The Project Gutenberg eBook of Punicorum Libri Septemdecim

This ebook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this ebook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook.

Title: Punicorum Libri Septemdecim

Author: Tiberius Catius Silius Italicus

Editor: N. E. Lemaire

Release date: November 9, 2008 [eBook #27219]
Most recently updated: January 4, 2021

Language: Latin

Credits: Produced by Louise Hope, Robert Connal and the Online
Distributed Proofreading Team at https://www.pgdp.net (This
file was produced from images generously made available
by the Bibliothèque nationale de France (BnF/Gallica) at
http://gallica.bnf.fr)

*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK PUNICORUM LIBRI SEPTEMDECIM ***



This text uses utf-8 (unicode) file encoding. If the apostrophes and quotation marks in this paragraph appear as garbage, you may have an incompatible browser or unavailable fonts. First, make sure that your browser’s “character set” or “file encoding” is set to Unicode (UTF-8). You may also need to change the default font.

The text and Argument of the Punica are taken from the 1823 critical edition of N. E. Lemaire. The full version, with notes, critical apparatus and supplementary material, is separately available from Project Gutenberg.

Typographical errors are marked with mouse-hover popups. The inconsistent handling of nested quotations is in the original.


CAIUS SILIUS

ITALICUS.

PUNICORUM

LIBRI SEPTEMDECIM

CURANTE

N. E. LEMAIRE


C. Silii Italici Punicorum

lib. I Argumentum. Textus
lib. II Argumentum. Textus
lib. III Argumentum. Textus
lib. IV Argumentum. Textus
lib. V Argumentum. Textus
lib. VI Argumentum. Textus
lib. VII Argumentum. Textus
lib. VIII Argumentum. Textus
lib. IX Argumentum. Textus
lib. X Argumentum. Textus
lib. XI Argumentum. Textus
lib. XII Argumentum. Textus
lib. XIII Argumentum. Textus
lib. XIV Argumentum. Textus
lib. XV Argumentum. Textus
lib. XVI Argumentum. Textus
lib. XVII Argumentum. Textus

1

C. SILII ITALICI

PUNICORUM

LIBER PRIMUS.


ARGUMENTUM.

Exposito totius operis argumento; 1-20.

Carthaginis origo describitur, ubi Juno inprimis colebatur; 21-28.

Quæ prospiciens, Romanos, Trojana stirpe oriundos, et plurimum jam opibus, armis, et potentia valentes, Carthaginem, Romæ æmulam, aliquando eversuros esse, Pœnis et potissimum Hannibali, quem natura crudelem, perfidum, fortem, laudis, vindictæ, præliorumque avidum et sine ulla religione finxerat, ad bellum cum hoc populo gerendum, animum incendit; 29-69.

Ad idem bellum, ineunte etiam ætate, Hannibal a patre suo Hamilcare, altaribus admotus, in Didonis templo, coramque sacerdote, quæ ex victimæ immolatæ extis futura ejus fata et res gestas auguratur, solenni jurejurando adigitur; 70-139.

Hamilcare mortuo, summa imperii committitur Hasdrubali, ejus genero, viro crudeli et ad iram proclivi, qui Tagum, Hispaniæ regulum, cruci subfigit; 140-164.

Famulus autem Tagi cæde Hasdrubalis dominum ulciscitur, et inter tormenta risu serenaque lætitia exsultat; 165-181.

Quo facto, Hannibal admodum adolescens, a toto exercitu, qui ex Pœnis et Hispanis constat, imperator salutatur; 182-238.

Iste fortis, animosus, gloriæque cupidus, omni militiæ labore se exercet, et sæpius ne nocturnum quidem tempus ad quietem sibi reservat; 239-267.

Quam primum autem militum animos sibi conciliavit, nullam interponit moram, quin Saguntum, Hispaniæ Tarraconensis urbem, obpugnet, et hanc causam belli cum Romanis, Saguntinorum sociis, gerendi adripiat; 268-295.

Castra extemplo urbi admovet, et milites suos ad vallum invadendum murosque superandos hortatu et exemplo incitat; 296-349.

2

Saguntini oppidum aliquandiu phalarica tuentur, sed testudine hostium facta, moenia procumbunt, et porta urbis recluditur; 350-375.

Tum Murrus Pœnos subeuntes fortiter et ingenti cæde repellit, donec tandem ab Hannibale, qui non minorem hostium numerum prostraverat, confossus perit; 376-517.

Victor autem, dum ad corpus Murri spoliandum adproperat, magna hostium multitudine circumventus et mortifero vulnere ictus, ex maximo, in quo versatur, vitæ discrimine Junonis interventu eripitur, et ægre se ad vulnus sanandum ex acie recipit; 518-555.

Quum itaque, duce Pœnorum sauciato et præterea imminente jam nocte, prælium dirimeretur, obsessi, ne tam exoptatam rei bene gerendæ occasionem amitterent, majore animo vires reparant, concilio convocato de summa belli deliberant, legatosque Romam mittendos decernunt; 556-573.

Isti navibus prospere in Tiberim transvehuntur; 574-607.

Et Senatum populi Rom. in templo, spoliis belli Punici primi ornato, adeunt; 608-629.

Sicoris adversam suorum fortunam exponit, et Romanos tam fœderis cum Saguntinis icti religione, quam originis similitudine et communis periculi metu, ad ineundam belli societatem et Sagunti libertatem dignitatemque tuendam movere conatur; 630-671.

Oratione ejus finita, legati, scissis vestibus, corpora humo adfligunt, et patres aliquandiu animi pendent. Cn. Corn. Lentulus auctor est, ut Hannibal ad meritam pœnam poscatur, Carthaginique, si eum Romanis dedere recusaret, bellum extemplo indicatur: at Q. Fabius Maximus Cunctator suadet, ut consideratius rebus suis consulant, et legati prius mittantur, qui renuntient, utrum dux Pœnorum sua sponte, an Senatus auctoritate bellum Saguntinis intulerit? Postremo dolor ira mixtus patres ad consilium Lentuli præferendum impellit; 672-694.

3

Ordior arma, quibus cælo se gloria tollit

Æneadum, patiturque ferox Œnotria jura

Carthago. Da, Musa, decus memorare laborum

4

Antiquæ Hesperiæ, quantosque ad bella crearit,

5

Et quot Roma viros, sacri quum perfida pacti

Gens Cadmea super regno certamina movit;

Quæsitumque diu, qua tandem poneret arce

Terrarum Fortuna caput. Ter Marte sinistro

Juratumque Jovi fœdus conventaque patrum

10

Sidonii fregere duces; atque impius ensis

Ter placitam suasit temerando rumpere pacem.

5

Sed medio finem bello excidiumque vicissim

Molitæ gentes; propiusque fuere periclo,

Quîs superare datum. Reseravit Dardanus arces

15

Ductor Agenoreas: obsessa Palatia vallo

6

Pœnorum, ac muris defendit Roma salutem.

Tantarum causas irarum odiumque perenni

Servatum studio, et mandata nepotibus arma

Fas aperire mihi, superasque recludere mentes.

20

Jamque adeo magni repetam primordia motus.

Pygmalioneis quondam per caerula terris

Pollutum fugiens fraterno crimine regnum

Fatali Dido Libyes adpellitur oræ:

Tum pretio mercata locos, nova mœnia ponit,

25

Cingere qua secto permissum litora tauro.

7

Hic Juno, ante Argos (sic credidit alta vetustas)

Ante Agamemnoniam gratissima tecta Mycenen

Optavit profugis æternam condere gentem.

Verum ubi magnanimis Romam caput urbibus alte

30

Exserere, ac missas etiam trans æquora classes

Totum signa videt victricia ferre per orbem,

Jam propius metuens, bellandi corda furore

8

Phœnicum exstimulat. Sed enim conamine primæ

Contuso pugnæ, fractisque in gurgite cœptis

35

Sicanio Libycis, iterum instaurata capessens

Arma remolitur. Dux agmina subficit unus

Turbanti terras pontumque movere paranti.

Jamque Deæ cunctas sibi belliger induit iras

Hannibal: hunc audet solum componere fatis.

9 40

Sanguineo tum læta viro, atque in regna Latini

Turbine mox sævo venientum haud inscia cladum,

«Intulerit Latio, spreta me, Troius, inquit,

Exsul Dardaniam, et bis numina capta Penates,

Sceptraque fundarit victor Lavinia Teucris;

10 45

Dum Romana tuæ, Ticine, cadavera ripæ

Non capiant, similisque mihi per Celtica rura

Sanguine Pergameo Trebia et stipantibus armis

Corporibusque virum retro fluat, ac sua largo

Stagna reformidet Trasymenus turbida tabo;

50

Dum Cannas tumulum Hesperiæ, campumque cruore

Ausonio mersum sublimis Iapyga cernam,

11

Teque vadi dubium coeuntibus, Aufide, ripis

Per clipeos, galeasque virum, cæsosque per artus

Vix iter Hadriaci rumpentem ad litora ponti.»

55

Hæc ait, ac juvenem facta ad Mavortia flammat.

Ingenio motus avidus fideique sinister

Is fuit; exsuperans astu; sed devius æqui.

Armato nullus Divum pudor; improba virtus,

Et pacis despectus honos; penitusque medullis

60

Sanguinis humani flagrat sitis: his super, ævi

12

Flore virens, avet Ægates abolere, parentum

Dedecus, ac Siculo demergere fœdera ponto.

Dat mentem Juno, ac laudum spe corda fatigat.

Jamque aut nocturno penetrat Capitolia visu,

65

Aut rapidis fertur per summas passibus Alpes.

Sæpe etiam famuli turbato ad limina somno

13

Expavere trucem per vasta silentia vocem,

Ac largo sudore virum invenere futuras

Miscentem pugnas, et inania bella gerentem.

70

Hanc rabiem in fines Italum Saturniaque arva

Addiderat quondam puero patrius furor: ortus

Sarrana prisci Barcæ de gente, vetustos

A Belo numerabat avos: namque orba marito

Quum fugeret Dido famulam Tyron, impia diri

75

Belides juvenis vitaverat arma tyranni,

Et se participem casus sociarat in omnes.

Nobilis hoc ortu, et dextra spectatus Hamilcar,

14

Ut fari primamque datum distinguere lingua

Hannibali vocem, sollers nutrire furores,

80

Romanum sevit puerili in pectore bellum.

Urbe fuit media sacrum genetricis Elissæ

Manibus, et patria Tyriis formidine cultum,

Quod taxi circum et piceæ squalentibus umbris

Abdiderant, cælique arcebant lumine, templum.

85

Hoc sese, ut perhibent, curis mortalibus olim

15

Exuerat Regina loco. Stant marmore mœsto

Effigies, Belusque parens, omnisque nepotum

A Belo series: stat gloria gentis Agenor,

Et qui longa dedit terris cognomina Phœnix.

90

Ipsa sedet tandem æternum conjuncta Sychæo:

Ante pedes ensis Phrygius jacet: ordine centum

Stant aræ cælique Deis Ereboque potenti.

16

Hic, crine effuso, atque Hennææ numina divæ,

Atque Acheronta vocat Stygia cum veste sacerdos.

95

Immugit tellus, rumpitque horrenda per umbras

Sibila; inadcensi flagrant altaribus ignes.

17

Tum magico volitant cantu per inania manes

Exciti, vultusque in marmore sudat Elissæ.

Hannibal hæc patrio jussu ad penetralia fertur,

100

Ingressique habitus atque ora explorat Hamilcar.

18

Non ille evantis Massylæ palluit iras,

Non diros templi ritus, adspersaque tabo

Limina, et audito surgentes carmine flammas.

Olli permulcens genitor caput, oscula libat,

105

Adtollitque animos hortando, et talibus implet:

«Gens recidiva Phrygum Cadmeæ stirpis alumnos

Fœderibus non æqua premit: si fata negarint

19

Dedecus id patriæ nostra depellere dextra,

Hæc tua sit laus, nate, velis! age, concipe bella

110

Latura exitium Laurentibus! horreat ortus

Jam pubes Tyrrhena tuos; partusque recusent,

Te surgente, puer, Latiæ producere matres.»

His acuit stimulis; subicitque haud mollia dictu:

«Romanos terra atque undis, ubi competet ætas,

20 115

Ferro ignique sequar, Rhœteaque fata revolvam.

Non Superi mihi, non Martem cohibentia pacta,

Non celsæ obstiterint Alpes, Tarpeiaque saxa.

Hanc mentem juro nostri per numina Martis;

Per Manes, Regina, tuos.» Tum nigra triformi

21 120

Hostia mactatur Divæ, raptimque recludit

Spirantis artus poscens responsa sacerdos,

Ac fugientem animam properatis consulit extis.

Ast ubi quæsitas artis de more vetustæ

Intravit mentes Superum, sic deinde profatur:

125

«Ætolos late consterni milite campos,

Idæoque lacus flagrantes sanguine cerno.

22

Quanta procul moles scopulis ad sidera tendit,

Cujus in aerio pendent tua vertice castra!

Jamque jugis agmen rapitur; trepidantia fumant

130

Mœnia, et Hesperio tellus porrecta sub axe

Sidoniis lucet flammis: fluit ecce cruentus

Eridanus: jacet ore truci super arma virosque,

Tertia qui tulerat sublimis opima Tonanti.

Heu! quænam subitis horrescit turbida nimbis

135

Tempestas, ruptoque polo micat igneus æther?

23

Magna parant Superi: tonat alti regia cæli;

Bellantemque Jovem cerno.» Venientia fata

Scire ultra vetuit Juno, fibræque repente

Conticuere: latent casus longique labores.

140

Sic clausum linquens arcano pectore bellum,

Atque hominum finem Gades Calpenque secutus,

Dum fert Herculeis Garamantica signa columnis,

Occubuit sævo Tyrius certamine ductor.

24

Interea rerum Hasdrubali traduntur habenæ,

145

Occidui qui solis opes, et vulgus Hiberum,

Bæticolasque viros furiis agitabat iniquis.

Tristia corda ducis, simul immedicabilis ira,

Et fructus regni feritas erat: asper amore

Sanguinis, et metui demens credebat honorem;

150

Nec nota docilis poena satiare furores.

25

Ore excellentem et spectatum fortibus ausis

Antiqua de stirpe Tagum, Superumque hominumque

Immemor, erecto subfixum robore mœstis

Ostentabat ovans populis sine funere regem.

155

Auriferi Tagus adscito cognomine fontis

Perque antra et ripas Nymphis ululatus Hiberis.

Mæonium non ille vadum, non Lydia mallet

26

Stagna sibi, nec qui riguo perfunditur auro

Campum, atque inlatis Hermi flavescit arenis.

160

Primus inire manu, postremus ponere Martem.

Quum rapidum effusis ageret sublimis habenis

Quadrupedem, non ense virum, non eminus hasta

Sistere erat: volitabat ovans, aciesque per ambas

Jam Tagus auratis adgnoscebatur in armis.

165

Quem postquam diro suspensum robore vidit

Deformem leti famulus, clam conripit ensem

Dilectum domino, pernixque inrumpit in aulam,

Atque inmite ferit geminato vulnere pectus.

At Pœni succensi ira, turbataque luctu

170

Et sævis gens læta, ruunt tormentaque portant.

27

Non ignes candensque chalybs, non verbera passim

Ictibus innumeris lacerum scindentia corpus,

Carnificesve manus, penitusve infusa medullis

Pestis, et in medio lucentes vulnere flammæ

175

Cessavere: ferum visu dictuque, per artem

Sævitiæ extenti, quantum tormenta jubebant,

Creverunt artus, atque, omni sanguine rapto,

Ossa liquefactis fumarunt fervida membris.

Mens intacta manet; superat, ridetque dolores,

28 180

Spectanti similis, fessosque labore ministros

Increpitat, dominique crucem clamore reposcit.

Hæc inter spretæ miseranda piacula pœnæ,

Erepto trepidus ductore exercitus, una

Hannibalem voce atque alacri certamine poscit.

185

Hinc studia adcendit patriæ virtutis imago,

Hinc fama in populos jurati didita belli,

Hinc virides ausis anni fervorque decorus,

Atque armata dolis mens et vis insita fandi.

Primi ductorem Libyes clamore salutant;

190

Mox et Pyrenes populi, et bellator Hiberus:

Continuoque ferox oritur fiducia menti,

Cessisse imperio tantum terræque marisque.

Æoliis candens austris et lampade Phœbi

Æstifero Libye torquetur subdita Cancro,

29 195

Aut ingens Asiæ latus, aut pars tertia terris.

Terminus huic roseos amnis Lageus ad ortus

Septeno inpellens tumefactum gurgite pontum:

At qua diversas clementior adspicit Arctos,

Herculeo dirimente freto, diducta propinquis

200

Europes videt arva jugis: ultra obsidet æquor;

Nec patitur nomen proferri longius Atlas,

Atlas subducto tracturus vertice cælum.

30

Sidera nubiferum fulcit caput, æthereasque

Erigit æternum compages ardua cervix:

205

Canet barba gelu, frontemque inmanibus umbris

Pinea silva premit; vastant cava tempora venti,

Nimbosoque ruunt spumantia flumina rictu.

Tum geminæ laterum cautes maria alta fatigant;

Atque ubi fessus equos Titan inmersit anhelos,

210

Flammiferum condunt fumanti gurgite currum.

Sed qua se campis squalentibus Africa tendit,

Serpentum largo coquitur fecunda veneno.

31

Felix qua pingues mitis plaga temperat agros,

Nec Cerere Hennæa, Phario nec victa colono.

215

Hic passim exsultant Nomades, gens inscia freni;

Quîs inter geminas per ludum mobilis aures

Quadrupedem flectit non cedens virga lupatis.

Altrix bellorum bellatorumque virorum

Tellus, nec fidens nudo sine fraudibus ensi.

220

Altera complebant Hispanæ castra cohortes,

Auxilia Europa genitoris parta tropæis.

32

Martius hinc sonipes campos hinnitibus inplet,

Hinc juga cornipedes erecti bellica raptant:

Non Eleus eat campo ferventior axis.

225

Prodiga gens animæ, et properare facillima mortem.

Namque ubi transcendit florentes viribus annos,

Inpatiens ævi spernit novisse senectam,

Et fati modus in dextra est. Hic omne metallum:

Electri gemino pallent de semine venæ,

33 230

Atque atros chalybis fetus humus horrida nutrit.

Sed scelerum causas operit Deus. Astur avarus

Visceribus laceræ telluris mergitur imis,

Et redit infelix effosso concolor auro.

Hinc certant, Pactole, tibi Duriusque, Tagusque,

235

Quique super Gravios lucentes volvit arenas,

34

Infernæ populis referens oblivia Lethes.

Nec Cereri terra indocilis, nec inhospita Baccho,

Nullaque Palladia sese magis arbore tollit.

Hæ postquam Tyrio gentes cessere tyranno,

240

Utque dati rerum freni, nunc arte paterna

Conciliare viros; armis consulta Senatus

Vertere, nunc donis: primus sumsisse laborem,

Primus iter carpsisse pedes, partemque subire,

Si valli festinet opus: nec cetera segnis,

245

Quæcumque ad laudem stimulant: somnumque negabat

Naturæ, noctemque vigil ducebat in armis;

Interdum projectus humi: turbæque Libyssæ

35

Insignis sagulo duris certare maniplis:

Celsus et in magno præcedens agmine ductor

250

Imperium perferre suum: tum vertice nudo

Excipere insanos imbres cælique ruinam.

Spectarunt Pœni, tremuitque exercitus Astur,

Torquentem quum tela Jovem, permixtaque nimbis

36

Fulmina, et excussos ventorum flatibus ignes

255

Turbato transiret equo: nec pulvere fessum

Agminis ardenti labefecit Sirius astro.

Flammiferis tellus radiis quum exusta dehiscit,

Candentique globo medius coquit æthera fervor,

Femineum putat inventa jacuisse sub umbra:

260

Exercetque sitim, et spectato fonte recedit.

37

Idem conreptis sternacem ad prælia frenis

Frangere equum, et famam letalis amare lacerti;

Ignotique amnis tranare sonantia saxa,

Atque e diversa socios arcessere ripa.

265

Idem expugnati primus stetit aggere muri;

Et quoties campo rapidus fera prælia miscet,

Qua sparsit ferrum, latus rubet æquore limes.

Ergo instat fatis, et, rumpere fœdera certus,

Quo datur, interea Romam comprendere bello

270

Gaudet, et extremis pulsat Capitolia terris.

Prima Saguntinas turbarunt classica portas,

Bellaque sumta viro belli majoris amore.

38

Haud procul Herculei tollunt se litore muri,

Clementer crescente jugo, quîs nobile nomen

275

Conditus excelso sacravit colle Zacynthos.

Hic comes Alcidæ remeabat in agmine Thebas

Geryone exstincto, cæloque ea facta ferebat.

Tres animas namque id monstrum, tres corpore dextras

Armarat, ternaque caput cervice gerebat.

39 280

Haud alium vidit tellus, cui ponere finem

Non posset mors una viro, duræque Sorores

Tertia bis rupto torquerent stamina filo.

Hinc spolia ostentabat ovans, captivaque victor

Armenta ad fontes medio fervore vocabat,

285

Quum tumidas fauces adcensis sole venenis

Calcatus rupit letali vulnere serpens;

Inachiumque virum terris prostravit Hiberis.

Mox profugi ducente Noto advertere coloni,

Insula quos genuit Graio circumflua ponto,

290

Atque auxit quondam Laertia regna Zacynthos.

Firmavit tenues ortus mox Daunia pubes,

40

Sedis inops; misit largo quam dives alumno,

Magnanimis regnata viris, nunc Ardea nomen.

Libertas populis pacto servata decusque

295

Majorum, et Pœnis urbi imperitare negatum.

Admovet abrupto flagrantia fœdere ductor

Sidonius castra, et latos quatit agmine campos.

41

Ipse caput quassans circumlustravit anhelo

Muros sævus equo, mensusque paventia tecta,

300

Pandere jamdudum portas ac cedere vallo

Inperat, et longe clausis sua fœdera, longe

Ausoniam fore, nec veniæ spem Marte subactis;

Scita Patrum, et leges, et jura, fidemque, Deosque

In dextra nunc esse sua. Verba ocius acer

305

Intorto sancit jaculo, figitque per arma

Stantem pro muro et minitantem vana Caicum.

42

Concidit exacti medius per viscera teli;

Effusisque simul prærupto ex aggere membris,

Victori moriens tepefactam retulit hastam.

310

At multo ducis exemplum clamore secuti

Involvunt atra telorum mœnia nube.

Clara nec in numero virtus latet: obvia quisque

Ora duci portans, ceu solus bella capessit.

43

Hic crebram fundit Baliari verbere glandem,

315

Terque levi ducta circum caput altus habena

Permissum ventis abscondit in aere telum.

Hic valido librat stridentia saxa lacerto:

Huic inpulsa levi torquetur lancea nodo.

Ante omnes ductor, patriis insignis in armis,

320

Nunc picea jactat fumantem lampada flamma,

Nunc sude, nunc jaculo, nunc saxis inpiger instat:

Aut hydro inbutas, bis noxia tela, sagittas

Contendit nervo, atque insultat fraude pharetræ:

Dacus ut armiferis Geticæ telluris in oris,

325

Spicula quæ patrio gaudens acuisse veneno

44

Fundit apud ripas inopina binominis Histri.

Cura subit, collem turrita cingere fronte,

Castelloque urbem circumvallare frequenti.

Heu priscis numen populis, at nomine solo

330

In terris jam nota Fides! stat dura juventus:

Ereptamque fugam, et claudi videt aggere muros.

Sed dignam Ausonia mortem putat esse Sagunto,

Servata cecidisse fide. Jamque acrius omnes

45

Intendunt vires; adductis stridula nervis

335

Phocais effundit vastos ballista molares,

Atque eadem, ingentis mutato pondere teli,

Ferratam excutiens ornum media agmina rumpit.

Alternus resonat clangor: certamine tanto

Conseruere acies, veluti circumdata vallo

340

Roma foret; clamatque super, «Tot millia, gentes

46

Inter tela satæ, jam capto stamus in hoste?

Anne pudet cœpti? pudet ominis? en bona virtus,

Primitiæque ducis! Taline inplere paramus

Italiam fama? tales præmittere pugnas?»

345

Adcensæ exsultant mentes, haustusque medullis

Hannibal exagitat, stimulantque sequentia bella.

Invadunt manibus vallum, cæsasque relinquunt

Dejecti muris dextras. Subit arduus agger,

Inponitque globos pugnantum desuper urbi.

350

Armavit clausos, ac portis arcuit hostem

Librari multa consueta falarica dextra,

47

Horrendum visu robur, celsisque nivosæ

Pyrenes trabs lecta jugis, cui plurima cuspis;

Vix muris toleranda lues, sed cetera pingui

355

Uncta pice, atque atro circumlita sulfure fumant.

Fulminis hæc ritu, summis e mœnibus arcis

Incita, sulcatum tremula secat aera flamma.

Qualis sanguineo præstringit lumina crine,

48 Ad terram cælo decurrens ignea lampas. 360

Hæc ictu rapido pugnantum sæpe per auras,

Adtonito ductore, tulit fumantia membra.

Hæc vastæ lateri turris ceu turbine fixa,

Dum penitus pluteis Vulcanum exercet adesis,

Arma virosque simul pressit flagrante ruina.

365

Tandem condensis actæ testudinis armis

Subducto Pœni vallo, cæcaque latebra,

Pandunt prolapsam subfossis mœnibus urbem.

Terribilem in sonitum procumbens aggere victo

Herculeus labor, atque inmania saxa resolvens,

49 370

Mugitum ingentem cælo dedit. Alpibus altis

Aeriæ rupes, scopulorum mole revulsa

Haud aliter scindunt resonanti fragmine montem.

Surgebat cumulo certatim prorutus agger,

Obstabatque jacens vallum, ni protenus instent

375

Hinc atque hinc acies media pugnare ruina.

Emicat ante omnes primævo flore juventæ

Insignis Rutulo Murrus de sanguine: at idem

Matre Saguntina Graius, geminoque parente

Dulichios Italis miscebat prole nepotes.

380

Hic magno socios Aradum clamore vocantem.

Qua corpus loricam inter galeamque patescit,

Conantis motus speculatus, cuspide sistit,

50

Prostratumque premens telo, voce insuper urguet:

«Fallax Pœne, jaces: certe Capitolia primus

385

Scandebas victor! quæ tanta licentia voti?

Nunc Stygio fer bella Jovi.» Tum fervidus hastam

Adversi torquens defigit in inguine Hiberi;

Oraque dum calcat jam singultantia leto;

«Hac iter est, inquit, vobis ad mœnia Romæ,

390

O metuenda manus! sic, quo properatis, eundum.»

Mox instaurantis pugnam circumsilit arma,

Et rapto nudum clipeo latus haurit Hiberi.

Dives agri, dives pecoris, famæque negatus

Bella feris arcu jaculoque agitabat Hiberus.

51 395

Felix heu! nemorum, et vitæ laudandus opacæ,

Si sua per patrios tenuisset spicula saltus!

Hunc miseratus adest infesto vulnere Ladmus.

Cui sævum adridens; «Narrabis Hamilcaris umbris

Hanc, inquit, dextram, quæ jam post funera vulgi

400

Hannibalem vobis comitem dabit:» et ferit alte

Insurgens gladio cristatæ cassidis æra,

Perque ipsum tegimen crepitantia dissipat ossa.

Tum frontem Chremes intonsam umbrante capillo

52

Septus, et horrentes effingens crine galeros;

405

Tum Masulus, crudaque virens ad bella senecta

Karthalo, non pavidus fetas mulcere leænas;

Flumineaque urna cælatus Bagrada parmam;

Et vastæ Nasamon Syrtis populator Hyempsal,

Audax in fluctu laceras raptare carinas;

410

Una omnes dextraque cadunt iraque peremti.

Nec non serpentem diro exarmare veneno

Doctus Athyr, tactuque graves sopire chelydros,

53

Ac dubiam admoto sobolem explorare ceraste.

Tu quoque fatidicis Garamanticus adcola lucis,

415

Insignis flexo galeam per tempora cornu,

54

Heu! frustra reditum sortes tibi sæpe locutas

Mentitumque Jovem increpitans, occumbis, Iarbas.

Et jam corporibus cumulatus creverat agger,

Perfusæque atra fumabant cæde ruinæ.

420

Tum ductorem avido clamore in prælia poscit

Fulmineus ceu Spartanis latratibus actus,

Quum silvam occursu venantum perdidit, hirto

55

Horrescit sætis dorso, et postrema capessit

Prælia, canentem mandens aper ore cruorem,

425

Jamque gemit geminans contra venabula dentem.

56

At parte ex alia qua se insperata juventus

Extulerat portis, ceu spicula nulla manusque

Vim ferre exitiumve queant, permixtus utrisque

Hannibal agminibus passim furit et quatit ensem,

430

Cantato nuper senior quem fecerat igni

Litore ab Hesperidum Temisus; qui carmine pollens

Fidebat magica ferrum crudescere lingua:

Quantus Bistoniis late Gradivus in oris

57

Belligero rapitur curru, telumque coruscans,

435

Titanum quo pulsa cohors, flagrantia bella

Cornipedum adflatu tonat, et stridoribus axis.

