar klein, haar wangen teêr als bloemebladen. Het haar is opgemaakt in een wrong, hoog op het hoofd, zoo fijn dat ieder haartje apart glanst als een straaltje licht; het wordt opgehouden door een langen naald, en rust van voren op een kroontje met paarlen. In het voorhoofd schittert de zieleparel—She Li Tsz’—die in de intense meditatie is omhoog gerezen, en daar straalt van zuiver goddelijk licht; op haar vlakke, spiegelreine borst schittert het kruis Svastika in een krans van paarlen.

Des te wonderlijker is deze gevoelige, pure vrouwenfiguur in een land als China, omdat de [23]meeste taoïstische6 goden, die gelijk met de boeddhistische aangebeden worden, en waaronder de god van den Oorlog—Kouan Ti—wel de voornaamste is, in ’t geheel geen sereene figuren zijn, maar woeste, bijna wanstaltige gedaanten, met grimmig, wild gezicht, een langen baard en dreigende oogen. De vier groote wachters, die aan den ingang van iederen tempel staan, zijn kolossale, afschrikwekkende beelden, grijnzend, en onheilspellend van gebaar. Maar deze zijn dan ook uitvindingen van den lateren tijd en niet meer, zooals Shakyamuni zelf zeide, simpele symbolen van een idee. Een boeddhabeeld is oorspronkelijk de plastiek van de essentieele leer. In de immens rustige trekken van het gelaat is de geheele leer gegeven van de verreining der ziel en de bevrijding der hartstochten, en den stil-starenden blik der half-toeë oogen ziet de aandachtig geloovige gericht naar de verre horizonnen van het eindeloos Nirvana. In de kuische [24]neêrdaling van een arm en de uitgestrekte hand, met de palm naar buiten, is in zéér simpele lijnen uitgedrukt het medelijden, de chariteit voor de menschheid, in het sublieme gebaar van een opgeheven hand, met drie vingers óp en de punten van duim en wijsvinger samen, is eene geheele prediking van de beste dingen der leer duidelijk te voelen. De boeddhistische beelden waren oorspronkelijk volstrekt geen afgoden, maar zuivere symbolen, symbolistische plastiek van de abstracte, hoogste realiteit.—Zij waren dan ook kunst, in den hoogsten zin van het woord, want alle kunst was oorspronkelijk symbool, en werd gemaakt van adoratie voor het goddelijke.

Men is zoo algemeen gewoon, van oude boeddhistische beelden te spreken als van afgoden, of wel van curiositeiten, of bibelots. Maar na veel—o zoo genotvol—zien van zulke beelden heb ik heel duidelijk in mij gevoeld, dat zij een beteren naam verdienen, want zij zijn echte, zuivere kunst. Zij zijn gemaakt door kunstenaars,—simpele menschen, van eigen grootheid onbewust; iedere omtrek, ieder lijntje, ieder vormpje is geboren uit adoratie, en zij zijn onsterfelijk als de beste oud-egyptische beelden en de reinste creaties der primitieven.—Zij zijn op de uiterste grens van [25]geest en stof, en geven in stof zichtbaar weêr de onstoffelijke en onzichtbare idee van de goddelijke ziel. Zoo als het sereene, eindeloos kalme gelaat van een oud boeddhabeeld moet wel het gezicht zijn van den uítgeleden, verreinden asceet, als zijn ziel, opzwevende in het eeuwig Nirvana, nog éven den afglans van haar licht scheen op het in ’t stof achtergelaten lichaam. Het aandachtig zien naar zulke wonderen van religieuze kunst als oude boeddhabeelden van brons of porselein leert veel meer van het boeddhisme dan het lezen van vele soetra’s. Want het onzichtbare ziet u hier aan, met stil-starende oogen, en de materielooze ziel schijnt voor u op in deze simpele figuur van een tot een gebed van strenge lijnen en aetherische vormen geworden lichaam.

En dit heeft deze kunst voor boven die der afbeelding van den Christus, dat zij niet geeft het lijden, maar het hoogste geluk, niet de bloedende pijn, maar de verlossing, niet den kruisdood, maar de opstanding, het suprême moment, als de bevrijde ziel wègdroomt in het eindelooze.

Eigenaardig is het feit, dat, volgens een chineesch [26]werk uit de zeventiende eeuw, waaruit ik een en ander zal overnemen, Kwan Yin voornamelijk zich op aarde geïncarneerd heeft om het vrouwelijk deel der menschheid te komen verlossen, dat slechter was dan het mannelijke. Ik zal uit het curieuze werk: „De oorspronkelijke echte soetra van het overvoeren van Kwan Yin” een en ander van de oorspronkelijke legende van Kwan Yin aanhalen. Het is een wonderlijk boek, waarin de drie leeren, confucianisme, boeddhisme en taoïsme broederlijk naast elkaar voorkomen, en dat den lezer op voorname punten dikwijls in den steek laat, juist als het er op aankomt, maar zeer karakteristiek chineesche volksideeën over godsdienst weêrgeeft.7 Zij wordt er in voorgesteld, zwevende in het groote hemelpaleis Ta Lo, in allerhoogste zaligheid, gezeten in den lotus der acht kostbaarheden.

Zij was in eindeloos genieten. Haar oneindig [27]vér-ziend oog zag, hoe in het Oostelijk Land de menschen in begeerte waren naar wijn, schoonheid en schatten, zéér dwalende. In hun hart was opgesloten de lust naar roem en geld, en zij waren bevlekt van zonde. De groote Wet wentelt rond, en straft en beloont op duizenderlei wijzen. De menschen leven als beschonkenen, in een droom, en sterven. Hunne beenderen worden verstrooid, talloos als bergen. Het slechte straft zichzelf zonder einde. De Eerwaardige voelde, voor zij het zelf wist, een groot medelijden in haar liefdevol hart en sprak: „Vanaf het openen van den chaos tot op dezen dag heb ik de menschen geholpen, heb ik het Oostelijk Land hervormd, heb ik ze overgevoerd door vele gevaren, en ze tot bewustzijn gebracht. Thans, tegen het einde der Chow dynastie8, is het menschelijk hart in groote verwarring, vol doodslag en overspel. De hemel ziet het slechte van al deze levenden. Hoe dit zwarte principe te verdrijven en te versmelten, dat opwolkt in het ledig?

„Ik zie onder de mannen er wel, die weten en zich bewust zijn van de rede der drie Leeren9, [28]wien het goede helder is, en die uit hunnen Oorsprong putten. Maar helaas! de vrouwen is niet duidelijk de omwenteling der wet, en wát hun op de wereld verboden is. Zij zijn tot het uiterste gevallen. Als ik goed nadenk over de bitterheid van het stof der wereld is het een ding van medelijden en zuchten. Ik kan niet beter doen, dan op aarde neêrdalen in het lichaam van een meisje, om de ramp der vijf bevlekkingen te verdrijven, een’ anderen grondslag te leggen voor het nageslacht en te maken, dat ook vrouwen en meisjes het kwade weten, en over de zonden heenkomen. Zóo ontkomen zij ook aan de omwenteling des levens10 en wordt hun de straf van den bloedstroom der hellen bespaard. Dan kunnen zij den weg van de bewustwording bestijgen, en het opperste geluk genieten in de hoogere regionen. Dit zij mijn wensch.”

Toen deed zij de volgende bede aan Kin Mu, de Gouden Moeder van den Jaspis-Vijver,11 de eindelooze en eerwaardige, en zeide: [29]

„—Ik heb U slechts dit te zeggen, dat ik heden de tallooze menschen op aarde in verleiding en dwaling zie. Dit moet ophouden, en zij moeten op het goede Pad komen; zij moeten weten, hoe zich te bekeeren, hoe uit de poorten van leven en dood te treden, en uit de bittere zee. Dit werk moet ik volbrengen.”

Kin Mu zeide: „De menschen op aarde zijn verdwaald van hunnen Oorsprong.12 Zij beleedigen de drie Kostbaarheden.13

„Zij slaan de priesters, schelden op de leer, en verguizen de wetten der boeddha’s. Hun is het zoet, zoo diep te vallen. Het is een karrewei, ze te vermanen en te bekeeren.”—

Maar Ts’z’ Fang14 smeekte schreiende:

„Genadevolle, gouden Moeder, open wijd uwe [30]eindelooze liefde. Sta mij toe, op de aarde neder te dalen! Ik zal de harten der menschen volmaken. Ik zal zwoegen om ze te vermanen, totdat zij vanzelf terugkeeren en veranderen.”

Toen sprak de Gouden Moeder. „Als gij dan absoluut wilt nederdalen in het stof en de misère der tijden, dan is dat nú niet meer dezelfde zaak als vroeger. Gij zult heel precies op uw hart moeten passen om niet (zelf) in de zee der bitterheden15 te vallen en uw vroegere Karma niet te bederven. Grif dít met zorg in uw hart! Later zal ik Jên Teng16 bevelen om u het rechte Pad te wijzen, opdat gij weer tot het Licht kunt terugkeeren.”

Toen boog de Eerwaardige diep het hoofd en dankte voor die eindelooze liefde.

Het viel haar hard, de hemelsche regionen van licht en rust te verlaten, maar zij voelde een zoo groot medelijden, dat zij meer en meer neeg naar het leed der menschen. Toen besloot zij zich te incarneeren als een koningsdochter. Over het rijk [31]Hing Lim17 regeerde toen koning Miao Tsjoang met zijne vrouw Peh Ya, die hem twee dochters had gebaard, Miao Yuen en Miao Yin.18—Op zekeren nacht zag de koningin in een’ droom een groot Licht tot haar nederdalen, en haar schoot had ontvangen.

Licht en duisternis gaan voorbij, snel als pijlen, dagen en maanden wikkelen af als een weefgetouw, en weldra was de onbevlekte dracht voldragen, en baarde de koningin een prinses.

Zij werd genoemd Miao Sjen, de Schoone Deugd. Vanaf den nacht, dat de koningin ontvangen had, kreeg zij een afschuw van vleesch en onreine planten.19 En van jongsaf aan dronk de prinses geen melk van vrouwen of moederdieren, die zulke planten gegeten hadden. Miao Sjen groeide op tot vijftien, zestien jaar, en had haren Oorsprong rein gehouden. Haar hart was vol heiligen geest als dat van géén ander. Wat ze ook voor boeken las, zij wist den inhoud uit haar hoofd als zij ze eens gelezen had. [32]

Op zekeren dag zeide koning Tsjoang tot zijne vrouw: „Miao Yin en Miao Yuen hebben nu reeds een’ echtgenoot gekozen. Miao Sjen is nu zestien jaar, en moet dus den gelukkigen huwelijksdag gaan bepalen. Zij moet de huwelijkstrappen20 laten gereedmaken om een’ man te kiezen, op wien zij haar geheele leven kan steunen.” De bruidsmeisjes gingen nu Miao Sjen roepen, en haar vader zeide haar, wat hij van haar wenschte.

Maar de prinses antwoordde—in verzen—met de volgende woorden: „Het is heel moeilijk voor mij, de liefde te beloonen, die U mij tien maanden onder het hart deed dragen. Drie jaren hebt gij mij vol toewijding gezoogd en gevoed. Gij hebt mij handel en wandel geleerd. Een voor een hebt gij mij de drie gehoorzaamheden21 en de vier goede eigenschappen22 onderwezen. Ik heb gezien, dat deze roode aarde van het stof [33]slecht en valsch is. De menschen behooren als onderdanen getrouw, als kind ouderlievend te zijn. Maar dag aan dag gaan voorbij dat zij zich bevlekken. Ik geloof dat alles op aarde in stukken ligt gebroken. Ik wil geen echtgenoot kiezen. Ik wil mijn ziel verreinen, mijn Karma verzorgen, en uit de zee der ellenden ontkomen.”

Koning Tsjoang keek vreemd op toen hij zijne dochter zoo hoorde spreken en antwoordde:

„Gij moogt niet zoo duister denken. Alle menschen moeten zich vlijtig toeleggen op het in stand houden der vijf betrekkingen.23 Hoe zouden zij dan tegelijk vegetarisme en zieleverreining kunnen betrachten?”

Maar Miao Sjen sprak weder: „Wat gij daar zegt gaat niet boven de vulgaire leer der gewone menschen. Ik ben zuchtende, dat alles op aarde een chaos is geworden. De Oorsprong der menschen was goed, maar weinig zijn de reingeblevenen, de helderen. De menschen begeeren wijn, en vrouwen, [34]en rijkdom, en dwalen af van hunnen Oorsprong. Om der wille van mond en maag slachten zij levende beesten. Hoe kunnen zij dan het goede van den hemel bewaren? Bedenk toch, dat gij in uw vroeger leven goede daden hebt opgestapeld24; ga dit nu niet weer bederven! Vrees toch, dat eenmaal het geluk vergaat, en gij Jen Kiün zult zien.25 De hooge spiegel van het kwaad zal al uwe slechte daden in een oogwenk weêrspiegelen. Is uw gedrag goed, dan zult gij volgens het goede beloond worden. Zijn uwe daden slecht dan wordt gij volgens het slechte gestraft.

„Ik wil geen echtgenoot kiezen, maar mij toeleggen op het verreinen mijner ziel. Honderd jaren levens zijn als de droom van een oogenblik. Als ik mij niet ga verreinen zal ik weêr in de omwenteling des levens vervallen.—Mijne ouders, die oorspronkelijk vol liefde en genade zijt, doet nu uw kind geen droefenis aan! Van oudsher werden diegenen boeddha’s of geesten, die van een gewoon mensch af een heilige leerden worden.” [35]

Maar koning Tsjoang wilde er nìets van weten, en schold haar uit met verachtelijke namen. Hij beval haar, alle vorstelijke gewaden, die zij aanhad, uit te trekken, en alleen één stuk goed aan te houden om het lijf te bedekken. Hij verlaagde haar tot een dienstmaagd, die in den bloementuin water moest dragen en de bloemen verzorgen.—De prinses weende zeer, maar deed hare gewaden uit, en ging gehoorzaam naar den tuin.

„Helaas!” roept de schrijver van het verhaal naïef uit, „oorspronkelijk was zij het lichaam der edelsteenen bladen,26 hoe kan die nu water dragen en tuinwerk doen?”

En nu volgt de geschiedenis van lijden, en hoe zij in de smart juist hare ziel louterde en rein maakte van alle aardsche verlangens. Hoe zij in den tuin met gekruiste beenen zat, in intenze meditatie. Hoe de bloemen bloeiden als nooit te voren, doordat geesten het zware werk voor haar deden. Hoe de boeddha Jên Teng haar kwam beproeven in de gedaante van een’ priester, maar ziende, dat zij niet wankelde, haar de esoterische leer onthulde. Hoe hare zusters haar kwamen vermanen, maar door hare prediking werden bekeerd. [36]Hoe haar vader, in groote woede over hare hardnekkigheid, haar verbande naar het klooster de Witte Musch, maar hoe zij daar juist een welkom thuis vond, en een’ ouden wijze ontmoette, met wien zij diepzinnige gesprekken over de leer hield; hoe zij tot het bewustzijn kwam, dat ééne ziel het ál doordrong, en alles weer tot dat principe terugkeerde (want de Ouden zeggen, dat tienduizend dingen allen één zelfde ding zijn (van oorsprong)), en de diepe beteekenis begreep van die twee simpele karakters die boven tempeldeuren staan: „Wu Ngo,” Niet-Ik, géén-Ik, die zinspelen op de algeheele overgave en vernietiging van de Ikheid en absorptie in het universeel Nirvana. De oude wijze, dien zij in het klooster ontmoette, zat in een donkere kamer, en toen zij hem vroeg, waarom het zoo weinig licht was, antwoordde hij: „doe nu nog deze twee bewegelijke, klepperende deuren dicht en sluit het buitenlicht geheel af. Dan zal het eerst recht een groot Licht worden.” Zoo leerde hij haar de meditatie met gesloten oogen, de verwerping van het daglicht van buiten, en den eindeloozen glans van het zielelicht van binnen.—

Koning Tsjoang, in woede ontbrand door den sterken wil van zijne dochter, en verontwaardigd, [37]toen kwade geesten hem berichtten, dat Miao Sjen met den ouden wijze in ongeoorloofde betrekking stond, stuurde een leger soldaten uit, die het klooster met de vijfhonderd bewoners verbrandden. Maar Miao Sjen, in de Zaal der drie Reinheden op een kostbaren zetel gezeten, bleef ongedeerd. Toen liet de koning haar naar het schavot brengen, en beval zijn veldheer Kin Chao, de Gouden Klauw, haar te onthoofden. Maar de boeddha Kin Mu, in de hooge regionen, zond hare dienaren Kin Tong, het Gouden Jongetje, en Yü Nü, het Edelsteenen Meisje27 met tal van geesten om haar te beschermen. De veldheer sloeg eigenhandig naar het hoofd der prinses, maar de geesten hielden de Diamanten Bijl28 beschermend boven haar, en het beulszwaard viel in stukken. Koning Tsjoang, dit niet begrijpende, verdacht zijn’ generaal van ontrouw, en liet hem onthoofden. Toen Miao Sjen zag, dat een ander moest [38]boeten omdat de hemel haar beschermde, smeekte zij de geesten, haar niet meer te helpen, en haar te laten sterven. Zij sprak eene prediking uit, die zoo heilig was, dat zij door den hemelkoning in een groot boek werd opgeteekend, en zeide: „Er is een tijd van leven en een tijd van sterven. Ik heb het schijnbare (leven) geleend om het ware te verkrijgen. Het scherpe zwaard kan moeilijk mijn echte Zijn kwetsen.”