Jamque Hostum, Rutulumque Pholum, ingentemque Metiscum,

Jam Lygdum, Duriumque simul, flavumque Galæsum,

Et geminos, Chromin atque Gyan, demiserat umbris;

58 440

Daunum etiam, grata quo non spectatior alter

Voce movere fora, atque orando fingere mentes,

Nec legum custos sollertior, aspera telis

Dicta admiscentem: «Quænam te, Pœne, paternæ

Huc adigunt Furiæ? non hæc Sidonia tecta

445

Feminea fabricata manu, pretiove parata,

Exsulibusve datum dimensis litus arenis;

Fundamenta Deum Romanaque fœdera cernis.»

Ast illum, toto jactantem talia campo,

Ingenti raptum nisu, medioque virorum

450

Avulsum inter tela globo, et post terga revinctum,

Hannibal ad pœnam lentæ mandaverat iræ.

59

Increpitansque suos inferri signa jubebat;

Perque ipsos cædis cumulos, stragemque jacentum

Monstrabat furibundus iter, cunctosque ciebat

455

Nomine, et in prædas stantem dabat inprobus urbem.

Sed postquam a trepidis adlatum, fervere partem

Diversam Marte infausto, Murroque secundos

Hunc Superos tribuisse diem, ruit ocius amens

Lymphato cursu, atque ingentes deserit actus.

460

Letiferum nutant fulgentes vertice cristæ:

60

Crine ut flammifero terret fera regna cometes,

Sanguineum spargens ignem; vomit atra rubentes

Fax cælo radios, ac sæva luce coruscum

Scintillat sidus, terrisque extrema minatur.

465

Præcipiti dant tela viam, dant signa, virique;

Atque ambæ trepidant acies: jacit igneus hastæ

Dirum lumen apex, ac late fulgurat umbo.

Talis ubi Ægæo surgente ad sidera ponto

Per longum vasto Cori cum murmure fluctus

61 470

Suspensum in terras portat mare, frigida nautis

Corda tremunt: sonat ille procul, flatuque tumescens

Curvatis pavidas transmittit Cycladas undis.

Non cuncta e muris unum incessentia tela,

Fumantesque ante ora faces, non saxa per artem

475

Tormentis excussa tenent: ut tegmina primum

Fulgentis galeæ conspexit, et arma cruento

Inter solem auro rutilantia, turbidus infit:

«En, qui res Libycas, inceptaque tanta retardet,

Romani Murrus belli mora! Fœdera, faxo,

480

Jam noscas, quid vana queant, et vester Iberus.

62

Fer tecum castamque fidem servataque jura:

Deceptos mihi linque Deos.» Cui talia Murrus:

«Exoptatus ades! mens olim prælia poscit,

Speque tui flagrat capitis: fer debita fraudum

485

Præmia, et Italiam tellure inquire sub ima.

Longum in Dardanios fines iter, atque nivalem

Pyrenen, Alpesque tibi mea dextera donat.»

Hæc inter cernens subeuntem comminus hostem,

Præruptumque loci fidum sibi, conripit ingens

490

Aggere convulso saxum, et nitentis in ora

Devolvit, pronoque silex ruit incitus ictu.

63

Subsedit duro concussus fragmine muri.

Tum pudor adcendit mentem, nec conscia fallit

Virtus pressa loco; frendens luctatur, et ægro

495

Scandit in adversam per saxa vetantia nisu.

Sed postquam propior vicino lumine fulsit,

Et tota se mole tulit, velut incita clausum

Agmina Pœnorum cingant, et cuncta paventem

Castra premant, lato Murrus caligat in hoste.

500

Mille simul dextræ, densusque micare videtur

Ensis, et innumeræ nutare in casside cristæ.

Conclamant utrimque acies, ceu tota Saguntos

Igne micet: trahit instanti languentia leto

Membra pavens Murrus, supremaque vota capessit:

64 505

«Conditor Alcide, cujus vestigia sacra

Incolimus, terræ minitantem averte procellam,

Si tua non segni defenso mœnia dextra.»

Dumque orat cæloque adtollit lumina supplex;

«Cerne, ait, an nostris longe Tirynthius ausis

510

Justius adfuerit: ni displicet æmula virtus,

Haud me dissimilem, Alcide, primoribus annis

Agnosces, invicte, tuis: fer numen amicum;

Et, Trojæ quondam primis memorate ruinis,

Dexter ades Phrygiæ delenti stirpis alumnos.»

515

Sic Pœnus, pressumque ira simul exigit ensem,

Qua capuli statuere moræ; teloque relato

Horrida labentis perfunditur arma cruore.

Ilicet ingenti casu turbata juventus

65

Procurrit: nota arma viri corpusque superbo

520

Victori spoliare negant: coit aucta vicissim

Hortando manus, et glomerata mole feruntur.

Hinc saxis galea, hinc clipeus sonat æreus hastis;

Incessunt sudibus, librataque pondera plumbi

Certatim jaciunt: decisæ vertice cristæ,

525

Dereptumque decus nutantum in cæde jubarum:

Jamque agitur largus per membra fluentia sudor,

Et stant loricæ squamis horrentia tela;

Nec requies, tegimenve datur mutare sub ictu.

Genua labant, fessique humeri gestamina laxant.

530

Tum creber, penitusque trahens suspiria, sicco

Fumat ab ore vapor, nisuque elisus anhelo

66

Auditur gemitus, fractumque in casside murmur.

Mente adversa domat, gaudetque nitescere duris

Virtutem, et decoris pretio discrimina pensat.

535

Hic subitus scisso densa inter nubila cælo

Erupit quatiens terram fragor; et super ipsas

Bis Pater intonuit geminato fulmine pugnas.

Inde inter nubes ventorum turbine cœco

Ultrix injusti vibravit lancea belli,

67 540

Ac femine adverso librata cuspide sedit.

Tarpeiæ rupes, Superisque habitabile saxum;

Et vos, virginea lucentes semper in ara,

Laomedonteæ Trojana altaria flammæ;

Heu! quantum vobis fallacis imagine teli

545

Promisere Dei? propius si pressa furenti

Hasta foret, clausæ starent mortalibus Alpes,

Nec, Trasymene, tuis nunc Allia cederet undis.

Sed Juno, adspectans Pyrenes vertice celsæ

Nava rudimenta, et primos in Marte calores,

550

Ut videt impressum conjecta cuspide vulnus,

68

Advolat, obscura circumdata nube, per auras,

Et validam duris evellit ab ossibus hastam.

Ille tegit clipeo fusum per membra cruorem,

Tardaque paulatim et dubio vestigia nisu

555

Alternata trahens, aversus ab aggere cedit.

Nox tandem optatis terras pontumque tenebris

Condidit, et pugnas erepta luce diremit.

At duræ invigilant mentes, molemque reponunt

Noctis opus: clausos acuunt extrema pericli,

560

Et fractis rebus violentior ultima virtus.

Hinc puer, invalidique senes, hinc femina ferre

69

Certat opem in dubiis miserando nava labori,

Saxaque mananti subvectat vulnere miles.

Jam Patribus clarisque senum sua munia curæ:

565

Concurrunt, lectosque viros hortantur, et orant,

Defessis subeant rebus, revocentque salutem,

Et Latia extremis inplorent casibus arma.

«Ite citi, remis velisque inpellite puppim,

Saucia dum castris clausa est fera: tempore Martis

70 570

Utendum est rapto, et grassandum ad clara periclis.

Ite citi, deflete fidem murosque ruentes,

Antiquaque domo meliora arcessite fata.

Mandati summa est: dum stat, remeate, Saguntos.»

Ast illi celerant, qua proxima litora, gressum,

575

Et fugiunt tumido per spumea cærula velo.

Pellebat somnos Tithoni roscida conjux,

Ac rutilus primis sonipes hinnitibus altos

Adflarat montes, roseasque movebat habenas.

Jam celsa e muris exstructa mole juventus

580

Clausam nocturnis ostentat turribus urbem.

Rerum omnes pendent actus, et milite mæsto

Laxata obsidio, ac pugnandi substitit ardor,

Inque ducem versæ tanto discrimine curæ.

Interea Rutulis longinqua per æquora vectis

585

Herculei ponto cœpere exsistere colles,

71

Et nebulosa jugis adtollere saxa Monœci.

Thracius hos Boreas scopulos inmitia regna

Solus habet, semperque rigens nunc litora pulsat,

Nunc ipsas alis plangit stridentibus Alpes;

590

Atque ubi se terris glaciali fundit ab Arcto,

Haud ulli contra fiducia surgere vento.

Vorticibus torquet rapidis mare, fractaque anhelant

Æquora, et injecto conduntur gurgite montes:

Jamque volans Rhenum Rhodanumque in nubila tollit.

595

Hunc postquam Boreæ dirum evasere furorem,

72

Alternos mæsti casus bellique marisque,

Et dubium rerum eventum sermone volutant.

«O patria! o Fidei domus inclyta, quo tua nunc sunt

Fata loco? sacræne manent in collibus arces?

600

An cinis, heu Superi! tanto de nomine restat?

Ferte leves auras, flatusque ciete secundos,

Si nondum insultat templorum Pœnicus ignis

Culminibus, Latiæque valent subcurrere classes.»

Talibus inlacrimant noctemque diemque querelis,

605

Donec Laurentes puppis defertur ad oras,

Qua pater, adceptis Anienis ditior undis,

In pontum flavo descendit gurgite Thybris.

Hinc consanguineæ subeunt jam mœnia Romæ.

Concilium vocat augustum, castaque beatos

73 610

Paupertate Patres, ac nomina parta triumphis

Consul, et æquantem Superos virtute Senatum.

Facta animosa viros, et recti sacra cupido

Adtollunt, hirtæque togæ, neglectaque mensa,

Dexteraque a curvis capulo non segnis aratris;

74 615

Exiguo faciles, et opum non indiga corda,

Ad parvos curru remeabant sæpe penates.

In foribus sacris, primoque in limine templi

Captivi currus, belli decus, armaque rapta

75

Pugnantum ducibus, sævæque in Marte secures,

620

Perfossi clipei, et servantia tela cruorem,

Claustraque portarum pendent: hic Punica bella,

Ægates cernas, fusaque per æquora classe

Exactam ponto Libyen testantia rostra:

Hic galeæ Senonum, pensatique inprobus auri

625

Arbiter ensis inest, Gallisque ex arce fugatis

Arma revertentis pompa gestata Camilli:

Hic spolia Æacidæ, hic Epirotica signa,

Et Ligurum horrentes coni, parmæque relatæ

76

Hispana de gente rudes, Alpinaque gæsa.

630

Sed postquam clades patefecit et horrida bella

Orantum squalor, præsens adstare Sagunti

Ante oculos visa est extrema precantis imago.

77

Tum senior mæsto Sicoris sic incipit ore:

«Sacrata gens clara fide, quam rite fatentur

635

Marte satam populi ferro parere subacti,

Ne crede emensos levia ob discrimina pontum.

Vidimus obsessam patriam, murosque trementes:

Et, quem insana freta, aut cœtus genuere ferarum,

Vidimus Hannibalem: procul his a mœnibus, oro,

640

Arcete, o Superi, nostroque in Marte tenete

Fatiferæ juvenem dextræ: qua mole sonantes

Exigit ille trabes? et quantus crescit in armis?

Trans juga Pyrenes, medium indignatus Hiberum,

Excivit Calpen, et mersos Syrtis arenis

645

Molitur populos, majoraque mœnia quærit.

78

Spumeus hic, medio qui surgit ab æquore, fluctus,

Si prohibere piget, vestras effringet in urbes.

An tanti pretium motus, ruptique per enses

Fœderis, hoc juveni, jurata in bella ruenti,

650

Creditis, ut statuat superatæ jura Sagunto?

Ocius ite, viri, et nascentem exstinguite flammam,

Ne seræ redeant post aucta pericula curæ.

Quamquam o! si nullus terror, non obruta jam nunc

Semina fumarent belli: vestræne Sagunto

655

Spernendum consanguineam protendere dextram?

Omnis Hiber, omnis rapidis fera Gallia turmis,

Omnis ab æstifero sitiens Libys inminet axe.

Per vos culta diu Rutulæ primordia gentis,

79

Laurentemque Larem, et genetricis pignora Trojæ,

660

Conservate pios, qui permutare coacti

Acrisioneis Tirynthia culmina muris.

Vos etiam Zanclen Siculi contra arma tyranni

80

Juvisse egregium; vos et Campana tueri

Mœnia, depulso Samnitum robore, dignum

665

Sigeis duxistis avis. Vetus incola Dauni,

Testor vos, fontes et stagna arcana Numici,

Quum felix nimium dimitteret Ardea pubem,

Sacra domumque ferens, et avi penetralia Turni,

Ultra Pyrenen Laurentia nomina duxi.

81 670

Cur, ut decisa atque avulsa a corpore membra,

Despiciar, vesterque luat cur fœdera sanguis?»

Tandem, ut finitæ voces, miserabile visu!

Submissi palmas, lacerato tegmine vestis,

Adfigunt proni squalentia corpora terræ.

675

Inde agitant consulta Patres, curasque fatigant.

82

Lentulus, ut cernens adcensæ tecta Sagunti,

Poscendum pœnæ juvenem, celerique negantis

Exuri bello Carthaginis arva jubebat.

At Fabius, cauta speculator mente futuri,

680

Nec lætus dubiis, parcusque lacessere Martem,

Et melior clauso bellum producere ferro,

Prima super tantis rebus pensanda: ducisne

Ceperit arma foror, Patres an signa moveri

Censuerint; mittique viros, qui exacta reportent.

685

Providus hæc, ritu vatis, fundebat ab alto

Pectore præmeditans Fabius surgentia bella.

Ut sæpe, e celsa grandævus puppe magister,

83

Prospiciens signis venturum in carbasa Corum,

Summo jamdudum substringit lintea malo.

690

Sed lacrimæ, atque ira mixtus dolor inpulit omnes

Præcipitare latens fatum: lectique Senatu,

Qui ductorem adeant: si perstet surdus in armis

Pactorum, vertant inde ad Carthaginis arces;

Nec Divum oblitis indicere bella morentur.


84

LIBER SECUNDUS.


ARGUMENTUM.

Q. Fabius Maximus et L. Valerius Flaccus, legati Romanorum, in Sagunti portum invehuntur, et inde ab Hannibale repulsi Carthaginem petunt; 1-24.

Hac occasione usus, dux Pœnorum milites ad periculum sibi inminens propulsandum, urbem totis viribus obpugnandam, et bellum ipsis deinde Romanis inferendum exstimulat; 25-55.

Asbyte, Iarbæ, Gætulorum regis, filia, virgo fortissima venatuique adsueta, cum grege mulierum Pœnis auxilio venit; 56-88.

Hujus impetum fortiter reprimit Mopsus, Cretensis, sagittandi peritissimus, qui, magna prius edita hostium strage, in ipsam virginem inruit, et Harpen, ejus comitem, occidit; sed propter necem Dorylæ et Icari, filiorum suorum, animum despondet, dolorisque inpatientia e muro se præcipitat; 89-147.

Tum Theron, Herculis sacerdos, pugnæ succedens, clava sua magnam hostium multitudinem prosternit, ipsamque Asbyten, curru excussam, interficit, et caput, hastæ adfixum, ostentat; 148-205.

Cujus rei dolore et ira percitus Hannibal, virginis cædem vindicare parat, et Saguntini, ejus adspectu consternati, fugam capessunt; Theron autem, dum suos revocare et mœnibus hostem prohibere conatur, gladio per pectus adacto perit, ejusque corpus ter circa rogum Asbytes raptatur; 206-269.

Interim Senatus Carthaginiensium, adventu legatorum Rom. perculsus, frequens in curiam venit, et de responso iis reddendo consilia capit. Ibi Hannon et Gestar mutuis se verborum contumeliis lacerant. Ille, inveterato Hannibalis odio incensus, auctor est, ut superbia temeritasque juvenis merito castigetur; nec Romani, qui tantum virtute valeant, novo injustoque bello lacessantur; 270-326.

Hic vero, factioni Barcinæ, quæ apud milites plebemque plurimum gratia valebat, addictus, Hannonis oratioriem refellit, et ad bellum Romanis, duce Hannibale, fortissimo reique militaris peritissimo juvene, inferendum, Patribus animum incendit; 327-375.

Quibus orationibus habitis, Hannon res Saguntinis reddendas et Hannibalem Romanis dedendum censet: quæ sententia omnium fere, qui adsunt, indignationem movet. Fabius itaque, sinu effuso, bellum Pœnis indicit, et cum reliquis legatis Romam redit; 376-390.

Hæc dum Carthagine geruntur, Hannibal, aliquot populis, qui defecerant, repente obpressis, omnibus copiis Saguntum obpugnare perseverat, et lætus adcipit clipeum, aliaque arma, ab Hispanis sibi dono missa, in quibus præter alia origines et fata Carthaginis, singulari opera et artificio expressa, miratur; 391-456.

Saguntini jam unicam spem, in adventu classis Romanorum, qui tam procul erant, positam abjiciunt; et longa obsidione inopia omnium ita crescit, ut corticibus et frondibus arborum coriisque aqua mollitis famem tolerare cogantur; 457-474.

Hanc urbis fortunam commiseratur Hercules, ejus conditor, et clam Junone, noverca sua, Fidei auxilium inplorat, quæ, ejus precibus mota, fractum Saguntinorum animum adeo erigit, ut vel ultima experiri non recusent; 475-525.

Sed conatus Fidei non fugit Junonem, quæ præter opinionem prope urbem est, et extemplo Tisiphonen ab inferis evocat; 526-542.

Hæc Furia formam adspectu terribilem exuit, et in Tiburinæ, morte Murri viduatæ, speciem conversa, Saguntinos hortatur, ut, quum nihil jam spei reliquum sit, morte voluntaria æternum servitium effugiant; 543-579.

Tum petit tumulum, ex quo serpens prorepit, et ad mare contendit; 580-591.

Hoc prodigio perterriti Saguntini, Genios jam urbe excedere sibi persuadent, et Tisiphones ope ex desperatione in rabiem vertuntur; qua instincti, arma, vestes, aurum, et quidquid publicarum, vel privatarum rerum superest, in rogum ingentem, ad id raptim exstructum, conjiciunt; et deinde parentes seque invicem jugulant: quo facto, Hannibal urbem capit; et Furia ad inferos revertitur; 592-707.

86

Cæruleis provecta vadis jam Dardana puppis

Tristia magnanimi portabat jussa Senatus,

Primoresque Patrum. Fabius, Tirynthia proles,

Ter centum memorabat avos, quos turbine Martis

5

Abstulit una dies, quum Fors non æqua labori

Patricio Cremeræ maculavit sanguine ripas.

Huic comes æquato sociavit munere curas

Poplicola, ingentis Volesi Spartana propago.

87

Is, cultam referens insigni nomine plebem,

10

Ausonios atavo ducebat consule fastus.

88

Hos ut depositis portum contingere velis

Adlatum Hannibali, consultaque ferre Senatus,

Jam medio seram bello poscentia pacem,

Ductorisque simul conceptas fœdere pœnas;

15

Ocius armatas passim per litora turmas

Ostentare jubet minitantia signa, recensque

Perfusos clipeos, et tela rubentia cæde.

«Haud dictis nunc esse locum; strepere omnia, clamat,

Tyrrhenæ clangore tubæ, gemituque cadentum.

20

Dum detur, relegant pontum, neu se addere clausis

Festinent: notum, quid cæde calentibus armis,

Quantum iræ liceat, motusve quid audeat ensis.»

Sic ducis adfatu per inhospita litora pulsi,

Converso Tyrios petierunt remige Patres.

25

Hic alto Pœnus fundentem vela carinam

Incessens dextra; «Nostrum, pro Jupiter! inquit,

89

Nostrum ferre caput parat illa per æquora puppis.

Heu! cæcæ mentes, tumefactaque corda secundis!

Armatum Hannibalem pœnæ petit inpia tellus.

30

Ne deposce, adero: dabitur tibi copia nostri

Ante exspectatum; portisque focisque timebis,

Quæ nunc externos defendis, Roma, Penates.

Tarpeios iterum scopulos præruptaque saxa

Scandatis licet, et celsam migretis in arcem,

35

Nullo jam capti vitam pensabitis auro.»

Incensi dictis animi, et furor additus armis;

Conditur extemplo telorum nubibus æther,

Et densa resonant saxorum grandine turres.

Ardor agit, provecta queat dum cernere muros,

40

Inque oculis profugæ Martem exercere carinæ.

90

Ipse autem incensas promissa piacula turmas

Flagitat, insignis nudato vulnere, ductor,

Ac repetens questus furibundo personat ore:

«Poscimur, o socii! Fabiusque e puppe catenas

45

Ostentat, dominique vocat nos ira Senatus.

Si tædet cœpti, culpandave movimus arma,

Ausoniam ponto propere revocate carinam;

Nil moror: evincta lacerandum tradite dextra.

Nam cur, Eoi deductus origine Beli,

50

Tot Libyæ populis, tot circumfusus Hiberis,

Servitium perferre negem? Rhœteius imo

91

Inperet æternum, et populis seclisque propaget

Regna ferox: nos jussa virum nutusque tremamus.»

Effundunt gemitus, atque omina tristia vertunt

55

In stirpem Æneadum, ac stimulant clamoribus iras.

Discinctos inter Libyas populosque bilingues,

Marmaricis audax in bella Œnotria signis

Venerat Asbyte, proles Garamantis Iarbæ.

92

Hammone hic genitus, Phorcynidos antra Medusæ,

60

Cinyphiumque Macen, et iniquo e sole calentes

Battiadas late imperio sceptrisque regebat;

Cui patrius Nasamon, æternumque arida Barce,

93

Cui nemora Autololum, atque infidæ litora Syrtis

Parebant, nullaque levis Gætulus habena.

65

Atque is fundarat thalamos Tritonide nympha,

Unde genus, proavumque Jovem regina ferebat,

Et sua fatidico repetebat nomina luco.

Hæc ignara viri, vacuoque adsueta cubili,

Venatu et silvis primos defenderat annos:

94 70

Non calathis mollita manus, operatave fuso,

Dictynnam, et saltus, et anhelum inpellere planta

Cornipedem, ac stravisse feras inmitis amabat.

Quales Threiciæ Rhodopen Pangæaque lustrant

Saxosis nemora alta jugis, cursuque fatigant

75

Hebrum innupta manus: spreti Ciconesque, Getæque,

95

Et Rhesi domus, et lunatis Bistones armis.

Ergo habitu insignis patrio, religata fluentem

Hesperidum dono crinem, dextrumque feroci

Nuda latus Marti, ac fulgentem tegmine lævam

80

Thermodontiaca munita in prælia pelta,

96

Fumantem rapidis quatiebat cursibus axem.

Pars comitum bijugo curru, pars cætera dorso

Fertur equi; nec non Veneris jam fœdera passæ

Reginam cingunt: sed virgine densior ala est.

85

Ipsa autem gregibus per longa mapalia lectos

Ante aciem ostentabat equos, tumuloque propinquo,

Dum sequitur gyris campum, vibrata per auras

Spicula contorquens summa ponebat in arce.

Hanc, hasta toties intrantem mœnia, Mopsus

90

Non tulit, et celsis senior Gortynia muris

Tela sonante fugat nervo, liquidasque per auras

97

Dirigit aligero letalia vulnera ferro.

Cres erat, ærisonis Curetum advectus ab antris,

Dictæos agitare puer levioribus annis

95

Pennata saltus adsuetus arundine Mopsus.

Ille vagam cælo demisit sæpe volucrem,

98

Ille procul campo linquentem retia cervum

Vulnere sistebat; rueretque inopina sub ictu

Ante fera incauto, quam sibila poneret arcus.

100

Nec se tum pharetra jactavit justius ulla,

Eois quamquam certet Gortyna sagittis.

Verum ut opum levior venatu extendere vitam

Abnuit, atque artæ res exegere per æquor,

Conjuge cum Meroe natisque inglorius hospes

105

Intrarat miseram fato ducente Saguntum.

Coryti fratrum ex humeris calamique paterni

Pendebant, volucerque chalybs, Minoia tela.

Hic medius juvenum Massylæ gentis in agmen

Crebra Cydoneo fundebat spicula cornu.

110

Jam Garamum, audacemque Thyrum, pariterque ruentes

99

Gisgonem, levemque Bagam, indignumque sagittæ,

Inpubem malas, tam certæ obcurrere Lyxum

Fuderat, et plena tractabat bella pharetra.

Tum, vultum intendens telumque in virginis ora,

115

Desertum non grata Jovem per vota vocabat.

Namque ut fatiferos converti prospicit arcus,

Obposito procul insidiis Nasamonias Harpe

100

Corpore præripuit letum, calamumque volantem,

Dum clamat, patulo excipiens tramisit hiatu,

120

Et primæ ferrum a tergo videre sorores.

At comitis frendens casu labentia virgo

Membra levat, parvaque oculos jam luce natantes

Inrorat lacrimis, totisque adnisa doloris

Viribus intorquet letalem in mœnia cornum.

125

Illa volans humerum rapido transverberat ictu

Conantis Dorylæ, junctis jam cornibus arcus,

Et ducti spatium nervi complente sagitta,

Excutere in ventos resoluto pollice ferrum.

Tum subitum in vulnus præceps devolvitur altis

101 130

Aggeribus muri, juxtaque cadentia membra

Effusi versa calami fluxere pharetra.

Exclamat paribus frater vicinus in armis

Icarus, ulciscique parat lacrimabile fatum:

Atque illum, raptim promentem in prælia telum,

135

Hannibal excussi prævertit turbine saxi.

Labuntur gelido torpentia frigore membra,

Deficiensque manus pharetræ sua tela remisit.

At pater in gemino natorum funere Mopsus

Conreptos arcus ter moesta movit ab ira:

140

Ter cecidit dextra, et notas dolor abstulit artes.

Pœnitet heu! sero, dulces liquisse penates,

102

Adreptoque avide, quo concidis, Icare, saxo,

Postquam ævum senior percussaque pectora frustra

Sentit, et, ut tantos compescat morte dolores,

145

Nil opis in dextra, vastæ se culmine turris

Præcipitem jacit, et delapsus pondere prono

Membra super nati moribundos explicat artus.

Dum cadit externo Gortynius advena bello,

Jam nova molitus stimulato milite Theron,

150

Alcidæ templi custos aræque sacerdos,

Non exspectatum Tyriis effuderat agmen,

Et fera miscebat reserata prælia porta.

Atque illi non hasta manu, non vertice cassis,

Sed fisus latis humeris et mole juventæ

155

Agmina vastabat clava, nihil indigus ensis.

103

Exuviæ capiti inpositæ tegimenque leonis

Terribilem adtollunt excelso vertice rictum.

Centum angues idem Lernæaque monstra gerebat

In clipeo, et sectis geminam serpentibus Hydram.

160

Ille Jubam, Thapsumque patrem, clarumque Micipsam

Nomine avi, Maurumque Sacen, a mœnibus actos

Palantesque fuga præceps ad litora cursu

Egerat, atque una spumabant æquora dextra.

Nec contentus Idi leto, letoque Cothonis,

165

Marmaridæ nec cæde Rothi, nec cæde Jugurthæ,

Asbytes currum et radiantis tegmina lænæ

104

Poscebat votis, gemmataque lumina peltæ,

Atque in belligera versabat virgine mentem.

Quem ruere ut telo vidit regina cruento,

170

Obliquos detorquet equos, lævumque per orbem

Fallaci gyro campum secat, ac, velut ales,

Adverso rapitur sinuata per æquora curru.

Dumque ea se ex oculis aufert, atque ocior Euro,

Incita pulveream campo trahit ungula nubem,

175

Adversum late stridens rota prolerit agmen,

Ingerit et crebras virgo trepidantibus hastas.

Hic cecidere Lycus, Thamyrisque, et nobile nomen

Eurydamas, clari deductum stirpe parentis,

105

Qui thalamos ausus quondam sperare superbos,

180

Heu demens! Ithacique torum, sed enim arte pudica

Fallacis toties revoluto stamine telæ

Deceptus, mersum pelago jactarat Ulixem:

Ast Ithacus vero ficta pro morte loquacem

Adfecit leto, tædæque ad funera versæ.

185

Gens extrema viri campis deletur Iberis

Eurydamas Nomados dextra; superinstrepit ater,

Et servat cursum perfractis ossibus axis.

Jamque aderat remeans virgo, inter prælia postquam

Distringi Therona videt, sævamque bipennem

190

Perlibrans mediæ fronti, spolium inde superbum

Herculeasque tibi exuvias, Dictynna, vovebat.

Nec segnis Theron tantæ spe laudis in ipsos

Adversus consurgit equos, villosaque fulvi

Ingerit objectans trepidantibus ora leonis.

195

Adtoniti terrore novo rictuque minaci

Quadrupedes jactant resupino pondere currum.

Tum saltu Asbyten conantem linquere pugnas

Occupat, incussa gemina inter tempora clava,

Ferventesque rotas turbataque frena pavore

200

Disjecto spargit conlisa per ossa cerebro,

Ac rapta properans cædem ostentare bipenni,

Amputat e curru revolutæ virginis ora.

Necdum iræ positæ: celsa nam figitur hasta

Spectandum caput; id gestent ante agmina Pœnum

205

Inperat, et propere currus ad mœnia vertant,

Hæc cæcus fati, divumque abeunte favore,

Vicino Theron edebat prælia leto.

Namque aderat toto ore ferens iramque minasque

Hannibal, et cæsam Asbyten, fixique tropæum

210

Infandum capitis furiata mente dolebat.

Ac simul ærati radiavit luminis umbo,

Et concussa procul membris velocibus arma

Letiferum intonuere, fugam perculsa repente

107

Ad muros trepido convertunt agmina cursu:

215

Sicut agit levibus per sera crepuscula pennis

E pastu volucres ad nota cubilia Vesper;

Aut, ubi Cecropius formidine nubis aquosæ

Sparsa super flores examina tollit Hymettos,

Ad dulces ceras, et odori corticis antra

220

Mellis apes gravidæ properant, densoque volatu

Raucum connexæ glomerant ad limina murmur.

Præcipitat metus adtonitos, cæcique feruntur.

Heu blandum cæli lumen! tantone cavetur

Mors reditura metu, nascentique addita fata?

108 225

Consilium damnant, portaque atque aggere tuto

Erupisse gemunt: retinet vix agmina Theron,

Interdumque manu, interdum clamore minisque,

«State, viri: meus ille hostis: mihi gloria magnæ,

State, venit pugnæ! muro tectisque Sagunti

230

Hac abigam Pœnos dextra: spectacula tantum

Ferte, viri: vel, si cunctos metas acer in urbem,

Heu deforme! rapit, soli mihi claudite portas.»

At Pœnus rapido præceps ad mœnia cursu,

Dum pavitant trepidi rerum fessique salutis,

235

Tendebat: stat primam urbem murosque patentes

Postposita cæde et dilata invadere pugna.

Id postquam Herculeæ custos videt inpiger aræ,

Emicat, et velox formidine prævenit hostem.

Gliscit Elissæo violentior ira tyranno.

109 240

«Tu solve interea nobis, bone janitor urbis,

Supplicium, ut pandas, inquit, tua mœnia leto.»

Nec plura effari sinit ira, rotatque coruscum

Mucronem: sed contortum prior impete vasto

Daunius huic robur juvenis jacit; arma fragore

245

Icta gravi raucum gemuere, alteque resultant

Ære inlisa cavo nodosæ pondera clavæ.

At viduus teli, et frustrato proditus ictu,

Pernici velox cursu rapit incita membra,

Et celeri fugiens perlustrat mœnia planta.

250

Instat atrox terga increpitans fugientia victor.

Conclamant matres, celsoque e culmine muri

Lamentis vox mixta sonat: nunc nomine noto

110

Adpellant, seras fesso nunc pandere portas

Posse volunt: quatit hortantum præcordia terror,

255

Ne simul adcipiant ingentem mœnibus hostem.

Incutit umbonem fesso, adsultatque ruenti

Pœnus, et ostentans spectantem e mœnibus urbem,

«I, miseram Asbyten leto solare propinquo.»

Hæc dicens, jugulo optantis dimittere vitam

260

Infestum condit mucronem, ac regia lætus

Quadrupedes spolia abreptos a mœnibus ipsis,

Quîs aditum portæ trepidantum sepserat agmen,

Victor agit, curruque volat per ovantia castra.

At Nomadum furibunda cohors miserabile humandi

265

Deproperat munus, tumulique adjungit honorem,

Et rapto cineres ter circum corpore lustrat.

Hinc letale viri robur tegimenque tremendum

In flammas jaciunt, ambustoque ore, genisque,

Deforme alitibus liquere cadaver Iberis.

270

Pœnorum interea quîs rerum summa potestas,

Consultant bello super, et quæ dicta ferantur

Ausoniæ a populis, oratorumque minaci

Adventu trepidant: movet hinc fœdusque, fidesque,

Et testes Superi, jurataque pacta parentum;

111 275

Hinc popularis amor cœptantis magna juventæ;

Et sperare juvat belli meliora: sed olim

Ductorem infestans odiis gentilibus Hannon,

Sic adeo increpitat studia incautumque favorem:

«Cuncta quidem, Patres, (neque enim cohibere minantum

280

Iræ se valuere) premunt formidine vocem.

Haud tamen abstiterim, mortem licet arma propinquent.

Testabor Superos, et cælo nota relinquam,

Quæ postrema salus rerum patriæque reposcit.

Nec nunc obsessa demum et fumante Sagunto

285

Hæc serus vates Hannon canit: anxia rupi

Pectora; ne castris innutriretur et armis

Exitiale caput, monui, et, dum vita, monebo,

Ingenitum noscens virus, flatusque paternos;

112

Ut, qui stelligero speculatur sidera cælo,

290

Venturam pelagi rabiem, Caurique futura

Prædicit miseris haud vanus flamina nautis.

Consedit solio, rerumque invasit habenas.

Ergo armis fœdus, fasque omne abrumpitur armis:

Oppida quassantur, longeque in mœnia nostra

295

Æneadum adrectæ mentes, disjectaque pax est.

Exagitant Manes juvenem furiæque paternæ,

Ac funesta sacra, et conversi fœdere rupto

In caput infidum Superi, Massylaque vates.

An nunc ille, novi cæcus caligine regni,

113 300

Externas arces quatit? haud Tirynthia tecta,

(Sic propria luat hoc pœna, nec misceat urbis

Fata suis) nunc hoc, inquam, hoc in tempore muros

Obpugnat, Carthago, tuos, teque obsidet armis.

Lavimus Hennæas animoso sanguine valles,

305

Et vix conducto produximus arma Lacone.

Nos ratibus laceris Scyllæa replevimus antra,

114

Classibus et refluo spectavimus æquore raptis

Contorta e fundo revomentem transtra Charybdin.

Respice, pro demens! pro pectus inane Deorum!

310

Ægates, Libyæque procul fluitantia membra.

Quo ruis? et patriæ exitio tibi nomina quæris?

Scilicet immensæ, visis juvenalibus armis,

115

Subsident Alpes! subsidet mole nivali

Alpibus æquatum adtollens caput Apenninus!

315

Sed campos fac, vane, dari; num gentibus istis

Mortales animi? aut ferro flammave fatiscunt?

Haud tibi Neritia cernes cum prole laborem.

Pubescit castris miles, galeaque teruntur

Nondum signatæ flava lanugine malæ.

320

Nec requies ævi nota, exsanguesque merendo

Stant prima inter signa senes, letumque lacessunt.

Ipse ego Romanas perfosso corpore turmas

Tela intorquentes conrepta e vulnere vidi;

Vidi animos mortesque virum, decorisque furorem.

325

Si bello absistis, nec te victoribus obfers,

Quantum, heu Carthago! donat tibi sanguinis Hannon?»

116

Gestar ad hæc: namque inpatiens asperque coquebat

Jamdudum inmites iras, mediamque loquentis

Bis conatus erat turbando abrumpere vocem:

330

«Concilione, inquit, Libyæ, Tyrioque Senatu,

Pro Superi! Ausonius miles sedet? armaque tantum

Haud dum sumta viro? nam cetera non latet hostis.

Nunc geminas Alpes, Apenninumque minatur,

Nunc freta Sicaniæ, et Scyllæi litoris undas;

335

Nec procul est, quin jam Manes umbrasque pavescat

Dardanias: tanta adcumulat præconia leto

117

Vulneribusque virum, ac tollit sub sidera gentem.

Mortalem, mihi crede, licet formidine turpi

Frigida corda tremant, mortalem sumimus hostem.

340

Vidi ego, quum, geminas artis post terga catenis

Evinctus palmas, vulgo traheretur ovante,

Carceris in tenebras, spes et fiducia gentis

Regulus Hectoreæ: vidi, quum robore pendens,

Hesperiam cruce sublimis spectaret ab alta.

345

Nec vero terrent puerilia protenus ora

Sub galea et pressæ properata casside malæ.

Indole non adeo segni sumus! adspice; turmæ

Quot Libycæ certant annos anteire labore,

Et nudis bellantur equis! ipse, adspice, ductor,

350

Quum primam tenero vocem proferret ab ore,

Jam bella et lituos, ac flammis urere gentem

Jurabat Phrygiam, atque animo patria arma movebat.

118

Proinde polo crescant Alpes, astrisque coruscos

Apenninus agat scopulos; per saxa nivesque,

355

(Dicam etenim, ut stimulent atram vel inania mentem)

Per cælum est qui pandat iter: pudet Hercule tritas

Desperare vias, laudemque timere secundam.

Sed Libyæ clades, et primi incendia belli

Adgerat, atque iterum pro libertate labores

360

Hannon ferre vetat: ponat formidinis æstus,

Parietibusque domus inbellis femina servet

Singultantem animam: nos, nos contra ibimus hostem,

119

Quîs procul a Tyria dominos depellere Byrsa,

Vel Jove non æquo, fixum est: sin fata repugnant,

365

Et jam damnata cessit Carthagine Mavors,

Obcumbam potius; nec te, patria inclita, dedam

Æternum famulam; liberque Acheronta videbo.

Nam quæ, pro Superi! Fabius jubet? ocius arma

Exuite, et capta descendite ab arce Sagunti;

370

Tum delecta manus scutorum incendat acervos,

Uranturque rates, ac toto absistite ponto.

Dî procul, o! merita est numquam si talia plecti

120

Carthago, prohibete nefas; nostrique solutas

Ductoris servate manus!» Ut deinde resedit,

375

Factaque censendi, Patrum de more, potestas;

Hic Hannon reddi propere certamine rapta

Instat, et auctorem violati fœderis addit.

Tum vero adtoniti, ceu templo inrumperet hostis,

Exsiluere Patres, Latioque id verteret omen

380

Oravere Deum. At postquam discordia sentit

Pectora, et infidas ad Martem vergere mentes;

Non ultra patiens Fabius rexisse dolorem,

Concilium exposcit propere, Patribusque vocatis

Bellum se gestare sinu pacemque profatus,

385

Quod sedeat legere, ambiguis neu fallere dictis

Inperat, ac, sævo neutrum renuente Senatu,

Ceu clausas acies gremioque effunderet arma,

121

«Adcipite infaustum Libyæ, eventuque priori

Par, inquit, bellum:» et laxos effundit amictus.

390

Tum patrias repetit pugnandi nuntius arces.

Atque ea dum profugæ regnis agitantur Elissæ,

Adcisis velox populis, quîs ægra lababat

Ambiguo sub Marte fides, prædaque gravatus

Ad muros Pœnus revocaverat arma Sagunti.

395

Ecce autem clipeum, sævo fulgore micantem,

Oceani gentes ductori dona ferebant,

122

Callaicæ telluris opus, galeamque coruscis

Subnixam cristis, vibrant cui vertice coni

Albentis, niveæ tremulo nutamine pennæ;

400

Ensem unum, ac multis fatalem millibus hastam;

Præterea textam nodis, auroque trilicem

Loricam, nulli tegimen penetrabile telo.

Hæc, ære et duri chalybis perfecta metallo,

Atque opibus perfusa Tagi, per singula lætis

405

Lustrat ovans oculis, et gaudet origine regni.

123

Condebat primæ Dido Carthaginis arces,

Instabatque operi subducta classe juventus.

Molibus hi claudunt portus, his tecta domusque

Partiris, justæ Bitia venerande senectæ.

410

Ostentant caput effossa tellure repertum

Bellatoris equi, atque omen clamore salutant.

Has inter species orbatum classe, suisque,

Ænean pulsum pelago, dextraque precantem

Cernere erat: fronte hunc avide regina serena.

415

Infelix, ac jam vultu spectabat amico.

Hinc et speluncam, furtivaque fœdera amantum

Callaicæ fecere manus: it clamor ad auras,

124

Latratusque canum; subitoque exterrita nimbo

Occultant alæ venantum corpora silvis.

420

Nec procul Æneadum vacuo jam litore classis,

Æquora nequidquam revocante petebat Elissa.

Ipsa pyram super ingentem stans saucia Dido

Mandabat Tyriis ultricia bella futuris,

Ardentemque rogum media spectabat ab unda

125 425

Dardanus, et magnis pandebat carbasa fatis.

Parte alia, supplex infernis Hannibal aris,

Arcanum Stygia libat cum vate cruorem,

Et primo bella Æneadum jurabat ab ævo.

At senior Siculis exsultat Hamilcar in arvis;

430

Spirantem credas certamina anhela movere:

Ardor inest oculis, torvumque minatur imago.

Nec non et lævum clipei latus aspera signis

Inplebat Spartana cohors: hanc ducit ovantem

126

Ledæis veniens victor Xanthippus Amyclis.

435

Juxta triste decus pendet sub imagine pœnæ

Regulus, et fidei dat magna exempla Sagunto.

Lætior at circa facies, agitata ferarum

Agmina venatu, et cælata mapalia fulgent.

Nec procul usta cutem nigri soror horrida Mauri

440

Adsuetas patrio mulcet sermone leænas.

It liber campi pastor, cui fine sine ullo

Invetitum saltus penetrat pecus: omnia Pœnum

Armenti vigilem patrio de more sequuntur,

Gæsaque, latratorque Cydon, tectumque, focique

445

In silicis venis, et fistula nota juvencis.

Eminet excelso consurgens colle Saguntos,

Quam circum inmensi populi condensaque cingunt

Agmina certantum, pulsantque trementibus hastis.

Extrema clipei stagnabat Iberus in ora,

127 450

Curvatis claudens ingentem flexibus orbem.

Hannibal, abrupto transgressus fœdere ripas,

Pœnorum populos Romana in bella vocabat.

Tali sublimis dono, nova tegmina latis

Aptat concutiens humeris, celsusque profatur:

455

«Heu quantum Ausonio sudabitis, arma, cruore!

Quas, belli judex, pœnas mihi, Curia, pendes!»

Jamque senescebat vallatis mœnibus hostis,

Carpebatque dies urbem, dum signa manusque

Exspectant fessi socias: tandem æquore vano

128 460

Avertunt oculos, frustrataque litora ponunt,

Et propius suprema vident: sedet acta medullis

Jamdudum, atque inopes penitus coquit intima pestis.

Est furtim lento misere durantia tabo

Viscera, et exurit siccatas sanguine venas

465

Per longum celata fames: jam lumina retro

129

Exesis fugere genis; jam lurida sola

Tecta cute, et venis male juncta trementibus ossa

Exstant, consumtis visu deformia membris.

Humentis rores noctis terramque madentem

470

Solamen fecere mali, cassoque labore

E sicco frustra presserunt robore succos.

Nil temerare piget: rabidi jejunia ventris

Insolitis adigunt vesci, resolutaque, nudos

Linquentes clipeos, armorum tegmina mandunt.

130 475

Desuper hæc cælo spectans Tirynthius alto

Inlacrimat fractæ nequidquam casibus urbis.

Namque metus magnique tenent præcepta parentis,

Ne sævæ tendat contra decreta novercæ.

Sic igitur, cœpta occultans, ad limina sanctæ

480

Contendit Fidei, secretaque pectora tentat.

Arcanis Dea læta, polo tum forte remoto

Cælicolum magnas volvebat conscia curas,

Quam tali adloquitur Nemeæ pacator honore:

131

«Ante Jovem generata, decus Divumque hominumque,

485

Qua sine non tellus pacem, non æquora norunt,

Justitiæ consors, tacitumque in pectore numen,

Exitiumne tuæ dirum spectare Sagunti,

Et tot pendentem pro te, Dea, cernere pœnas

Urbem lenta potes? moritur tibi vulgus, et unam

490

Te matres, vincente fame, te mœsta virorum

Ora vocant, primaque sonant te voce minores.

Fer cælo auxilium, et fessis da surgere rebus.»

Hæc satus Alcmena, contra cui talia virgo:

«Cerno equidem, nec pro nihilo est mihi fœdera rumpi,

495

Statque dies, ausis olim tam tristibus ultor.

Sed me pollutas properantem linquere terras

Sedibus his, tectisque novis succedere adegit

132

Fecundum in fraudes hominum genus: inpia liqui

Et, quantum terrent, tantum metuentia regna,

500

Ac furias auri, nec vilia præmia fraudum,

Et super hæc ritu horrificos ac more ferarum

Viventes rapto populos, luxuque solutum

Omne decus, multaque obpressum nocte pudorem.

Vis colitur, jurisque locum sibi vindicat ensis;

505

Et probris cessit virtus: en, adspice gentes:

Nemo insons; pacem servant commercia culpæ.

Sed secura tua fundata ut mœnia dextra

Dignum te servent memorando fine vigorem,

Dedita nec fessi transmittant corpora Pœno,

510

Quod solum nunc fata sinunt seriesque futuri;

Extendam leti decus, atque in secula mittam,

133

Ipsaque laudatas ad Manes prosequar umbras.»

Inde severa levi decurrens æthere virgo

Luctantem fatis petit inflammata Saguntum;

515

Invadit mentes, et pectora nota pererrat,

Inmittitque animis numen: tum fusa medullis

Inplicat, atque sui flagrantem inspirat amorem.

Arma volunt, tentantque ægros ad prælia nisus.

Insperatus adest vigor, interiusque recursat

520

Dulcis honos Divæ, et sacrum pro virgine letum.

It tacitus fessis per ovantia pectora sensus,

Vel leto graviora pati, sævasque ferarum

134

Adtentare dapes, et mensis addere crimen.

Sed prohibet culpa pollutam extendere lucem

525

Casta Fides, paribusque famem compescere membris.

Quam simul invisæ gentis conspexit in arce

Forte ferens sese Libycis Saturnia castris,

Virgineum increpitat miscentem bella furorem,

Atque, ira turbata gradum, ciet ocius atram

530

Tisiphonen, imos agitantem verbere manes,

Et palmas tendens; «Hos, inquit, Noctis alumna,

Hos muros inpelle manu, populumque ferocem,

135

Dextris sterne suis; Juno jubet: ipsa propinqua

Effectus studiumque tuum de nube videbo.

535

Illa Deos summumque Jovem turbantia tela,

Quîs Acheronta moves, flammam inmanesque chelydros

Stridoremque tuum, quo territa comprimit ora

Cerberus, ac, mixto quæ spumant felle, venena,

Et quidquid scelerum, pœnarum quidquid et iræ

540

Pectore fecundo coquitur tibi, congere præceps

In Rutulos, totamque Erebo demitte Saguntum.

Hac mercede Fides constet delapsa per auras.»

Sic voce instimulans, dextra Dea concita sævam

Eumenida incussit muris, tremuitque repente

545

Mons circum, et gravior sonuit per litora fluctus.

136

Sibilat insurgens capiti, et turgentia circum

Multus colla micat squalenti tergore serpens.

Mors graditur, vasto pandens cava guttura rictu,

Casuroque inhiat populo: tunc Luctus, et atri

550

Pectora circumstant Planctus, Mœrorque, Dolorque,

Atque omnes adsunt Pœnæ, formaque trifauci

Personat insomnis lacrimosæ Janitor aulæ.

Protinus adsimilat faciem mutabile monstrum

137

Tiburnæ, gressumque simul, sonitumque loquentis.

555

Hæc bello vacuos et sævi turbine Martis

Lugebat thalamos, Murro spoliata marito;

Clara genus, Daunique trahens a sanguine nomen.

Cui vultus induta pares disjectaque crinem

Eumenis in medios inrumpit turbida cœtus,

560

Et mœstas lacerata genas; «Quis terminus, inquit?

Sat Fidei proavisque datum! vidi ipsa cruentum,

Ipsa meum vidi lacerato vulnere nostras

Terrentem Murrum noctes et dira sonantem:

Eripe te, conjux, miserandæ casibus urbis,

565

Et fuge, si terras adimit victoria Pœni,

Ad manes, Tiburna, meos: cecidere Penates,

Occidimus Rutuli, tenet omnia Punicus ensis.

Mens horret, nec adhuc oculis absistit imago.

Nullane jam posthac tua tecta, Sagunte, videbo?

138 570

Felix, Murre, necis, patriaque superstite felix.

At nos, Sidoniis famulatum matribus actas,

Post belli casus vastique pericula ponti,

Carthago adspiciet victrix, tandemque supremum

Nocte obita Libyæ gremio captiva jacebo.

575

Sed vos, o juvenes, vetuit quos conscia virtus

Posse capi, quîs telum ingens contra aspera mors est,

Vestris servitio manibus subducite matres.

Ardua virtutem profert via: pergite primi

139

Nec facilem populis, nec notam invadere laudem.»

580

His ubi turbatas hortatibus inpulit aures,

Inde petit tumulum, summo quem vertice montis

Amphitryoniades spectandum ex æquore nautis

Struxerat, et grato cineres decorarat honore.

Excitus sede (horrendum) prorumpit ab ima

140 585

Cæruleus maculis auro squalentibus anguis.

Ignea sanguinea radiabant lumina flamma,

Oraque vibranti stridebant sibila lingua:

Isque inter trepidos cœtus mediamque per urbem

Volvitur, et muris propere delabitur altis,

590

Ac similis profugo vicina ad litora tendit,

Spumantisque freti præceps inmergitur undis.

Tum vero excussæ mentes, ceu prodita tecta

Expulsi fugiant Manes, umbræque recusent

Captivo jacuisse solo: sperare saluti

141 595

Pertæsum, damnantque cibos; agit addita Erinnys.

Haud gravior duris Divum inclementia rebus,

Quam leti proferre moras: abrumpere vitam

Ocius adtoniti quærunt, lucemque gravantur.

Certatim structus subrectæ molis ad astra

600

In media stetit urbe rogus; portantque trahuntque

Longæ pacis opes quæsitaque præmia dextris,

Callaico vestes distinctas matribus auro,

Armaque Dulichia proavis portata Zacyntho,

Et prisca advectos Rutulorum ex urbe Penates.

142 605

Huc quidquid superest captis, clipeosque, simulque

Infaustos jaciunt enses, et condita bello

Effodiunt penitus terra, gaudentque superbi

Victoris prædam flammis donare supremis.

Quæ postquam congesta videt feralis Erinnys,

610

Lampada flammiferis tinctam Phlegethontis in undis

Quassat, et inferna superos caligine condit.

Inde opus adgressi, toto quod nobile mundo

Æternum invictis infelix gloria servat.

Princeps Tisiphone, lentum indignata parentem,

143 615

Pressit ovans capulum, cunctantemque inpulit ensem,

Et dirum insonuit Stygio bis terque flagello.

Invitas maculant cognato sanguine dextras,

Miranturque nefas aversa mente peractum,

Et facto sceleri inlacrimant: hic, turbidus ira,

620

Et rabie cladum, perpessæque ultima vitæ,

Obliquos versat materna per ubera visus:

Hic, raptam librans dilectæ in colla securim

Conjugis, increpitat sese, mediumque furorem

Projecta damnat stupefactus membra bipenni.

625

Nec tamen evasisse datur: nam verbera Erinnys

Incutit, atque atros insibilat ore tumores.

144

Sic thalami fugit omnis amor, dulcesque marito

Effluxere tori, et subiere oblivia tædæ.

Ille jacit, totis connisus viribus, ægrum

630

In flammas corpus, densum qua turbine nigro

Exundat fumum piceus caligine vertex.

At medios inter cœtus pietate sinistra,

Infelix Tymbrene, furis; Pœnoque parentis

Dum properas auferre necem, reddentia formam

635

Ora tuam laceras, temerasque simillima membra.

Vos etiam primo gemini cecidistis in ævo,

145

Eurymedon fratrem, et fratrem mentite Lycorma,

Cuncta pares; dulcisque labor sua nomina natis

Reddere, et in vultu genetrici stare suorum.

640

Jam fixus jugulo culpa te solverat ensis,

Eurymedon, inter miseræ lamenta senectæ:

Dumque malis turbata parens, deceptaque visis,

Quo ruis? huc ferrum, clamat, converte, Lycorma;

Ecce simul jugulum perfoderat ense Lycormas.

645

Sed magno, quinam, Eurymedon, furor iste? sonabat

Cum planctu, geminæque nota decepta figuræ,

Funera mutato revocabat nomine mater;

146

Donec, transacto tremebunda per ubera ferro,

Tunc etiam ambiguos cecidit super inscia natos.

650

Quis diros urbis casus, laudandaque monstra,

Et fidei pœnas, et tristia fata piorum

Inperet evolvens lacrimis? vix Punica fletu

Cessassent castra, ac miserescere nescius hostis.

Urbs, habitata diu Fidei, cæloque parentem

655

Murorum repetens, ruit inter perfida gentis

Sidoniæ tela, atque inmania facta suorum,

Injustis neglecta Deis: furit ensis et ignis;

147

Quique caret flamma, scelerum est locus! Erigit atro

Nigrantem fumo rogus alta ad sidera nubem.

660

Ardet in excelso proceri vertice montis

Arx, intacta prius bellis: hinc Punica castra,

Litoraque, et totam soliti spectare Saguntum:

Ardent tecta Deum; resplendet imagine flammæ

Æquor, et in tremulo vibrant incendia ponto.

665

Ecce inter medios cædum Tiburna furores,

Fulgenti dextram mucrone armata mariti,

Et læva infelix ardentem lampada quassans,

Squalentemque erecta comam, ac liventia planctu

Pectora nudatis ostendens sæva lacertis,

670

Ad tumulum Murri super ipsa cadavera fertur.

Qualis, ubi inferni dirum tonat aula parentis,

Iraque turbatos exercet regia Manes,

Alecto, solium ante Dei sedemque tremendam,

Tartareo est operata Jovi, pœnasque ministrat.

148 675

Arma viri, multo nuper defensa cruore,

Inponit tumulo inlacrimans; Manesque precata,

Adciperent sese, flagrantem lampada subdit.

Tunc rapiens letum, «Tibi ego hæc, ait, optime conjux,

Ad Manes, en, ipsa fero.» Sic ense recepto

680

Arma super ruit, et flammas invadit hiatu.

Semiambusta jacet nullo discrimine passim

Infelix obitus, permixto funere, turba.

Ceu, stimulante fame, quum victor ovilia tandem

Faucibus invasit siccis leo, mandit hianti

685

Ore fremens inbelle pecus, patuloque redundat

Gutture ructatus large cruor: incubat atris

Semesæ stragis cumulis; aut, murmure anhelo

Infrendens, laceros inter spatiatur acervos.

Late fusa jacent pecudes, custosque Molossus,

690

Pastorumque cohors, stabulique gregisque magister;

Totaque vastatis disjecta mapalia tectis.

149

Inrumpunt vacuam Pœni tot cladibus arcem.

Tum demum ad Manes, perfecto munere, Erinnys

Junoni laudata redit, magnamque superba

695

Exsultat rapiens secum sub Tartara turbam.

At vos, sidereæ, quas nulla æquaverit ætas,

Ite, decus terrarum, animæ, venerabile vulgus,

Elysium et castas sedes decorate piorum.

Cui vero non æqua dedit victoria nomen,

700

(Audite; o gentes, neu rumpite fœdera pacis,

Nec regnis postferte fidem!) vagus exsul in orbe

Errabit toto, patriis projectus ab oris;

Tergaque vertentem trepidans Carthago videbit.

Sæpe Saguntinis somnos exterritus umbris

705

Optabit cecidisse manu; ferroque negato,

150

Invictus quondam Stygias bellator ad undas

Deformata feret liventi membra veneno.


151

LIBER TERTIUS.


ARGUMENTUM.

Sagunto diruta, Bostar in Libyam mittitur, ut de eventu belli Romanis inlati oraculum Jovis Hammonis in Marmarica consulat; 1-13.

Hannibal ipse Gades petit, ubi in templo Herculis, cujus labores in foribus sculptos contemplatur, donaria Deo vota suspendit; 14-44.

Et recessum adcessumque maris admiratur; 45-60.

Inde Himilcen, uxorem suam, quamvis invitam cum filiolo lactente in Africam amandat; 61-157.

Curis vero et laboribus fessus, nocte adpetente, somno altiore obprimitur, in quo ei obfertur species Mercurii, qui ipsius cunctationem increpat, seque ab Jove ducem in Italiam ei missum memorat; 158-213.

Hoc visu lætus extemplo copias ex hibernis educit, quæ sigillatim recensentur; 214-405.

Has per Pyrenæum saltum Bebrycumque fines traducit, et ex Volcarum agro Rhodanum ac deinde Druentiam, qui et ipse Alpinus amnis longe omnium Galliæ fluviorum difficillimus transitu est, trajicit; 406-476.

Tum per Gallias, fusis, qui iter morari atque impedire conabantur, ad Alpes contendit, in quarum jugum milites, pugnando et tædio laborum malorumque fessi, sed promissis et oratione ducis confirmati, duodecimo demum die evadunt; 477-556.

Gravissimo labore jam præter omnium opinionem exantlato, Venus de periculo, Romanis inminente, cum patre conqueritur; 557-569.

Jupiter contra, spe belli fortiter a Romanis gerendi feliciterque olim finiendi, filiæ dolorem levat, et futuram Romæ fortunam splendidumque Flaviæ gentis imperium, vaticinantis in modum, exponit; 570-629.

Interea Hannibal, Alpibus per varios casus et tot discrimina rerum superatis, in Italiam degreditur, et in 152 Taurinis, quæ Gallis proxima gens est, castra ponit; 630-646.

Eodem Bostar, ex Africa reversus, pervenit, et oraculo Jovis Hammonis, cujus situm et originem describit, prosperum futuri belli eventum portendi nuntiat, quo militi ad dimicandum animus incenditur; 647-714.


Postquam rupta fides Tyriis, et mœnia castæ,

Non æquo Superum genitore, eversa Sagunti;

Extemplo positos finiti cardine mundi

Victor adit populos, cognataque limina Gades.