De tweede beul kwam met een rood koord, en nu liet zij zich gewillig worgen. Een donderslag weerklonk door de hemelen. Zij gilde en was gestikt. Maar haar ziel, haar eigenlijke Oorsprong, zweefde door de poorten der duisternis naar de Eindeloosheid des Lichts. En lachend zeide de prinses: „Géén vorm hebben is nu eigenlijk eerst recht een vorm hebben, en nú krijg ik mijn ware Gedaante te zien. Nu het lichaam der hartstochten door het roode koord geworgd is, komt het eindelooze licht te voorschijn.” Toen hief zij de handen op en aanschouwde de onsterfelijke boeddha’s, in den gouden lotus, van aangezicht. Maar hare taak was nog niet volbracht. De Gouden Moeder beval haar, een tocht te maken door de tien hellegebieden der onderwereld. De geest Hwang Lung, De Gele Draak, en de beide geestenkinderen, [39]het Gouden Jongetje en het Edelsteenen Meisje, vergezelden haar.

In de hellen zag zij de tallooze zondaren in groote ellende, boetende met afschuwelijke pijnen voor evenveel zonden als zij nu straffen ontvingen. Het was een geheele wereld van knarsetandende slachtoffers; het bloed stroomde in rivieren, en de lucht weerklonk van kermen en schreien. Hun lijden was onverbiddelijk bepaald door hun eigen Karma, en na geleden straf werden de uitgepijnigde zielen weer door de omwenteling van een rad in het leven teruggewenteld, om òf als mensch òf als dier geïncarneerd te worden, en nieuwe ellende te lijden. Maar—treffend en zéér bizonder, die witte, teêre meisjesfiguur, hier zachtschrijdende door de rotsharde onverbiddelijkheid van het idee van Karma—Miao Sjen vouwde de handen saam, en sprak in intenze extaze van liefde eene prediking met zulke geestvolle, diviene woorden, dat door één wonder al de hellen werden verlicht van het goddelijk licht, wolken van gouden lotusbloemen vielen neer, en de verloste zielen, gepurifieerd door de verreining van haar goddelijk Woord, zweefden óp in volmaakt zuiveren staat, vér boven de omwenteling des levens, en droomden het eindeloos Nirvana binnen. [40]

Toen zij haren tocht volbracht had, daalde Miao Sjen weder naar de aarde neder, waar haar lichaam door een geesten-tijger naar het heilig Cypressenwoud29 was gebracht, zoodat het niet vergaan kon. Zij ontwaakte als uit een droom, in haar oude lichaam. Maar de Gele Draak en de geestenkinderen kwamen haar in menschengedaante weêr te hulp, en geleidden haar naar een oud klooster op den berg Hiang Shan30. Koning Tsjoang was door den hoogsten hemelkoning gestraft met even-zooveel booze zweren als hij menschen in het klooster de Witte Musch had doen verbranden. Een oude priester zeide hem, dat alleen een poeder, gemaakt uit de linkerhand en het linkeroog van een zijner kinderen, hem kon redden. Zijne twee dochters wilden zich niet opofferen, en hij zou onder de vreeselijkste pijnen gestorven zijn, als Miao Sjen niet van zijne ziekte had gehoord. Zij had vóor dien tijd al eens haar lichaam aan een hongerigen tijger aangeboden31, om diens leven te redden, en het was een heel kleine opoffering voor haar, haar linkeroog en [41]linkerhand te geven voor haar vader. En hierin ligt, geloof ik, een van de oorzaken van de populariteit van Kwan Yin. De Hiao toch, de liefde voor de ouders, is de voornaamste hoofddeugd van de chineezen, door Confucius overal verheven, en hier doet een Boeddha een allerschoonste daad van Hiao, door zichzelf te verminken, om haren vader te redden. Toen linkerhand en oog niet genoeg waren gaf zij ook nog de rechter.

Door deze daad van liefde werd de zonde van den koning geboet, en kwam hij tot inkeer. Al de leden der koninklijke familie legden zich ten laatste op verreining der ziel toe, en werden boeddha’s. Door de Hiao van het kind konden dus de ouders en zusters de onsterfelijkheid verkrijgen.

Dit is wel het mooiste in de anders zoo sombere leer van het boeddhisme, dat aan de liefde, van een mensch uitgaande, zulk een intenze kracht wordt toegekend, dat zij invloed heeft op het Karma van andere menschen, ja, het kwaad van duizenden zondaren kan neutraliseeren, en die alzoo bevrijde zielen op haren adem mede kan voeren naar Nirvana.32 Zóó gaat van Kwan Yin een [42]emanatie uit van liefde, die zacht neêrdroomt op het woelende noodlot der menschen als sereen maanlicht op een wild-stormende zee, dat de golven eindelijk tot eene vlakke, rustige strooming effent.

En een van de eerbiedwaardigste figuren in de godsdiensten van alle tijden is stellig wel deze Kwan Yin, die de eindelooze zaligheid van Nirvana had kunnen bereiken, maar geen eeuwigheid van geluk wilde, zoolang de wereld nog in zonde en droefheid was, en een heiligen eed zwoer, niet te zullen rusten, zoolang nog één menschelijke ziel verloren moest achterblijven.33

Haar ijver in het heilige reddingswerk is wonderbaarlijk, en rust nooit. Eeuwiglijk werkt de liefde, die zij uitstraalt, op de zonden der wereld. Alle menschen zijn kinderen van deze blanke moeder van genade, die, in de hemelen troonend op eene witte wolk, zich zacht-neigend voorover buigt om te luisteren naar der zondaren gebed. Zij wordt aangeroepen als „Ta Ts’z’ Ta Pei”: „De groote [44]Genade, het Groote Medelijden. Zij is „de Oceaan van Mededoogen”, de „Beschermer der Wereld”, de „Verlosser van Vrees”.

Kwan Yin, zwevende in de wolken, met haar dienaren Kin Tong en Yü Nü.

De plaats, waar zij, na haren tocht door de hellen, negen jaren woonde in gepeinzen, is de bedevaartplaats voor millioenen uit China, Thibet en Japan. Het is het eiland Phu-Tho, in den Chusan-archipel.34 Hier was vroeger de berg van wierook, geheel wit, hier was het gras wit, de hooge bamboebosschen wit, en was de zee wit van de schitterende blankheid van Kwan Yin, die daar troonde in haar wit gewaad.

De uitingen van vereering aan Kwan Yin zijn naïef en simpel als die van de westersche vrouw uit het volk voor haar Mariabeeld. Het Kwan Yinbeeld wordt opgetooid en versierd als een lievelingskind; het krijgt een mooi zijden baadje, en een hoed met pluimen en blinkende paarlen. Kleine kinderen dragen een klein Kwan Yinbeeldje van goud of koper op het hoofd, en loopen met vlaggetjes, waarop haar roem staat geschreven.

Op de drie groote feestdagen van Kwan Yin, op den 19^en van de tweede, zesde en negende chineesche maand: den dag van hare geboorte [45]als Miao Sjen, den dag, waarop zij werd geworgd, en den dag, waarop zij, na haren vader gered en hare geheele familie bekeerd te hebben, voor goed ten hemel steeg, worden de publieke offeranden en ceremonieën voor haar verricht, maar bovendien wijden voorál de vrouwen haar eenen dienst van elken dag. De mannen hebben niet zulk eene groote vereering voor Kwan Yin, en dienen liever de woeste goden van het taoïsme, met de dreigende gebaren en de bloeddorstige gezichten. En dit is juist eene bizondere teêrheid voor mij in de figuur van Kwan Yin, dat zij alleen door het vrouwelijke gevoel, dat altijd naïef en intuïtief is, wordt begrepen, en zij als ’t ware schijnt te breken voor minder gevoelige beschouwing. Al wat China mist aan essentiëel vrouwelijks, al wat de chineesche vrouw mist in hare omgeving, om haar onbegrepen gevoel aan te wijden, is gepersonifiëerd in die wonderreine vrouwenfiguur van Kwan Yin.

De mooiste tempel van Amoy, Nam Phu Tho, het zuidelijk Phu Tho, is voornamelijk aan den dienst van Kwan Yin gewijd.

Hoe dikwijls heb ik niet in dat bedehuis van Kwan Yin gezeten, dat zoo heerlijk aan den voet [46]van hooge rotsen is gelegen, met een vergezicht over groene rijstvelden, bergen en zee! Want de moderne tempels van Kwan Yin, als die van alle andere chineesche boeddha’s, zijn geen heilige monumenten van adoratie, geen paleizen van statie en majesteit zooals de Notre Dame of de S^te Gudule; zij zijn een veilig thuis, een toevluchtsoord, een rustplaats voor moede reizigers. Zij zijn als het huis van een moeder, waar de kinderen altijd veilig en welkom zijn, en waar zij kunnen spelen, eten en slapen. Zelfs beesten weigert men den toegang niet, en dikwijls ben ik te paard den geheelen tempel rond gereden, voor de oogen van de vier reusachtige wachters Kin Kang, zonder dat dit door de priesters bizonder vreemd werd gevonden. Er worden zelfs visschen, honden en runderen gevoed en verzorgd, uit medelijden. En toch doet dit familjaar-vertrouwelijke niets af tot de plechtigheid van de plaats. Want bij een chineeschen tempel is niet de tempel zelf een alleen-staand gebouw, dat ook in een straat of aan een gracht zou kunnen staan, maar het is vooral de omgeving, de kunst van Fung Shui35, [47]die haar waarde bepaalt. En ik weet dan nu ook de schoonheid van dien tempel onafscheidelijk van den somberen, majestueuzen rotsenmuur, die zich grijs-zwart achter hem verheft, van de groote, trotsche boeddhaboomen in de binnenplaats, van de wijde, blinkende rijstvelden, van de teêrgelijnde bergen in de verte, en vooral van het uitzicht op de groote, groote zee. Want een tempel, om een standplaats te hebben, die heilig genoeg is voor de woning van een Boeddha, moet altijd met het front gericht zijn naar de open zee, zooals een menschenziel uitziet in de eindeloosheid.

Eén middag zal ik nooit vergeten. Het was een donkere, sombere Novembernamiddag, tegen vijf uur. Zwarte wolken hingen dreigend om de rotsen, toen ik van een rit terugkeerde; en ziende, dat het gevaarlijk was, met den naderenden storm, in een sampan de zee over te steken naar mijn eiland, zocht ik een schuilplaats in den tempel.

Het was duister in het derde paviljoen, waar het kolossale beeld troont van Kwan Yin. Het oude goud glom in het donker van een mystiek rooden glans. Groote schaduwen weifelden aan de wanden en in hoeken, en glimplekken beefden vreemd in het rond. Er was een vaag, somber licht om de boeddha.

Juist toen een ratelende donderslag door de [48]lucht weerklonk, sonoor voortdaverend over de bergen, kwam een grijze priester binnen, die voor het groote beeld bleef staan, en een monotoon gezang aanhief. Somtijds sloeg hij op een houten voorwerp, met doffen slag van gedempt geluid, of deed hij een kleine schel zilverig tinkelen. Hij stond onbewegelijk. Het gezang weêrklonk hol in het paviljoen, ál somberder en somberder. De regen kletterde neer, de donder sloeg met fatale slagen, de wind brulde om de deuren, en felle bliksemstralen lichtten blauwgeel weêr over het biddend-gebogen hoofd. Maar den priester bewoog het met geen enkel vreezen, en hij zag noch hoorde. Steeds klonk zijn somber gezang, een eentonig, plechtig zingen als van een ziel, die, in de diepste duisternissen verloren, om licht bidt en erbarmen.

De roerlooze priester, stil, als enkel een ziel, zingende zoo somber-droef gezang, het vreemd-lichtende beeld van Kwan Yin, zoo hoog-statig en sereen in het duister; de brullende storm, de daverende donder, het hel-bliksemende licht, het was als het diepe mysterie van het geheele boeddhisme gesymbolizeerd, de droef-verloren, maar rustig-biddende ziel, eindeloos kalm in den woedenden passiestorm van het leven.…

[49]

Geeft deze legende van Miao Sjen een verhaal van een der voornaamste incarnaties van Kwan Yin en van hare lotgevallen als mensch, er bestaan nog tallooze andere sprookjes en vertellingen over hare daden van liefde als boeddha.

Op de meeste platen, die Kwan Yin voorstellen, ziet men haar met een kindje aan elke zijde. De een is een jongetje, Shen Ts’ai, de ander een meisje Lung Nü. Om de beteekenis van deze twee dienaren te verklaren, moeten wij zoeken in het werk „See Yiü”: Zwerftochten in het Westen. Dit wonderlijke boek, dat niet in den ouden stijl der „Kings” maar in den verhalenden trant is geschreven, en dat eene verzameling van sprookjes is van eene zoo rijke en weelderige fantasie, dat alleen de Märchen van Grimm er mede kunnen vergeleken worden, en wel een van de allerpopulairste boeken is van de chineezen, bij oud en jong geliefd, en overal in theaters vertoond,—dit schijnbaar kinderlijke werk is van een veel diepere beteekenis, dan de meeste westersche lezers wel hebben vermoed. En de Kwan Yinfiguur speelt er een hoofdrol in.

De beroemde koning T’ai Tsung (627–649 n. C.) van de Thang dynastie, die door eene [50]onvoorzichtigheid zijn generaal Wei Ting gelegenheid had gegeven, Lung Wang, den Rivier-Draken-Koning, te dooden, en die deze schuld alleen volkomen kon boeten door een mysterieuzen „King” (soetra) te verkrijgen, die de macht had, de zielen uit de hellen te verlossen, liet een priester oproepen, die den moed had, dezen soetra in het onbekende Westen te gaan zoeken. Toen bood zich een priester aan, Saan Tsang geheeten, die op zich nam, het heilige boek te vinden. Deze priester stond onder de bescherming van Kwan Yin, die hem, met andere gaven, het kostbare, van goud schitterende gewaad Kia Sha deed geven, afkomstig van Shakyamuni.

Tevens gaf Kwan Yin hem vier dienaren mede. De voornaamste van deze was een reusachtige aap, Sun Wu K’ung geheeten, die indertijd van een adept de diepste geheimen der esoterische leer had geleerd, en de zwarte kunst verstond, van gedaante kon verwisselen, en een onoverwinlijk wapen had, een gouden pilaar, die hij van den drakenkoning had gekregen. Deze aap—die het menschelijk hart symboliseert—was oorspronkelijk door den hemel geboren uit een rots, en had zich trouw toegelegd op de verreining der ziel, [51]maar zijn apennatuur was altijd weer bovengekomen. Als hij de heiligste dingen hoorde kon hij niet nalaten, allerlei rare gezichten te trekken en de dolste grimassen te maken, en hij gebruikte zijn kunst alleen om er mede te pronken en grappen mede te vertoonen. Om van dezen lastigen apengeest af te komen had de opperste hemelgod Yü Ti hem in den hemel bij zich genomen, maar Sun Wu K’ung was er niet tevreden, omdat hij er geen groote rol speelde, totdat hem eindelijk werd opgedragen het veld der perzikken te bewaken. Daar deze de perzikken der onsterfelijkheid waren, was het een gewichtige taak; maar de aap, die altijd een aap bleef, eindigde met ze allen op te eten, omdat hij dol was op zoete perzikken. Toen leverde hij een groot gevecht met de hemelbewoners, die hem echter niet konden dooden, omdat de perzikken hem onsterfelijk hadden gemaakt. Ten laatste werd hij overwonnen door Shakyamuni, die hem op zijn hand zette en wegblies in een diepen afgrond, waar hij onder een rotsblok bleef gevangen. Zóo had hij daar al vijfhonderd jaar gelegen, zonder zich te kunnen verroeren, toen Kwan Yin—overal de reddende uit het noodlot, de vergeving van straf en het medelijden—hem kwam verlossen. Zij beloofde, [53]dat hij later weer in den Hemel zou mogen terugkeeren, op voorwaarde, dat hij zijn schuld zou uitwisschen door Saan Tsang te helpen als dienaar op zijnen tocht naar het Westen om de soetra te vinden, die de zielen kon verlossen en naar Nirvana overvoeren. Sun Wu K’ung beloofde zijn best te doen, maar voor alle zekerheid, omdat hij nu eenmaal een aap was, deed zij hem nog een ijzeren band om het hoofd, die hem pijn kon doen zoodra zij eenige tooverwoorden uitsprak. De tweede dienaar was oorspronkelijk een kind van den westelijken Zee-Draken-Koning36, die wegens zonden uit den hemel verbannen was, en in de lucht zwevende als booze geest, levende van roof, een ellendig leven leidde. Ook hij werd door de medelijdende Kwan Yin bevrijd, op voorwaarde, dat zij hem in een wit paard zou veranderen, om den priester Saan Tsang als rijdier te dienen. Een derde was Chu Puh Kiai, ook oorspronkelijk een verbannen hemelling, die tot straf in een varken was veranderd, en eveneens door Kwan Yin werd gered, als hij Saan Tsang wilde volgen. [54]De vierde was Sha Sang, een andere uitgedreven hemelling, die door Kwan Yin werd bekeerd.

De priester Saan Tsang en zijn witte paard.

Met deze vier dienaren trekt Saan Tsang naar het Westen, om de kostbare soetra te zoeken.

En nu volgt een wonderbaar verhaal van de lotgevallen dier vijf reizigers, van eene schitterende, maar wilde fantasie, die het boek tot een der meesterstukken van fictie in de wereldliteratuur maakt. Vóor de soetra wordt gevonden moet de priester door twee en zeventig gevaren gaan. Geheele legers van monsters, duivels en geesten staan hem in den weg, bergen van vuur, diepe afgronden, eindelooze zeeën moet hij over, om het boek te winnen, en de dood dreigt hem bij iedere schrede. Dit bonte verhaal van tooverbergen, wilde duivels en gevechten is echter geheel en al symboliek.37

Saan Tsang is niets anders dan de menschelijke „Sing”, de hemelsche oorsprong, die echter hulpeloos is, als het lichaam niet helpt. De aap, dat [55]zonderlinge beest, dat nooit zijn natuur verloochent, en altijd grimassen maakt, is het menschelijk hart. Het paard, dat, zonder teugel, in het wilde doordraaft, en altijd vooruit wil, is de menschelijke „i”, de begeerte. Het varken zijn de dingen van de buik, de maag en de ingewanden, altijd hongerig. En Sha Sang is het menschelijk geraamte, de beenderen, die het vleesch dragen.

Zonder zijne dienaren zou Saan Tsang er nooit gekomen zijn. Want hij is altijd maar lijdzaam en willoos, hij loopt blindelings in de gevaren, laat zich opsluiten, geeft zich over zonder ernstigen weerstand, uit gebrek aan energie. Maar de aap, dol en bewegelijk als hij is, slaat er bij de minste gelegenheid op los, gebruikt zijn esoterische geheimen om den vijand te bedriegen, verandert zich in duizenderlei gedaanten, en laat zich door niets uit het veld slaan. Ook de andere dienaren doen het hunne, al is het in ’t wild en zonder wijsheid.

En toch zouden ook de vier dappere dienaren gelijk met Saan Tsang op jammerlijke wijze zijn omgekomen, indien niet altijd op het suprême moment Kwan Yin, de godin der genade, die den armen priester bezorgd heeft gevolgd, en zelf het heilige boek voor hem gereed heeft, op hare witte wolk nederdaalde om hem te redden. [56]

Prachtig van teêrheid is de Kwan Yinfiguur in dit boek weêrgegeven. Als de strijd in de wildste verwarring is, en geheele zeeën en vuurbergen, door een boozen geest getooverd, de reizigers dreigen te verzwelgen, is één zacht gebaar van haar hand genoeg, om alles in een groote kalmte te doen verdwijnen, en de verschrikkelijke duivel wordt veranderd in een zacht, onschuldig kindje, dat in diepe adoratie de handen tot haar opvouwt. Kwan Yin alleen stelde Saan Tsang in staat, het heilige boek te vinden, dat de zielen de zaligheid van Nirvana kan doen verkrijgen.

Als Saan Tsang op het laatst het kostbare boek vindt is het niets dan schoon papier, onbeschreven; want karakters kunnen die opperste waarheid der esoterische leer niet uitdrukken. Na intenze meditatie, van zeven dagen en nachten lang, ál maar doorstarende op het papier, werd hem eindelijk die waarheid bewust van „de soetra zonder karakters”, die alleen de ziel; niet de oogen, kan lezen.

Een van de vele gevaren, die Saan Tsang moest overkomen, was een booze geest, het Vuur-Kind, Hwo Hai’Rh, die in een atmosfeer van vuur was gehuld, en stroomen vuur braakte. Deze booze demon nam den priester gevangen, en wilde hem [57]aan haar vader, een geestenkoning, als voedsel geven. De dappere Sun Wu K’ung liet zijn meester niet in den steek, maar viel zijn vijand aan met al de wapenen, waarover hij kon beschikken, den gouden pilaar, dien de drakenkoning hem gegeven had, en steeds zijne haren uittrekkende, die hij in evenveel krijgers kon doen veranderen. Maar de haren werden door het vuur geschroeid, en deerlijk gebrand moest de aap den strijd opgeven. Toen scheen Saan Tsang voor goed verloren, indien niet tijdig Kwan Yin ware neergedaald op hare wolk, en den demon had onderworpen. Door hare toovermacht veranderde de vuurduivel eensklaps in een klein jongetje, dat eerbiedig het hoofdje neeg, en de handjes biddend tot haar ophief. Van nu af aan kreeg de bekeerde duivel ook een anderen naam: „Shen Ts’ai”, Het Goede Talent, en volgde hij overal Kwan Yin als discipel. En dit nu is het biddende kindje, dat op zoovele platen en beelden ter linkerzijde van Kwan Yin staat.

Een der andere gevaren was een reusachtige visch, met den kop van een draak, die de gedaante van een schoone vrouw had aangenomen, en hem in haar paleis-grot op den bodem der zee had gelokt. Lí Yü Tsing, zoo was haar naam, liet een groot feest aanrichten, daar zij Saan Tsang [58]met allerlei feestelijkheden tot echtgenoot wilde nemen. De aap en het varken kwamen in allerijl te hulp, maar werden door hare tallooze legers van visschen, garnalen, krabben en kreeften verslagen en gevangen. Het varken werd bestemd om voor het gastmaal geslacht te worden, en de aap om met zijne grimassen de vroolijkheid onder de genoodigden te verhoogen. Het witte paard en Sha Sang zochten tevergeefs hunnen meester. Eindelijk, op het critieke oogenblik, verscheen Kwan Yin, en veranderde den visschengeest in een klein meisje, Lung Nü, het drakenmeisje, dat zich bekeerde, en haar voortaan overal volgde. En dit is het meisje, dat afgebeeld staat aan de rechterhand van Kwan Yin.38 De vogel, dien men ook veelal in afbeeldingen bij Kwan Yin ziet is volgens sommigen een reuzenvogel, die het keizer Jên Tsung39 van de Soung-dynastie deerlijk lastig maakte, door zich in zijn sprekend evenbeeld [59]te veranderen, en hem den troon te betwisten. Het geheele rijk geraakte daardoor in de grootste verwarring, en bloedige oorlogen braken uit tusschen de twee keizers. Ten laatste tooverde Kwan Yin een onmetelijke zee, waar zij met haar waaier den reuzenvogel in wegzwaaide. Zoo zwierf de vogel dagen en nachten boven de zee, tot eindelijk Kwan Yin in een berg veranderde, waar hij een toevlucht op zocht, en gevangen werd.

Volgens anderen was het een der vijanden van Saan Tsang, die hem gevangen nam en opsloot. Kwan Yin lokte dezen gevaarlijken vogel in een herberg, waar hij zooveel at, dat hij in slaap viel en weerloos werd. Hij braakte toen zelf de ketting uit, waaraan Kwan Yin hem gevangen hield. Sedert dien tijd bekeerde hij zich en bleef haar trouwe dienaar.

Moge men glimlachen bij al deze wonderlijke verhalen, er blijkt toch duidelijk uit, dat Kwan Yin wordt vereerd als de reddende uit den nood, de beheerscheres der booze geesten, de beschermheilige, die den priester het heilige boek deed vinden, dat millioenen zielen uit de hellen kon [60]verlossen. Zij is niet alleen de beschermster, maar zelfs de Voorzienigheid, in de gedaante van eene vrouw in wit gewaad. Nooit rust zij van haren arbeid zoolang nog één gevaar den priester dreigt, die het boek der onsterfelijkheid zoekt.

Talloos zijn de vele andere verhalen en legenden, omtrent Kwan Yin in omloop. Niet alleen als vrouw, ook als man incarneert zij zich, in de gedaante van een priester. Zij redt ter dood veroordeelden, door hun een soetra te leeren, die, op het schavot uitgesproken, het zwaard roerloos boven het bedreigde hoofd doet zweven.

Zij neemt duizenderlei gedaanten en vormen aan, om de menschen te helpen en de duivels der zonde te bestrijden. Zij wordt dan ook dikwijls afgebeeld met achttien en meer armen, die zij allen tegelijk aanwendt om de booze geesten te vernietigen.

Deze beelden met achttien armen hebben vanzelf niet het sereene en rustige van de andere, maar kunnen toch zeer indrukwekkend zijn. Iedere hand houdt een voorwerp vast, de rechter boven het hoofd verticaal uitgestrekt een zon, de linker een maan, de andere een zwaard, een soetra, een bel, een snoer paarlen, een rad, een bal, een vaas, een discus, een perzik, een koord, enz., allen [61]attributen, waarmede zij, volgens de chineezen, mirakelen kan doen. Boven het hoofd van dit beeld, met twee armen opgehouden, zweeft meestal nog een klein boeddhakindje, dat haar bevrijde ziel voorstelt.

En als eene moeder zorgt voor de lafenis van hare kinderen, zorgt zij voor de lafenis der aarde. Zij is de regengeefster, die aandrijft op witte wolken boven het smachtende, heete land.

„Fu Tsu lai”: „de Oermoeder-Boeddha is gekomen,” is eene chineesche uitdrukking voor „de regen valt.”

Op de witte wolken, die boven de heete aarde aandrijven, rusten lucht de zachte voeten van Kwan Yin, en dra zal de zoete, lavende regen neerzegenen, die vruchtbaarheid geeft aan den grond en verkoeling aan de smachtende menschen. De al dichter en dichter saâmdrijvende wolkenmassa’s zijn de wijd en wijd uitvallende plooien van haar gewaad.

Maar de Kwan Yinfiguur, hoe liefelijk en teêr wij haar ook voor ons op zien droomen uit soetra’s en legenden, in hare reinste openbaring is zij [62]alleen gegeven in de kunst, vooral in die der beelden, houten, bronzen, porseleinen.

Toen in de laatste eeuw, door den invloed der europeanen, de chineesche kunst verbasterde en verzwakte, is ook de teêre opvatting van eene Kwan Yin bij de kunstenaars gebroken. De moderne beelden hebben het opperste moment van expressie verloren, en de goddelijkheid van het gelaat en de vormen is meer materialistisch geworden. De nieuwere tempelbeelden van Kwan Yin, met hunne schelle kleuren en veel te grove vormen, hebben het streng virginale verloren, dat in de oude is te zien. Het zelfde is te zeggen van de porseleinen en bronzen. Het is heel moeilijk, in China specimen van oude kunst te krijgen. Ik heb door geheel Canton gewandeld, zonder in één antiquairswinkel iets bizonder moois te zien, en de verlangende kooper zal zich bij zijne eerste bezoeken in chineesche winkels, waar ook, Canton, Hongkong, Amoy, zeer teleurgesteld zien. Maar de chineesche antiquair heeft dan ook eene soort kuischheid, die verfijnd artistiek is. Als hij een heel mooi ding heeft zet hij het niet in zijn winkel, maar bewaart het als een schat in zijn achterkamer, in een donker hoekje. Hij moet eerst zijn klant kennen, zijn gezicht, zijn handen hebben gezien, [63]hoe die door beweging aangeven wat ze van een voorwerp voelen. Heeft hij de zekerheid, dat zijn klant het waard is, dan neemt hij hem mede naar binnen, zet zwijgend het kleinood op tafel, en laat het hem zien. Daarna bergt hij het zorgvuldig weg, schenkt een kopje thee in, en spreekt er in ’t geheel niet meer over. Hij heeft al aan zijn oogen, zijn mond, zijn geheele houding gezien, wat hij gevoeld heeft. Het koopen komt dan eerst veel later. Als hij aan hem gezien heeft, dat hij het niet begreep, begint hij er ook nooit weer over.

Toch zijn zulke oude voorwerpen in de havensteden zeldzaam. Maar de kunst om ze te krijgen is niet zoo heel moeilijk, want men behoeft slechts agenten te hebben, arme chineezen, die de kans schoon zien iets te verdienen, en wien gij vooruit reisgeld geeft.

Deze maken lange dagreizen in het binnenland, zoeken niet bij antiquairs alleen, maar vooral bij deftige, arm geworden families, die licht nog een oud stuk uit den goeden tijd hebben bewaard, en, zelf eigenlijk de waarde niet kennende, het voor een spotprijs verkoopen. En er is in het binnenland van China nog véél meer, dan men wel zou vermoeden. [64]

Wat de antiquairswinkels zoo gewoonlijk uitstallen is alles modern, imitatie bronzen wierookvaten met het valsche merk Süan Tih,40 goedkoope vazen uit Kang Sai, en moderne beeldjes uit Tik Hoa.

Het zien en voelen van chineesche Kwan Yinbeelden gaat niet inééns, en voor velen lijken zij op het eerste gezicht te vreemd om mooi te zijn. Het lange, ellipsvormige gezicht is dat van géén chineesche vrouw, de schuin opwaarts welvende oogen lijken onnatuurlijk, de lange oorschelpen te ongewoon. Maar men moet eerst het idee van zich afzetten, in die beelden een natuurlijke gelijkenis van een gewone vrouw te zien. Men moet goed begrijpen, dat de kunstenaar in ’t geheel niet aan een vrouwenmodel is gebonden, en hij alle hulpmiddelen mag gebruiken, die de expressie van zijn beeld verhoogen. Als men maar dikwijls en aandachtig ziet, wordt zulk een gezicht meer en meer expressief, en eindelijk licht voor u op die klare zielevrede, die eindelooze kalmte, die [65]stille uitdrukking van goddelijkheid, die de kunstenaar met zijn beeld bedoelde. Meer dan ééne boeddhistische school leert, dat boeddha niets anders is dan de menschelijke ziel, 41 en zoo is een oud Kwan-Yinbeeld van een groot kunstenaar ook niets dan de afbeelding van de menschelijke ziel, in de gedaante van die vrouw. De ziel in materie weêr te geven lijkt wel onmogelijk, maar toch hebben de chineezen in deze den schijn zoo dicht mogelijk bij het reëele gebracht, en, wat in hout of brons nog zoo moeilijk gelukte, werd tot het hoogste opgevoerd in de kunst der porseleinen, waarin de materie in haar luchtigste, allereerste uiting is gegeven, broos en breekbaar als een droom.