5

Nec vatum mentes agitare et præscia corda

Cessatum super imperio: citus æquore Bostar

Vela dare, et rerum prænoscere fata jubetur.

Prisca fides adytis longo servatur ab ævo,

153

Qua sublime sedens, Cirrhæis æmulus antris,

10

Inter anhelantes Garamantas corniger Hammon,

Fatidico pandit venientia secula luco.

Hinc omen cœptis, et casus scire futuros

Ante diem, bellique vices novisse petebat.

Exin clavigeri veneratus numinis aras

154 15

Captivis onerat donis, quæ nuper ab arce

Victor fumantis rapuit semiusta Sagunti.

Vulgatum, nec cassa fides, ab origine fani

Inpositas durare trabes, solasque per ævum

Condentum novisse manus: hinc credere gaudent

20

Consedisse Deum, seniumque repellere templis.

Tum, quîs fas et honos adyti penetralia nosse,

Femineos prohibent gressus, ac limine curant

Sætigeros arcere sues: nec discolor ulli

Ante aras cultus; velantur corpora lino,

25

Et Pelusiaco præfulget stamine vertex.

155

Discinctis mos tura dare, atque e lege parentum

Sacrificam lato vestem distinguere clavo.

Pes nudus, tonsæque comæ, castumque cubile:

Inrestincta focis servant altaria flammæ.

30

Sed nulla effigies, simulacrave nota Deorum

156

Majestate locum, et sacro inplevere timore.

In foribus labor Alcidæ Lernæa recisis

Anguibus hydra jacet, nexuque elisa leonis

157

Ora Cleonæi patulo cælantur hiatu.

35

Ast Stygius, sævis terrens latratibus umbras,

Janitor, æterno tum primum tractus ab antro,

Vincla indignatur, metuitque Megæra catenas.

Juxta Thraces equi, pestisque Erymanthia, et altos

Æripedis ramos superantia cornua cervi.

158 40

Nec levior vinci Libycæ telluris alumnus

Matre super, stratique genus deforme bimembres

Centauri, frontemque minor nunc amnis Acarnan.

Inter quæ fulget sacratis ignibus Œte,

159

Ingentemque animam rapiunt ad sidera flammæ.

45

Postquam oculos varia inplevit virtutis imago,

Mira dehinc cernit: surgentis mole profundi

Injectum terris subitum mare, nullaque circa

Litora, et infuso stagnantes æquore campos.

Nam qua cæruleis Nereus evolvitur antris,

50

Atque imo freta contorquet Neptunia fundo,

Proruptum exundat pelagus, cæcosque relaxans

Oceanus fontes torrentibus ingruit undis.

Tum vada, ceu sævo penitus permota tridenti,

Luctantur terris tumefactum inponere pontum.

55

Mox remeat gurges, tractoque relabitur æstu,

160

Ac ratis erepto campis deserta profundo,

Et fusi transtris exspectant æquora nautæ.

Cymothoes ea regna vagæ, pelagique labores

Luna movet: Luna, inmissis per cærula bigis,

60

Fertque refertque fretum, sequitarque reciproca Tethys.

Hæc propere spectata duci: nam multa fatigant.

Curarum prima exercet, subducere bello

161

Consortem thalami, parvumque sub ubere natum.

Virgineis juvenem tædis, primoque Hymenæo

65

Inbuerat conjux, memorique tenebat amore.

At puer, obsessæ generatus in ore Sagunti,

Bissenos lunæ nondum compleverat orbes.

Si quis forte Deum tantos inciderit actus,

Ut nostro abrumpat leto primordia rerum;

80

Hoc pignus belli, conjux, servare labora!

Quumque datum fari, duc per cunabula nostra;

Tangat Elissæas palmis puerilibus aras,

Et cineri juret patrio Laurentia bella.

Quos, ut seponi stetit et secernere ab armis,

Adfatur ductor: «Spes o Carthaginis altæ,

70

Nate, nec Æneadum levior metus, amplior, oro,

Sis patrio decore, et factis tibi nomina condas,

Quîs superes bellator avum, jamque ægra timoris

Roma tuos numeret lacrimandos matribus annos.

Ni præsaga meos ludunt præcordia sensus,

75

Ingens hic terris crescit labor: ora parentis

162

Agnosco, torvaque oculos sub fronte minaces,

Vagitumque gravem, atque irarum elementa mearum.

Inde, ubi flore novo pubescet firmior ætas,

85

Emicet in Martem, et calcato fœdere victor

163

In Capitolina tumulum mihi vindicet arce.

Tu vero, tanti felix quam gloria partus

Exspectat, veneranda fide, discede periclis

Incerti Martis, durosque relinque labores:

90

Nos clausæ nivibus rupes, subpostaque cælo

Saxa manent, nos, Alcidæ mirante noverca,

Sudatus labor, et, bellis labor acrior, Alpes.

Quod si promissum vertat Fortuna favorem,

Lævaque sit cœptis, te longa stare senecta

95

Ævumque extendisse velim: tua justior ætas,

Ultra me inproperæ ducant cui fila Sorores.»

Sic ille: at contra Cirrhæi sanguis Imilce

164

Castalii, cui materno de nomine dicta

Castulo Phœbei servat cognomina vatis,

100

Atque ex sacrata repetebat stirpe parentes:

Tempore quo Bacchus populos domitabat Iberos,

Concutiens thyrso atque armata Mænade Calpen,

Lascivo genitus Satyro nymphaque Myrice,

Milichus indigenis late regnarat in oris,

105

Cornigeram adtollens genitoris imagine frontem.

Hinc patriam clarumque genus referebat Imilce,

Barbarica paulum vitiato nomine lingua.

Quæ tunc sic lacrimis sensim manantibus infit:

165

«Mene, oblite tua nostram pendere salute,

110

Abnuis inceptis comitem? sic fœdera nota

Primitiæque tori, gelidos ut scandere tecum

Deficiam montes conjux tua? crede vigori

Femineo: castum haud superat labor ullus amorem.

Sin solo adspicimur sexu, fixumque relinqui,

115

Cedo equidem, nec fata moror: Deus adnuat, oro.

I felix, i numinibus votisque secundis,

Atque acies inter flagrantiaque arma, relictæ

Conjugis et nati curam servare memento.

Quippe nec Ausonios tantum, nec tela, nec ignes,

120

Quantum te, metuo: ruis ipsos acer in enses,

Objectasque caput telis, nec te ulla secundo

Eventu satiat virtus: tibi gloria soli

166

Fine caret, credisque viris ignobile letum

Belligeris in pace mori: tremor inplicat artus,

125

Nec quemquam horresco, qui se tibi conferat unus.

Sed tu, bellorum genitor, miserere, nefasque

Averte, et serva caput inviolabile Teucris.»

Jamque adeo egressi steterant in litore primo,

Et promota ratis, pendentibus arbore nautis,

130

Aptabat sensim pulsanti carbasa vento;

Quum, lenire metus properans, ægramque levare

Adtonitis mentem curis, sic Hannibal orsus:

«Ominibus parce et lacrimis, fidissima conjux!

167

Et pace et bello cunctis stat terminus ævi,

135

Extremumque diem primus tulit: ire per ora

Nomen in æternum paucis mens ignea donat,

Quos Pater æthereis Cælestum destinat oris.

An Romana juga, et famulas Carthaginis arces

Perpetiar? Stimulant manes, noctisque per umbras

140

Increpitans genitor: stant aræ atque horrida sacra

Ante oculos, brevitasque vetat mutabilis horæ

Prolatare diem: sedeamne, ut noverit una

Me tantum Carthago? et, qui sim, nesciat omnis

Gens hominum? letique metu decora alta relinquam?

145

Quantum etenim distant a morte silentia vitæ?

168

Nec tamen incautos laudum exhorresce furores:

Et nobis est lucis honos, gaudetque senecta

Gloria, quum longo titulis celebratur in ævo.

Te quoque magna manent suscepti præmia belli:

150

Dent modo se Superi, Thybris tibi serviet omnis,

Iliacæque nurus, et dives Dardanus auri.»

Dumque ea permixtis inter se fletibus orant,

Confisus pelago celsa de puppe magister

Cunctantem ciet: abripitur divulsa marito.

155

Hærent intenti vultus, et litora servant,

Donec, iter liquidum volucri rapiente carina,

Consumsit visus pontus, tellusque recessit.

At Pœnus belli curis avertere amorem

169

Adparat, et repetit properato mœnia gressu.

160

Quæ dum perlustrat, crebroque obit omnia visu,

Tandem sollicito cessit vis dura labori,

Belligeramque datur somno componere mentem.

Tum pater omnipotens gentem exercere periclis

Dardaniam, et fama sævorum tollere ad astra

165

Bellorum meditans, priscosque referre labores,

Præcipitat consulta viri; segnemque quietem

170

Terret, et inmissa rumpit formidine somnos.

Jamque per humentem noctis Cyllenius umbram

Aligero lapsu portabat jussa parentis.

170

Nec mora: mulcentem securo membra sopore

Adgreditur juvenem, ac monitis incessit amaris:

«Turpe duci totam somno consumere noctem,

O rector Libyæ; vigili stant bella magistro.

Jam maria effusas cernes turbare carinas,

175

Et Latiam toto pubem volitare profundo,

Dum lentus cœpti terra cunctaris Ibera.

Scilicet, id satis est decoris, memorandaque virtus,

Quod tanto cecidit molimine Graia Saguntos?

En age, si quid inest animo par fortibus ausis,

171 180

Fer gressus agiles mecum, et comitare vocantem:

Respexisse veto; monet hoc pater ille Deorum:

Victorem ante altæ statuam te mœnia Romæ.»

Jamque videbatur dextram injectare, graduque

Lætantem trahere in Saturnia regna citato;

185

Quum subitus circa fragor, et vibrata per auras

Exterrent sævis a tergo sibila linguis;

Ingentique metu Divum præcepta paventi

Effluxere viro, et turbatus lumina flectit.

Ecce jugis rapiens silvas, ac robora vasto

190

Contorta amplexu, tractasque per invia rupes,

Ater letifero stridebat turbine serpens.

Quantus non æquas perlustrat flexibus Arctos,

172

Et geminum lapsu sidus circumligat anguis:

Inmani tantus fauces diducit hiatu,

195

Adtollensque caput nimbosis montibus æquat.

Congeminat sonitus rupti violentia cæli,

Imbriferamque hiemem permixta grandine torquet.

Hoc trepidus monstro, (neque enim sopor ille, nec altæ

Vis aderat noctis, virgaque fugante tenebras

200

Miscuerat lucem somno Deus) ardua quæ sit,

173

Scitatur, pestis; terrasque urgentia membra

Quo ferat, et quosnam populos deposcat hiatu.

Cui gelidis almæ Cyllenes editus antris:

«Bella vides optata tibi: te maxima bella,

205

Te strages nemorum, te moto turbida cælo

Tempestas, cædesque virum, magnæque ruinæ

Idæi generis, lacrimosaque fata sequuntur.

Quantus per campos populatis montibus actas

Contorquet silvas squalenti tergore serpens,

210

Et late humectat terras spumante veneno:

Tantus, perdomitis decurrens Alpibus, atro

Involves bello Italiam, tantoque fragore

Eruta convulsis prosternes oppida muris.»

His ægrum stimulis liquere Deusque soporque:

215

It membris gelidus sudor; lætoque pavore

Promissa evolvit somni, noctemque retractat.

Jamque Deum regi Martique sub omine fausto

174

Instauratus honos; niveoque ante omnia tauro

Placatus meritis monitor Cyllenius aris.

220

Extemplo edicit convellere signa, repensque

Castra quatit clamor permixtis dissona linguis.

Prodite, Calliope, famæ, quos horrida cœpta

Excierint populos, tulerintque in regna Latini;

Et quas indomitis urbes armarit Iberis,

225

Quasque Parætonio glomerarit litore turmas

Ausa sibi Libye rerum deposcere frenos,

Et terris mutare jugum: non ulla, nec unquam

Sævior it trucibus tempestas acta procellis;

175

Nec bellum raptis tam dirum mille carinis

230

Acrius infremuit, trepidumque exterruit orbem.

Princeps signa tulit Tyria Carthagine pubes,

Membra levis, celsique decus fraudata superbum

Corporis; at docilis fallendi, et nectere tectos

Nunquam tarda dolos: rudis his tunc parma; brevique

235

Bellabant ense; at vestigia nuda, sinusque

Cingere inadsuetum; et rubræ velamine vestis

Ars erat in pugna fusum occuluisse cruorem.

His rector fulgens ostro super altior omnes

Germanus nitet Hannibalis, gratoque tumultu

176 240

Mago quatit currus, et fratrem spirat in armis.

Proxima Sidoniis Utica est effusa maniplis,

Prisca situ, veterisque ante arces condita Byrsæ.

Tum, quæ Sicanio præcinxit litora muro,

In clipei speciem curvatis turribus, Aspis.

245

Sed dux in sese converterat ora Sychæus,

Hasdrubalis proles, cui vano corda tumore

Maternum inplebat genus, et resonare superbo

Hannibal haud unquam cessabat avunculus ore.

177

Adfuit undosa cretus Berenicide miles,

250

Nec tereti dextras in pugnam armata dolone

Destituit Barce sitientibus arida venis.

Nec non Cyrene Pelopei stirpe nepotis

Battiadas pravos fidei stimulavit in arma.

Quos trahit antiquo laudatus Hamilcare quondam,

178 255

Consilio viridis, sed belli serus, Ilertes.

Sabratha tum Tyrium vulgus, Sarranaque Leptis,

Œaque Trinacrios Afris permixta colonos,

Et Tingin rapido mittebat ab æquore Lixus.

Tum Vaga, et antiquis dilectus regibus Hippo,

179 260

Quæque procul cavit non æquos Ruspina fluctus,

Et Zama, et uberior Rutulo nunc sanguine Thapsus.

Ducit tot populos ingens et corpore et armis,

Herculeam factis servans ac nomine famam,

Antæus, celsumque caput super agmina tollit.

265

Venere Æthiopes, gens haud incognita Nilo,

Qui magneta secant: solis honor ille metalli,

180

Intactum chalybem vicino ducere saxo.

His simul, inmitem testantes corpore solem,

Exusti venere Nubæ: non ærea cassis,

270

Nec lorica riget ferro, non tenditur arcus;

Tempora multiplici mos est defendere lino,

Et lino munire latus, scelerataque succis

Spicula dirigere, et ferrum infamare veneno.

Tum primum castris Phœnicum tendere ritu

275

Cinyphii didicere Macæ: squalentia barba

Ora viris, humerosque tegunt velamine capri

181

Sætigero; panda manus est armata cateia.

Versicolor contra cætra, et falcatus ab arte

Ensis Adyrmachidis, ac lævo tegmina crure.

280

Sed mensis asper populus, victuque maligno:

Nam calida tristes epulæ torrentur arena.

Quin et Massyli fulgentia signa tulere,

Hesperidum veniens lucis domus ultima terræ.

Præfuit intortos demissus vertice crines

182 285

Bocchus atrox, qui sacratas in litore silvas,

Atque inter frondes revirescere viderat aurum.

Vos quoque desertis in castra mapalibus itis,

Misceri gregibus Gætulia sueta ferarum,

Indomitisque loqui, et sedare leonibus iras.

290

Nulla domus; plaustris habitant: migrare per arva

Mos, atque errantes circumvectare penates.

Hinc mille alipedes turmæ, velocior Euris

Et doctus virgæ sonipes, in castra ruebant.

Ceu pernix quum densa vagis latratibus inplet

295

Venator dumeta Lacon, aut exigit Umber

Nare sagax e calle feras, perterrita late

Agmina præcipitant volucres formidine cervi.

Hos agit haud læto vultu, nec fronte serena,

Asbytes nuper cæsæ germanus, Acherras.

183 300

Marmaridæ, medicum vulgus, strepuere catervis;

Ad quorum cantus serpens oblita veneni,

Ad quorum tactum mites jacuere cerastæ.

Tum, chalybis pauper, Banjuræ cruda juventus,

Contenti parca durasse hastilia flamma,

305

Miscebant avidi trucibus fera murmura linguis.

Nec non Autololes, levibus gens ignea plantis,

Cui sonipes cursu, cui cesserit incitus amnis;

Tanta fuga est! certant pennæ, campumque volatu

Quum rapuere, pedum frustra vestigia quæras.

310

Spectati castris, quos succo nobilis arbor

Et dulci pascit lotos nimis hospita bacca.

Quique atro rabidas effervescente veneno

184

Dipsadas inmensis horrent Garamantes arenis.

Fama docet, cæsæ rapuit quum Gorgonis ora

315

Perseus, in Libyam dirum fluxisse cruorem;

Inde Medusæis terram exundasse chelydris.

Millibus his ductor spectatus Marte Choaspes,

Neritia Meninge satus, cui tragula semper

Fulmineam armabat, celebratum missile, dextram.

320

Hinc coit æquoreus Nasamon, invadere fluctu

Audax naufragia, et prædas avellere ponto:

Hinc, qui stagna colunt Tritonidos alta paludis,

Qua virgo, ut fama est, bellatrix edita lympha

Invento primam Libyen perfudit olivo.

325

Nec non totus adest vesper, populique reposti.

185

Cantaber ante omnes, hiemisque æstusque famisque

Invictus, palmamque ex omni ferre labore.

Mirus amor populo, quum pigra incanuit ætas,

Inbelles jam dudum annos prævertere saxo,

330

Nec vitam sine Marte pati: quippe omnis in armis

Lucis causa sita, et damnatum vivere paci.

Venit et Auroræ lacrimis perfusus in orbem

Diversum, patrias fugit quum devius oras,

Armiger Eoi non felix Memnonis Astyr.

335

His parvus sonipes, nec Marti notus: at idem,

Aut inconcusso glomerat vestigia dorso,

186

Aut molli pacata celer rapit esseda collo.

Cydnus agit, juga Pyrenes venatibus acer

Metiri, jaculove extendere prælia Mauro.

340

Venere et Celtæ sociati nomen Iberis.

His pugna cecidisse decus, corpusque cremari

Tale nefas: cælo credunt Superisque referri,

187

Inpastus carpat si membra jacentia vultur.

Fibrarum, et pennæ, divinarumque sagacem

345

Flammarum misit dives Callæcia pubem,

Barbara nunc patriis ululantem carmina linguis,

Nunc, pedis alterno percussa verbere terra,

Ad numerum resonas gaudentem plaudere cætras.

Hæc requies ludusque viris, ea sacra voluptas.

350

Cetera femineus peragit labor: addere sulco

188

Semina, et inpresso tellurem vertere aratro

Segne viris: quidquid duro sine Marte gerendum,

Callaici conjux obit inrequieta mariti.

Hos Viriathus agit, Lusitanumque remotis

355

Extractum lustris; primo Viriathus in ævo,

Nomen Romanis factum mox nobile damnis.

Nec Cerretani, quondam Tirynthia castra,

Aut Vasco, insuetus galeæ, ferre arma morati.

Non, quæ Dardanios post vidit, Ilerda, furores,

360

Nec, qui Massageten monstrans feritate parentem,

Cornipedis fusa satiaris, Concane, vena.

189

Jamque Ebusus Phœnissa movet, movet Arbacus arma,

Aclyde, vel tenui pugnax instare veruto:

Jam cui Tlepolemus sator, et cui Lindus origo,

190 365

Funda bella ferens Baliaris et alite plumbo;

Et quos nunc Gravios violato nomine Graium

Œneæ misere domus Ætolaque Tyde.

Dat Carthago viros, Teucro fundata vetusto,

191

Phocaicæ dant Emporiæ, dat Tarraco pubem

370

Vitifera, et Latio tantum cessura Lyæo.

Hos inter clara thoracis luce nitebat

Sedetana cohors, quam Sucro rigentibus undis

Atque altrix celsa mittebat Sætabis arce,

Sætabis et telas Arabum sprevisse superba,

192 375

Et Pelusiaco filum componere lino.

Mandonius populis, domitorque insignis equorum

Inperitat Cæso, et socio stant castra labore.

At Vettonum alas Balarus probat æquore aperto.

Hic adeo, quum ver placidum flatusque tepescit,

380

Concubitus servans tacitos, grex perstat equarum,

Et Venerem occultam genitali concipit aura.

Sed non multa dies generi, properatque senectus,

Septimaque his stabulis longissima ducitur æstas.

193

At non Sarmaticos adtollens Uxama muros

385

Tam levibus persultat equis: hinc venit in arma

Haud ævi fragilis sonipes, crudoque vigore

Asper frena pati, aut jussis parere magistris.

Rhyndacus his ductor; telum sparus: ore ferarum

Et rictu horrificant galeas; venatibus ævum

390

Transigitur, vel, more patrum, vis raptaque pascunt.

Fulgent præcipuis Parnasia Castulo signis,

Et celebre Oceano atque alternis æstibus Hispal,

194

Ac Nebrissa Dionyseis conscia thyrsis,

Quam Satyri coluere leves, redimitaque sacra

395

Nebride, et arcano Mænas nocturna Lyæo.

195

Arganthoniacos armat Carteia nepotes.

Rex proavis fuit humani ditissimus ævi,

Ter denos decies emensus belliger annos.

Armat Tartessos, stabulanti conscia Phœbo,

196 400

Et Munda, Emathios Italis paritura labores:

Nec decus auriferæ cessavit Corduba terræ.

Hos duxere viros flaventi vertice Phorcys,

Spiciferisque gravis bellator Arauricus oris,

Æquales ævi; genuit quos ubere ripa

405

Palladio Bætis umbratus cornua ramo.

Talia Sidonius per campos agmina ductor

Pulvere nigrantes raptat, lustransque sub armis,

Qua visu comprendere erat, fulgentia signa,

Ibat ovans, longaque umbram tellure trahebat.

410

Non aliter, quoties perlabitur æquora curru,

197

Extremamque petit, Phœbea cubilia, Tethyn

Frenatis Neptunus equis; fluit omnis ab antris

Nereidum chorus, et sueto certamine nandi

Candida perspicuo connectunt brachia ponto.

415

At Pyrenæi frondosa cacumina montis

Turbata Pœnus terrarum pace petebat.

Pyrene celsa nimbosi verticis arce

Divisos Celtis late prospectat Iberos,

Atque æterna tenet magnis divortia terris.

420

Nomen Bebrycia duxere a virgine colles,

Hospitis Alcidæ crimen; qui, sorte laborum

Geryonæ peteret quum longa tricorporis arva,

Possessus Baccho, sæva Bebrycis in aula

198

Lugendam formæ sine virginitate reliquit

425

Pyrenen, letique Deus, si credere fas est,

Causa fuit leti miseræ Deus: edidit alvo

Namque ut serpentem, patriasque exhorruit iras,

Confestim dulces liquit turbata penates.

Tum noctem Alcidæ solis plangebat in antris,

430

Et promissa viri silvis narrabat opacis;

Donec mœrentem ingratos raptoris amores,

Tendentemque manus, atque hospitis arma vocantem

Diripuere feræ: laceros Tirynthius artus,

Dum remeat victor, lacrimis perfudit, et amens

435

Palluit invento dilectæ virginis ore.

199

At voce Herculea percussa cacumina montis

Intremuere jugis: mœsto clamore ciebat

Pyrenen; scopulique omnes ac lustra ferarum

Pyrenen resonant: tumulo tum membra reponit,

440

Supremum inlacrimans; nec honos intercidit aevo,

Defletumque tenent montes per secula nomen.

Jamque per et colles, et densos abjete lucos

Bebryciæ Pœnus fines transcenderat aulæ.

Inde ferox quæsitum armis per inhospita rura

445

Volcarum populatur iter, tumidique minaces

Adcedit Rhodani festino milite ripas.

Aggeribus caput Alpinis, et rupe nivali

Proserit in Celtas, ingentemque extrahit amnem

Spumanti Rhodanus proscindens gurgite campos,

450

Ac propere in pontum lato ruit incitus alveo.

Auget opes stanti similis, tacitoque liquore

200

Mixtus Arar; quem gurgitibus complexus anhelis

Cunctantem inmergit pelago, raptumque per arva

Ferre vetat patrium vicina ad litora nomen.

455

Invadunt alacres inimicum pontibus amnem:

Nunc celso capite et cervicibus arma tuentur,

Nunc validis gurges certatim frangitur ulnis.

Fluminea sonipes religatus ducitur alno,

Bellua nec retinet tardante Libyssa timore:

460

Nam trabibus vada, et injecta tellure repertum

Connexas operire trabes, ac ducere in altum

Paulatim ripæ resolutis aggere vinclis.

At gregis inlapsu fremebundo territus acris

201

Expavit moles Rhodanus, stagnisque refusis

465

Torsit arenoso minitantia murmura fundo.

Jamque Tricastinis intendit finibus agmen,

Jam faciles campos, jam rura Vocuntia carpit.

Turbidus hic truncis saxisque Druentia lætum

Ductoris vastavit iter: namque Alpibus ortus,

470

Avulsas ornos, et adesi fragmina montis

Cum sonitu volvens, fertur latrantibus undis,

Ac vada translato mutat fallacia cursu,

202

Non pediti fidus, patulis non puppibus æquus:

Et tunc, imbre recens fuso, conrepta sub armis

475

Corpora multa virum spumanti vertice torquens,

Inmersit fundo laceris deformia membris.

Sed jam præteritos ultra meminisse labores

Conspectæ propius demsere paventibus Alpes.

Cuncta gelu canaque æternum grandine tecta

480

Atque ævi glaciem cohibent: riget ardua montis

Ætherei facies, surgentique obvia Phœbo,

Duratas nescit flammis mollire pruinas.

Quantum Tartareus regni pallentis hiatus

Ad manes imos atque atræ stagna paludis

485

A supera tellure patet: tam longa per auras

Erigitur tellus, et cælum intercipit umbra.

203

Nullum ver usquam, nullique æstatis honores:

Sola jugis habitat diris, sedesque tuetur

Perpetuas deformis hiems: illa undique nubes

490

Huc atras agit, et mixtos cum grandine nimbos.

Jam cuncti flatus ventique furentia regna

Alpina posuere domo: caligat in altis

Obtutus saxis, abeuntque in nubila montes.

Mixtus Athos Tauro, Rhodopeque adjuncta Mimanti,

495

Ossaque cum Pelio, cumque Hæmo cesserit Othrys.

Primus inexpertas adiit Tirynthius arces:

Scindentem nubes, frangentemque ardua montis

Spectarunt Superi, longisque ab origine seclis

Intemerata gradu magna vi saxa domantem.

204 500

At miles dubio tardat vestigia gressu,

Inpia ceu sacros in fines arma per orbem,

Natura prohibente, ferant, Divisque repugnent.

Contra quæ ductor (non Alpibus ille, nec ullo

Turbatus terrore loci; sed languida monstris

505

Corda virum fovet hortando, revocatque vigorem):

«Non pudet, obsequio Superum fessosque secundis,

Post belli decus atque acies, dare terga nivosis

Montibus, et segnes submittere rupibus arma?

Nunc, o! nunc, socii, dominantis mœnia Romæ

510

Credite vos, summumque Jovis conscendere culmen.

205

Hic labor Ausoniam, dabit hic in vincula Thybrim.»

Nec mora: commotum promissis ditibus agmen

Erigit in collem, et vestigia linquere nota

Herculis edicit magni, crudisque locorum

515

Ferre pedem, ac proprio turmas evadere calle.

Rumpit inadcessos aditus, atque ardua primus

Exsuperat, summaque vocat de rupe cohortes.

Tum, qua durati concreto frigore collis

Lubrica frustratur canenti semita clivo,

520

Luctantem ferro glaciem premit: haurit hiatu

Nix resoluta viros, altoque e culmine præceps

Humenti turmas operit delapsa ruina.

Interdum adverso glomeratas turbine Corus

206

In media ora nives fuscis agit horridus alis:

525

Aut rursum inmani stridens avulsa procella

Nudatis rapit arma viris, volvensque per orbem

Contorto rotat in nubes sublimia flatu.

Quoque magis subiere jugo, atque, evadere nisi,

Erexere gradum, crescit labor: ardua supra

530

Sese aperit fessis, et nascitur altera moles,

Unde nec edomitos exsudatosque labores

Respexisse libet; tanta formidine plana

Exterrent repetita oculis, atque una pruinæ

Canentis, quacumque datur permittere visus,

535

Ingeritur facies. Medio sic navita ponto,

Quum dulces liquit terras, et inania nullos

Inveniunt ventos securo carbasa malo,

Inmensas prospectat aquas, ac victa profundis

207

Æquoribus fessus renovat sua lumina cælo.

540

Jamque, super clades atque inportuna locorum,

Inluvie rigidæque comæ squalore perenni

Horrida semiferi promunt e rupibus ora;

Atque effusa cavis exesi pumicis antris

Alpina invadit manus, adsuetoque vigore

545

Per dumos, notasque nives, atque invia pernix

Clausum montivagis infestat cursibus hostem.

Mutatur jam forma locis: hic sanguine multo

Infectæ rubuere nives: hic, nescia vinci,

Paulatim glacies sedit tepefacta cruore;

550

Dumque premit sonipes duro vestigia cornu,

Ungula perfossis hæsit comprensa pruinis.

Nec pestis lapsus simplex: abscisa relinquunt

208

Membra gelu, fractosque asper rigor amputat artus.

Bis senos soles, totidem per vulnera sævas

555

Emensi noctes, optato vertice sidunt,

Castraque præruptis suspendunt ardua saxis.

At Venus, ancipiti mentem labefacta timore,

Adfatur genitorem, et rumpit mœsta querelas:

«Quis pœnæ modus, aut pereundi terminus, oro,

560

Æneadis erit? et quando terrasque fretumque

Emensis sedisse dabis? cur pellere nostros

A te concessa Pœnus parat urbe nepotes?

Alpibus inposuit Libyen, finemque minatur

Imperio: casus metuit jam Roma Sagunti.

565

Quo Trojæ extremos cineres, sacramque ruinam,

Assaracique larem, et Vestæ secreta feramus,

Da sedem, genitor, tutisque jacere: parumne est,

Exsilia errantes totum quæsîsse per orbem?

Anne iterum capta repetentur Pergama Roma?»

209 570

His Venus; et contra genitor sic deinde profatur:

«Pelle metus, neu te Tyriæ conamina gentis

Turbarint, Cytherea: tenet, longumque tenebit

Tarpeias arces sanguis tuus: hac ego Martis

Mole viros spectare paro, atque expendere bello.

575

Gens ferri patiens, ac læta domare labores,

Paulatim antiquo patrum desuescit honori;

Atque ille, haud unquam parcus pro laude cruoris,

Et semper famæ sitiens, obscura sedendo

Tempora agit, mutum volvens inglorius ævum,

580

Sanguine de nostro populus, blandoque veneno

Desidiæ virtus paulatim evicta senescit.

210

Magnæ molis opus, multoque labore parandum,

Tot populos inter, soli sibi poscere regna.

Jamque tibi veniet tempus, quo maxima rerum

585

Nobilior sit Roma malis. Hinc nomina nostro

Non indigna polo referet labor: hinc tibi Paulus,

Hinc Fabius, gratusque mihi Marcellus opimis.

Hi tantum parient Latio per vulnera regnum,

Quod luxu, et multum mutata mente nepotes

590

Non tamen evertisse queant. Jamque ipse creatus,

Qui Pœnum revocet patriæ, Latioque repulsum

Ante suæ muros Carthaginis exuat armis.

Hinc, Cytherea, tuis longo regnabitur ævo.

Exin se Curibus virtus cælestis ad astra

211 595

Efferet, et sacris augebit nomen Iulis

Bellatrix gens baccifero nutrita Sabino.

Hinc pater ignotam donabit vincere Thulen,

Inque Caledonios primus trahet agmina lucos:

212

Compescet ripis Rhenum, reget inpiger Afros,

600

Palmiferamque senex bello domitabit Idumen.

Nec Stygis ille lacus, viduataque lumine regna,

Sed Superum sedes, nostrosque tenebit honores.

Tum juvenis, magno præcellens robore mentis,

Excipiet patriam molem, celsusque feretur,

605

Æquatum imperio tollens caput: hic fera gentis

Bella Palæstinæ primo delebit in ævo.

At tu transcendes, Germanice, facta tuorum,

Jam puer auricomo præformidate Batavo.

Nec te terruerint Tarpeii culminis ignes:

213 610

Sacrilegas inter flammas servabere terris;

Nam te longa manent nostri consortia mundi.

Huic laxos arcus olim Gangetica pubes

Submittet, vacuasque ostendent Bactra pharetras.

Hic et ab Arctoo currus aget axe per Urbem,

615

Ducet et Eoos, Baccho cedente, triumphos.

Idem, indignantem transmittere Dardana signa,

Sarmaticis victor compescet sedibus Istrum.

Quin et Romuleos superabit voce nepotes,

Quîs erit eloquio partum decus: huic sua Musæ

214 620

Sacra ferent; meliorque lyra, cui substitit Hebrus,

Et venit Rhodope, Phœbo miranda loquetur.

Ille etiam, qua prisca, vides, stat regia nobis,

Aurea Tarpeia ponet Capitolia rupe,

Et junget nostro templorum culmina cælo.

625

Tunc, o nate Deum, Divosque dature, beatas

Imperio terras patrio rege. Tarda senectam

Hospitia excipient cæli, solioque Quirinus

Concedet, mediumque parens fraterque locabunt:

Siderei juxta radiabunt tempora nati.»

215 630

Dum pandit seriem venturi Juppiter ævi,

Ductor Agenoreus, tumulis delatus iniquis,

Lapsantem dubio devexa per invia nisu

Firmabat gressum, atque humentia saxa premebat.

Non acies, hostisve tenet; sed prona minaci

635

Prærupto turbant, et cautibus obvia rupes.

Stant clausi, mœrentque moras et dura viarum;

Nec refovere datur torpentia membra quiete.

Noctem operi jungunt, et robora ferre coactis

Adproperant humeris, ac raptas collibus ornos.

640

Jamque ubi nudarunt silva densissima montis,

216

Adgessere trabes; rapidisque adcensus in orbem

Excoquitur flammis scopulus: mox proruta ferro

Dat gemitum putris resoluto pondere moles,

Atque aperit fessis antiqui regna Latini.

645

His tandem ignotas transgressus casibus Alpes,

Taurinis ductor statuit tentoria campis.

Interea, voces Jovis atque oracula portans,

Emensis aderat Garamantum lætus arenis

Bostar, et ut viso stimulabat corda Tonante:

650

«Maxime Belide, patriis qui mœnibus arces

Servitium dextra, Libycas penetravimus aras.

Nos tulit ad Superos perfundens sidera Syrtis:

Nos pæne æquoribus tellus violentior hausit.

217

Ad finem cæli medio tenduntur ab orbe

655

Squalentes campi: tumulum natura negavit

Inmensis spatiis, nisi quem cava nubila torquens

Construxit turbo, inpacta glomeratus arena:

Vel si, perfracto populatus carcere terras,

Africus, aut, pontum spargens super aera, Corus

660

Invasere truces capientem prælia campum,

Inque vicem ingesto cumularunt pulvere montes.

Has observatis valles enavimus astris:

Namque dies confundit iter; peditemque profundo

Errantem campo, et semper media arva videntem,

665

Sidoniis Cynosura regit fidissima nautis.

Verum ubi defessi lucos nemorosaque regna

Cornigeri Jovis, et fulgentia templa subimus,

218

Exceptos hospes tectis inducit Arisbas.

Stat fano vicina (novum et memorabile!) lympha,

670

Quæ nascente die, quæ deficiente tepescit,

Quæque riget, medius quum sol adcendit Olympum,

Atque eadem rursum nocturnis fervet in umbris.

Tum loca plena Deo, dites sine vomere glebas

Ostentat senior, lætaque ita mente profatur:

675

«Has umbras nemorum, et connexa cacumina cælo,

«Calcatosque Jovi lucos prece, Bostar, adora.

«Nam cui dona Jovis non divulgata per orbem,

«In gremio Thebes geminas sedisse columbas?

219

«Quarum, Chaonias pennis quæ contigit oras,

680

«Inplet fatidico Dodonida murmure quercum.

«At quæ, Carpathium super æquor vecta, per auras

«In Libyen niveis tranavit concolor alis,

«Hanc sedem templo Cythereia condidit ales:

«Hic ubi nunc aram lucosque videtis opacos,

685

«Ductore electo gregis, (admirabile dictu!)

220

«Lanigeri capitis media inter cornua perstans

«Marmaricis ales populis responsa canebat.

«Mox subitum nemus atque annoso robore lucus

«Exsiluit, qualesque premunt nunc sidera quercus,

690

«A prima venere die: prisco inde pavore

«Arbor numen habet, coliturque tepentibus aris.»

Dumque ea miramur, subito stridore tremendum

Inpulsæ patuere fores, majorque repente

Lux oculos ferit: ante aras stat veste sacerdos

695

Effulgens nivea, et populi concurrere certant.

Inde ubi mandatas effudi pectore voces,

Ecce intrat subitus vatem Deus: alta sonoro

Conlisis trabibus volvuntur murmura luco,

Ac major nota jam vox prorumpit in auras:

700

«Tenditis in Latium, belloque agitare paratis

«Assaraci prolem, Libyes: cœpta aspera cerno,

221

«Gradivumque trucem currus jam scandere, et atram

«In latus Hesperium flammam exspirare furentes

«Cornipedes, multoque fluentia sanguine lora.

705

«Tu, qui pugnarum eventus, extremaque fati

«Deposcis, claroque ferox das vela labori,

«Invade Ætoli ductoris Iapyga campum:

«Sidonios augebis avos, nullique relinques,

«Altius Ausoniæ penetrare in viscera gentis;

710

«Donec victa tibi trepidabunt Dardana regna.

«Nec ponet pubes unquam Saturnia curam,

«Dum carpet superas in terris Hannibal auras.»»

Talia portabat lætis oracula Bostar,

Inplebatque viros pugnæ propioris amore.


222

LIBER QUARTUS.


ARGUMENTUM.

De Hannibalis tam audaci trajiciendarum Alpium consilio, et felici ejus effectu, tristes nuntii Romam veniunt, unde summa quidem in urbe et agriis trepidatio oritur, sed Patribus auctoribus magno quoque animo bellum comparatur; 1-38.

Interea Hannibal, quum Gallos, Padi adcolas, donis ad defectionem sollicitasset, castra ex Taurinis movet, et P. Cornelii Scipionis consulis, cui ex Massilia redeunti obviam venerat, vestigia persequens ad Ticinum amnem raptim contendit; 39-55.

Ibi duces militum animos ad pugnam adcendunt; 56-89.

Et, ad exploranda circa loca cum parte equitum progressi, ad prælium se expediunt; 90-100.

Primus omnium Bogus auspex, ex læto prodigio certam victoriæ spem augurans, telum in Romanos emittit; 101-142.

Quo facto in prima Pœnorum acie pugnam capessunt Boii, duce Cryxo, qui magnam hostium stragem edit; 143-188.

Quam dum ulcisci conatur Quirinus, a Vogeso interficitur; 189-215.

Impetum vero Gallorum, quibus multo successu audacia crescit, fortiter propulsat Scipio consul, qui ingenti eos cæde prosternit; 216-247.

Et Cryxum, insolentius se jactantem, in singulari, ad quod eum provocaverat, certamine, hasta trajicit; 248-299.

Ubi Gallos, ducis nece consternatos, terga vertere videt Magus, equites Pœnorum in primam aciem deducit: quo facto, diu dubio utrimque eventu pugnatur; 300-323.

Postremo Hannibal suis auxilio adcurrit, magnumque hostium numerum cædit; 324-354.

Forte in utroque tum exercitu trigemini erant fratres, qui inter duas acies infestis armis concurrunt, et mutuis vulneribus confossi cadunt; 355-400.

Mox fœdam Romanorum fugam sistit Scipio, 223 et in confertissimos hostes inruit; 401-416.

Præsentissimum Consulis periculum repellitur auxilio Martis, a Jove missi, et interventu tum primum pubescentis filii, qui, Deo adjuvante, per densos hostes viam sibi ferro facit, multisque occisis patrem, gravi vulnere saucium, in conspectu Pœnorum, admiratione tam egregii spectaculi obstupefactorum, humeris suis ex acie reportat; 417-479.

Noctis interventu prælium dirimitur, et quarta ejus vigilia Scipio tacito agmine profectus ad Trebiam fluvium, in colles, equiti inpeditiores, aciem erigit, ubi Ti. Sempronius Longus Consul, compositis Siciliæ rebus, collegæ conjungitur; 480-497.

Ibidem Hannibal, secunda fortuna ferox, trajecto Pado, castra communit; et, ne quod rei gerendiæ præmitteret tempus, hostes ad novam pugnam, elicit, quam et Sempronius, vir fortis gloriæque cupidus, non detrectat; 498-524.

Magna tum cæde ab utroque perpetrata, Romani postremo pedes referunt, ripamque fluvii, qui nocturno imbri adcreverat, petunt, ubi alii inter cunctationem ingrediendi ab hostibus trucidantur, alii vero nive, nimbo, intoleranda vi frigoris, paludibus et undis absumuntur; 525-597.

Terror stragesque augetur, ubi elephantos quoque aquam ingredi vident, quos tamen mox, Fibreni exemplo incitati, verutis fortiter conjectis necant; 598-621.

Quin ipsam Romanorum pugnam restituit Scipio consul, qui licet vulnere, ad Ticinum adcepto, adhuc debilitatus, suis repente auxilio venit, et Trebiam hostium cadaveribus replet; 622-637.

Fluvius, id graviter ferens, magna vi ac mole aquarum super ripas effunditur; et in Consulem inruit, quem Vulcanus, precibus Veneris motus, præsenti periculo eripit, flamma undique excitata, qua vis undarum coercetur; 638-697.

Uterque deinde exercitus in hiberna concedit; et Romæ C. Flaminius, vir temerarius, et victoria, in priore consulatu a Boiis reportata, ad intolerabilem superbiam inflatus, Consul creatur; 698-721.

Lætus hic nuntius a Junone, in deum præsidem Trasymeni lacus conversa, ad Hannibalem perfertur, qui extemplo Apenninum quoque transire conatur, et, vi tempestatis in paludibus, præter homines et jumenta, altero etiam oculo amisso, in Etruria ad Trasymenum lacum castra locat; 722-762.

Dum hæc in Italia geruntur, Carthagine Patres, Hannonis sententia et sorte commoti, parvum Hannibalis filium Saturno inmolandum decernunt; sed Imilces lamentatione ad misericordiam adducti, patris arbitrio permittunt, sortemne respuere malit, an adcipere? 763-807.

Hannibal, legatis benigne exceptis, pro filio, cujus 224 mortem deprecatur, se aliquot hostium millia diis patriis inmolaturum esse vovet, et, exercitu quadrifariam diviso, ad pugnam se expedit; 808-829.


Fama per Ausoniæ turbatas spargitur urbes,

Nubiferos montes, et saxa minantia cælo

Adcepisse jugum, Pœnosque per invia vectos;

Æmulaque Herculei jactantem facta laboris

5

Descendisse ducem: diros canit inproba motus,

Et gliscit gressu, volucrique citatior Euro

Terrificis quatit adtonitas rumoribus arces.

Adstruit auditis, docilis per inania rerum

Pascere rumorem vulgi, pavor: itur in acres

10

Bellorum raptim curas; subitusque per omnem

Ausoniam Mavors strepit, et ciet arma virosque.

Pila novant, ac detersa rubigine sævus

Induitur ferro splendor; niveumque repostæ

225

Instaurant galeæ coni decus: hasta juvatur

15

Amento; revocantque nova fornace bipennes.

Conseritur tegimen laterum inpenetrabile, multas

Passurus dextras atque inrita vulnera, thorax.

Pars arcu invigilant, domitat pars verbere anhelum

Cornipedem in gyros, saxoque exasperat ensem.

20

Nec vero muris, quibus est luctata vetustas,

Ferre morantur opem: subvectant saxa, cavasque

Retractant turres, edit quas longior ætas.

Hinc tela adcipiunt arces; ac robora portis

Et fidos certant obices arcessere silva:

25

Circumdant fossas: haud segnis cuncta magister

Præcipitat timor, ac vastis trepidatur in arvis.

226

Deseruere larem: portant cervicibus ægras

Adtoniti matres, ducentesque ultima fila

Grandævos rapuere senes: tum crine soluto

30

Ante agitur conjux; dextra lævaque trahuntur

Parvi, non æquo comitantes ordine, nati.

Sic vulgus traduntque metus, nec poscitur auctor.

At Patres, quanquam exterrent inmania cœpta,

Inque sinu bellum, atque Alpes et pervia saxa

35

Decepere, tamen crudam contra aspera mentem

Et magnos tollunt animos: juvat ire periclis

Ad decus, et dextra memorandum condere nomen,

Quale dedit nunquam rebus Fortuna secundis.

Sed Libyæ ductor tuto fovet agmina vallo,

40

Fessa gradum, multoque gelu torpentia nervos;

Solandique genus, lætis ostentat ad Urbem

Per campos superesse viam, Romamque sub ictu.

At non et rerum curas, consultaque belli

227

Stare probat, solusque nequit perferre quietem.

45

Armiferæ quondam prisca inter tempora gentes

Ausonium invasere latus, sedesque beatas,

Et metui peperere manu: mox inpia bella

Tarpeius pater et capti sensere Quirites.

Hic dum sollicitat donis, et inania corda

50

Ac fluxam morum gentem fovet, armaque jungit;

Jam consul, volucri pervectus litora classe,

Scipio Phocaicis sese referebat ab oris;

Ingentesque duces, pelagi terræque laborem

Diversum emensos, propiora pericula vallo

55

Jungebant, magnæque aderant primordia cladis.

228

Namque ut, conlatis admoto consule castris,

Sustulerat Fortuna moras, signumque furoris

Adcensæ viso poscebant hoste cohortes;

Debellata procul, quæcumque vocantur Iberis,

60

Ingenti Tyrius numerosa per agmina ductor

Voce sonat; non Pyrenen, Rhodanumve ferocem

Jussa adspernatos, Rutulam fumasse Saguntum,

Raptum per Celtas iter, et, qua ponere gressum

Amphitryoniadæ fuerit labor, isse sub armis

65

Pœnorum turmas, equitemque per ardua vectum

Insultasse jugo, et fremuisse hinnitibus Alpes.

Contra pulchra suos vocat ad discrimina consul:

«Hostem, miles, habes fractum ambustumque nivosis

Cautibus, atque ægre torpentia membra trahentem.

70

En age, qui sacros montes, rupesque profundas

Transiluit, discat, quanto stat celsius arce

229

Herculea vallum; et majus sit, scandere colles,

An vestros rupisse globos: det inania famæ,

Dum magna fuso pugna, retroque ruenti,

75

Qua ventum est, obstent Alpes: super ardua ductum

Huc egere Dei, Latios ut sanguine fines

Inbueret, tellusque hostilis conderet ossa.

Scire libet, nova nunc nobis atque altera bellum

Carthago, anne eadem mittat, quæ, mersa sub æquor,

80

Ægates inter vasto jacet obruta ponto.»

Hæc ait, atque agmen Ticini flectit ad undas.

Cæruleas Ticinus aquas, et stagna vadoso

Perspicuus servat turbari nescia fundo,

Ac nitidum viridi lente trahit amne liquorem.

85

Vix credas labi; ripis tam mitis opacis

Argutos inter volucrum certamine cantus,

Somniferam ducit lucenti gurgite lympham.

Jamque sub extremum noctis fugientibus umbris

230

Lux aderat, Somnusque suas confecerat horas.

90

Explorare locos consul, collisque propinqui

Ingenium, et campis quæ sit natura, parabat.

Par studium Pœno, similesque in pectore curæ.

Ergo aderant, rapidis equitum comitantibus alis.

Verum ubi commoto docuerunt pulvere nubes,

95

Hostem ferre gradum; et propius propiusque sonoro

Quadrupedum cornu tellus gemit; ac simul acer

Vincentum lituos hinnitus sævit equorum:

Arma, viri, rapite arma, viri; dux instat uterque.

Ambobus velox virtus, geminusque cupido

100

Laudis, et ad pugnas Martemque insania concors.

Haud mora: jam tantum campi dirimebat ab ictu,

Quantum inpulsa valet comprendere lancea nodo;

Quum subitum liquida, non ullis nubibus, æthra

231

Augurium mentes oculosque ad sidera vertit.

105

Accipiter, medio tendens a limite solis,

Dilectas Veneri, notasque ab honore Diones,

Turbabat violentus aves; atque unguibus idem,

Idem nunc rostro, duris nunc ictibus alæ,

Ter quinas dederat sæva inter vulnera leto.

110

Nec finis, satiasve, novi sed sanguinis ardor

Gliscere; et urgebat trepidam jam cæde priorum,

Incertamque fugæ, pluma labente, columbam;

Donec Phœbeo veniens Jovis ales ab ortu

In tenues tandem nubes dare terga coegit.

115

Tum victrix lætos signa ad Romana volatus

Convertit; prolesque ducis qua parte decora

Scipio quassabat puerilibus arma lacertis,

Clangorem bis terque dedit, rostroque coruscæ

Perstringens conum galeæ, se reddidit astris.

120

Exclamat Liger (huic Superos sentire monentes

232

Ars fuit, ac penna monstrare futura magistra):

«Pœne, bis octonos Italis in finibus annos,

Audaci similis volucri, sectabere pubem

Ausoniam, multamque feres cum sanguine prædam:

125

Sed compesce minas; renuit tibi Daunia regna

Armiger ecce Jovis: nosco te, summe Deorum:

Adsis o, firmesque tuæ, Pater, alitis omen.

Nam tibi servantur, ni vano cassa volatu

Mentitur superos præpes, postrema subactæ

130

Fata, puer, Libyæ, et majus Carthagine nomen.»

Contra læta Bogus Tyrio canit omina regi,

Et faustum accipitrem, cæsasque in nube volucres

Æneadis cladem et Veneris portendere genti.

Tum dictis comitem contorquet primus in hostes,

135

Ceu suadente Deo, et fatorum conscius, hastam.

Illa volans patuli longe per inania campi

Ictum perdiderat spatio, ni, fusus habenas,

233

Dum primæ decus adfectat decerpere pugnæ,

Obvia quadrupedis præceps Catus ora tulisset.

140

Sic elanguescens, ac jam casura, petitum

Invenit vulnus, cædemque adcepit ab hoste

Cornus, et oblatæ stetit inter tempora frontis.

Incurrunt acies, magnoque fragore per æquor

Suspendunt cuncti frenis sublime reductos

145

Cornipedes, ultroque ferunt: erectus in auras

It sonipes, rapidaque volans per aperta procella

Tenuia vix summo vestigia pulvere signat.

Boiorum ante alias, Cryxo duce, mobilis ala

234

Arietat in primos, obicitque inmania membra.

150

Ipse, tumens atavis, Brenni se stirpe ferebat

Cryxus, et in titulos Capitolia capta trahebat;

Tarpeioque jugo, demens! et vertice sacro

Pensantes aurum Celtas umbone gerebat.

Colla viri fulvo radiabant lactea torque,

155

Auro virgatæ vestes, manicæque rigebant

Ex auro, et simili vibrabat crista metallo.

235

Sternitur inpulsu vasto perculsa Camertum

Prima phalanx; spissæque ruunt conferta per arma

Undæ Boiorum: sociata examina densent

160

Infandi Senones; conlisaque quadrupedantum

Pectoribus toto volvuntur corpora campo.

Arva natant, altusque virum cruor, altus equorum

Lubrica belligeræ sorbet vestigia turmæ.

Seminecum letum peragit gravis ungula pulsu,

165

Et circumvolitans tetros a sanguine rores

Spargit humo, miserisque suo lavit arma cruore.

Spicula prima, puer, tumidi, Tyrrhene, Pelori

Purpureo moriens victricia sanguine tingis.

Nam tibi, dum stimulas cornu, atque in prælia mentes

236 170

Adcendis, renovasque viros ad vulnera cantu,

Hæsit barbaricum sub anhelo gutture telum,

Et clausit raucum letali vulnere murmur.

At sonus, extremo morientis fusus ab ore,

Flexa pererravit mutis jam cornua labris.

175

Cryxus Picentem Laurumque, nec eminus ambo;

Sed gladio Laurum; Picenti rasilis hasta,

Ripis lecta Padi, letum tulit: avia namque

Dum petit, ac lævo meditatur fallere gyro,

Hasta viri femur et pariter per anhela volantis

180

Ilia sedit equi, et geminam dedit horrida mortem.

Idem, sanguinea Venuli cervice revellens,

Sternit præcipitem tepido te, Farfare, telo;

Et te sub gelido nutritum, Tulle, Velino,

Egregium Ausoniæ decus, ac memorabile nomen,

185

Si dent fata moras, aut servent fœdera Pœni.

237

Tum Remulum, atque olim celeberrima nomina bello

Tiburtes Magios, Hispellatemque Metaurum,

Et Clanium, dubia meditatus cuspide vulnus.

Nec locus est Tyriis belli, pugnæve, sed omnem

190

Celticus inplevit campum furor: inrita nulli

Spicula torquentur, statque omne in corpore ferrum.

Hic inter trepidos inmane Quirinius audens,

Cui fugere ignotum, atque invicta mente placebat

Rebus in adversis exceptum pectore letum,

195

Cuspide flammat equum, ac dispergit gæsa lacerto;

238

Si reserare viam, atque ad regem rumpere ferro

Detur iter; certusque necis petit omnibus ausis,

Quod nequeat sentire, decus: cadit inguine fosso

Teutalus, et vasto quatitur sub pondere tellus.

200

Obcumbit Sarmens, flavam qui ponere victor

Cæsariem crinemque tibi, Gradive, vovebat

Auro certantem, et rutilum sub vertice nodum.

Sed Parcæ intonsa non exaudita voventem

Ad Manes traxere coma: per candida membra

205

It fumans cruor, et tellus perfusa rubescit.

At, non tardatus jaculo obcurrente, Ligaunus

Inruit, adversumque viro rotat obvius ensem,

Et ferit insurgens, humero qua brachia lenti

239

Adnectunt nervi, decisaque vulnere læva

210

Laxatis paulum moribunda pependit habenis;

Dumque micans tremulo conatu lora retentat,

Flectentem adsuetos imitatur nescia frenos.

Demetit aversi Vosegus tum colla, jubaque

Suspensam portans galeam, atque inclusa peremti

215

Ora viri, patrio Divos clamore salutat.

Dumque ea Gallorum populi dant funera campo,

Adcitas propere castris in prælia consul

Raptabat turmas, primusque ruebat in hostem,

Candenti sublimis equo: trahit undique lectum

220

Divitis Ausoniæ juvenem, Marsosque, Coramque,

Laurentumque decus, jaculatoremque Sabellum,

240

Et Gradivicolam celso de colle Tudertem,

Indutosque simul gentilia lina Faliscos;

Quosque sub Herculeis taciturno flumine muris

225

Pomifera arva creant Anienicolæ Catilli;

Quosque in prægelidis duratos Hernica rivis

241

Mittebant saxa, et nebulosi rura Casini.

Ibant in Martem terræ dominantis alumni,

Damnati Superis, nec jam reditura juventus.

230

Scipio, qua medius pugnæ vorat agmina vertex,

Infert cornipedem, atque instinctus strage suorum

Inferias cæsis mactat Labarumque Padumque,

Et Caunum, et multo vix fusum vulnere Breucum,

Gorgoneoque Larum torquentem lumina vultu.

235

Occidis et tristi, pugnax Lepontice, fato:

Nam dum frena ferox objecto corpore prensat,

Atque æquat celsus residentis consulis ora

Ipse pedes, frontem in mediam gravis incidit ensis,

Et divisum humeris jacuit caput: at Batus, amens

242 240

Qui luctatur equo, parmaque incursibus obstat,

Ictu quadrupedis fulva porrectus arena

Elisa incussis amisit calcibus ora.

Perfurit Ausonius turbata per æquora ductor,

Ceu Geticus Boreas, totum quum sustulit imo

245

Icarium fundo victor mare; navita vasto

Jactatur sparsus lacerata classe profundo,

Cunctaque canenti perfunditur æquore Cyclas.

Cryxus, ut in tenui spes, exiguumque salutis,

Armat contemtu mentem necis: horrida barba

250

Sanguinea rutilat spuma, rictusque furentis

Albet, et adfuso squalent a pulvere crines.

Invadit Tarium, vicino consule pugnas

Miscentem, sævisque virum circumtonat armis.

243

Volvitur ille solo: nam pronum effundit in armos

255

Fata extrema ferens abies, rapiturque pavore

Tractus equi, vinctis connexa ad cingula membris.

Longa cruor sparso linquit vestigia campo,

Et tremulos cuspis ductus in pulvere signat.

Laudabat leti juvenem, egregiosque parabat

260

Ulcisci consul manes, quum dira per auras

Vox venit, et Cryxum ferri clamoribus audit,

Haud notum vultu: surgit violentior ira

Comminus, atque oculos optato in corpore figit.

Tum, stimulans grato plausæ cervicis honore,

265

Cornipedem adloquitur: «vulgum Martemque minorem

244

Mox, Gargane: vocant Superi ad majora: videsne

Quantus eat Cryxus? jam nunc tibi præmia pono

Illum, Sidonio fulgentem ardore, tapeta,

Barbaricum decus; et fulvis donabere frenis.»

270

Sic fatus, magno Cryxum clamore ciebat

In pugnam, ac vacuo poscebat prælia campo.

245

Nec detrectantem par ira adcenderat hostem.

Ut jussæ cessere retro, spatiumque dederunt

Hinc atque hinc alæ, et medio stetit æquore pugna:

275

Quantus Phlegræis telluris alumnus in arvis

Movit signa Mimas, et cælum exterruit armis;

Tantus semifero Cryxus sub pectore murmur

Torquet, et horrisonis ululatibus erigit iras.

«Nemone incensæ captæque superfuit urbi,

280

Ut tibi, quas Brenni populus ferremus in arma,

Narraret, dextras? disce en nunc, inquit;» et una

Contorquet nodis et obusto robore diram

Vel portas quassare trabem: sonat illa tremendum,

Ac nimio jactu servasse inprovida campi

285

Distantis spatium, propiorem transvolat hostem.

246

Cui consul: «ferre hæc umbris proavoque memento,

Quam procul occumbas Tarpeia sede, tibique

Haud licitum sacri Capitolia cernere montis.»

Tum nodo cursuque levi simul adjuvat hastam,

290

Dignum mole viri nisus: fugit illa per oras

Multiplicis lini, subtextaque tegmina nervis,

Atque altum tota metitur cuspide pectus.