Brons is een zooveel grovere materie dan porselein, maar brons is toch een wonderheerlijke stof geworden in die bewerking—van waar en door wien is mij onbekend gebleven—die het de zachte kleur geeft van het „Shih Seu” fabricaat. Een van de mooiste exemplaren van Shih [66]Seu brons, die ik gezien heb, is een stuk, voorstellende Kwan Yin op den berg Hiang Shan, afkomstig uit Suchau. Of het oud was, weet ik niet, de gave glans en de pure staat doen niet vermoeden dat het reeds eeuwen oud is, maar die kwestie van oud of modern, waar de verzamelaars zich zulk een gewetenszaak van maken, doet er al heel weinig toe af. Is het een feit, dat ik nog nooit veel even mooi modern porselein of brons heb gezien als het oude, toch is het zeer goed mogelijk dat dit eene stuk modern was.

Het stuk werd van den grond opgeheven door teêre, lage pootjes onder randen van kantfijn houtsnijwerk, en was omgeven door een glazen kast, met den achterwand van donkerblauwe zijde. Op een terras, van hetzelfde houtsnijwerk en ivoren pilaartjes, stond, uit bruinzwart, gesneden hout, een rots. Prachtig is het rotsige weêrgegeven, met dezelfde ruwe vormen als in de natuur, zonder gemaaktheid. Op de rots zit de bronzen Kwan Yin, een koraaltakje in het haar, een ivoren boek in de hand, een zilveren parel in het voorhoofd. Zij zit in eene houding, die aan de beelden van Ho Chao Tsung42 herinnert, met opgetrokken [67]rechterbeen, en het linker er onder gevouwen, in het boeddhagewaad Kia Sha.43 Het beeld is van een donker chocoladekleurig brons, van zachten glans. Het lijf is—als dat van bijna alle Kwan-Yinbeelden,—met rechterschouder en borst een weinig achterover gebogen, en de linker naar voren, zoodat het is, of zij zich onmerkbaar zacht nederbuigt, als luisterende naar gebeden, en neigende tot het leed der wereld. Dit gebaar is zoo vaag en zacht, dat het somtijds bijna niet te zien is, en dàn het beeld als ’t ware weer heel even beweegt. De randen van het dof-bruine Kia Sha gewaad zijn fijn bewerkt met zilveren lotussen, als geëtst in het brons. Overal waar de gewade-randen uitplooien schittert die ornamentatie van zilveren bloemen. Zoo is een band van zacht schitterend licht heengedroomd om het donkere beeld, dat het omgeeft met een mystieken glans. En, alsof dit nog niet genoeg ware om het te verheerlijken, droomt tot het beeld òp een zoete, heilige geur van wierook, daar de geheele rots uit wierookhout is gemaakt. Het fijne hoofd van de boeddha staat tegen een ranken, langen bamboetak, die zijn teêre, spitse bladen van zachtgroene [68]kleuren daarachter ontvouwt. Die fijne blaadjes staan zich heel stil te geven achter het wijze vrouwenhoofd.

Zoo zal ik haar nop dikwijls zien, die donkerbronzen Kwan Yin, die neigende, lief-luisterende, in die kuische, wijze kalmte van haar gewaad, zacht omschitterd van zilveren lotussen, in den droomerigen geur van de heilige wierook, met die teêre, spitse bamboeblaadjes achter het stille hoofd.…

Ook uit hout gesneden heb ik mooie beelden van Kwan Yin gezien. Een bizonder fraai exemplaar, in mijn bezit, is van zachtbruin reukhout, van zoeten geur. Het voetstukje alleen is van een zwarte reuklooze houtsoort, en is een zee met opslaande, krullende golven. Uit de zee rijst een welige groei van lotusbloemen, met teêre, gevoelige stengeltjes en half uitgekomen, half nog dichtgevouwen blaadjes. Een grootere bloem is ontloken, en naast deze twee knoppen. Alles zoo simpel natuurlijk, als levend, met de geheele zachtheid en rankheid van stengels en ontplooiende blâren [69]allereerst weêrgegeven in de harde materie. Boven de bloem en de knoppen spreidt een groot, fijn generfd blad zich wijd uit, om de Kwan Yin te dragen, een rank beeldje, van ruim een decimeter hoogte, met een gewaadje, zoo zacht en lucht als een bloem, keurig afgewerkte handjes, en een fijn, wijs gezichtje. En op het kleine hoofd de haartjes één voor één getrokken, een golving van teêre, evenwijdige lijntjes, òp in een wrong. Hoe teeder moet de hand zijn geweest, die met een miniatuur, scherp mesje zoo voorzichtigjes en gevoelig die vrouwenharen uitdroomde uit de materie! Die ranke stengels en bloemen, dat wuivende gewaadje, die fijne haren, die kleine, wijs predikende handjes, wat moet die artiest een lief, gevoelig mensch zijn geweest, en hoe rustig en doodkalm moet zoo iets gemaakt zijn, zonder de minste zenuwachtigheid, met welke stille, aandachtige, zacht-starende oogen moet hij zich heengebogen hebben over zijn werk!

Van de kleine beeldjes van de goedkoopste soort zijn die uit de stad Tik Hoa in de Hokkienprovincie wel de beste. Zij zijn niet van porselein, maar van steen. Ze zijn voor den ongeloofelijk lagen prijs—van vijf tot tien cents—verwonderlijk teêre dingen. Gevoelig van lijn, en blank van kleur, zonder hardheid. De meeste stellen [70]Kwan Yin voor schrijdende over de zee, die met opslaande golven is aangegeven. Het witte gewaadje omwuift haar luchtig, het in een wrong opgemaakte, met een speld vastgehouden haar is keurig gedaan, en onder de rok komt een klein voetje te voorschijn. Maar het mooiste van het beeldje zijn de handjes, die apart worden gemaakt, en uitgenomen kunnen worden, superbe, teêre handjes, met sierlijk spitse vingertjes, de rechter een parel vasthoudende, de ander wijzende met een gracieus gebaartje, alsof die puntige, fijne nagels de diepste mysterieën van de leer met een vlugge gratie van kalmte luchtig kwamen uitduiden. Op andere beeldjes zit zij in een lotus, een kindje in den arm dragende, in verschillende houdingen. De grootere geven haar op de rotsen van den berg Hiang Shan, naast haar Shen Ts’ai en Lung Nü en een kindje in den arm, met een vaasje bloemen en den vogel, neêrgestreken bij haren schouder.

Maar, hoe liefelijk en gracieus ook, en hoe adorabel naïef ook door den eenvoudigen werkman gedaan, deze moderne steenen beeldjes, die hoogstens charmante bruidjes zouden kunnen voorstellen, geven niet het hoog-sereene, immens genadige en streng-kuische van de Kwan Yinfiguur, [71]de voorstelling van het hoogste vrouwelijke, dat reinheid is en liefde.

Ik weet niet, wie de schepper is van de oude porseleinen beelden, wiens naam was Ho Chao Tsung, daar ik nooit de geschiedenis van zijn leven heb kunnen vinden, maar sedert ik zijne statige kunst heb gezien, zal ik hem evenmin kunnen vergeten als die groote kunstenaars van het Westen, wier werk niet van eene periode, maar van de eeuwen is.

Een Kwan Yinbeeld als van Ho Chao Tsung is méér dan eene afbeelding van een godenfiguur, het is een geheele filosofie, niet in hare wording en ontwikkeling, maar in haar opperste moment van weten, simpel grandioos als al het eindelooze. Ik kan mij niet voorstellen, dat iemand zulke beelden kon maken die onder zijn werk niet als een wijze en een heilige voelde. Want het gezicht van Ho Chao Tsung’s Kwan-Yinbeelden is geen menschengezicht meer, maar eene openbaring in dien schijnbaren vorm van diviene wereldwijsheid; het ziet met die droomende, half-geloken oogen in het eindelooze; het is zoo roerloos en zacht van den vrede van den puren god-mensch; het is de goddelijke ziel, die er in schijnt en het verheerlijkt tot een revelatie. [72]

De mooiste Ho Chao Tsung, die ik bezit, is een beeld van ongeveer vier decimeter hoogte,44 van een wit porselein, met een lichtblauwe tint, als wel eens op melk ligt. Zij is in zittende houding, niet, zooals bij de meeste andere beelden, met gekruiste beenen, maar met het rechterbeen opgetrokken, en het linker er onder gevouwen. De beenen zijn niet te zien, evenmin de armen en handen, want haar enorme wijde, witte gewaad bedekt haar gansche lichaam, behalve het gezicht en de borst. Het gaat héél voorzichtig-zacht over de haren, zóo lucht, dat het niet drukt, maar als een dons is boven het hoofd, valt heel gevoelig langs hals en schouders, met diezelfde intenze teêrheid, waarmede op oude schilderijen der primitieven blanke sluieren droomen langs fijne maagdeslapen, gaat in weinige, statige lijnen langs rug en borst, en valt dan wijd uit om heupen en beenen in een triomf van vrome, wijze plooien. Die bizonder teêre en toch strenge gewadeplooien zijn een apart kenmerk voor een Ho Chao Tsung. Géén ander kunstenaar heeft hem ooit overtroffen in het modelleeren van een gewaad en rijkheid van draperie. Zóo herkende ik later een ander [73]beeld, voorstellende den heiligen priester Tat Mo Tsu Su dadelijk als een Ho Chao Tsung, voor ik zijn merk gezien had, enkel aan de sublieme staatsie, waarmede hij zijn gewaad optilt op beide armen, en dán in een glorie van groote plooien wijd om zich uit laat vallen, als golfde al zijne wijsheid daarmede van hem af. Het porselein, immers zelf zoo mooi glanzend wit van materie, is zoo fijn en gevoelig bewerkt, dat de illusie volkomen is van een echt vrouwenkleed in alle blank- en zachtheid. Al de ondulaties van die plooien zijn door de ziel van den kunstenaar gevormd, enkel zéér zuivere ziele-emotie kon ze zoo statig-streng en toch eindeloos liefelijk doen opgolven, en uitwijken, en weêr neêrdroomen, dat het gewaad van transparant porselein wordt als de ziel van den adoreerenden artiest, die om het lichaam van de godin heendroomt. En dan bij al dat strenge en wijze, dat van een oud, grijs man lijkt te komen, die kleine, innige liefheden, als het héél fijn bewerken van de haren, één voor één getrokken, en het plooien van een rozet op de borst, als gedaan door een meisjeshand en die diadeem van bloemen en pareltjes op het hoofd, en de fijn afgewerkte parelen, allen even rond, van het kruis op de borst. En,—om te [74]kussen van liefelijke gevoeligheid,—onder de plooien van het gewaad komt een gedeelte van een bloote voet te voorschijn, tot in de kleinste fijnheden gemodelleerd, en met gladde ronde nageltjes als bloemebladen, zooals een kindje wel heeft.

Wat moet het een geluk zijn, zooiets langzaam, langzaam aan gemaakt te hebben, het te hebben bewerkt met teêre, gevoelige handen, het voorzichtig aanrakend als ware het een droom, die elk oogenblik kon breken! En dan eindelijk de angst, als het weeke ding in het fornuis werd gezet, in de hitte van het vuur! Eén oogenblik boven het vereischte, en het werk van maanden barstte in stukken.45 Maar het geluk, als het gaaf uit de hitte kwam, en verkoelde, als het weeke glanzend en hard was geworden, en daar stond het beeld levend, onaantastbaar door de lucht en stof, en het zag den kunstenaar aan, zooals het uit zijn eigen ziel was geboren!

Beelden als de oude porseleinen van Ho Chao Tsung en anderen zijn niet om in daglicht te [75]zetten. Zij hebben eene aparte omgeving noodig van kleur. Daarom zet een chinees ze altijd in een nis. De nis is vierkant, met van achteren een fond van zijde,—bij Ho Chao Tsung doet mooi lichtroze—, de zijwanden half van hout, waarop weer dezelfde zijde, en de bovenhelft van glas, en van voren een raam van glas, zoo mogelijk de stijltjes besneden met lotussen, en aan weerskanten van boven een draak of een feniks. De nis rust niet op den bodem—wat te grof zou staan,—maar staat òf op een werk van uit hout gezaagde bloemen, fijn als kant, òf op gracieuze, kleine pootjes, die het met een teêr gebaartje lucht oplichten van den grond. Boven een mijner nissen staat met gouden karaktertjes „De wolk van liefde”, een eerenaam voor Kwan Yin, en hangen aan weerszijden tabletjes af met in gouden karakters: „De wijze Tathagata van het witte lotus terras” en „De In-zichzelf-bestaande van het schoone bamboebosch.” Daar voor de chineezen karakters heilige dingen zijn wordt de eerwaardigheid van zulk een beeld door dit opschrift nog verhoogd. En het zou heiligschennis zijn na te laten, op den 1^en en 15^en der chineesche maand, er wierookstokjes voor te branden. Het staat dan ook heel mooi, de teêre blauwe wierookwolkjes [76]te zien opdampen, langzaam rijzend, en droomend, voor het stille, glanzende beeld.

Uit de beelden van zulke kunstenaars is de Kwan Yinfiguur in hoogste uiting voelbaar, véél zuiverder dan uit al de legenden en dubieuze Soetra’s. Kwan Yin is dan ook geen hoogste ideaalfiguur voor mij geworden vóór ik die oude kunst had gezien. En ik weet nog zoo goed den tijd, en de straat, en de omgeving, toen ik voor het eerst dat sublieme vrouwenbeeld zag, alsof ik op dien dag de vrouw had gevonden, die ik liefhad. De smalle, donkere straat in de chineesche stad, armoedig en vuil, en het onaanzienlijke winkeltje, met het grove, grijnzende gezicht van den ouden sjacheraar die het voor mij had opgespoord. En daar, op die smerige toonbank, in die omgeving, zonder nis, was het blanke beeld, wonder glanzende. Dan het loven, en het bieden, en het groote, groote verlangen om het aan te vatten met heel zachte vingers, en weg te dragen, ver weg van deze misère, naar mijn vertrouwde kamer, bij mijn boeken en al mijn intieme dingen! En dit bijna religieuze verlangen, bang, bevend voor de slimme, ongevoelige tronie van den kwanselaar, wetend dat hij let op iederen trek van mijn gezicht, iedere trilling van mijne handen! En dan [77]het weggaan, met kloppend hart, bijna schreiend, omdat hij meer wil hebben dan ik met de grootste moeite kan missen. Dan een maand, in zenuwachtige spanning, zonder nieuws, tot eindelijk de antiquair zelf bij mij komt, om weer te beginnen met het ignobele gebied, en dan eindelijk accoord, en naar zijn winkel aan den overkant, waar ik het lang-verlangde krijg. En nu zie ik mij weer in mijn’ grooten draagstoel zitten, op de schouders gedragen van magere, naakte koelies, het beeld voorzichtig tusschen mijne knieën, zoo door den goudmist, die in winterschemeringen over de duistere, chineesche straten droomt, door de vreemde woeling van gele menschen heen, met overal geruisch en geschreeuw, en het bommen van gongs in de verte. En dan het uitstappen aan de kade, en haastig in den sampan, van Amoy terug naar het mooie eilandje Ku-Lang-Su, waar mijn huis staat.

Ik zie nog de zee, in het weifelend licht van den vallenden avond, zoo rustig en sereen. Ik zie nog de bergen van het vasteland, ten Westen, met hun roodgouden glans, waarlangs vage wolken droomen. Ik zie de hooge rotsen van het eiland, statig-stom oprijzend in de lucht. Ik zie de bergen in het Oosten zacht wegnevelen in grijzenden [78]mist, en vage, dofgouden zeiltjes wenkende en wuivende over het water, en het droevige, roode lichtje ergens, van een vuurtoren, en heel vér die wondere mysterieën van mijmerend licht en stervende lijnen aan de horizonnen der zee.

En o! hoe duidelijk zie ik het nog, zooals het nu voor mij staat, even helder, hoe ik het blanke, blanke beeld hield in mijne handen, hoe ik het aanstaarde en staarde, en voel ik hoe gelukkig ik was, dat ik dit lichte wezen had gered uit die duistere stad. En die bergen, die rotsen, die zee, die vage horizonnen, zij zullen altijd voor mij blijven, zooals ik ze zag op dien avond, toen ik haar met mij medenam naar mijn eigen huis, die lichte godin van liefde en genade, Kwan Yin.