Procumbit lata porrectus in arva ruina,

Et percussa gemit tellus ingentibus armis.

295

Haud aliter, structo Tyrrhena ad litora saxo,

Pugnatura fretis subter cæcisque procellis,

Pila, inmane sonans, inpingitur ardua ponto.

247

Inmugit Nereus, divisaque cærula pulsu

Inlisum adcipiunt irata sub æquora montem.

300

Ductore amisso pedibus se credere Celtæ:

Una spes anima, tantusque pependerat ardor.

Ac veluti summo venator densa Picano

Quum lustra exagitat, spissisque cubilibus atram

Inmittit passim dumosa per invia pestem;

305

Dum tacitas vires et flammam conligit ignis,

Nigranti piceus sensim caligine vertex

Volvitur, et pingui contorquet nubila fumo;

Mox subita in tanto lucent incendia monte.

Fit sonitus; fugere feræ, fugere volucres,

310

Atque ima longe trepidant in valle juvencæ.

At Mago, ut vertisse globos primumque laborem,

248

Qui solus genti est, cassum videt, arma suorum

Ac patrium in pugnas equitem vocat: undique nudi

Adsiliunt frenis, infrenatique manipli.

315

Nunc Itali in tergum versis referuntur habenis;

Nunc rursus Tyrias retro pavor avehit alas;

Aut illi dextros lunatis flexibus orbes,

Aut illi lævos sinuant in cornua gyros:

249

Texunt alterno glomerata volumina cursu,

320

Atque eadem refuga cedentes arte resolvunt.

Hac pontum vice, ubi exercet discordia ventos,

Fert Boreas, Eurusque refert, molemque profundi

Nunc huc alterno, nunc illuc, flamine gestant.

Advolat aurato præfulgens murice ductor

325

Sidonius, circaque Metus, Terrorque, Furorque.

Isque ubi Callaici radiantem tegminis orbem

Extulit, et magno percussit lumine campos,

Spes virtusque cadunt, trepidaque a mente recedit

Vertere terga pudor: nec leti cura decori,

330

Sed fugere infixum est, terræque optantur hiatus.

Sic, ubi Caucasiis tigris se protulit antris,

Linquuntur campi, et tutas petit omne latebras

250

Turbatum insano vultu pecus: illa pererrat

Desertas victrix valles, jamque ora reducto

335

Paulatim nudat rictu, ut præsentia mandens

Corpora, et inmani stragem meditatur hiatu.

Non illum Metabus, non illum celsior Ufens

Evasere tamen, quamvis hic alite planta,

Hic ope cornipedis totis ferretur habenis.

340

Nam Metabum ad Manes demisit cuspide fulgens

Fraxinus; Ufentem conlapsum poplite cæso

Ensis obit, laudemque pedum cum sanguine ademit.

Jamque dedit leto Sthenium, Laurumque, domoque

Collinum gelida, viridi quem Fucinus antro

345

Nutrierat, dederatque lacum tramittere nando.

Fit socius leti conjecta Massicus hasta,

251

Vitiferi sacro generatus vertice montis,

Et Liris nutritus aquis; qui fonte quieto

Dissimulat cursum, ac, nullo mutabilis imbri,

350

Perstringit tacitas gemmanti gurgite ripas.

Exoritur rabies cædum, ac vix tela furori

Subficiunt; teritur junctis umbonibus umbo,

Pesque pedem premit, et nutantes casside cristæ

Hostilem tremulo pulsant conamine frontem.

355

Tergemini primam ante aciem fera prælia fratres

Miscebant, quos Ledæo Sidonia Barce

Xanthippo felix uteri inter bella crearat.

252

Res Graiæ, ductorque parens, ac nobile Amyclæ

Nomen, et injectus Spartanis colla catenis

360

Regulus, inflabant veteri præcordia fama.

Marte probare genus, factisque Lacona parentem

Ardebant; gelidosque dehinc invisere montes

Taygeta, et tandem bellis innare subactis

Eurotan patrium, ritusque videre Lycurgi.

365

Sed Spartam penetrare Deus, fratresque negarunt

Ausonii, totidem numero; quos miserat altis

253

Egeriæ genitos inmitis Aricia lucis,

Ætatis mentisque pares: at non dabat ultra

Clotho dura lacus, aramque videre Dianæ.

370

Namque ut in adversos, inpacti turbine pugnæ,

Eumachus et Critias, et lætus nomine patris

Xanthippus, junxere gradus; ceu bella leones

Inter se furibunda movent, et murmure anhelo

Squalentes campos et longa mapalia complent:

375

Omnis in occultas rupes atque avia pernix

Maurus saxa fugit, conjuxque Libyssa profuso,

Vagitum cohibens, suspendit ab ubere natos;

Illi dira fremunt; perfractaque in ore cruento

Ossa sonant, pugnantque feris sub dentibus artus.

254 380

Haud secus Egeriæ pubes, hinc Virbius acer,

Hinc Capys, adsiliunt, paribusque Albanus in armis.

Subsidens paulum perfossa proruit alvo

Albanum Critias (ast illi cuncta repente

Inplerunt clipeum miserando viscera lapsu);

385

Eumachus inde Capyn: sed tota mole tenebat

Ceu fixum membris tegimen; tamen inprobus ensis

Adnexam parmæ decidit vulnere lævam,

Inque suo pressa est non reddens tegmina nisu

Infelix manus, atque hæsit labentibus armis.

390

Ultima restabat fusis jam palma duobus

Virbius: huic trepidos simulanti ducere gressus

Xanthippus gladio, rigida cadit Eumachus hasta,

Et tandem æquatæ geminato funere pugnæ.

Inde alterna viris transegit pectora mucro,

395

Inque vicem erepta posuerunt prælia vita.

Felices leti, pietas quos addidit umbris!

255

Optabunt similes venientia secula fratres,

Æternumque decus memori celebrabitur ævo;

Si modo ferre diem, serosque videre nepotes

400

Carmina nostra valent, nec famam invidit Apollo.

At consul toto palantes æquore turmas

Voce tenet, dum voce viget: «quo signa refertis?

Quis vos, heu! vobis pavor abstulit? horrida primi

Si sors visa loci, pugnæque lacessere frontem;

405

Post me state, viri, et pulsa formidine tantum

Adspicite! has dextras capti genuere parentes.

Quo fugitis? quæ spes victis? Alpesne petemus?

Ipsam turrigero portantem vertice muros

Credite submissas Romam nunc tendere palmas.

410

Natorum passim raptus, cædemque parentum,

256

Vestalesque focos exstingui sanguine cerno.

Hoc arcete nefas!» Postquam inter talia crebro

Clamore obtusæ crassoque a pulvere fauces,

Hinc læva frenos, hinc dextra conripit arma,

415

Et latum objectat pectus, strictumque minatur

Nunc sibi, nunc trepidis, ni restent, comminus ensem.

Quas acies alto genitor dum spectat Olympo,

Consulis egregii movere pericula mentem.

Gradivum vocat, et patrio sic ore profatur:

420

«Magnanimi me, nate, viri, ni bella capessis,

Haud dubie extremus terret labor: eripe pugnæ

Ardentem, oblitumque sui dulcedine cædum.

Siste ducem Libyæ: nam plus petit inprobus uno

Consulis exitio, tota quam strage cadentum.

425

Præterea (cernis) teneræ qui prælia dextræ

Jam credit puer, atque annos transcendere factis

Molitur, longumque putat pubescere bello;

Te duce primitias pugnæ, te magna magistro

257

Audeat, et primum hoc vincat, servasse parentem.»

430

Hæc rerum sator: at Mavors in prælia currus

Odrysia tellure vocat: tum fulminis atri

Spargentem flammas clipeum, galeamque Deorum

Haud ulli facilem, multoque labore Cyclopum

Sudatum thoraca capit, quassatque per auras

435

Titanum bello satiatam sanguinis hastam,

Atque inplet curru campos: exercitus una

Irarum, Eumenidesque simul, letique cruenti

258

Innumeræ facies, frenisque operata regendis

Quadrijugos atro stimulat Bellona flagello.

440

Fertur ab inmenso tempestas horrida cælo,

Nigrantesque globos et turbida nubila torquens

Involvit terras: quatitur Saturnia sedes

Ingressu tremefacta Dei, ripasque relinquit,

Audito curru, fontique relabitur amnis.

445

Ductorem Ausonium telis Garamantica pubes

Cinxerat, et Tyrio regi nova dona parabat,

Armorum spolium, et rorantia consulis ora.

259

Stabat Fortunæ non cedere certus, et acri

Mole retorquebat crudescens cædibus hastas.

450

Jamque suo, jamque hostili perfusa cruore

Membra madent: cecidere jubæ, gyroque per orbem

Artato, Garamas jaculis propioribus instat,

Et librat sæva trajectum cuspide ferrum.

Hic puer ut patrio defixum corpore telum

455

Conspexit, maduere genæ, subitoque trementem

Conripuit pallor, gemitumque ad sidera rupit.

Bis conatus erat præcurrere fata parentis,

Conversa in semet dextra: bis transtulit iras

In Pœnos Mavors: fertur per tela, per hostes

460

Intrepidus puer, et Gradivum passibus æquat.

Continuo cessere globi, latusque repente

Adparet campo limes: metit agmina tectus

Cælesti clipeo, et sternit super arma jacentum

Corporaque auctorem teli, multasque paternos

260 465

Ante oculos animas, optata piacula, mactat.

Tunc, rapta propere duris ex ossibus hasta,

Innixum cervice ferens humeroque parentem,

Emicat: adtonitæ tanta ad spectacula turmæ

Tela tenent; ceditque loco Libys asper, et omnis

470

Late cedit Iber: pietasque insignis et ætas

Belligeris fecit miranda silentia campis.

Tum celso e curru Mavors, «Carthaginis arces

Exscindes, inquit, Tyriosque ad fœdera coges.

Nulla tamen longo tanta exorietur in ævo

475

Lux tibi, care puer: macte, o! macte indole sacra,

Vera Jovis proles; et adhuc majora supersunt:

261

Sed nequeunt meliora dari.» Tum nubila Mavors

Ætheraque, emenso terras jam sole, capessit,

Et fessas acies castris clausere tenebræ.

480

Condebat noctem devexo Cynthia curru,

Fraternis adflata rotis, et ab æquore Eoo

Surgebant roseæ media inter cærula flammæ.

At consul tristis, campos Pœnisque secundam

Planitiem metuens, Trebiam collesque petebat.

485

Jamque dies rapti cursu navoque labore,

Et medio abruptus fluitabat in amne solutis

Pons vinclis, qui Dardanium transvexerat agmen,

Eridani rapidas aderat quum Pœnus ad undas.

Dumque vada et molles aditus, per devia flexo

490

Circuitu petit, et stagni languentia quærit,

Interdum rapta vicinis saltibus alno

Flumineam texit, qua transvehat agmina, classem.

262

Ecce aderat, Trebiæque simul vicina tenebat

Trinacrio adcitus per cærula longa Peloro,

495

Gracchorum proles, consul: gens inclita magno

Atque animosa viro, multusque in imagine claris

Præfulgebat avus titulis bellique domique.

Nec Pœni, positis trans amnem in gramine castris,

Deerant: namque animos stimulabant prospera rerum,

500

Increpitansque super ductor: «Quis tertius Urbi

Jam superest consul? quænam altera restat in armis

Sicania? en omnes Latiæ, Daunique nepotum

Convenere manus: feriant nunc fœdera mecum

Ductores Italum, ac leges et pacta reposcant,

505

At tu, donata tela inter Martia luce,

Infelix animæ, sic, sic vivasque, tuoque

Des iterum hanc laudem nato: nec fine sub ævi

Obpetere in bello detur, quum fata vocabunt.

263

Pugnantem cecidisse meum est.» Hæc personat ardens:

510

Inde levi jaculo, Massylumque inpiger alis

Castra sub ipsa datis irritat, et elicit hostem.

Nec Latius vallo miles debere salutem

Fas putat, aut clausas pulsari cuspide portas.

Erumpunt, cunctisque prior volat aggere aperto

515

Degener haud Gracchis consul: quatit aura comantes

Cassidis Auruncæ cristas, humeroque refulget

Sanguinei patrium saguli decus: agmina magno

Respectans clamore vocat, quaque obvia densos

Artat turba globos, rumpens iter æquore fertur.

520

Ut torrens celsi præceps e vertice Pindi

264

Cum sonitu ruit in campos, magnoque fragore

Avulsum montis volvit latus; obvia passim

Armenta, inmanesque feræ, silvæque trahuntur;

Spumea saxosis clamat convallibus unda.

525

Non, mihi Mæoniæ redeat si gloria linguæ,

Centenasque pater det Phœbus fundere voces,

Tot cædes proferre queam, quot dextera magni

Consulis, aut contra Tyriæ furor edidit iræ.

Murranum ductor Libyæ, ductorque Phalantum

530

Ausonius, gnaros belli, veteresque laborum,

Alter in alterius fuderunt comminus ore.

Monte procelloso Murranum miserat Anxur,

265

Tritonis niveo te sacra, Phalante, profundo.

Ut primum insigni fulsit velamine consul,

535

Quanquam orbus partem visus, unoque Cupencus

Lumine subficiens bellis, citat inprobus hastam,

Et summæ figit tremebundam margine parmæ.

Cui consul, namque ira coquit: «Pone, inprobe, quidquid

Restat in ore fero, et truncata fronte relucet.»

540

Sic ait, intorquens directo turbine robur,

Et dirum tota tramittit cuspide lumen.

Nec levior dextra generatus Hamilcare sævit:

Huic cadit infelix niveis Varenus in armis;

266

Mevanas Varenus, arat cui divitis uber

545

Campi Fulginia, et patulis Clitumnus in arvis

Candentes gelido perfundit flumine tauros.

Sed tristes Superi, atque ingrata maxima cura

Victima Tarpeio frustra nutrita Tonanti.

Instat Iber levis, et levior discurrere Maurus.

550

Hinc pila, hinc Libycæ certant subtexere cornus

267

Densa nube polum; quantumque interjacet æqui

Ad ripas campi, tantum vibrantia condunt

Tela, nec artatis locus est in morte cadendi.

Allius, Argyripa Daunique profectus ab arvis

555

Venator, rudibus jaculis et Iapyge campum

Persultabat equo, mediosque invectus in hostes

Appula non vana torquebat spicula dextra.

Huic horret thorax Samnitis pellibus ursæ,

Et galea annosi vallatur dentibus apri.

560

Verum ubi turbantem, solo ceu lustra pererret

In nemore, aut agitet Gargano terga ferarum,

Hinc Mago, hinc sævus pariter videre Maharbal,

Ut, subigente fame, diversis rupibus ursi

Invadunt trepidum gemina inter prælia taurum,

565

Nec partem prædæ patitur furor: haud secus acer

Hinc atque hinc jaculo devolvitur Allius acto.

It stridens per utrumque latus Maurusia taxus:

268

Obvia tum medio sonuerunt spicula corde,

Incertumque fuit, letum cui cederet hastæ.

570

Et jam, dispersis Romana per agmina signis,

Palantes agit, ad ripas, miserabile! Pœnus

Inpellens trepidos, fluvioque inmergere certat.

Tum Trebia infausto nova prælia gurgite fessis

Inchoat, ac precibus Junonis suscitat undas.

575

Haurit subsidens fugientum corpora tellus,

Infidaque soli frustrata voragine sorbet;

Nec niti, lentoque datur convellere limo

Mersa pedum penitus vestigia: labe tenaci

269

Hærent devincti gressus, resolutaque ripa

580

Inplicat, aut cæca prosternit fraude paludis.

Jamque alius super atque alius per lubrica surgens,

Dum sibi quisque viam per inextricabile litus

Præripit, et putri luctatur cespite, lapsi

Obcumbunt, seseque sua pressere ruina.

585

Ille, celer nandi, jam jamque adprendere tuta

Dum parat, et celso connisus corpore prensat

Gramina summa manu, liquidisque emergit ab undis,

Contorta ripæ pendens adfigitur hasta.

Hic hostem, orbatus telo, complectitur ulnis,

590

Luctantemque vado permixta morte coercet.

Mille simul leti facies. Ligus occidit arvis;

Sed projecta viri lymphis fluvialibus ora

Sanguineum hauserunt longis singultibus amnem.

Enabat tandem medio vix gurgite pulcher

595

Irpinus, sociumque manus clamore vocabat;

Quum rapidis inlatus aquis, et vulnere multo

Inpulit asper equus, fessumque sub æquora mersit.

270

Adcumulat clades subito conspecta per undas

Vis elephantorum turrito concita dorso.

600

Namque vadis præceps rapitur, ceu proruta cautes

Avulsi montis, Trebiamque insueta timentem

Præ se pectore agit, spumantique incubat alveo.

Explorant adversa viros, perque aspera duro

Nititur ad laudem virtus interrita clivo.

605

Namque inhonoratam Fibrenus perdere mortem

271

Et famæ nudam inpatiens, «Spectabimur, inquit,

Nec, Fortuna, meum condes sub gurgite letum.

Experiar, sitne in terris, domitare quod ensis

Non queat Ausonius, Tyrrhenave permeet hasta.»

610

Tum jacit adsurgens, dextroque in lumine sistit

Spicula sæva feræ, telumque in vulnere linquit.

Stridore horrisono penetrantem cuspidis ictum

Bellua prosequitur, laceramque cruore profuso

Adtollit frontem, ac lapso dat terga magistro.

615

Tum vero invadunt jaculis crebraque sagitta,

Ausi jam sperare necem, inmensosque per armos

Et laterum extentus venit atra cuspide vulnus.

Stat multa in tergo et nigranti lancea dorso,

Ac silvam ingentem concusso corpore vibrat,

620

Donec, consumtis longo certamine telis,

Concidit, et clausit magna vada pressa ruina.

272

Ecce per adversum, quanquam tardata morantur

Vulnere membra virum, subit inplacabilis amnem

Scipio, et innumeris infestat cædibus hostem.

625

Corporibus, clipeisque simul, galeisque cadentum

Contegitur Trebia, et vix cernere linquitur undas.

Mazæus jaculo, Gestar prosternitur ense;

Tum Pelopeus avis Cyrenes incola Telgon.

Huic torquet rapido conreptum e gurgite pilum,

630

Et, quantum longo ferri tenuata rigore

Procedit cuspis, per hiantia transigit ora.

Pulsati ligno sonuere in vulnere dentes.

Nec leto quæsita quies: turgentia membra

Eridano Trebia, Eridanus dedit æquoris undis.

635

Tu quoque, Thapse, cadis, tumulo post fata negato.

Quid domus Hesperidum, aut luci juvere Dearum,

Fulvos aurifera servantes arbore ramos?

Intumuit Trebia, et stagnis se sustulit imis;

273

Jamque ferox totum propellit gurgite fontem,

640

Atque omnes torquet vires: furit unda sonoris

Vorticibus, sequiturque novus cum murmure torrens.

Sensit, et adcensa ductor violentius ira,

«Magnas, o Trebia, et meritas mihi, perfide, pœnas

Exsolves, inquit: lacerum per Gallica rivis

645

Dispergam rura, atque amnis tibi nomina demam,

Quoque aperis te fonte, premam; nec tangere ripas,

Inlabique Pado dabitur: quænam ista repente

Sidonium, infelix, rabies te reddidit amnem?»

Talia jactantem consurgens agger aquarum

650

Inpulit, atque humeros curvato gurgite pressit.

274

Arduus adversa mole incurrentibus undis

Stat ductor, clipeoque ruentem sustinet amnem.

Nec non a tergo fluctus stridente procella

Spumeus inrorat summas adspergine cristas.

655

Ire vadis, stabilemque vetat defigere gressum

Subducta tellure Deus; percussaque longe

Raucum saxa sonant; undæque ad bella parentis

Excitæ pugnant, et ripas perdidit amnis.

Tum madidos crines, et glauca fronde revinctum

660

Adtollit cum voce caput: «Pœnasne superbas

Insuper, et nomen Trebiæ delere minaris,

O regnis inimice meis? quot corpora porto

Dextra fusa tua! clipeis galeisque virorum,

Quos mactas, artatus iter cursumque reliqui.

665

Cæde, vides, stagna alta rubent, retroque feruntur.

Adde modum dextræ, aut campis incumbe propinquis.»

275

Hæc, Venere adjuncta, tumulo spectabat ab alto

Mulciber, obscuræ tectus caligine nubis.

Ingravat ad cælum sublatis Scipio palmis:

670

«Di patrii, quorum auspiciis stat Dardana Roma,

Talin’ me leto tanta inter prælia nuper

Servastis? fortine animam hanc exscindere dextra

Indignum est visum? redde o me, nate, periclis;

Redde hosti! liceat bellanti arcessere mortem,

675

Quam patriæ fratrique probem.» Tum percita dictis

Ingemuit Venus, et rapidas direxit in amnem

Conjugis invicti vires: agit undique flammas

Dispersus ripis ignis, multosque per annos

276

Nutritas fluvio populatur fervidus umbras.

680

Uritur omne nemus, lucosque effusus in altos

Inmissis crepitat victor Vulcanus habenis.

Jamque ambusta comas abies, jam pinus et alni;

Jam, solo restans trunco, dimisit in altum

Populus adsuetas ramis habitare volucres.

685

Flamma vorax imo penitus de gurgite tractos

Absorbet latices, sævoque urgente vapore

Siccus inarescit ripis cruor: horrida late

Scinditur in rimas, et hiatu rupta dehiscit

Tellus, ac stagnis altæ sedere favillæ.

690

Miratur pater æternos cessare repente

Eridanus cursus; Nympharumque intima mæstus

Inplevit chorus adtonitis ululatibus antra.

Ter caput ambustum conantem adtollere, jacta

Lampade, Vulcanus mersit fumantibus undis:

695

Ter conrepta Dei crines nudavit arundo.

Tum demum admissæ voces et vota precantis,

277

Orantique datum ripas servare priores;

Ac tandem a Trebia revocavit Scipio fessas

Munitum in collem, Graccho comitante, cohortes.

700

At Pœnus, multo fluvium veneratus honore,

Gramineas undis statuit socialibus aras,

Nescius heu! quanto Superi majora moverent,

Et quos Ausoniæ luctus, Trasymene, parares.

Boiorum nuper populos turbaverat armis

705

Flaminius, facilisque viro tum gloria belli,

Corde levem atque astus inopem contundere gentem.

Sed labor haud idem Tyrio certasse tyranno.

278

Hunc, lævis Urbi genitum ad fatalia damna

Ominibus, parat imperio Saturnia fesso

710

Ductorem, dignumque virum veniente ruina.

Inde ubi prima dies juris, clavumque regendæ

Invasit patriæ, ac sub nutu castra fuere;

Ut pelagi rudis, et pontum tractare per artem

Nescius, adcepit miseræ si jura carinæ,

715

Ventorum tenet ipse vicem, cunctisque procellis

Dat jactare ratem: fertur vaga gurgite puppis

Ipsius in scopulos dextra inpellente magistri.

Ergo agitur raptis præceps exercitus armis

Lydorum in populos, sedemque ab origine prisci

720

Sacratam Corythi, junctosque a sanguine avorum

Mæonios Italis permixta stirpe colonos.

279

Nec regem Afrorum noscenda ad cœpta moratur

Laude super tanta monitor Deus: omnia somni

Condiderant, ægrisque dabant oblivia curis,

725

Quum Juno, in stagni numen conversa propinqui,

Et madidæ frontis crines circumdata fronde

Populea, stimulat subitis præcordia curis,

Ac rumpit ducis haud spernenda voce quietem.

«O felix famæ, et Latio lacrimabile nomen,

730

Hannibal, Ausonia si te Fortuna creasset,

280

Ad magnos venture Deos! cur fata tenemus?

Pelle moras: brevis est magni fortuna favoris.

Quantum vovisti, quum Dardana bella parenti

Jurares, fluet Ausonio tibi corpore tantum

735

Sanguinis, et patrias satiabis cædibus umbras.

Nobis persolves meritos securus honores.

Namque ego sum, celsis quem cinctum montibus ambit

Tmolo missa manus, stagnis Trasymenus opacis.»

His agitur monitis, et lætam numine pubem

740

Protinus aerii præceps rapit aggere montis.

Horrebat glacie saxa inter lubrica, summo

Piniferum cælo miscens caput, Apenninus.

Condiderat nix alta trabes, et vertice celso

Canus apex structa surgebat ad astra pruina.

745

Ire jubet: prior exstingui labique videtur

281

Gloria, post Alpes si stetur montibus ullis.

Scandunt prærupti nimbosa cacumina saxi,

Nec superasse jugum finit, mulcetve laborem.

Plana natant, putrique gelu liquentibus undis

750

Invia limosa restagnant arva palude.

Jamque ducis nudus tanta inter inhospita vertex

Sævitia quatitur cæli, manante per ora

Perque genas oculo: facilis sprevisse medentes,

Optatum bene credit emi quocumque periclo

282 755

Bellandi tempus: non frontis parcit honori,

Dum ne perdat iter: non cetera membra moratur

In pretium belli dare, si victoria poscat;

Satque putat lucis, Capitolia cernere victor

Qua queat, atque Italum feriat qua comminus hostem.

760

Talia perpessi tandem inter sæva locorum

Optatos venere lacus; ubi deinde per arma

Sumeret amissi numerosa piacula visus.

Ecce autem Patres aderant Carthagine missi:

Causa viæ non parva viris; nec læta ferebant.

765

Mos fuit in populis, quos condidit advena Dido,

Poscere cæde Deos veniam, ac flagrantibus aris

(Infandum dictu!) parvos inponere natos.

Urna reducebat miserandos annua casus,

Sacra Thoanteæ ritusque imitata Dianæ.

283 770

Cui fato sortique Deum de more petebat

Hannibalis prolem discors antiquitus Hannon.

Sed propior metus armati ductoris ab ira,

Et magna ante oculos stabat genitoris imago.

Asperat hæc fœdata genas, lacerataque crines,

775

Atque urbem complet mæsti clamoris Imilce.

Edonis ut Pangæa super trieteride mota

It juga, et inclusum suspirat pectore Bacchum.

284

Ergo inter Tyrias, facibus ceu subdita, matres

Clamat, «Io conjux! quocumque in cardine mundi

780

Bella moves, huc signa refer: violentior hic est,

Hic hostis propior! tu nunc fortasse sub ipsis

Urbis Dardaniæ muris, vibrantia tela

Excipis intrepidus clipeo, sævamque coruscans

Lampada, Tarpeiis infers incendia tectis.

785

Interea tibi prima domus atque unica proles

Heu! gremio in patriæ Stygias raptatur ad aras.

I nunc, Ausonios ferro populare penates,

Et vetitas molire vias! I, pacta resigna

Per cunctos jurata Deos! sic præmia reddit

790

Carthago, et tales jam nunc tibi solvit honores!

Quæ porro hæc pietas, delubra adspergere tabo?

285

Heu primæ scelerum causæ mortalibus ægris,

Naturam nescire Deum! justa ite precari

Ture pio, cædumque feros avertite ritus.

795

Mite et cognatum est homini Deus: hactenus, oro,

Sit satis ante aras cæsos vidisse juvencos;

Aut si, velle nefas Superos, fixumque sedetque,

Me, me, quæ genui, vestris absumite votis.

Cur spoliare juvat Libycas hac indole terras?

800

An flendæ magis Ægates, et mersa profundo

Punica regna forent, olim si sorte cruenta

286

Esset tanta mei virtus prærepta mariti?»

Hæc, dubios vario Divumque hominumque timore,

Ad cauta inlexere Patres; ipsique relictum,

805

Abnueret sortem, an superum pareret honori.

Tum vero trepidare metu vix compos Imilce,

Magnanimi metuens inmitia corda mariti.

His avide auditis ductor sic deinde profatur:

«Quid tibi pro tanto non inpar munere solvat

810

Hannibal æquatus Superis? quæ præmia digna

Inveniam, Carthago parens? noctemque diemque

Arma feram; templisque tuis hinc plurima faxo

Hostia ab Ausonio veniat generosa Quirino.

287

At puer armorum et belli servabitur heres.

815

Spes, o nate, meæ, Tyriarumque unica rerum,

Hesperia minitante, salus, terraque fretoque

Certare Æneadis, dum stabit vita, memento.

Perge, patent Alpes; nostroque incumbe labori.

Vos quoque, Dî patrii, quorum delubra piantur

820

Cædibus, atque coli gaudent formidine matrum,

Huc lætos vultus totasque advertite mentes.

Namque paro sacra, et majores molior aras.

Tu, Mago, adversi conside in vertice montis:

Tu lævos propior colles adcede, Choaspe:

825

Ad claustra et fauces ducat per opaca Sychæus.

Ast ego te, Trasymene, vago cum milite præceps

Lustrabo, et Superis quæram libamina belli.

Namque haud parva Deus promissis spondet apertis,

Quæ spectata, viri, patriam referatis in urbem.»


288

LIBER QUINTUS.


ARGUMENTUM.

Hannibal solis occasu loca insidiis nata, ubi maxime montes Cortonenses Trasymenus subit, militibus obsederat; 1-23.

Flaminius autem postero die, vix dum satis certa luce, agmine incomposito, et majore lixarum fere quam militum numero, angustias superat; 24-52.

Quo facto, confestim pugnæ signum proponit, et, neque variis prodigiis territus, neque Corvini aliorumque, qui salutaria magis, quam speciosa suadebant, monitis precibusque motus a proposito deflectit; 53-104.

Quin potius inanem hostis et periculi metum graviter increpat, omnibusque jam ad prælium rite præparatis animum suorum, magna ex parte fractum, verbis confirmat; 105-185.

Hannibal ubi, id quod petierat, hostem lacu montibusque clausum habet, suis quoque copiis tuba signum dat simul invadendi: quo audito, omnes ex pluribus vallibus pariter decurrunt, et Romanis, quorum sortem Dii quoque, excepta Junone, lugent, undique circumfunduntur; 186-207.

Tum Picentes pugnam capessunt, et Pœnis secunda fortuna, Romanis ira ac desperatione adcensis, diu dubia utrimque victoria dimicatur; 208-228.

Ex Romanis Lateranus et Lentulus in medios hostes ruunt; 229-257.

Nerius et Volunx pereunt; 258-267.

Inter reliquos vero eminet Appius juvenis, qui in fortissimum quemque impetum facit; sed postremo a Magone, qui ad mortem Isalcis, generi sui, vindicandam adproperat, hasta trajicitur; 268-332.

Nec minus tristem vitæ exitum habet Mamercus, qui, dum cæso signifero Lusitano vexilloque ei erepto fœdam suorum fugam sistit, permultis vulneribus confossus cadit; 333-343.

Magonem ab Appio vulneratum ex pugna 289 subducit Hannibal, ut a Synhalo in castris sanetur; 344-375.

Quos ubi ex acie excedere videt consul, optatam sibi rei bene gerendæ occasionem oblatam ratus, animum recipit, et Bogum, Pagasum, Othryn, giganti similem, ingentemque aliorum Pœnorum numerum prosternit; 376-456.

Dum hæc in campo geruntur, multi Romanorum et Siculi, auxilio ipsis ab Hierone missi, in colles et silvas confugiunt, ubi Sychæus Tauranum aliosque trepidos cædit, et arbores, in quas conscenderant, vel bipenni succidit, vel igne circumdat, donec eum successu elatum consul, gladio per latus adacto, jugulat; 457-529.

Interim, Hannibal cum fratre sanato in prælium redit, et præter alios Fontanum, Butam, Lævinum, Viridasium, Fadum, Labicum et Herminium obtruncat; 530-583.

Qua hostium strage edita, ex mæsto vultu et clamore Pœnorum, qui exanimum Sychæi corpus in castra deferunt, jacturam tanti viri animo præsagit, cujus ulciscendi causa Flaminium ad singulare certamen provocat, quod et temerarius hic vir non detrectat; 584-610.

Sed repente ingens terræ motus oritur, qui duces, ad impetum faciendum jam paratos, dirimit, Romanosque metu perculsos in fugam convertit; 611-631.

Quos dum revocat consul, Ducarius, Insuber eques, facie eum noscitans, populares suos ad vindicandam cladem, olim ab eo acceptam, incitat: quo facto Flaminius magno telorum numero, et fortissimorum juvenum, qui omni spe abjecta voluntariam sibi mortem consciscunt, acervo obruitur; 632-666.

Prælio ita confecto, Hannibal cum fratre campum perlustrans, signa virtutis Romanæ, in mortuorum quoque vultu corporibusque conspicuæ, admiratione spectaculi obstupefactus suis commendat, et inminente jam nocte in castra redit; 667-678.


5

Ceperat Etruscos occulto milite colles

Sidonius ductor, perque alta silentia noctis

Silvarum anfractus cæcis insiderat armis.

290

At parte e læva, restagnans gurgite vasto,

5

Effigiem in pelagi lacus humectabat inertis,

Et late multo fœdabat proxima limo:

Quæ vada, Faunigenæ regnata antiquitus Arno,

291

Nunc volvente die Trasymeni nomina servant.

Lydius huic genitor, Tmoli decus, æquore longo

10

Mæoniam quondam in Latias advexerat oras

Tyrrhenus pubem, dederatque vocabula terris;

Isque insueta tubæ monstravit murmura primus

Gentibus, et bellis ignava silentia rupit.

Nec modicus voti natum ad majora fovebat.

15

Verum ardens puero, castumque exuta pudorem,

(Nam forma certare Deis, Trasymene, valeres)

Litore conreptum stagnis demisit Agylle,

Flore capi juvenum primævo lubrica mentem

Nympha, nec Idalia lenta incaluisse sagitta.

292 20

Solatæ viridi penitus fovere sub antro

Naides, amplexus undosaque regna trementem.

Hinc dotale lacus nomen, lateque hymenæo

Conscia lascivo Trasymenus dicitur unda.

Et jam curriculo nigram nox roscida metam

293 25

Stringebat, nec se thalamis Tithonia conjux

Protulerat, stabatque nitens in limine primo,

Quum minus abnuerit noctem desîsse viator,

Quam cœpisse diem: consul carpebat iniquas,

Prægrediens signa ipsa, vias, omnisque ruebat

30

Mixtus eques; nec discretis levia arma maniplis,

Insertique globo pedites, et inutile Marti

Lixarum vulgus, præsago cuncta tumultu

Inplere, ac pugnam fugientum more petebant.

Tum super ipse lacus, densam caligine cæca

35

Exhalans nebulam, late conruperat omnem

Prospectum miseris, atque atræ noctis amictu

Squalebat pressum picea inter nubila cælum.

Nec Pœnum liquere doli: sedet ense reposto

294

Abditus, et nullis properantem obcursibus arcet.

40

Ire datur; longeque patet, ceu pace quieta,

Incustoditum, mox inremeabile, litus.

Namque sub angustas artato limite fauces

In fraudem ducebat iter, geminumque receptis

Exitium, hinc rupes, hinc undæ claustra premebant.

45

At cura umbroso servabat vertice montis

Hostilem ingressum, refugos habitura sub ictu.

Haud secus ac vitreas sollers piscator ad undas,

Ore levem patulo texens de vimine nassam,

Cautius interiora ligat, mediamque per alvum,

50

Sensim fastigans, compressa cacumina nectit,

295

Ac fraude artati remeare foraminis arcet

Introitu facilem, quem traxit ab æquore, piscem.

Ocius interea propelli signa jubebat

Excussus consul fatorum turbine mentem,

55

Donec flammiferum tollentes æquore currum

Solis equi sparsere diem: jamque, orbe renato,

Diluerat nebulas Titan, sensimque fluebat

Caligo in terras nitido resoluta sereno.

Tunc ales, priscum populis de more Latinis

60

Auspicium, quum bella parant, mentesque Deorum

Explorant super eventu, ceu præscia luctus,

Damnavit vesci, planctuque alimenta refugit.

296

Nec rauco taurus cessavit flebile ad aras

Inmugire sono, pressamque ad colla bipennem

65

Incerta cervice ferens, altaria liquit.

Signa etiam adfusa certant dum vellere mole,

Teter humo lacera nitentum erupit in ora

Exsultans cruor, et cædis documenta futuræ

Ipsa parens miseris gremio dedit atra cruento:

70

Ac super hæc Divum genitor, terrasque fretumque

Concutiens tonitru, Cyclopum rapta caminis

Fulmina Tyrrhenas Trasymeni torsit in undas,

Ictusque ætherea per stagna patentia flamma

Fumavit lacus, atque arserunt fluctibus ignes.

297 75

Heu vani monitus, frustraque morantia Parcas

Prodigia! heu fatis Superi certasse minores!

Atque hic, egregius linguæ, nomenque superbum,

Corvinus, Phœbea sedet cui casside fulva

Ostentans ales proavitæ insignia pugnæ,

80

Plenus et ipse Deûm, et socium terrente pavore,

Inmiscet precibus monita, atque his vocibus infit:

298

«Iliacas per te flammas, Tarpeiaque saxa,

Per patrios, consul, muros, suspensaque nostræ

Eventu pugnæ natorum pignora, cedas

85

Oramus Superis, tempusque ad prælia dextrum

Opperiare: dabunt idem camposque diemque

Pugnandi; tantum ne dedignare secundos

Exspectare Deos: quum fulserit hora, cruentam

Quæ stragem Libyæ portet, tum signa sequentur

90

Nulla vulsa manu, vescique interritus ales

Gaudebit, nullosque vomet pia terra cruores.

An te præstantem belli fugit, inproba quantum

Hoc possit Fortuna loco? sedet obvius hostis

Adversa fronte; at circa nemorosa minantur

95

Insidias juga, nec læva stagnantibus undis

Effugium patet, et tenui stant tramite fauces.

299

Si certare dolis et bellum ducere cordi est,

Interea rapidis aderit Servilius armis,

Cui par imperium, et vires legionibus æquæ.

100

Bellandum est astu: levior laus in duce dextræ.»

Talia Corvinus, primoresque addere passim

Orantum verba, et divisus quisque timori

Nunc Superos, ne Flaminio, nunc deinde precari

Flaminium, ne Cælicolis contendere perstet.

105

Acrius hoc adcensa ducis surrexerat ira,

Auditoque furens socias non defore vires:

«Siccine nos, inquit, Boiorum in bella ruentes

300

Spectastis, quum tanta lues vulgusque tremendum

Ingrueret, rupesque iterum Tarpeia paveret?

110

Quas ego tunc animas dextra, quæ corpora fudi,

Irata tellure sata, et vix vulnere vitam

Reddentes uno! Jacuere ingentia membra

Per campos, magnisque premunt nunc ossibus arva.

Scilicet has sera ad laudes Servilius arma

115

Adjungat, nisi diviso vicisse triumpho

Ut nequeam, et decoris contentus parte quiescam?

Quippe monent Superi: similes ne fingite vobis,

Classica qui tremitis, Divos: sat magnus in hostem

301

Augur adest ensis, pulchrumque et milite dignum

120

Auspicium Latio, quod in armis dextera præstat.

An, Corvine, sedet, clausum se consul inerti

Ut teneat vallo? Pœnus nunc occupet altos

Arreti muros, Corythi nunc diruat arcem?

Hinc Clusina petat? postremo ad mœnia Romæ

125

Inlæsus contendat iter? deforme sub armis

Vana superstitio est: Dea sola in pectore Virtus

Bellantum viget. Umbrarum me noctibus atris

Agmina circumstant, Trebiæ qui gurgite, quique

Eridani volvuntur aquis, inhumata juventus.»

130

Nec mora: jam medio cœtu signisque sub ipsis

Postrema aptabat nulli exorabilis arma.

Ære atque æquorei tergo flavente juvenci

302

Cassis erat munita viro; cui vertice surgens

Triplex crista jubas effundit crine Suevo:

135

Scylla super, fracti contorquens pondera remi,

Instabat, sævosque canum pandebat hiatus:

Nobile Gargeni spolium, quod rege superbus

Boiorum cæso capiti inlacerabile victor

Aptarat, pugnasque decus portabat in omnes.

140

Loricam induitur; tortos huic nexilis hamos

Ferro squama rudi, permixtoque asperat auro.

Tum clipeum capit, adspersum quem cædibus olim

303

Celticus ornarat cruor, humentique sub antro,

Ceu fetum, lupa permulcens puerilia membra,

145

Ingentem Assaraci cælo nutribat alumnum.

Hinc ensem lateri, dextræque adcommodat hastam.

Stat sonipes, vexatque ferox humentia frena,

Caucasiam instratus virgato corpore tigrim.

Inde exceptus equo, qua dant angusta viarum,

150

Nunc hos, nunc illos adit, atque hortatibus inplet:

«Vestrum opus est vestrumque decus, subfixa per Urbem

Pœni ferre ducis spectanda parentibus ora.

Unum hoc pro cunctis sat erit caput: aspera quisque

Hortamenta sibi referat: meus, heu! meus atris

304 155

Ticini frater ripis jacet: at meus alta

Metitur stagna Eridani sine funere natus.

Hæc sibi quisque: sed est vestrum cui nulla doloris

Privati rabies, is vero ingentia sumat

E medio, fodiant quæ magnas pectus in iras;

160

Perfractas Alpes, passamque infanda Saguntum,

Quosque nefas vetiti transcendere nomen Iberi,

Tangere jam Thybrim: nam dum vos augur, et extis

Quæsitæ fibræ, vanusque moratur haruspex,

Solum jam superest, Tarpeio inponere castra.»

165

Turbidus hæc, visoque artis in millibus atras

305

Bellatore jubas aptante: «Est, Orphite, munus,

Est, ait, hoc certare tuum; quis opima volenti

Dona Jovi portet feretro suspensa cruento?

Nam cur hæc alia pariatur gloria dextra?»

170

Hinc prævectus equo, postquam inter prælia notam

Adcepit vocem; «Procul hinc te Martius, inquit,

Murrane, ostendit clamor, videoque furentem

Jam Tyria te cæde: venit laus quanta! sed, oro,

Hæc angusta loci ferro patefacta relaxa.»

175

Tum Soracte satum, præstantem corpore et armis,

306

Æquanum noscens, patrio cui ritus in arvo,

Quum pius Arcitenens adcensis gaudet acervis,

Exta ter innocuos lætum portare per ignes:

«Sic in Apollinea semper vestigia pruna

180

Inviolata teras, victorque vaporis ad aras

Dona serenato referas solennia Phœbo;

Concipe, ait, dignum factis, Æquane, furorem

307

Vulneribusque tuis: socio te cædis et iræ

Non ego Marmaridum mediam penetrare phalangem

185

Cinyphiæque globos dubitarim inrumpere turmæ.»

Nec jam ultra monitus et verba morantia Martem

Ferre valet, longo Æneadis quod flebitur ævo.

Increpuere simul feralia classica signum,

Ac tuba terrificis fregit stridoribus auras.

190

Heu dolor, heu lacrimæ, nec tot post secula seræ!

Horresco ut pendente malo, ceu ductor ad arma

Exciret Tyrius: latebrosis collibus Astur,

Et Libys, et torta Baliaris sævus habena

Erumpunt, multusque Maces, Garamasque, Nomasque:

195

Tum, quo non alius venalem in prælia dextram

Ocior adtulerit conductaque bella probarit,

Cantaber, et galeæ contemto tegmine Vasco.

308

Hinc pariter rupes, lacus hinc, hinc arma, simulque

Consona vox urget, signum clamore vicissim

200

Per colles Tyria circumfundente corona.

Avertere Dei vultus, fatoque dederunt

Majori non sponte locum: stupet ipse tyranni

Fortunam Libyci Mavors; disjectaque crinem

Inlacrimat Venus; et Delum pervectus Apollo

309 205

Tristem mærenti solatur pectine luctum.

Sola, Apennini residens in vertice, diras

Exspectat cædes inmiti pectore Juno.

Primæ Picentum, rupto ceu turbine fusa

Agmina et Hannibalem ruere ut videre, cohortes

210

Invadunt ultro, et pœnas pro morte futura,

Turbato victore, petunt adcensa juventus;

Et, velut erepto metuendi libera cælo,

Manibus ipsa suis præsumta piacula mittit.

Funditur unanimo nisu et concordibus ausis

215

Pilorum in Pœnos nimbus, fixosque repulsi

Submittunt clipeos curvato pondere teli.

310

Acrius hoc rursum Libys, ut præsentia sævi

Exstimulat ducis, hortantes se quisque vicissim

Incumbunt, pressoque inpellunt pectore pectus.

220

Ipsa facem quatiens, ac flavam sanguine multo

Sparsa comam, medias acies Bellona pererrat.

Stridit Tartarea nigro sub pectore Divæ

Letiferum murmur, feralique horrida cantu

Buccina lymphatas agit in certamina mentes.

225

His iras adversa fovent, crudusque ruente

Fortuna stimulus spem projecisse salutis:

Hos dexter Deus, et læto Victoria vultu

311

Adridens acuit, Martisque favore fruuntur.

Abreptus pulchro cædum Lateranus amore,

230

Dum sequitur dextram, in medios penetraverat hostes.

Quem postquam florens æquali Lentulus ævo

Conspexit, nimium pugnæ, nimiumque cruoris,

Infestas inter non æquo Marte catervas

Fata inritantem, nisu se concitat acri;

235

Inmitemque Bagam, qui jam vicina serebat

Vulnera pugnantis tergo, velocior hasta

Occupat, et socium duris se casibus addit.

Tunc alacres arma adglomerant, geminaque corusci

Fronte micant; paribus fulgent capita ardua cristis.

240

Actus in adversos casu (namque obvia ferre

Arma quis auderet, nisi quem Deus ima colentum

Damnasset Stygiæ nocti?) præfracta gerebat

Syrticus excelso decurrens robora monte;

312

Et quatiens acer nodosi pondera rami,

245

Flagrabat geminæ nequidquam cædis amore.

«Non hic Ægates, infidaque litora nautis,

O juvenes, motumque novis sine Marte procellis

Fortunam bello pelagus dabit: æquoris olim

Victores, media sit qualis discite terra

250

Bellator Libys, et meliori cedite regno.»

Ac simul infesto Lateranum pondere truncæ

Arboris urgebat, jungens convicia pugnæ.

Lentulus huic frendens ira: «Trasymenus in altos

Adscendet citius colles, quam sanguine roret

255

Iste pio ramus.» Subsidensque ilia nisu

Conantis suspensa fodit: tum fervidus atro

Pulmone exundat per hiantia viscera sanguis.

Nec minus adcensis in mutua funera dextris

Parte alia campi sævit furor. Altus Iertes

313 260

Obtruncat Nerium; Rullo ditissimus arvi

Obcumbis, generose Volunx; nec clausa repostis

Pondera thesauris, patrio nec regia quondam

Præfulgens ebore, et possessa mapalia soli

Profuerunt. Quid rapta juvant? quid gentibus auri

265

Numquam exstincta sitis? modo quem Fortuna fovendo

Congestis opibus donisque refersit opimis,

Nudum Tartarea portabit navita cymba.

Juxta bellator juvenilibus Appius ausis

Pandebat campum cæde; atque, ubi plurima virtus,

270

Nullique adspirare vigor, decus inde petebat.

Obvius huic Atlas, Atlas a litore Ibero,

314

Nequidquam extremæ longinquus cultor arenæ

Inpetit os hasta; leviterque e corpore summo

Degustat cuspis generosum extrema cruorem.

275

Intonuere minæ, violentaque lumina flammis

Exarsere novis: furit et diffulminat omnem

Obstantum turbam; at clausum sub casside vulnus

Martia commendat mananti sanguine membra.

Tum vero adspiceres pavitantem, et condere semet

280

Nitentem sociis juvenem; ceu tigride cerva

315

Hyrcana quum pressa tremit; vel territa pennas

Conligit accipitrem cernens in nube columba;

Aut dumis subit, albenti si sensit in æthra

Librantem nisus aquilam, lepus ore citato.

285

Ense ferit tum colla viri, dextramque micantem

Demetit, ac mutat successu sævior hostem.

Stabat fulgentem portans in bella bipennem

Cinyphius; socerique miser Magonis inire

Optabat pugnam ante oculos, spe laudis, Isalces,

290

Sidonia tumidus sponsa, vanoque superbus

316

Fœdere promissæ post Dardana prælia tædæ.

Huic inmittit atrox violentas Appius iras,

Conantique gravem fronti librare securim,

Altior insurgens, galeam super exigit ictum:

295

At fragilis valido conamine solvitur ensis

Ære in Cinyphio; nec dispar sortis Isalces

Umbonem incerto detersit futilis ictu.

Tum quod humo haud umquam valuisset tollere saxum,

Ni vires trux ira daret, contorquet anhelans

300

Appius, et lapsu resupino in terga cadentem

Mole premit scopuli, perfractisque ossibus urguet.

Vidit conjuncto miscens certamina campo

Labentem socer; et lacrimæ sub casside fusæ

Cum gemitu; rapidusque ruit: data fœdera nuper

305

Adcendunt animos exspectatique nepotes.

Jamque aderat, clipeumque viri atque inmania membra

Lustrabat visu; propiorque a fronte coruscæ

Lux galeæ sævas paulum tardaverat iras.

317

Haud secus, e specula præceps delatus opaca,

310

Subsidens campo submissos contrahit artus,

Quum vicina trucis conspexit cornua tauri,

Quamvis longa fames stimulet, leo; nunc ferus alta

Surgentes cervice toros, nunc torva sub hirta

Lumina miratur fronte; ac jam signa moventem,

315

Et sparsa pugnas meditantem spectat arena.

Hic prior intorquens telum sic Appius infit:

«Si qua tibi pietas, ictum ne desere fœdus;

Et generum comitare, socer.» Per tegmina velox

318

Tunc ærisque moras lævo stetit hasta lacerto.

320

At contra non dicta Libys, sed fervidus hastam

Perlibrat, magni donum memorabile fratris,

Cæso quam victor sub mœnibus ille Sagunti

Abstulerat Durio, ac spectatæ nobile pugnæ

Germano dederat portare in prælia pignus.

325

Telum ingens, perque arma viri, perque ora, doloris

Adjutum nisu, letalem pertulit ictum;

Exsanguesque viri conantis vellere ferrum

In vulnus cecidere manus: jacet æquore nomen

Clarum Mæonio, atque Italæ pars magna ruinæ

330

Appius: intremuere lacus, corpusque refugit

Contractis Trasymenus aquis; telum ore cruento

319

Exspirans premit, atque admorsæ inmurmurat hastæ.

Nec fati melior Mamercus corpore toto

Exsolvit pœnas, nulli non saucius hosti.

335

Namque per adversos, qua Lusitana ciebat

Pugnas dira manus, raptum cum sanguine cæsi

Signiferi magna vexillum mole ferebat,

Et trepida infelix revocabat signa suorum.

Sed furiata cohors, ausisque adcensa superbis,

340

Quodcumque ipsa manu gestabat missile, quidquid

Præbebat tellus, sparsis vix pervia telis,

Injecit pariter; pluresque in corpore nullo

Invenere locum perfossis ossibus hastæ.

Advolat interea fraterni vulneris ira

345

Turbatus Libyæ ductor, visoque cruore,

Num lateri cuspis, num toto pondere telum

Sedisset, fratremque amens sociosque rogabat.

Utque metum leti procul, et leviora pavore

320

Cognovit, proprio tectum gestamine præceps

350

Ex acie rapit, et tutis a turbine pugnæ

Constituit castris. Medicas hinc ocius artes,

Et senioris opem Synhali vocat: unguere vulnus

Herbarum hic succis, ferrumque e corpore cantu

Exigere, et somnum tacto misisse chelydro,

355

Anteibat cunctos: nomenque erat inde per urbes

Perque Parætoniæ celebratum litora Syrtis.

Ipse olim antiquo primum Garamanticus Hammon

Scire pater dederat Synhalo, morsusque ferarum,

Telorumque graves ictus sedare medendo.

360

Atque is deinde suo moriens cælestia dona

Monstravit nato, natusque heredis honori

Tramisit patrias artes; quem deinde secutus

Haud levior fama Synhalus, Garamantica sollers

Monstrata augebat studio, multaque vetustum

321 365

Hammonis comitem numerabat imagine patrem.

Tum proavita ferens leni medicamina dextra

Ocius, intortos de more adstrictus amictus,

Mulcebat lympha purgatum sanguine vulnus.

At Mago, exuvias secum, cæsique volutans

370

Hostis mente necem, fraternas pectore curas

Pellebat dictis, et casum laude levabat:

«Parce metu, germane; meis medicamina nulla

Adversis majora feres: jacet Appius hasta

Ad manes pulsus nostra: si vita relinquat,

375

Sat nobis actum est; sequar hostem lætus ad umbras.»

Quæ dum turbatos avertunt æquore campi

Ductores, valloque tenent; ex agmine Pœnum

Cedentem consul tumulo speculatus ab alto,

Atque atram belli castris se condere nubem,

380

Turbidus extemplo trepidantes milite mæsto

Invadit cuneos, subitoque pavore relaxat

322

Jam rarescentes acies: tum voce feroci

Poscit equum, ac mediæ ruit in certamina vallis.

Sic ubi torrentem crepitanti grandine nimbum

385

Inlidit terris, molitur Juppiter altas

Fulmine nunc Alpes, nunc mixta Ceraunia cælo,

Intremuere simul tellus, et pontus, et æther,

Ipsaque commoto quatiuntur Tartara mundo.

Incidit adtonitis inopino turbine Pœnis

390

Haud secus inprovisa lues, gelidusque sub ossa

Pervasit miseris conspecti consulis horror.

It medius, ferroque ruens densissima, latum

323

Pandit iter: clamor vario discrimine vocum

Fert belli rabiem ad Superos, et sidera pulsat.

395

Ceu pater Oceanus quum sæva Tethye Calpen

Herculeam ferit, atque exesa in viscera montis

Contortum pelagus latrantibus ingerit undis.

Dant gemitum scopuli; fractasque in rupibus undas

Audit Tartessos latis distermina terris,

400

Audit non parvo divisus gurgite Lixus.

Ante omnes jaculo tacitas fallente per auras

Obcumbit Bogus, infaustum qui primus ad amnem

Ticini rapidam in Rutulos contorserat hastam.

Ille sibi longam Clotho; turbamque nepotum

324 405

Crediderat, vanis deceptus in alite signis.

Sed non augurio Parcarum inpellere metas

Concessum cuiquam: ruit inter tela cruentis

Suspiciens oculis cælum, Superosque reposcit

Tempora promissæ media jam morte senectæ.

410

Nec Pagaso exsultare datur, ne inpune relictum

Consulis ante oculos vita spoliasse Libonem.

Laurigeris decus illud avis navaque juventa

Florebat: sed Massylus subciderat ensis

Pubescente caput mala, properoque virentes

415

Delerat leto bellator barbarus annos.

Flaminium inplorasse tamen jam morte suprema

Haud frustra fuit: avulsa est nam protinus hosti

325

Ore simul cervix; juvit punire feroci

Victorem exemplo, et monstratum reddere letum.

420

Quis Deus, o Musæ, paribus tot funera verbis

Evolvat, tantisque umbris in carmine digna

Quis lamenta ferat? certantes laude cadendi

Primævos juvenes, mortisque in limine cruda

Facta virum, et fixis rabiem sub pectore telis?

425

Sternitur alternus vastis concursibus hostis:

Nec spoliare vacat, prædæque advertere mentem.

Urget amor cædum, clausis dum detinet hostem

Fraternum castris vulnus, funditque ruitque

Nunc jaculis, nunc ense, modo inter millia consul

430

Bellantum conspectus equo, modo Marte feroci

Ante aquilas et signa pedes. Fluit inpia rivis

Sanguineis vallis, tumulique et concava saxa

326

Armorum sonitus, flatusque imitantur equorum.

Miscebat campum, membrorum in prælia portans

435

Celsius humano robur, visaque paventes

Mole gigantei vertebat corporis alas

Othrys Marmarides: lati super agmen utrumque

Ingens tollebant humeri caput: hirtaque torvæ

Frontis cæsaries, et crinibus æmula barba

440

Umbrabat rictus; squalore huic hispida diro,

Et villosa feris horrebant pectora sætis.

Adspirare viro propioremque addere Martem

Haud ausum cuiquam: laxo ceu bellua campo,

Incessebatur tutis ex agmine telis.

445

Tandem, vesanos palantum in terga ferenti

Cum fremitu vultus, tacita per nubila penna

Intravit torvum Gortynia lumen arundo,

Avertitque virum. Fugientis ad agmina consul

Intorquet tergo jaculum, quod tegmine nudas

450

Inrupit costas, hirtoque a pectore primum

327

Mucronem ostendit: rapidus convellere tentat

Qua nasci ferrum fulgenti cuspide cernit,

Donec, abundanter defuso sanguine, late

Procubuit moriens, et telum vulnere pressit:

455

Spiritus exundans vicinum pulvere moto

Perflavit campum, et nubem dispersit in auras.

Nec minor interea tumulis silvisque fremebat

Diversis Mavors, variaque per ardua pugna,

Et saxa et dumi rorantes cæde nitebant.

460

Exitium trepidis, letique et stragis acerbæ

Causa Sychæus erat: Murranum ille eminus hasta

Perculerat; quo non alius, quum bella silerent,

Dulcius Œagrios pulsabat pectine nervos.

Obcubuit silva in magna, patriosque sub ipso

465

Quæsivit montes leto, ac felicia Baccho

328

Æquana, et Zephyro Surrentum molle salubri.

Addiderat misero comitem, pugnæque ferocis

Gaudebat tristi victor novitate Sychæus.

Palantes nam dum sequitur, pervaserat altam

470

In silvam, et priscæ reclinis ab ictibus ulmi

Terga tuebatur trunco, frustraque relictos

Tauranus comites suprema voce ciebat.

Transegit juvenem, ac perfossis incita membris

Hæsit in obposito cuspis Sidonia ligno.

475

Quid vobis? quænam ira Deûm, vel mente sinistra

Quæ sedit formido, viri? qui, Marte relicto,

Ramorum quæsistis opem: non æquus in artis

329

Nimirum rebus suasor metus: arguit asper

Exitus eventu pravi consulta timoris.

480

Annosa excelsos tendebat in æthera ramos

Æsculus, umbrosum magnas super ardua silvas

Nubibus insertans altis caput, instar, aperto

Si staret campo, nemoris, lateque tenebat

Frondosi nigra tellurem roboris umbra.

485

Par juxta quercus, longum molita per ævum

Vertice canenti proferre sub astra cacumen,

Diffusas patulo laxabat stipite frondes,

Umbrabatque coma summi fastigia montis.