Hebben de porseleinen van Ho Chao Tsung het statige van lijn en het bizonder prachtige der draperie, en geven zij in uitdrukking van gelaat de in het eindelooze verloren zaligheid van de ziel, als porseleinmaterie doen zij onder voor het wondere Peh Ting, waar ik met groote moeite één exemplaar van ben machtig geworden. Het stuk is „puh ts’ üen”: niet volmaakt, want van de achttien armen, die de Kwan Yin hierop oorspronkelijk [79]had, zijn er zestien verloren46, maar het is met zulk een minutieuze zorg gerepareerd, zooals alleen een chinees kan doen, dat de oningewijde er niets van ziet.47 Uit een wilde zee, met opkrullend schuim, rijst de rechte, gestyleerde stengel van een lotusbloem. De lotus opent zich wijd, met twee rijen fijne blaadjes, gescheiden door een krans paarlen. In dien blanken kelk zit de boeddha Kwan Yin, met over elkaar gekruiste beenen, de zolen naar boven. De beide handen zijn opgeheven en saamgevouwen, en op de toppen van de opgestoken wijsvingers bloeit een bloem van rood koraal, waar de starende blik der oogen op is gericht. Aan weerszijden van den stengel staat een figuur op een schubbigen, kronkelenden draak, met opengesperden muil, de een de boeddha Jên Ting, Miao Sjen’s beschermer, de ander Hwang [80]Lung, de Gele Draak, die haar door de hellen geleidde.

Dit beeldje is wel een van de grootste wonderen van kunst, gemaakt uit materie, die ik ooit heb gezien. Het is blank en transparant als een sneeuwwitte wolk, waarachter maanlicht schijnt. Het lijkt gekristalliseerd uit lichten aether en sterrenglans. Het heeft een zacht, puur schitterend licht, als scheen werkelijk door dat broze porselein die goddelijke ziel, die van Kwan Yin is. Het zit zoo lucht op de blanke bladen van den lotus als ware het enkel lichte schijn, zonder zwaarte, als maneglans op een lelie. In het doorzichtige porselein beeft héél even een vaag weifelend, teer rose licht, als op het moment, als het eerste morgenlicht zich zacht beweegt in den nacht.

De dunne armpjes lijken wel stengels van lotussen, zoo fijn, het gewaadje is om de knieën en langs de beenen geplooid met teêre vouwtjes, rein-wit, en lucht als golfjes licht.

Dit wondere beeldje heeft een eigen leven van mysterieuze essence; er schijnt door zijn pure vormen een licht als van maneschijn en sterrenglans, droomend door ijl-blanke wolken. Het is een sublieme benadering van materie tot zuiver zielelicht, het is op de grens van de verdrooming der [81]essence. Dit Peh Ting porselein is als van ziel gemaakt.48

Deze broze, teedere dingen zijn om te zetten in een stille, vertrouwde kamer, met zware gordijnen van zachte couleur, temperend het harde, schelle daglicht, waarin ze staan als vreemd en koud. Ze zijn om te zien ’s avonds, thuisgekomen, vrij van het leêge gepraat over menschen en zaken, moê van het zien in de wisselende bleekheid der altijd veranderende dingen. Geen hevig licht van gas of gele olie. Dáár staan de lotuslampen van zacht-blinkend tin, de wijze, stille bloemen, die haar groote, blanke bladen ontvouwen in kuische eerwaardigheid. Zij dragen de ballonnen van donkerrood en licht lilas, waarin de heilige kaarsen worden ontstoken.

En in dit reine bloemenlicht, in de nissen van roze en blauwe zijde, in dat zachte, vaag-droomende licht, schijnen de beelden óp in hun allerreinsten staat; hun innigste, pure leven, als dood [82]in den harden dag, schittert nú op in zuiveren zieleglans. In de bleeke realiteit van den dag doen zij hun leven niet zien, die teêre, kuische, als maagden, hun ziel ontbloeit alleen in het zachte licht van een schemerenden droom. Dán blinkt hun blanke lichaam van wonderen glans, en roerloos zijn ze, hun ziel van licht schijnende om hen heen, want hunne oogen zien de horizonnen van het eindelooze.… [83]

Ik was uitgenoodigd, de bruid te zien in het huis van Oei Cho Tsia, een der aanzienlijkste chineezen van Amoy.

En ik weet nog zoo goed, hoe toen alles gegaan is! De poort-deuren waren opengegaan, en ik stond op het binnenplein. Het is, of ik alles weer voor mij zie, nu ik er over schrijf.

Ik blijf stilstaan, daar buiten in het donker, stil van bewondering, in lichtgroeting. Ik zie in de openstaande ontvangzaal. Een lange, doorloopende hal, donker voor, en áchter schittering van licht, feest van licht, waar vreemde lampen [84]schijnen, en kuische kaarsvlammen, en wierook droomt. Duister vooraan, en áchter opbloeien van lichtrood, lappen van rood, vlaggen van vlammend rood, waarin fonkeling van goud en zijde, galakleur in staatsie van licht. En in dat verre licht beweeg van menschen, van lichtblauw en geelgroen en paarsch, zacht-gaande kleuren van feestgewaden, voornaam van weelde.—Als het beweeg in een kerk, gezien van verre.

Ik treed de deur binnen, en hef de handen saâmgevouwen op de borst, en dan weer neêr, ten groet. En een schaar rijkgekleede chineezen komt mij tegemoet, met evenwijdige nijging van lijven, en waardigen stap. Ik zeg op hoogen toon: „Kiong Hi! Kiong Hi!”2 en ik gebaar vreugde, en lichten wensch. De vader van den bruidegom zegt zijn beleefden dank, in statig-gestyleerde taal, waarin rijke woorden blinken. Hij draagt zacht, licht groen, bijna geel, om zijn voornaam lijf. Hij is de Heer van dit groote huis vol kleuren en licht, en de gouden karakters op de roode lappen en tabletten aan den wand roemen zijn deugd en zijn geluk. Breede lappen, van een superieur rood, schitterend van intenze kleur, met het goud in [85]overdadige luxe. Hij staat kalm en waardig in die glorie, uitstralend van de wanden.

Tegen den achtergrond van de zaal staat het familie-altaar, een wondere creatie van licht, paarsch-rood licht, helwit licht, en geel licht, rechte vlammen van kaarsen en blinkende glazen kappen. In de heilige lotuslampen met roodhoornen ballonnen, donkere wijngloeiing, vlamloos in bloemekelken. En uit teêre bundels wierookstokjes, éven opschietend, gaan mystieke vonken omhoog. Er waait een zachte geur van af, op stillen adem.

Ik wilde wel lang, lang zien in die lichten, maar de kleuren van menschen komen er telkens weer voor.

De Bruidegom.—Een deftige chinees, met een gezicht van veel studie, en zich zelf aanzienlijk en superieur weten. Kalm onder het plechtige feest, met de emotie verbloemd in voorname rust, en met eenvoudige gebaren bewegend ín zijn gewaad van weelde. Hij draagt een donkerbrons costuum, met wijde mouwen, en wijde broek, waarover op de borst een overgewaad, zonder armen, van lichtblauw. Zachte kleur van gebrocheerd zijde-satijn, een gala van lichte liefdekleur, met gestyleerde figuren. Een bloei van stijlvolle bloemen op zijn borst, wonder glanzend, met fijne [86]omtrekken, lichte buiging van lijn. Zij zijn zachte geheimen om zijn huwend lijf.

Ik buig diep, met den eerbied van handenheffing en daling. Dán zeg ik mijne gelukwenschen, met hoog-opgaande woorden, naar den roem van zijn huis, en de deugd zijner bruid.

Ik spreek moeilijk het zingende chineesch, want ik zie te veel den schijn van zijn wezen daar vóór mij. Ik zie naar den glanzenden bloei van bloemen over zijn hart.

Dán zie ik weer overal in ’t rond de groote lappen kleur, luid feestgejubel van rood, met de schittering van ’t rijke goud der karakters. De chineezen bewegen voor mijn oogen als stukken zacht-waaiende kleur, langzaam-wuivende stoet van blauw, paarsch, en geel, en het teêrvibreerend geuren van den wierook doet om mijn hoofd een droom gaan.

Ik gevoel mij onwillekeurig bewegen en gebaren, onbewust meêgevoerd in het doen der chineezen. Ik kom te zitten in een ebbenhouten zetel, rijk ingelegd met paarlemoer, ter linkerzijde van het altaar, en ik ruik een fijnen geur. Het is naast mij, op een laag tafeltje, een kopje thee, zacht wit porselein, met groene en roode figuren. De thee daarin is van het geel der bleeke bladeren in den herfst. [87]

En terwijl ik zonder weten gebruikelijke woorden spreek, kijk ik naar de altaar-tafel. De lichten branden zacht voor de ziele-tabletten der vaderen. Ik zie twee lampen als bloemen. Een ranke, zilveren stengel, lucht rijzend omhoog, uitbloeiend in een lotuskelk, met gestyleerde bladen. Zacht bolt uit den kelk een donkerroode bloem-ballon, waarin licht droomt. Donkere gloeiing als van heiligen wijn in transparanten kelk. Deze bloeme-lamp brandt vlamloos boven de tafel, teer gedragen door den luchten steel, op de rijke bladen van zilver. Aan het andere einde brandt een zelfde bloem tweeling-licht. En tusschen die twee lotus-lampen staan vazen met vreemde bloemen, van het donker goud-en-geel van bergen in zonneglans, en het purper van avondrood boven de zee. Zij zijn zachte mysterieën van bloem, wondere poëemen van kleur, een wijding in dezen hoogtijd. Daarachter staan rechte, roode kaarsen, met de fijne amandelvlam, die somtijds beeft. En in blinkende wierookvaten met sandelpoeder rijzen de dunne wierookstokjes, mystieke vonken dragend van donkerrood, die roerloos gloeien. Hier en daar dampt een wolkje rook op, in kuische golving, droomerig en stil … [88]

En de gewaden wuiven steeds vóór mij, wuiven blauw, wuiven zacht, zacht voor mijn oogen …

Vrouwen en meisjes zijn niet te zien. Die worden verborgen voor mannen-oogen, des te meer voor barbaren uit het Westen. Maar áchter het altaar, waar het ver doorloopt, wuift somtijds een gordijn weg, gaat ergens een deurtje open, even, hálf-open maar, en dán ópgekleur van rood vrouwengewaad, geschitter van oogen, gedempt lachen, en gerucht van fluisterende stemmen … Fonkeling van een steen in het donker, en geruisch als van armbanden, en schuivende snoeren koraal of jaspis …

Vaag en zacht is het verlangen, om die vrouwen te zien …

Nu word ik uitgenoodigd om naar de bruid te gaan. En een paar chineezen gaan mij vóor, op zachten stap van hun vilten zolen, mooie figuren zoo van achteren gezien, met de wijd-uitgolvende mouwen, rijk van val. De lange staarten, recht over den rug, ingevlochten met roode zijde, glanzende op hun gewaad.

Links van de groote voordeur een kleine kamer. Veel licht, en weer schittering van kleur en goud. [89]Ik krijg een lagen zetel, vóór in die kamer, en om mij heen blijven de chineezen staan. En ik zie het eerst een beeld, levensgroot, naast een tafeltje met licht en porselein, en daarachter wakende een oude, oude vrouw. Het beeld zóó schitterend, dat ik niets anders zie. Het is van rood en goud, van zóó intenzen glans, dat het licht van zich uitstraalt, als een ster.

Het is het beeld van een maagd. Het draagt een kostbaren, rooden mantel, wijd van armen, met rechten val van breede mouwen. Het hooge rood draagt een lichten bloei van goud. Een draak van goud, rijzende uit gouden golven, strevende omhoog boven een wilde zee, in een atmosfeer van gouden wolken, lekkend met opgesperden muil naar een zon van goud. De oogen zijn twee blauwe steenen, fonkelend van een vreemden gloed. En rijk er omheen blinken gouden bloemen, sterren en karakters, en schitterende fenixen vliegen op wijd gespreide wieken in het helle rood. Een creatie van goud en licht, met superbe lijnen, in heerlijk-statig bewegen. Het straalt een emanatie van goud naar alle zijden, rayonneerend uit het felle gala-rood.

Daaronder tintelt lichtgroen van wijde ondergewaden, rokken van fonkelend groen, met zachtroze [90]bloemen, en gouden vogels en vreemde dieren, een hert, een schildpad, een reiger, een vleermuis. Vage herinneringen gaan door mijn hoofd van geweten hebben waaróm die figuren, en welke symbolische beteekenis, maar niet meer weten, niet meer willen weten, veel te gelukkig van al dat goud, te blijde in de ontvangenis van al het licht. Mijn oogen bewegende meê met al die lijnen en contouren, vergaande in die wereld van goud. Lang, lang daarin turen. En dan opkijken, hooger aangetrokken door nóg meer glans. Een hoofdtooi van groote schittering. Het beeld heeft een hooge tiara, als een papale kroon zonder kruis, maar met vier hoog uitstekende fonkelstengels, dragende bladen, waarop gouden karakters. Op die kroon weer een rijke bloei van bloemen, waarboven zwevend luchte kapellen. Somtijds, op een lichten tocht-adem, trillen hun transparante vleugels. En aan weerszijden zware gouden sieraden, met rechte, laag neêrdalende franjes. Kuische neiging van gouden lijnen langs een hoofd, neerkomende met zegenend gebaar, als de luchtwortels van den heiligen boeddha-boom. En nu, nedergaande met de gouden lijnen, zie ik het hoofd, het hoofd van zacht-geel, van teêr blozerood omdroomd. Het neigt zacht, zacht naar beneê, in roerlooze rust. [91]

De oogen zijn geloken, hun kleur is niet te zien, door de lange, fijne wimpers der half-toeë oogleden, die ze kuisch bedekken. Daarboven gaan teêre wenkbrauwen vér omhoog, met een vaag gebaar, als de lijning van avondbergen in manedroom. De mond met een vastheid van wil in de uitdrukking, alsof hij in hoogste intensiteit zoo is geworden, en niet meer te spreken behoeft, zóó volmaakt.

Zoo staat het beeld, als een licht wezen van rood en goud, rijk van kleur en lijning, met het hoofd zacht gebogen, neigende met het gebaar van een eindeloos geluk, of een eindeloos leed, dat roerloos is in hoogste expressie. Het suprême leef-moment van een mensch, als de wisselende vorm een eeuwig ideaal wordt, éven opschitterend in den rusteloozen gang der verschijningen, zóó lichtte voor mij óp dit maagdelijk gezicht.…

Mijn oogen zijn nu moê van ’t zien, mijn oogen van het Westen, die zóó de kleur niet kenden, en het licht. En zij dwalen af. Een tafel met brandende lampen, en kaarsen, en wierook, en daarbij ook schotels met vruchten, gebak en wild. Vreemd, dit vertoon van spijzen, en onwillig ruik ik den geur van het gebraad. Maar weer mooi het gedempte licht van de lampen. [92]

Links zie ik een bed, een praalbed, ook van rood en goud, met rijke, opgeslagen gordijnen, vastgehouden met gouden banden, en bewerkt met glanzende borduursels. De stijlen van het bed zijn wonderen van houtsnijkunst, fijn uitgesneden, en van boven door een breede strook van dat cantillewerk verbonden. Het is een mêlée van menschen, en paarden en wagenen, ijlend door vlakten en dorpen, en vloten van jonken, in wild-golvende zee. En ik herken het, van dichtbij. De sprookjes, de sagen van de Saam Kok Tsi, dat heerlijke boek der chineesche middeneeuwen! Gezien op het tooneel van af de eerste jeugd, en eindelijk zoo één met den chinees, dat hij dat alles laat uitsnijden in zijn eigen slaapstede, als om er ’s nachts van te kunnen droomen!

Op de mat in het bed liggen fijne, dunne dekens van zachtroode zijde, streeling voor vermoeide leden. Want dit bed van gala is de heilige sponde van huwing.

En ik zie weer naar het beeld. Wat is het stil, zoo stil! Ik kijk aandachtig, aandachtig, met half-dichte oogen.… Zou het wel een beeld zijn?.… Totdat het zachtjes beweegt. De bloemen op de kroon trillen, onder adem van wind. Luchtjes wiegelen de kapellen.… [93]

Het beeld draagt een mandje op de handen, met gebaar als van offering. De oude vrouw steunt het onder de armen, bang of het zou vallen. Zacht, zacht beweegt het, op stillen stap van kleine, o! zoo kleine voeten. Het nadert mij, langzaam. Maar geen lid van het bovenlijf beweegt. Het gezicht blijft roerloos genegen, de oogen blijven laag geloken, en dezelfde wijding glanst over dat hoofd. Reine rust in den val der mouwen, in de lijning der gewadeplooien, die stil blijven van ongebroken boog. Zacht ruischen de gouden sieraden. Bloemen trillen op luchte wuiving. En de Bruid nadert mij zachtjes, waar ik eerbiedig ben gezeten. Maar het is een boeddhabeeld, dat roerloos schrijdt naar adoreerenden, de incarnatie van een hoog ziele-moment, op luchten adem zwevend van een mirakel.….

O ja, ik heb een klein geschenk medegebracht in rood papier, dat moet ik leggen in dat mandje, en buigen. En ik moet wat van de lekkernijen daarin van één vak overleggen in een ander, en zelf niets nemen. Dat is mij zoo geleerd. Gelukkig, dat ik er nog even om heb gedacht.…

De Bruid is vóór mij, en staat stille. Ik grijp voorzichtig in het mandje, verwissel de suikertjes, en leg er zachtjes mijn geschenk in neêr. Opstaande, [94]heb ik het hoofd gebogen, diep. En nu zie ik dichterbij het zacht-geel gezicht, waarover droomerig roze. Het blijft roerloos, en genegen.

En ik zie er het sterven van de Maagd, dood van broze mysterieën, wat eindeloos droef is, en ik zie er den droom van licht Verlangen, de kuische rijzenis van de Vrouw, wat eindeloos blij. En de oogen zijn stil toegegaan, in dat suprême moment van dien dood en die opstanding van het Leven, dat zoo hoog over dat teêre hoofd ging.…

Nu gaat de Bruid zacht, zacht weer heen, op denzelfden luchten adem. Ik voel het, hoe zij weggaat, het gaat ver, ver van mij. Het was te schoon om lang te blijven.

Maar ik heb gezien het opperste moment van leven in den wisselenden gang der vage menschenvormen, een goddelijk droomgezicht, bevende op die grens van Maagd en Vrouw, waar de weerglans schijnt van een eeuwig licht.

Het is gekomen, als alles wat heel broos is, en te teêr om lang te wijlen, stil, stil gekomen, het toefde even, en is toen zacht weer heengegaan van mijn oogen.… [95]

Van Koe-Lang-Soe de zee over, met een sampan, ging ik naar de rotsvlakte, oostelijk van het eiland Amoy, de vlakte der witte grafsteenen, waar de tempel staat van Kwan Yin, de Godin der Genade.

In China is de dood niet een bang geheim, dat men wegstopt, ergens in een hoek, op een kerkhof, maar het geheele land is één groot kerkhof, waar de graven overvloedig bloeien, als roerlooze, sombere gewassen. China is een land des doods. Het is of de menschen er alleen leven om begraven te worden. In de velden, in de tuinen, in de bergen, vooral in de bergen, liggen de graven. Het is onmogelijk ergens lang te loopen zonder over graven te gaan. Overal, overal in het rond liggen de dingen des doods. De gedachte aan den dood is altijd bij mij hier, [163]een ding van alle dag, als de lucht en het licht. De dood grijnst met duizend gezichten uit de aarde. De dood ligt open op het land, als de bloemen. De lichte zon ziet over graven, de boomen neigen met treurende pluimen over graven, de vogelen zingen hun melodieloos lied boven graven en de voeten der menschen gaan aldoor over kille steenen, voelend de aanraking des doods.

Aan land gekomen, stond ik op een wit strandje, en volgde een weg langs hooge, witte muren. Primitieve versterkingen, wat broze wallen met kanteeltjes en schietgaten. Het idee van veilig te wezen achter een muur. In holten lagen doodkisten, achteloos neergezet. Ik lichtte uit nieuwsgierigheid met een stuk hout een deksel op. Er lagen beenderen in de kist, en wat vodden en zwarte dingen. Nu éven landwaarts in, door sawahs met wuivend groen, en daarachter lag de vlakte, voor een hoogen rotsenmuur, die als een massieve, zwarte verschrikking recht voor de oogen stond. Zoo ver te zien was lagen de rotsblokken opgestapeld, en overal in het grauw-zwarte waren de witte plekken der grafsteenen. Generaties van eeuwen liggen hier in de rotsen, álom. Er groeien hier enkel graven, koud en droef tegen den rotsenmuur, zoovèr ik maar kon [164]zien. Hoe verlaten en des doods, die naakte rotsen met die graven! Het was om te denken een oud, oud land, een land van fossielen, eindelijk weêr ontdekt, voor goed ontvolkt, en onder den grijzen hemel, in die ijzige rust van rotsenmassa’s en kille steenen, leek China mij een Rijk der Dooden, waar eeuwig droefheid over hangt en een vloek.….

En opeens, teêr van in de verte aankomen, een rij haastig naderende figuren. En, schel door de stilte, snerpende, piepende muziek. Rood is te zien en geelwit.

Er wordt een versch lijk aangebracht voor de bergen. Het komt met gele, sombere dragers, met geklaag van hooge houtinstrumenten en piepende pijpen. Met een fantastisch beweeg, op vreemden doodenmaat, ging de stoet het sombere land over.

Nu waren zij naderbij. Voorop de vuile, havelooze muzikanten, de gele gezichten gebold door ’t blazen, en hoofd-schuddende met den wilden cadans mede van hunnen lijkzang. Het was geen muziek, hun lawaai. Het was een verward koor van hooge fanssetten, met uitgegilde, verscheurende jammerkreten, op een wilden wanhoopsmaat, onharmonisch, maar de droefste en verschrikkelijkste [165]smartgeluiden, die ik ooit hoorde. Achter de muzikanten een baar, gedekt met een rood kleed, waarop bloemfiguren. Een helle vlek rood in het grijze landschap van rotsen. Acht mannen dragen haar aan bamboestokken, zwoegende en gebukt; maar toch met het vlugge, veerende gaan der Oostersche volken.

Achter de baar komen de verwanten, de rouwenden, in smerige, gele lompen, met vunze doeken om het hoofd, krijschende en gillende, en besnotterd met vieze tranen en bellen speeksel. Zij loopen met wankelstappen en zwaaien wanhoop om zich heen, met woeste gebaren. Een, zeker de zoon—want dat de baar met rood bedekt is duidt aan, dat de doode een vrouw is, stellig een moeder, denk ik—waggelt als een beschonkene, en wordt ondersteund door vrienden. Ze zijn bang en afschuwelijk om te zien, in die gore lappen van vuil zakkengoed, met loshangende haren, met hun onbehouwen, brute smart, als groteske persiflages op menschelijk gevoel, verdierlijkingen van wanhoop. Het is maar een heel armoedige begrafenis, zonder de pompeuze staatsie van palankijnen en vlaggen en lantarens der rijken, een miserabele troep in vuile lappen, met smerige, gore gezichten, maar daarom juist des te somberder in dat [166]grauwe landschap, met al die ijzige graven. En de siniestere stoet gaat aan mij voorbij, dáár, naar de kille rijzenis van rotsen, in het land der lijken, waar geslachten van eeuwen verzonken en vergaan zijn, in hun dood opeengehoopt als in hun leven in de opgepropte steden, samengekrioeld als onuitroeibaar ongedierte.

De gillende clarinet verspreidt de nadering van het nieuwe aas, met snerpende kreten door de stilte. Het geluid gaat verder en verder, hoog vlamt de bloedvlek van de roode baar in het grijs, en geruischloos snellen de voeten der dragers over het zand. Ik volg ze op een afstand. Een sombere wandeling achter dien vreemden stoet. Dat duurt een half uur, en nu komen zij bij de rotsige bergen. Ik zie nu, hoe die bijna onbegaanbaar zijn door granietblokken, met scherpe hoeken, en steile hellingen. Maar plotseling zie ik de dragers en de rouwenden al in de hoogte. Zij zijn vooruitgegaan met denzelfden luchten stap, op denzelfden rythmus, ongestoord door de stijging op steen. De beenen der lijkdragers zijn nu mooi van fijnheid in de hoogte, en het is zoo teêr en vlug als dunne paardepootjes, ver op een dijk. Zij bewegen regelmatig en haastig, die vreemde menschen, en worden allengs bijna silhouet, gevoelig [167]van ver-zijn. En hoe verder hij gaat, de licht trippelende stoet, hoe mooier. Hij gaat de ongebaande rotsen op als de zachte zandvlakte. De voeten der chineezen zijn aangepast aan dit gruwbaar land, voeten gemaakt om over graven te loopen. Met eenparige, ongeschokte beweging zweeft de baar in de hoogte, met haar felle bloedkleur, als een vlag van den dood. Somtijds verdwijnt alles achter een hoog rotsblok, en dan is er niets meer te zien, tot het rood plotseling weer ópvlamt, onverwacht lager, en weêr weg, en dan weêr hooger. De muziek valt nu vreemd uit de lucht, als kreten van wilde vogels, gieren of roofuilen, azende op een lijk.

Ik ga op een grooten steen zitten, en zie het nu angstig nieuwsgierig uit de laagte aan. Nu blijven de dragers ergens staan, en de rouwenden vormen een kring, zeker om een graf, en ik zie koelies met spaden. De maat der muziek is hevig versneld, en de wilder en wilder wordende rythmus geeft het stijgen aan der emotie. De woeste smartmuziek gilt hooger tonen, en drijft de wanhoop met groote schokken in de lucht. Daartusschen een jammerend brullen van menschenstemmen, schreeuwend hun bruut gevoel door de grafstilte der bergen. [168]

Ik zie de mannetjes bewegen, ver, met vage gebaren, een wriemelend gedoe omhoog. Het is niet te zeggen funèbre, om te rillen, dat doodenwerk daar tusschen die rotsgevaarten, met dat lawaai van schelle mineuren omlaag treurend.

Plotseling een stilte.

De kist is afgenomen van de baar. Een buigen van de verre mannetjes, koppen omlaag, en begrijpen, dat de doode in het graf zinkt.

Dán een oorverscheurend gehuil en gejammer, dat overal in de rondte weêrgalmt, het brullen van een pandemonium vol duivels. En dan plotseling even stilte, en de klarinet alleen, eerst langzaam, één hooge toon, dan nog een, en weêr een, en dan sneller, sneller, in woeste vaart een stroom van spitse tonen omhoog, een fontein van kreten, razend van rythmus, wijd-uitspuitend in felle geluiden. En eindelijk één allerhoogste noot, egaal en monotoon, langgerekt, wild-opgehaald, als de láátste, woest-opgedreven uiting van wanhoop, uit de allerdiepste lagen van de smart omhoog gerukt, en met een laatste stuiptrekking uitgestooten in de lucht, om dan in de hoogste sferen eindeloos door te dreunen.…

De doode ligt in het graf van rots.

Boven de rotsen hangt laag een zwartgrijze [169]hemel, donker en dreigend. De donkere granietmassa’s staan somber, onwankelbaar opgerezen, omhoog. En in dat ijzig grauwe vlekken de witte steenen van duizenden graven.

Maar het graf van de doode, daar hoog op die rots, ziet uit boven het landschap, en ver over de groote, groote zee, zóó als een ziel uitziet in de eindeloosheid. [170]

Leemgeel, zacht verroodend in avondglans, lag Hongkong tegen het rossige, statig-rijzende rotsgebergte. Dit sombere gevaarte stijgt met immenze lijnen omhoog, hier en daar vrediger golvend, met glooiende dalen, en schiet dan rechtop in een hoogen, steilen piek. De rotsen zijn donkergoud, met rood als van fel avondrood, de stad is leemgeel van een stil, heilig geel.

Beneden, klein tegen het roodgouden hooge, ligt de drukke stad met een front van lang-rijende, gele huizen tegen de zee. Zij ligt in een damp van witten schijn, opstijgend uit de electrisch verlichte straten, en er ruischt rumoer van stemmen en ratelende ricksha’s. Hooger, hier en daar, tegen [171]kuische hellingen, rustig-eenzaam staan de gele bungalows, met hun door de avondzon in brand gegloeide ramen uitziende ver over de zee.

De lange kadestraat is in wit licht van hoog opgehangen ballons met gloeilampen, waaruit melancholieke, intenze manestralen de hooge facades van hotels en offices doodsbleek slaan in het gloeiende geel alom. Klein en wriemelend onder dat witte licht van boven gaan proppen menschen, in schelle kleuren, hel rood en blauw, van de tulbanden der Sikhs, van de engelsche soldatenjassen, van wuivende chineesche gewaden.

Ik stond op het dek van de „Hankow”, de groote rivierstoomboot naar Canton. Overal, wijd in het rond, de booten in de haven; met een sereene kalmte lagen zij op het vlakke water, heel stil. Het tuig om hunne masten stond ragfijn in de ijle atmosfeer, als teêre takjes van dunne boomen, en alles aan hen was zacht-duidelijk te zien en stond zich stil te geven in den langzaam dalenden avond. Zij lagen vertrouwd en moê in de wijde, wijde haven, alsof zij, eindelijk gekomen, daar nooit weer weg zouden gaan en alles daar goed was.

Op de fransche mailboot, vlak over ons, werd en seinlichtje in de voorste mast geheschen; het wiegelde even zwaaiend omhoog en bleef toen [172]peinzen over de zee. Alleen het vage geruisch van de kade verbrak de heilige zeeëstilte, waar alle winde-adem ingehouden.

Plotseling een hoog, droef-klagend geluid,—dit is in een stille haven als een bange smart over de ziel, die huivert,—een ver echoënd galmen over de bergen in het Westen,—en langzaam verdween een groote, donkere boot, uitvarend naar den rooden horizon als een sombere, zwarte vogel. Toen een knarsend geratel van ankerkettingen, en een nieuw, snijdend fluitgeluid vlak bij mij. Nog in den vrede van de stilte vooraf voelde ik pijn van dit felle. Langzaam draaide onze boot, en ook wij stoomden de haven uit, naar hooge, roode bergen in het Zuidwesten.

En opeens zag ik de stad als iets moois dat weggaat.—O! het roodomgloeide geel, het heilige geel van die avondstad tegen de rossig gouden rots! De lantarenvlammetjes flikkerden vér-rijend weg, de witte ballonnen straalden fel-weenende lichtbundels over de zee, en een blanke damp beefde boven de huizen. Een groote wijding lag over de gele bungalows, hoog tegen hellingen. Zij stonden als matgouden tempels in den avond.

Verder en verder stoomde de boot weg naar de Paarlrivier, en niets meer bleef over schijnen [173]van Hongkong dan een droom van geel en rood.

In de verte van de havenkom gloeiden de lichtjes der booten, als roode oogen die ons nà-tuurden.

De sereene, rustig-ruischende zee, waarin ik zacht vooruit zweefde. Nu waren wij in den mond der Paarlrivier, met álom de bergen. De bergen, de goede, vertrouwde bergen van China, die de vrienden zijn van mijne ziel, die ik ken, alsof zij heel intieme menschen waren met oude, lieve namen, zóó innig heb ik gevoeld hun diepste wezen, zoo eerlijk en oprecht hebben zij aan mij gegeven de luchtige reinheid van hunne droomende lijnen, het statig rijzen van hun stijgenden wil, het hoog-deemoedige van hun roerlooze, vrome rust.

Dichtbij, aan den rechter oever stonden zij steil-hoog, rood-goud in de donkerende lucht, en op hunne toppen brandden vlammende vuren, die de hemelen deden beven van rossigen weerschijn. Statig rezen de vlammen in die hooge regionen.1 [174]

Maar aan den linkeroever was het wezen der bergen zachter, en droomden de vredige vormen liefelijk op in de schemering, met de teedere lijnen van hunne omtrekken bevende van gevoel in de ijle atmosfeer. De avond daalde met zacht-suizende schaduwen, en van uit de zee stegen fijne, aetherische nevelen, wolkend tegen de bergen, stil vergaand tegen het rood-goud, met groote innigheid. Alles begon te wuiven, te weifelen, te deinzen. Een sneeuwwit zeiltje lichtte ergens op in de verte, intens rein, en was weer weg, of het te ongelooflijk was, zóó wit-puur. Het landschap werd een eindelooze droom. De kleuren vervloeiden, goud gloeide langzaam weg in geel-wit, rood verschemerde in grijs, in de hooger rijzende nevelen, die wijd en wijd uitwaaiden hunne wuivende gewaden. Het zacht-melodieuze ruischgeluid der golven was zalig-vibreerende van gevoel. Overal was fluisteren, suizen, ruizelen, verdroomen, en dat alles in een absolute rust. De zee was een groote, groote ziel. En in een wijding van kuisch getemperd avondlicht daalde een immenze liefde van den Hemel neder.….

Ik stond zwijgend op het dek. Wèl kende ik dien plechtigen tijd van bidstonde in de chineesche zeeën, als alles luidloos verglijdt in droomen, als [175]de witte nevel puur en blank over het water gaat, en de innigste essence van de natuur éven klaar op durft schijnen in de eerwaardige schemering, vlak voor de oogen van de verwante menschenziel, die in haar wil vergaan. Ik huiverde. Want dit kan een mensch niet lang dragen, het wijd-strekkend uitspreiden van de ziel, het rekkend reiken om in eindelooze liefde het Al te omvatten. Dit is de alleruiterste spanning van het wereld-verlangen. En bevend ging ik naar beneden, in de kajuit.

Hier was alles weer gewoon. Een deftige, gedekte tafel, met blinkend zilver en kristal. Roode rustbanken. Alles hôtel-achtig. Heel gewoon even een bittertje drinken en een courant lezen. En toen een uitstekend diner met een alleraangenaamst causeerenden kapitein. Het had nu niet heel veel meer van China. Alleen, op den achtergrond, een staand rek met geweren en revolvers, met het opschrift „loaded,” deed een beetje unheimisch aan. Er konden eens zeeroovers onder de tusschendekspassagiers zijn, wat wel eens gebeurd is.

Na afloop van het diner ging de kapitein weer naar boven, op de brug. De kajuit was behagelijk warm, en hel verlicht met electrische gloeilampen. [176]En nu dat speciaal oostersche genot te savoureeren, om na het diner een bizonder fijne Manila te rooken, half droomend op een zachte rustbank, onder het dreunen van de machine! Zoo veilig, zoo héélemaal-er-uit, zoo heerlijk ver van het gedoe en gescharrel thuis over kunst en literatuur, zoo geen kwestie meer van kibbelen en leuteren over dát is mooi en dat niet, zoo goddelijk in je ééntje in een heel vreemd land overal mooie dingen te gaan zien, met menschen in blauwe en gele zijden gewaden om je heen! Dingen van architectuur, van beeldhouwkunst, van schilderkunst, en oude, oude literatuur van groote wijzen, die nooit het woord artiest hebben gehoord! En dan dat in-gezellig egoïstische, er niets van behoeven te zeggen, maar héél alleen en vrij te zijn—het gaat hun allemaal niets aan—, er zoo schijnbaar onverschillig bij te blijven en een fijne sigaar op te steken, terwijl toch in de ziel van binnen alles in uiterst reinen staat in essence is bewaard! Later vertel je ’t dan wel eens, zoo bij gelegenheid. Er is niets geen haast bij, zoo met al die vredige bergen om je heen, en al dat groote van zee en horizonnen.

Ik heb daar zoo heel lang op die bank liggen genieten, onder den exquizen geur van allerfijnste sigaren, van tijd tot tijd eens uitziende door een [177]raampje, en dan overal omhoog sterren, sterren, sterren, en alom zachte bergen in weinig, vaag maanlicht, waar alles goed was en tevreden. En een bizonder reine schittering op heel zacht, egaal water. Zoo alsof alles zoo hoorde in die kalme rust, en zoo is het overal, en anders is er niets in de wereld. En o! zoo veilig, want zoo vér van alles, ongenaakbaar.…. En toen ik daarna op mijn bed lag in mijn hut, was al het geziene van de avondschemering weer voor mijn ziel. Zij verdroomde in die vage zaligheid, als de bergen en de zee. En, ik wil het wel bekennen, dit is voor mij het allerhoogste genot geworden, het niet-uiten, maar het heel stille ondergaan, het onmerkbaar zweven tusschen bewustheid en vergeten, een zielestemming lucht en aetherisch, als in een avondlandschap, als de nevelen hunne wijde, vage gewaden spreiden over de slapende bergen en de zachte, vlakke zee.….

’s Ochtends vroeg het ontwaken in helder daglicht, in een groot geluid van stemmen, hooge, schelle keelgeluiden van sjouwers en roeiers. De „Hankow” lag voor Canton, vlak aan de kade. Een nette kade, europeesch, met stemmige rijen boompjes, langs europeesche huizen, waartusschen [178]een kerkje. Maar verderop de donkere chineesche stad, eenvormig laag, met hier en daar de sombere, vierkante torens der pandjeshuizen, of de sierlijke oprijzing van een slanke, smalle pagode, als een vreemde, hoog-ranke bloem met veel klokjes.

Aan de andere zijde de wijde, breede rivier, vol sampans en andere schuiten, een aparte stad van bootjes op het water, vol wriemeling van menschen, en rumoer van schreeuwen. Links buigt zich een zijstroom landwaarts in, een enorme zilveren streep, schitterend vér door de vlakte, met hier en daar een groot gouden zeil glorieus in de zon.

De rivier was luid levend van stemmen en beweging; het lawaai kwam op mij af als een wind. En nu, in den vroegen morgen, een licht blij zijn, een verlangen om óók hevig meê te doen, vooruit te gaan, óók te gebaren en te spreken. De nevelen van droom wuiven wèg van de ziel, die stil en zwijgend blijft van binnen; het gewone, krachtige leven trilt in het lichaam, gretig ademt de mond de frissche ochtendlucht, en de zintuigen trillen scherp, en voelen intens.

Na een uitstekend ontbijt stapte ik aan wal, en bracht de beleefde „purser” van de boot mij naar hôtel Shameen. Een donker hôtel, quasi first class, [179]met muffe kamers. Na eene kleine wandeling door de europeesche nederzettingen in Shameen (het europeesche gedeelte van Canton), bestaande uit eenvormige, saaie boulevards, stapte ik vóór het hôtel in een draagstoel, een nauw, vuil hokje van bamboe op bamboestokken, gedragen door drie smerige kerels. De gids van ’t hôtel, een poenerige, vereuropeeschte chinees, die slecht engelsch sprak, voorop.

En toén de tocht door de chineesche stad Canton, een stad als alle andere in China die ik gezien heb, niet mooier, niet leelijker. De straten eng en smal en donker door de overneigende daken der huizen, die elkaar van weerszijden raken, en overal een benauwing van onbestemde, maar verdachte stanken. Wie er voor het eerst komt wordt er geslagen van walging, zoo sterk dat hij niet meer in staat is, het mooie overal te zien. Maar reeds kende ik dien schijn van benauwing en rotting, van vroeger, uit zooveel andere chineesche steden.

En er is een zeer schoone ziel in die sombere donkere chineesche steden vol vuil en stanken. Zij liggen treurig en grauw, als de half-vergane ophooping van een verdoemd volk, en het lijkt er alles slijk en duister en slechtheid. Maar ik [180]weet, onder al dat hideuze liggen schatten van schoonheid verborgen, en leeft een ziel van glans en schitterende kleur.

Hier ging ik weer langs de winkels van zijde en goud, waar de rijkste couleuren ópfonkelen in het half-duister, waar de blinkende gouden draken glorieus uitgloeien op intens rood, waar aandachtig, als vroom geziene werklieden stil gebogen zitten over lappen blauwe, gele, groene, roode zijde, met teêre hand het goud en zilver bordurend tot precieuze bloemen en bizarre vogels, fijn en gevoelig als trokken zij etsen. Hier ook weêr de winkels van houtsnijders, en lakwerkers, en antiquairs, vol dingen van kunst en hooge industrie, als wel onbestaanbaar lijken in die omgeving van stof en modder. En waar het zonlicht niet door kan dringen vlamt het helle rood van lappen en neêrhangende tabletten, en schittert het goud van stijlvolle karakters. Beestachtige, gekromde koelies loopen als gevloekten onder zware lasten, met schelle kreten, maar hier en daar wuift statig het langzaam waaiende gewaad van een gegoeden chinees, die met voorname stappen van zijn geel zijden pantoffelschoenen over den beslijkten grond gaat, als liep hij over rozen. Zóó, door geschreeuw en gelach, door duisternis en stank, door ópschittering [181]van sublieme kleuren, wuiving van hemelsblauw en lichtgroen en vurig paarsch, ging het in het bedompte, overhuifde stoeltje een klein uur lang door de nauwe straten, somtijds hooge trappen op en af, op de schommelende beweging der dragers, als op een deining van zee.

Ik liet even ophouden vóór den winkel van een sjacheraar in antiquiteiten. De draagstoel met een schok neer, en voorzichtig uit het nauwe hokje gekropen. Een hoop volk nieuwsgierig achter mij aan. Een bejaarde chinees wachtte mij voor den drempel op, met diepe buiging, en groet van op de borst saâmgebrachte handen. Even zag ik in spanning door den winkel, met de mij eigen geworden flair van verzamelaar, en wist toen al direct, wat ik ook verwachtte, dat de antiquiteiten hier evenzooveel noviteiten waren. En weêr als zooveel keeren stond ik in bewondering voor de kostbare gebaren van den beleefden chinees, en voor den sereenen ernst op zijn gezicht, toen hij mij het met zware eeden voorzette, dat deze—piksplinternieuwe—Kangsai vaas een antiquiteit was uit de Handynastie, van fabelachtige waarde, dat dit blinkend geschuurde koperen wierookvaatje een schat was uit de dynastie der Soeng, en dat dit gewone theekopje, waarvan hij de éénig bestaande [182]vier exemplaren bezit,2 afkomstig was uit het paleis te Peking. Want het is eigenlijk niet om boos te worden, het is eerder om voor te knielen, die sublieme gave van fantazie, die de chinees bezit, en ik was volkomen zeker, dat de antiquair op dat moment zelf geloofde wat hij zeide, zoo liefdevol zagen zijne oogen door een enormen bril al die dingen aan, en zoo teêr en gevoelig ging zijn magere, lang-genagelde hand er streelend over. O! die heerlijke gave om de emotie van iets in waarheid te kunnen doorvoelen en te gebaren door de enkele fantazie er van, hoe zalig moet een leven daarmede zijn, wat een immens geluk moet zoo’n chinees zich daar altijd meê kunnen geven!

En dan, al is alles nieuw, hoe mooi zijn al die dingen hier, hoeveel voornamer dan bijna alles in een galanteriewinkel in Holland! Die wierookbakjes met hun teêre pootjes, die simpele speksteentjes met die kleine, maar grandioze lijntjes, die gracieuze poppetjes met die gevoelige gebaartjes, die glanzende witte vazen als blanke bloemkelken! En nu dat fijne Kwan Yin beeldje, dat de sjacheraar mij voorhoudt, wat is dat weêr een keurig [183]figuurtje, hoe mooi is het opgerezen uit die fraai gestyleerde lotusbloem, hoe lucht en rein wuift het lichte gewaadje in zachte plooien er om heen, hoe subliem is het gebaartje, waarmee twee vingertjes der linkerhand prediking wijzen! En ik kocht het elegante poppetje, dat hoogstens vijf en twintig cents waard was, voor drie dollars, omdat ik wist dat ik, in Canton onbekend zijnde, voor een globetrotter werd aangezien, en het dus toch niet voor minder zou krijgen. En nóg zie ik het verslagen gezicht vóór mij van den chinees, die jammert, dat hij er zoo’n schade bij heeft, en op die manier zijn zaak op de flesch zal gaan. Die fantazie, dat representatie-vermogen, die kostelijke mimiek in dit land, waar elk wezen een volleerd, eminent tooneelspeler is, een land van opperste kunstenaars! Is China misschien niet één immens tooneel?.…

En nu weer verder, door slijk, modder en drek, langs smerige, fielterige gezichten, door getier en gevloek, half ziek van den walgelijken stank overal, en in beraad om in Godsnaam maar liever terug te keeren.…

Tot dat men mij weer neêrzet voor een tempel. De tempel der vijfhonderd Ló-Han’s.3 [184]

Eerst een paar poorten door, waar menschenmassa’s krioelen om stalletjes van vruchten en stinkende eetwaren, en dán een labyrinth van lange, rechte alleeën.

Het was er vol blauwigen wierookdamp, en in dien zachten schijn blonk overal donkerrood van oud goud. Aan weerszijden in lange, lange rijen zaten op steenen terrassen, dicht naast elkaar, kolossale gouden beelden, en de gangen openden zich rechts en links tot andere, overal uniforme alleeën, waarin de roerlooze, plechtige samenkomst van mysterieuze, heilige wezens. Voor elk der vijfhonderd beelden stond een groot wierookvat en een kandelaar; wierook brandde in de vaten, en zóo droomde overal een blauwe damp op, waarin het goud lichtte van een vreemden, mystieken glans. Op elk kruispunt van gangen stond een pagode, in den vorm van een lotusterras, waarin een oud, zwart boeddhabeeld aan elk der vier zijden statig nederziet op de eerwaardige vergadering van wijzen daar beneden. Op de hoeken bloeiden slanke porseleinen vazen, als bloemkelken.

Vijfhonderd expressieve gezichten van hooge wijsheid, devoot biddend in roerlooze rust, of verdroomd in zalige meditatie, vér van de dingen der wereld, of enkelen verschrikkelijk stormend, in [185]woedenden haat tegen de doodsvijanden, de passies, met afschuwelijk verwrongen trekken!

Het was er plechtig, van een sombere, gewijde stilte. Dat kwam plotseling uit de benauwing en het leven van zooeven als een wijding van droom.

O, die eindeloos kalme, gouden wijzen, hoe ontzaglijk zaten zij, in een sfeer van vreemde zaligheid, hoe passieloos was veler gelaat, hoe wonder was die roodgulden glans, lichtend in die hooge, koude stilte!

Naast mij, bóven, waar ik laag onder stond, zag een mat-gouden Ló-Han vreemd-lachend mij aan, zooals ik nooit weêr zal vergeten, met een lach, die over andere dingen in andere werelden gaat, en met een subliem gebaar wees hij op zijn open-gegane borst, waar een heel klein, schitterend beeldje zat, de voetjes op een lotus gevouwen, de oogen starende op de punten van twee opgestoken vingers, verloren in immenze zaligheid; zoo wees hij mij met een wonderen lach op zijn bevrijde, pure ziel van binnen!

Voor en achter, links en rechts, overal liepen de alleeën door, en in alle richtingen, zoover ik zien kon waar ik stond, waren de statige wijzen, in onbeweeglijke rijen, peinzende donkergoud in een droom van zachtwolkend blauw. [186]

En het was als een stuk uit een oude Soetra:

„Alzoo hebbe ik gehoord: Toen der tijde woonde de Gezegende (Boeddha) in Srâvastî, in de allee van Geta, in den tuin van Anathapindika, te zamen met een gezelschap van Boeddha’s, dertienhonderd, met ouderen, groote discipelen en Arhats, zooals Sáriputra, Mahamaudgalyama, Mahakasyapa, Mahakapphina, Suddhipanthaka, Nanda, Ananda, Râhula, Bharadvâga en Arismuddha. Hij woonde te zamen met dezen en vele andere groote discipelen en vele nobele Boddhissatva’s, als Mangrusî, den prins, en alle anderen.

„En hij woonde te zamen met Sakra, den Indra, den koning der Dewa’s en met den Brahmaan Sahârupati. Met dezen, en vele anderen, honderdduizenden Naguta’s4 van godenkinderen, woonde Bhagavat in Srâvastî.5.…”

En deze tempel was als een gezicht in heel oude, vervlogen tijden, toen de sereene Shakyamuni zijne onsterfelijke predikingen zeide, met duizenden vrome discipelen in roerlooze rijen devoot om hem heen. Hoe groot, hoe gelukkig, zoo pas uit al die menschen; de menschen leken nu als vér uit [187]een nachtmerrie, krioelende wezentjes; wat veilig, hier zoo vér van allen, in die koude laan met gouden goden!

„O-Bi-Tô,” zeide een schelle keelstem.

Een smerig, gluiperig kereltje, miserabel in een vuil grijs lompenkleed. Een puntig dievensnoet, vér, vér van beneden.

Ik wist wat hij hebben moest, en gaf hem een „kah”6.

Gretig greep de vieze hand mijn geldstuk.

„Gegroet, vrome Bikshu,” zeide ik, met een sneer, dien hij voelen moest.

Maar onverstoorbaar kalm, zijn vuile snuit in een plooi van Nirvâna’sche rust, antwoordde hij weder:

„O-Bi-Tô”, „O-Bi-Tô”.….7

Amitâbha, de Dhyâni Boeddha, de in-zich-zelf bestaande, vóór de formatie der wereld, Amitâbha, de „abstracte Wijsheid”!

En ik voelde een grooten angst, nu deze havelooze schooier dien subliemen naam op de lippen had, zooals ik zelf wel van véél sublieme dingen [188]spreek, ik, die mijzelf van binnen nauwelijks durf zien, in de duistere afgronden der onbewustheden. Is daarom China mij zoo sympathiek, of liever, zoo vreemd verwant, omdat het een symbool is van een menschenziel? Omdat er van uit het sombere en droeve van duistere onbewustheden de hoogste wijsheid wordt gezongen, en in de gure, donkere wijken een roerloos, statig Boeddhabeeld de handen biddend op de borst vouwt, in allerdiepste contemplatie?

Angstig peinzend ging het weer door de sombere straten, en ik wist niet eens meer wat ik zoeken kwam, ik, droomende zwerver, ver van de dingen van mijn land.

Het liefs van zonnige duinen was nu zoo lang reeds weg, en de weiden met gouden koeien, en de weggetjes waar een wagen met paard aankomt in de verte. Het is hier alles somber en tragisch, alles roept hier van den dood, en mijn grootste geluk was hier immers altijd doodstil liggen aan de zee, met vage nevelen op het water, en overal stervende lijnen en wijkende horizonnen.….

Tot een plof mij weer wakker schrok. Ik was voor den tempel van den stervenden Boeddha.8 [189]

Een met onkruid begroeid voorhof over; dán, langs twee pagodevormige wierookbranders, de voordeur van den lagen, breeden tempel binnen. Het is niet in een statige, groote zaal, in pracht van architectuur en kleuren, dat het beeld hier ligt. Een paar gangen door, een trap op, en ik kwam in een kleine, vierkante kamer, in donker, droef licht. Hier stond een armoedig chineesch bed met vuile, groene gordijnen. Ik sloeg ze terug en hing ze over de stijlen. En ik zag een levensgroot, gouden boeddhabeeld dat—o, wondere chineesche naïeveteit!—met een deken bedekt was, voor de koude. Ook de deken trok ik weg. Géén beeld van heel fijne afwerking als de oude porseleinen,—een dik, bijna grof gezicht, met grooten neus, en lompe, vette oorlobben. Het haar in krullige vlamknoppen, donkerblauw. Dikke, logge lijnen had het lijf, als dat van een vleezigen, massalen werkman, die één brute kracht is. Maar toch zág ik het en was het duidelijk, ik zag het, en zal het niet licht vergeten.….

„Zóó moet het zijn,” dacht ik, „zóó is het grandioze, zachte, teedere einde.….”

Want de gouden boeddha lag met het hoofd [190]zóó rustigjes op een luchtig gebogen arm.… o! hoe rustig en zalig en in sereene kalmte,—de beenen zóó zachtkens gevleid over elkaar, en over het slapende gezicht lag zulk een wijding van eindeloozen vrede, dat ik dadelijk voelde, hoe hier een ziel verzweefde, en dit lichaam verheerlijkte met den glans van haren schaduw.

Zacht, zacht lag daar de boeddha vóór mij, hoe zalig was hij daar gelegen; ja, nu wist ik het—hoe heerlijk dit te weten!—dit was geen lijden, geen bange dood, dit was enkel het lucht-droomend verglijden van een bevrijde ziel.….

In een donkere, vuile kamer was het, in sombergeel, treurend licht, ergens op een verdieping van een armoedigen tempel, in de duistere stad van modder en immondices, waar ik zooeven nog walgde.

Toen ben ik haastig weggegaan, na eerst de deken zelf weer over het gouden lijf te hebben geslagen, en de groene gordijnen dichtgedaan. Dit is niet iets om veel van te zeggen, om lang naar te zien. Maar iets om heel stil te bewaren van binnen, om voorzichtig mede te dragen door het leven, en niet meer van te spreken.….

En weêr ging het, een uur lang, door de donkere stad, en in mijn moeheid zag ik niets meer [191]dan vage schaduwen. Alleen nog even héél helder, op een breede, open plek, op zij gezien, een blanke pagoda, een blanke bloem, rank oprijzend, hoog boven de lage, schuitvormige daken, met zeven gestyleerde terrassen boven rijen zeskantige bladen, en gekroond door een spits van in den wind zacht klingelende klokjes. Een wondere bloem van steen en porcelein, opbloeiend uit het vuilbruine der huizenmassa’s.….

Toen heb ik getiffind, in een koude, leege zaal, en later in een donkere hôtelkamer gezeten, met vreemde stadsgeruchten roezemoezend in de verte, en angstig gillen van stoomfluiten, dicht bij op de rivier. Moe van warmte, lam van benauwdheid als ik was, viel ik in een zwaren slaap, donker en leeg, een groote zwarte onbewustheid, als een afgrond.….

Na het diner, ’s avonds, werd ik door een jong engelsch student van de „consular service”, met wien ik aan één tafeltje had gezeten, geïnviteerd om de „flower-boats” op de Cantonrivier te gaan zien, een chineesche, drijvende buurt van „haut plaisir”. Daar hij Canton-chineesch sprak, een dialect waarvan ik maar heel weinig machtig ben, nam ik die invitatie met graagte aan. [192]

En nu ging het in een sampan, onder een rieten dakje gezeten, over een breede, donkere rivier. Voorbij de stad was het alles donker, en van een vreemde melancholie, die ik nergens anders voelde dan op chineesche rivieren. Een zacht drijven met korte stootjes, onder het droevig gepiep van riemen in de haken, en van buiten niets te zien dan donker water alom. Tot opeens in de verte een rumoer klonk van stemmen en gezang. En wij kwamen bij een groote, opeengehoopte massa, die ik eerst voor een stad hield, maar die uit honderden naast elkaar vastgemeerde booten bestond.9 Bamboebruggen op palen vormen wegen tusschen de rijen schuiten, die allen stil liggen.

Met veel moeite liepen wij op die ruwe wegen voort. De eerste schuiten die wij voorbijgingen waren klein en slecht verlicht, en ik zag vrouwen in zwarte jakken met een sigaret in den mond. Maar verder blonk veel licht, en nu kwamen wij bij wonderlijke huizen—want op booten lijken zij niet in het duister—met fijn houtsnijwerk van bloemen en vogels. De deuren open, en binnen alles hel verlicht, veel menschen in kleurige gewaden, [193]en vreemde vrouwenfiguren in schitterende zij. In een der laatsten gingen wij binnen. Een aanzienlijke Chinees, de secretaris van den onderkoning van Canton, gaf daar een feest. De boot leek wel een langwerpige, smalle, lichte doos met menschen. De eerste indruk was rood en goud. Langs de muren veel spiegels in vergulde lijsten, en veel roode tabletten met gouden karakters. Overal europeesche kronen en lustres, met veel glazen breloques. Overal schitterde en fonkelde kristal en licht.

Langs de wanden, als in chineesche ontvangzalen, stoeltjes van zwartbruin hout, rijk ingelegd met parelmoer, en rijk besneden. Naast elken stoel een laag tafeltje, voor de thee. In het midden een fijn geornamenteerde tafel op drakenpooten, waarop allerlei porseleinen schalen met lekkernijen, en waarom rijkgekleede chineezen met wondere, frêle wezentjes—bloemen? feeën?—van lichte, tintelende couleur, met vreemde droomgezichten, nog niet gezien.

Mijn beleefde nieuwe kennis stelde mij voor aan een immenzen, loggen chinees, met enormen, vooruitstekenden buik en vuurrood gezicht, een vette, lompachtige vleeschklomp. Ik boog zoowat en mompelde iets van het weinige mandarijn dialect [194]dat ik kende—en dat een hooggeplaatst chinees door het geheele rijk verstaan moet. Maar ik heb niet gehoord wat hij toen zeide, want ik keek naar die vreemde, ongeloofelijke wezentjes om de tafel. Ze waren allen zoo klein en broos in de fonkelende roze en hemelsblauwe gewaden met teêre bloemen en vogels daarover geborduurd, roze omzoomd met blauw, en rood met goud, en helgroen met fel geel, alles schitterend en tintelend in ’t intenze licht, wijde korte gewaden over wijde broeken, met vage, vermoede vormen er héél even doorkomend. En dan die gezichten, allen zoo poederwit en bloemenrood, en die opgaande wenkbrauwbogen en die kleine zwarte amandeloogen die niet schijnen te zien wat er om hen heen is, maar enkel vage, verre mysterieën! De slanke droomwezentjes van porseleinen vazen en van zijden waaiers en schermen en bizarre teekeningen. En alles even sterk uitkomend van kleur, als geschilderd op rijstpapier, zóó intens, kleuren alleen in China te zien. Er stond er een op, met veel geruisch en kletteren van jaspis-sieraden, en nu zweefde het kleurig schepseltje naar ons toe, als op het rythmusje van een heel langzame droommuziek. De zijden miniatuurschoentjes van een héél klein kindje raken maar even den grond, en het toch zoo lichte [195]lichaampje, te zwaar voor die babyvoetjes, helt links en rechts telkens over, en wiegt in het wankelend evenwicht, met telkens uitstrekken van een wijde mouw, als een vlag van een équilibriste. Dit kleine, zijden figuurtje, als uit een droom gekomen, dit heel teêre, frêle wezentje komt bij den kolossalen chinees staan, als zijn kindje ver beneden zijn schouder reikend, en wil den vleezigen reus, die haar Lief is, weer meêtrekken naar de tafel, om te eten.

Maar hij zeide haar iets, wat ik niet verstond, waarop zij ons met haar zwarte oogjes aankeek, eerst half-bang, toen verwonderd, toen guitig, en opeens in een schel gelach uitschaterde.

De dikke chinees scheen een héél goed vriend van mijn kennis te wezen, wat deze mij dan ook verzekerd had, want ineens vroeg hij mij wat in gebroken, maar toch verstaanbaar engelsch:

„Please sit down there, with my friends. Do you like a mistress?”

En daarna een bulderend gelach. Nu zag ik pas dat hij een beetje dronken was.

„Hoe zou ik durven? Hoe zou ik durven?” riep ik, dezen keer voor de eerste maal dit in China gebruikelijk antwoord eens heuschelijk meenend.

Want die zijden, kleurige schepseltjes daar zijn [196]geen vrouwen, dacht ik. Het zijn geschilderde, met zijde omhangen automaatjes, ze zijn broos als vlinders, de kleur zit er in fijn poeder op, ze geven stellig af als je er aankomt. Hoe dit ooit aan te roeren—zou er geen griezelige, bleeke plek óverblijven als bij een kapel,—zou die mooie kleur er niet afgaan? En dan al die heerlijke, zachte zijde, zou het niet kreuken, zou het niet scheuren en vlekken, en dan die curieuze, porseleinen gezichtjes, me dunkt ze zouden breken en in scherven vallen als de poppetjes op zoo’n waaier, als je er even aan stoot!

Wat een vreemd festijn, die logge, groote kerels, meestal met dikke buiken en opgezette tronies, die daar vreemde vruchten eten en uit miniatuurkopjes thee en wijn drinken met porseleinen poppen, die dadelijk breken!

Wij werden opgenomen in den kring. Naast mij zat een figuurtje in roode zij, met sterk riekende bloemen in ’t haar, en een smallen band van blauwe ijsvogelveeren, bezet met groote paarlen, over een smal, wit-gepoederd voorhoofd. Zij zat mij aan te kijken alsof ik een vreemd, zwart monster was in mijn europeesche jasje, en begon telkens met andere zulke vrouwtjes uitbundig te lachen over zóó iets ongerijmds. Onze gastheer liet de [197]muziekinstrumenten komen, en het wezentje naast mij begon met haar kleine, roodporseleinen vingertjes in iets als een guitare te tokkelen. Vreemde, maar heel zangerige wijsjes, en een vreemde stem er tusschen, zingend in heel hooge noten ongehoorde faussetten.

Het ging er alles heel netjes toe. Niets van de ruwe grofheid als op europeesche bacchanalen, al was het nog een ietsje anders dan in een europeesche salon. Deze vlinderachtige dametjes zijn dan ook de meest ontwikkelde van China, en onderwezen in literatuur en muziek.

De booten—ik spreek hier enkel van de besten, niet van de kleineren—zijn geen publieke lokalen, maar worden door een of meer rijke chineezen afgehuurd, en de feestvierenden zijn allen gasten. Behalve een toiletkamertje zijn er geen andere vertrekken dan de feestzaal. Na het festijn gaan allen naar huis.

Mijn nieuwe vriend was in druk gesprek met de Chineezen, maar ik zeide niet veel, en zat, een geurig kopje „siaochoeng” thee savoureerend, de porseleinen vrouwtjes aan te staren, die ik nog nooit zoo gezien had. Ik kende alleen van Cantonvrouwen de korte, dikke „girls”, die overal in China, in de Straits en in Indië zijn te vinden, [198]gekleed in de glimmende, zwart bombazijnen jakken. Maar déze waren de echte chineesche feeën uit de oude sprookjes en legenden, die op feniksen en reigers door de lucht zweven, of voorbijdrijven op wolken, als Ho Sien Kou, het wondere, lichte wezen, dat nooit at, en in het volle daglicht eindelijk ten hemel voer, als te lucht en te broos voor deze aarde. Ik trachtte te vergeefs mij voor te stellen, dat die gekleurde, teere poppen courtisanes waren, zoo vaag en vreemd bewogen ze, zoo klein en tenger leken ze, zoo curieus automatisch waren hun gebaartjes, als werden ze onzichtbaar door touwtjes bewogen. Toen de dikke secretaris zijn zware hand op de fijne, zijden schoudertjes van zijn meisje legde, had ik een gevoel alsof ik een porseleinen voorwerp zag breken. Maar ze weerde hem af met een keurige wending van haar zijden waaier, en lachte met een hoog geluid, te hoog fausset om natuurlijk te zijn, maar dat bizonder mooi wordt gevonden in een chineesche vrouw.—Hoe’n vreemd gevoel was het, toen later zoo’n wezentje achter elk der gasten kwam te staan, zooals gebruikelijk is, om wijn te schenken! Telkens als het gepoederde, roode handje bij mijn kopje kwam, en een zijden wijde mouw even ruizelend mijn jas effleureerde, week ik onwillekeurig [199]terug, en keek bezorgd of er niets was afgegeven, en geen roode of witte vlek was gekomen op het zwarte laken.….

Het was laat toen wij, na vele strijkages en buigingen, afscheid namen van de overbeleefde chineezen en hun raadselachtige schoonen. En toen ik weer in de donkere sampan zat en over de doodstille, duistere rivier gleed, had ik moeite te gelooven, dat ik de schitterende, kleurige poppetjes van de oude vazen en rijstpapieren plaatjes werkelijk levend had gezien, en dat alles misschien niet enkel een vertooning maar geweest was op dat immenze tooneel, dat China is.

De stad, toen wij naderden, lag donker en somber, met hier en daar een schaarsch lichtje, een groote opeenhooping van zwarte vormen, onder de duistere droefheid, die over alle chineesche steden ligt, als een vloek. Het gezicht op zoo’n ontzaglijke groote stad, doodstil onder den zwarten nacht, vanuit de wijde, duistere rivier, is beangstigend met een vreemde beklemming.

De schitterend roode en blauwe lichtfiguurtjes weken weg voor mijn denken, en opeens dacht ik om de vijfhonderd gouden wijzen, statig gezeten in den damp van blauwen wierook en om den heiligen, zaligen Boeddha, die daar lag te sterven [200]in het donkere kamertje, achter armoedige, groene gordijntjes, dáár ergens in die zwartgrijze massa, zoo somber en dreigend voor mij, de mysterieuze, fabelachtige stad van wonderen, die Canton heet.… [201]