Huc Hennæa cohors, Triquetris quam miserat oris

490

Rex, Arethusa, tuus, defendere nescia morti

330

Dedecus, et mentem nimio mutata pavore,

Certatim sese tulit, adscendensque vicissim

Pressit nutantes incerto pondere ramos.

Mox alius super, atque alius consistere tuto

495

Dum certant, pars excussi; nam fragmine putri

Ramorum, et senio male fida fefellerat arbor:

Pars trepidi celso inter tela cacumine pendent.

Turbatos una properans consumere peste

Conripit æratam jam dudum in bella bipennem,

500

Deposito clipeo mutatus tela, Sychæus.

Incumbunt sociæ dextræ, magnoque fragore

Pulsa gemit, crebris subcumbens ictibus, arbos.

Fluctuat infelix concusso stipite turba;

Ceu Zephyrus quatit antiquos ubi flamine lucos,

331 505

Fronde super tremuli vix tota cacuminis hærens

Jactatur, nido pariter nutante, volucris.

Procubuit tandem multa devicta securi

Subfugium infelix miseris, et inhospita quercus,

Elisitque virum spatiosa membra ruina.

510

Inde aliæ cladum facies: contermina cædis

Conlucet, rapidoque involvitur æsculus igni.

Jamque inter frondes, arenti robore gliscens

Verticibus sævis, torquet Vulcanus anhelos

Cum fervore globos flammarum, et culmina torret.

515

Nec tela interea cessant: semiusta gementum,

Atque amplexa cadunt ardentes corpora ramos.

Hæc inter miseranda virum certamina consul

Ecce aderat, volvens iram exitiumque Sychæo.

At juvenis dubio tantæ discrimine pugnæ

520

Occupat eventum telo tentare priorem;

Cui medio leviter clipeo stetit æris in ora

Cuspis, et obpositas vetita est tramittere crates.

332

Sed non et consul misso concredere telo

Fortunam optatæ cædis parat, ac latus ense

525

Haurit; nec crudæ tardarunt tegmina parmæ.

Labitur infelix, atque adpetit ore cruento

Tellurem exspirans: tum, diffundente per artus

Frigore se Stygio, manantem in viscera mortem

Adcipit, et longo componit lumina somno.

530

Atque ea dum variis permixtus tristia Mavors

Casibus alternat, jam castris Mago relictis,

Jam Libyæ ductor properantia signa citato

Raptabant cursu, et cessata reponere avebant

Tempora cæde virum, ac multo pensare cruore.

535

It globus intorquens nigranti turbine nubem

Pulveris, et surgit sublatis campus arenis,

Quaque ferens gressum flectit vestigia ductor,

Undanti circum tempestas acta procella

Volvitur, atque altos operit caligine montes.

333 540

Obcubuere femur Fontanus, Buta canorum

Transfixi guttur, pressoque e vulnere cuspis

Prospexit terga: hunc tristes luxere Fregellæ

Multiplicem proavis, hunc mater Anagnia flevit.

Haud dispar fortuna tibi, Lævine; sed auso

545

Non eadem: neque enim Tyrio concurrere regi

Tentas; sed lectus par ad certamen Ithemon,

(Autololum moderator erat) quem poplite cæso

Dum spolias, gravis inmiti cum turbine costas

Fraxinus inrupit, conlabsaque membra sub ictu

550

Hoste superfuso subita cecidere ruina.

Nec Sidicina cohors defit. Viridasius armat

Mille viros, nulli victus vel ponere castra,

334

Vel junxisse ratem, duroque resolvere muros

Ariete, et in turrim subitos inmittere pontes.

555

Quem postquam Libyæ ductor virtute feroci

Exsultare videt (namque illi vulnere præceps

Terga dabat levibus diffisus Arauricus armis);

Acrius hoc pulchro Mavorte adcensus in iram,

Et dignum sese ratus in certamina sævo

560

Comminus ire viro, referenti e corpore telum

Advolat, et fodiens pectus, «Laudande laborum,

Quisquis es, haud alia decuit te obcumbere dextra.

Ad manes leti perfer decus: Itala gentis

Ni tibi origo foret, vita donatus abires.»

565

Hinc Fadum petit, et veterem bellare Labicum,

Cui Siculis quondam terris congressus Hamilcar

Clarum spectato dederat certamine nomen.

Inmemor annorum, seniumque oblitus, in arma

Ille quidem cruda mente, et viridissimus iræ

335 570

Ibat; sed vani frigentem in Marte senectam

Prodebant ictus: stipula crepitabat inani

Ignis iners, cassamque dabat sine robore flammam.

Quem postquam adcepit patrio monstrante superbus

Armigero Pœnum ductor, «Certamina primæ

575

Hic lue nunc, inquit, pugnæ: te notus Hamilcar

Hac trahit ad manes dextra.» Tum librat ab aure

Intorquens jaculum, et versantem in vulnere sese

Transigit: extracta fœdavit cuspide sanguis

Canitiem, ac longos finivit morte labores.

580

Nec minus Herminium primis obtruncat in armis,

Adsuetum, Trasymene, tuos prædantibus hamis

Exhaurire lacus, patriæque alimenta senectæ

Ducere suspenso per stagna jacentia lino.

Interea exanimem mæsti super arma Sychæum

336 585

Portabant Pœni, corpusque in castra ferebant.

Quos ubi conspexit tristi clamore ruentes

Ductor, præsago percussus pectora luctu,

«Quinam, inquit, dolor, o socii, quemve ira Deorum

Eripuit nobis? num te, dulcedine laudis

590

Flagrantem et nimio primi Mavortis amore,

Atra, Sychæe, dies properato funere carpsit?»

Utque, dato gemitu, lacrimæ adsensere ferentum,

Et dictus pariter cædis mærentibus auctor;

«Cerno, ait, adverso pulchrum sub pectore vulnus

595

Cuspidis Iliacæ: dignus Carthagine, dignus

337

Hasdrubale ad manes ibis; nec te optima mater

Dissimilem lugebit avis, Stygiave sub umbra

Degenerem cernens noster vitabit Hamilcar.

At mihi Flaminius, tam mæsti causa doloris,

600

Morte sua minuet luctus: hæc pompa sequetur

Exsequias, seroque emtum volet inpia Roma,

Non violasse mei corpus mucrone Sychæi.»

Sic memorans torquet fumantem ex ore vaporem,

Iraque anhelatum proturbat pectore murmur,

605

Ut multo adcensis fervore exuberat undis,

Clausus ubi exusto liquor indignatur aheno.

Tum præceps ruit in medios, solumque fatigat

338

Flaminium incessens. Nec dicto segnius ille

Bella capessebat, propiorque insurgere Mavors

610

Cœperat, et campo junctus jam stabat uterque;

Quum subitus per saxa fragor, motique repente

(Horrendum) colles, et summa cacumina totis

Intremuere jugis: nutant in vertice silvæ

Pinifero, fractæque ruunt super agmina rupes.

615

Inmugit penitus convulsis ima cavernis

Dissiliens tellus, nec parvos rumpit hiatus;

Atque umbras late Stygias inmensa vorago

Faucibus ostendit patulis, Manesque profundi

Antiquum expavere diem. Lacus ater, in altos

620

Sublatus montes et sede excussus avita,

Lavit Tyrrhenas ignota adspergine silvas.

Jamque eadem populos magnorumque oppida regum

Tempestas et dira lues stravitque tulitque.

Ac super hæc reflui pugnarunt montibus amnes,

339 625

Et retro fluctus torsit mare. Monte relicto

Apenninicolæ fugere ad litora Fauni.

Pugnabat tamen (heu belli vecordia!) miles,

Jactatus titubante solo, tremebundaque tela,

Subducta tellure ruens, torquebat in hostem,

630

Donec pulsa vagos cursus ad litora vertit

Mentis inops, stagnisque inlata est Daunia pubes.

Quis consul terga increpitans (nam turbine motæ

Ablatis terræ inciderat) «Quid deinde, quid, oro,

Restat, io, profugis? vos en ad mœnia Romæ

635

Ducitis Hannibalem: vos in Tarpeia Tonantis

340

Tecta faces ferrumque datis. Sta, miles, et acres

Disce ex me pugnas: vel, si pugnare negatum,

Disce mori! dabit exemplum non vile futuris

Flaminius, ne terga Libys, ne Cantaber umquam

640

Consulis adspiciat: solus, si tanta libido

Est vobis rabiesque fugæ, tela omnia solus

Pectore consumo, et moriens, fugiente per auras

Hac anima, vestras revocabo ad prælia dextras.»

Dumque ea commemorat, densosque obit obvius hostes,

645

Advolat ora ferus mentemque Ducarius: acri

Nomen erat gentile viro, fusisque catervis

Boiorum quondam patriis, antiqua gerebat

Vulnera barbaricæ mentis; noscensque superbi

Victoris vultus, «Tune, inquit, maximus ille

650

Boiorum terror? libet hoc cognoscere telo,

Corporis an tanti manet de vulnere sanguis.

Nec vos pœniteat, populares, fortibus umbris

Hoc mactare caput: nostros hic curribus egit

Insistens victos alta ad Capitolia patres.

655

Ultrix hora vocat.» Pariter tunc undique fusis

341

Obruitur telis, nimboque ruente per auras

Contectus, nulli dextra jactare reliquit

Flaminium cecidisse sua. Nec pugna peremto

Ulterior ductore fuit: namque agmine denso

660

Primores juvenum, læva ob discrimina Martis

Infensi Superis dextrisque, et cernere Pœnum

Victorem plus morte rati, super ocius omnes

Membra ducis stratosque artus certamine magno

Telaque, corporaque, et non fausto Marte cruentas

665

Injecere manus. Sic densi cædis acervo,

Ceu tumulo, texere virum. Tum, strage per undas,

Per silvas sparsa, perque altam sanguine vallem,

In medias fratre invectus comitante catervas

Cæsorum juvenum Pœnus, «Quæ vulnera cernis?

670

Quas mortes? inquit: premit omnis dextera ferrum,

Armatusque jacet servans certamina miles.

Hos, en, hos obitus nostræ spectate cohortes!

Fronte minæ durant, et stant in vultibus iræ.

342

Et vereor, ne, quæ tanta creat indole tellus

675

Magnanimos fecunda viros, huic fata dicarint

Imperium, atque ipsis devincat cladibus orbem.»

Sic fatus cessit nocti, finemque dedere

Cædibus infusæ subducto sole tenebræ.


343

LIBER SEXTUS.


ARGUMENTUM.

Postero die, ubi primum inluxit, patet fœda hominum equorumque strages, et lacus cruore spumans cernitur; 1-13.

Inter semianimes Romanos duo in primis omnium oculos in se convertunt, Bruttius et Lævinus; quorum ille aquilam, quam in acie tulerat, in terram defodit, ut mortuus eum corpore tegat, Pœnisque ejus captæ gloriam subtrahat; hic ira in rabiem versus, dentibus mortuum hostem laniando exspirat; 14-53.

Dum Pœni his spectaculis oculos animumque pascunt, Romani, passim per agros et silvas omnemque Etruriam palati, trepide fuga salutem quærunt: ex quibus Serranus, M. Atilii Reguli filius, Perusiam noctu sine comite venit, ubi fessus itinere deversari statuit, et cæco ac mirifico casu fores casæ pulsat, in qua habitat Marus, qui Reguli miles et armiger fuerat. Is benigne eum hospitio excipit et vulnera fovet; 54-100.

Tum juvenem, de fœda suorum clade querentem, exhortatur ad animi magnitudinem et imitationem parentis, quem memorat in Africa ad Bagradam cum serpente magnitudinis portentosæ, et deinde cum Pœnis feliciter pugnasse; 101-302.

Sed postremo a Xanthippo, Spartanorum duce, per insidias captum esse; 303-345.

Et quum aliquot annis post a Pœnis, ut de pace, et si eam non posset impetrare, de captivis certe commutandis ageret, Romam missus esset, jurassetque se rediturum, utrumque negandi auctorem Patribus fuisse, et repudiatis amicorum conjugisque precibus, exquisita supplicia subire maluisse, quam fidem jurejurando hosti factam fallere; 346-551.

Interim Romæ ad primum nuncium cladis, ad Trasymenum lacum adceptæ; ingens trepidatio et tumultus oritur, 344 matronæque in primis, vagæ per vias, quæ suorum exercitusque fortuna sit, obvios percunctantur; 552-573.

Una ex iis, Marcia, Reguli quondam conjux, nunc vidua, conspecto filio, quem Marus domum reduxerat, lætitia exsultat, Diisque gratias agit, quod hunc certe, licet vulneratum, sibi reddiderint, 574-589.

Patres autem, qui soli nihil, quod a dignitate sua abhorreat, committunt, de republ. consultant; et advocata populi concione adversus Hannibalem, qui a consilio Romam obpugnandi sæva tempestate, a Jove ipsi inmissa, deterretur, ejusdem Dei instinctu Dictator creatur Q. Fabius Maximus Cunctator, vir genere et nobilitate civitatis suæ facile princeps, qui singulari prudentia cautisque consiliis se parem Hannibali ducem præstat; 589-640.

Pœnus interea per Umbriam et agrum Picenum aliasque Italiæ regiones exercitum præda onustum ducit, et postremo castra in Campaniam movet, ubi templum Liternensium ejusque porticus, in quibus bellum Punicum primum in Carthaginis ignominiam tabulis expressum cernit, dirui jubet; 641-716.


349

Jam, Tartessiaco quos solverat æquore, Titan

In noctem diffusus equos jungebat Eois

Litoribus, primique novo Phaethonte retecti

Seres lanigeris repetebant vellera lucis.

5

Et fœda ante oculos strages, propiusque patebat

Insani Mavortis opus: simul arma virique

Ac mixtus sonipes, dextræque in vulnere, cæsi

350

Hærentes hastis: passim clipeique, jubæque,

Atque artus trunci capitum, fractusque jacebat

10

Ossibus in duris ensis: nec cernere deerat

Frustra seminecum quærentia lumina cælum.

Tum spumans sanie lacus, et fluitantia summo

Æternum tumulis orbata cadavera ponto.

Nec tamen adversis fuerat fracta Itala virtus.

15

Bruttius ingenti miserandæ cædis acervo,

Non æquum ostentans confosso corpore Martem,

Extulerat vix triste caput, truncosque trahebat

Per stragem, nervis interlabentibus, artus,

Tenuis opum, non patre nitens linguave; sed asper

20

Ense, nec e Volsca quisquam vir gente redemit

351

Plus ævi, nec magnanima puer addere sese

Pubescente gena castris optarat, et acri

Flaminio spectatus erat, quum Celtica victor

Obrueret bello Divis melioribus arma.

25

Inde honor ac sacræ custodia Marte sub omni

Alitis; hinc causam nutrivit gloria leti.

Namque necis certus, captæ prohibere nequiret

352

Quum Pœnos aquilæ, postquam subsidere fata

Viderat et magna pugnam inclinare ruina,

30

Occulere interdum et terræ mandare parabat.

Sed, subitis victus telis, labentia membra

Prostravit super, atque injecta morte tegebat.

Verum ubi lux nocte e Stygia miseroque sopore

Reddita, vicini de strage cadaveris hasta

35

Erigitur, soloque vigens conamine late

Stagnantem cæde et facilem discedere terram

Ense fodit, clausamque aquilæ infelicis adorans

Effigiem, palmis languentibus æquat arenas.

Supremus fessi tenues tum cessit in auras

40

Halitus, et magnam misit sub Tartara mentem.

Juxta cernere erat meritæ sibi poscere carmen

Virtutis sacram rabiem. Lævinus ab alto

353

Priverno, vitis Latiæ præsignis honore,

Exanimum Nasamona Tyren super ipse jacebat

45

Exanimis: non hasta viro, non ensis; in artis

Abstulerat Fors arma: tamen certamine nudo

Invenit Marti telum dolor. Ore cruento

Pugnatum, ferrique vicem dens præbuit iræ.

Jam laceræ nares, fœdataque lumina morsu,

50

Jam truncum raptis caput auribus, ipsaque diris

Frons depasta modis, et sanguine abundat hiatus:

Nec satias, donec mandentia linqueret ora

Spiritus, et plenos rictus mors atra teneret.

Talia dum præbet tristis miracula virtus,

55

Diverso interea fugientes saucia turba

Jactantur casu, silvisque per avia cæcis

Ablati furtim multo cum vulnere solos

Per noctem metantur agros: sonus omnis et aura

Exterrent, pennaque levi commota volucris.

354 60

Non sopor, aut menti requies: agit asper acerba

Nunc Mago adtonitos, nunc arduus Hannibal hasta.

Serranus, clarum nomen, tua, Regule, proles,

Qui longum semper fama gliscente per ævum,

Infidis servasse fidem memorabere Pœnis,

65

Flore nitens primo, patriis heu! Punica bella

Auspiciis ingressus erat, miseramque parentem,

Et dulces tristi repetebat sorte penates

Saucius. Haud illi comitum super ullus, et atris

Vulneribus qui ferret opem: per devia, fractæ

70

Innitens hastæ, furtoque ereptus opacæ

Noctis, iter tacitum Perusina ferebat in arva,

Ac fessus parvi (quæcumque ibi fata darentur)

Limina pulsabat tecti; quum membra cubili

Evolvens non tarda Marus (vetus ille parentis

75

Miles, et haud surda tractarat prælia fama)

355

Procedit, renovata focis et paupere Vesta

Lumina prætendens, utque ora agnovit, et ægrum

Vulneribus duris, ac (lamentabile visu!)

Lapsantes fultum truncata cuspide gressus,

80

Funesti rumore mali jam saucius aures:

«Quod scelus, o nimius vitæ, nimiumque ferendis

Adversis genitus cerno? te, maxime, vidi,

Ductorum, quum captivo Carthaginis arcem

Terreres vultu, crimen culpamque Tonantis,

85

Occidere, atque hausi, quem non Sidonia tecta

Expulerint eversa meo de corde, dolorem.

Estis ubi en! iterum, Superi? dat pectora ferro

356

Regulus, ac stirpem tantæ perjura recidit

Surgentem Carthago domus.» Inde ægra reponit

90

Membra toro, nec ferre rudis medicamina (quippe

Callebat bellis) nunc purgat vulnera lympha,

Nunc mulcet succis: ligat inde, ac vellera molli

Circumdat tactu, et torpentes mitigat artus.

Exin cura seni, tristem depellere fesso

95

Ore sitim, et parca vires arcessere mensa.

Quæ postquam properata, sopor sua munera tandem

Adplicat, et mitem fundit per membra quietem.

Necdum exorta dies, Marus instat vulneris æstus

Expertis medicare modis, gratumque teporem,

100

Exutus senium, trepida pietate ministrat.

Hic juvenis, mæstos tollens ad sidera vultus,

Cum gemitu lacrimisque simul: «Si culmina nondum

Tarpeia exosus damnasti sceptra Quirini,

Extremas Italum res, Ausoniamque ruentem

357 105

Adspice, ait, genitor; tandemque adverte procellis

Æquos Iliacis oculos. Amisimus Alpes,

Nec deinde adversis modus est. Ticinus, et ater

Stragibus Eridanus, tuque insignite tropæis

Sidoniis Trebia, et tellus lacrimabilis Arni.

110

Sed quid ego hæc? gravior quanto vis ecce malorum!

Vidi crescentes Trasymeni cædibus undas,

Prostrataque virum mole: inter tela cadentem

Vidi Flaminium. Testor, mea numina, Manes,

Dignam me pœnæ tum nobilitate paternæ

115

Strage hostis quæsisse necem, ni tristia letum,

Ut quondam patri, nobis quoque fata negassent.»

Cetera acerbantem questu lenire laborans

Effatur senior: «Patrio, fortissime, ritu

Quidquid adest duri et rerum inclinata feramus.

358 120

Talis lege Deum clivoso tramite vitæ

Per varios præceps casus rota volvitur ævi.

Sat tibi, sat magna, et totum vulgata per orbem

Stant documenta domus: sacer ille, et numine nullo

Inferior, tuus ille parens decora alta paravit

125

Restando adversis, nec virtutem exuit ullam

Ante, reluctantes liquit quam spiritus artus.

Vix puerile mihi tempus confecerat ætas,

Quum primo malas signabat Regulus ævo.

Adcessi comes, atque omnes sociavimus annos,

130

Donec Dîs Italæ visum est exstinguere lumen

Gentis, in egregio cujus sibi pectore sedem

Ceperat alma Fides, mentemque amplexa tenebat.

Ille ensem nobis magnorum hunc instar honorum

Virtutisque ergo dedit, et, sordentia fumo

135

Quæ cernis nunc, frena, sed est argenteus ollis

Fulgor; nec cuiquam Marus est post talia dona

Non prælatus eques. Verum superavit honores

Omnes hasta meos; cui me libare Lyæi

359

Quod cernis latices, dignum est cognoscere causam.»

140

«Turbidus arentes lento pede sulcat arenas

Bagrada, non ullo Libycis in finibus amne

Victus limosas extendere latius undas,

Et stagnante vado patulos involvere campos.

Hic studio laticum, quorum est haud prodiga tellus,

145

Per ripas læti sævis consedimus arvis.

Lucus iners juxta Stygium pallentibus umbris

360

Servabat sine sole nemus, crassusque per auras

Halitus erumpens tetrum exspirabat odorem.

Intus dira domus, curvoque inmanis in antro

150

Sub terras specus, et tristes sine luce tenebræ.

Horror mente redit: monstrum exitiabile et ira

Telluris genitum, cui par vix viderit ætas

Ulla virum, serpens centum porrectus in ulnas

Letalem ripam, et lucos habitabat Avernos.

155

Ingluviem inmensi ventris, gravidamque venenis

Alvum deprensi satiabant fonte leones,

Aut acta ad fluvium torrenti lampade solis

Armenta, et tractæ fœda gravitate per auras,

Ac tabe adflatus volucres. Semesa jacebant

160

Ossa solo informi, lateque repletus et asper

361

Vastatis gregibus nigro ructabat in antro.

Isque ubi ferventi concepta incendia pastu

Gurgite mulcebat rapido, et spumantibus undis,

Nondum etiam toto demersus corpore in amnem

165

Jam caput adversæ ponebat margine ripæ.

Inprudens tantæ pestis gradiebar, Aquino

Apenninicola atque Umbro comitatus Avente:

Scire nemus, pacemque loci explorare libebat.

Jamque propinquantum tacitus penetravit in artus

170

Horror, et occulto riguerunt frigore membra.

Intramus tamen, et Nymphas numenque precamur

Gurgitis ignoti, trepidosque et multa paventes

Arcano gressus audemus credere luco.

Ecce e vestibulo, primisque e faucibus antri

175

Tartareus turbo, atque insano sævior Euro

Spiritus erumpit, vastoque e gutture fusa

362

Tempestas oritur, mixtam stridore procellam

Cerbereo intorquens. Pavefacti clade vicissim

Adspicimus: resonare solum, tellusque moveri,

180

Atque antrum ruere, et visi procedere Manes.

Quantis armati cælum petiere Gigantes

Anguibus, aut quantus Lernæ lassavit in undis

Amphitryoniaden serpens, qualisque comantes

Auro servavit ramos Junonius anguis;

185

Tantus disjecta tellure sub astra coruscum

363

Extulit adsurgens caput, atque in nubila primam

Dispersit saniem, et cælum fœdavit hiatu.

Diffugimus, tenuemque metu conamur anheli

Tollere clamorem; frustra: nam sibila totum

190

Inplebant nemus. At subita formidine cæcus,

Et facti damnandus Avens (sed fata trahebant)

Antiquæ quercus ingenti robore sese

Occulit, infandum si possit fallere monstrum.

Vix egomet credo: spiris ingentibus arte

195

Arboris abstraxit molem, penitusque revulsam

Evertit fundo, et radicibus eruit imis.

Tum trepidum, ac socios extrema voce cientem

Conripit, atque haustu sorbens et faucibus atris

(Vidi respiciens), obscœna condidit alvo.

364 200

Infelix fluvio sese, et torrentibus undis

Crediderat, celerique fuga jam nabat Aquinus.

Hunc medio invasit fluctu, ripæque relatos

(Heu genus infandum leti!) depascitur artus.

«Sic dirum nobis et lamentabile monstrum

205

Effugisse datur. Quantum mens ægra sinebat,

Adpropero gressum, et ductori singula pando.

Ingemuit, casus juvenum miseratus acerbos.

Utque erat in pugnas, et Martem, et prælia, et hostem

Igneus, et magna audendi flagrabat amore,

210

Ocius arma rapi, et spectatum Marte sub omni

Ire jubet campis equitem. Ruit ipse, citatum

Quadrupedem planta fodiens, scutataque raptim

Consequitur jusso manus, et muralia portat

Ballistas tormenta graves, suetamque movere

215

Excelsas turres inmensæ cuspidis hastam.

Jamque ubi feralem strepitu circumtonat aulam

Cornea gramineum persultans ungula campum;

365

Percitus hinnitu serpens evolvitur antro,

Et Stygios æstus fumanti exsibilat ore.

220

Terribilis gemino de lumine fulgurat ignis:

At nemus adrectæ et procera cacumina saltus

Exsuperant cristæ; trifido vibrata per auras

Lingua micat motu, atque adsultans æthera lambit.

Ut vero strepuere tubæ, conterritus alte

225

Inmensum adtollit corpus, tergoque residens

Cetera sinuatis glomerat sub pectore gyris.

Dira dehinc in bella ruit, rapideque resolvens

Contortos orbes directo corpore totam

Extendit molem, subitoque propinquus in ora

230

Lato distantum spatio venit: omnis anhelat

Adtonitus serpentis equus, frenoque teneri

Inpatiens, crebros exspirat naribus ignes.

Arduus ille super tumidis cervicibus altum

Nutat utroque caput: trepidos inde incitus ira

235

Nunc sublime rapit, nunc vasto pondere gaudet

366

Elisisse premens. Tunc fractis ossibus atram

Absorbet saniem, et tabo manante per ora

Mutat hians hostem, semesaque membra relinquit,

Cedebant jam signa retro, victorque catervas

240

Longius avectas adflatus peste premebat;

Quum ductor, propere revocatam in prælia turmam

Vocibus inpellens, «Serpentine, Itala pubes,

Terga damus, Libycisque parem non esse fatemur

Anguibus Ausoniam? Si debellavit inertes

245

Halitus, ac viso mens ægra effluxit hiatu;

Ibo alacer, solusque manus componere monstro

Subficiam.» Clamans hæc, atque interritus hastam

Fulmineo volucrem torquet per inane lacerto.

Venit in adversam non vano turbine frontem

250

Cuspis, et, haud paulum vires adjuta ruentis

Contra ardore feræ, capiti tremebunda resedit.

Clamor ad astra datur, vocesque repente profusæ

Æthereas adiere domos. Furit ilicet ira

Terrigena, inpatiens dare terga, novusque dolori,

367 255

Et chalybem longo tum primum passus in ævo.

Nec frustra rapidi, stimulante dolore, fuisset

Inpetus, ablato ni Regulus arte regendi

Instantem elusisset equo, rursusque secutum

Cornipedis gyros flexi curvamine tergi

260

Detortis læva celer effugisset habenis.

«At non spectator Marus inter talia segni

Torpebat dextra: mea tanto in corpore monstri

Hasta secunda fuit. Jam jamque extrema trisulca

Lambebat lingua fessi certamine terga

265

Quadrupedis: torsi telum, atque urgentia velox

In memet sævi serpentis prælia verto.

Hinc imitata cohors certatim spicula dextris

Congerit, alternasque ferum diducit in iras,

Donec murali ballista coercuit ictu.

368 270

Tum fractus demum vires: nec jam amplius ægra

Consuetum ad nisus spina præstante rigorem,

Et solitum in nubes tolli caput, acrius instat.

Jamque alvo penitus demersa falarica sedit,

Et geminum volucres lumen rapuere sagittæ:

275

Jam patulis vasto sub vulnere faucibus aer

Tabificam exspirat saniem: spes ultima jamque

Ingenti cauda, et jaculis, et pondere conti

Hæret humi, lassoque tamen minitatur hiatu;

Donec tormentis stridens, magnoque fragore

369 280

Discussit trabs acta caput, longoque resolvens

Aggere se ripæ, tandem exhalavit in auras

Liventem nebulam fugientis ab ore veneni.

«Erupit tristi fluvio mugitus et imis

Murmura fusa vadis; subitoque et lucus, et antrum,

285

Et resonæ silvis ulularunt flebile ripæ.

Heu quantis luimus mox tristia prælia damnis!

Quantaque supplicia et quales exhausimus iras!

Nec tacuere pii vates, famulumque sororum

Naiadum, tepida quas Bagrada nutrit in unda,

290

Nos violasse manu seris monuere periclis.

«Hæc tunc hasta decus nobis pretiumque secundi

Vulneris a vestro, Serrane, tributa parente,

Princeps quæ sacro bibit e serpente cruorem.»

Jamdudum vultus lacrimis atque ora rigabat

295

Serranus, medioque viri sermone profatur:

«Huic si vita duci nostrum durasset in ævum,

370

Non Trebia infaustas superasset sanguine ripas,

Nec, Trasymene, tuus premeret tot nomina gurges.»

Tum senior, «Magnas, inquit, de sanguine pœnas

300

Percepit Tyrio, et præsumta piacula mortis.

Nam defecta viris et opes adtrita, supinas

Africa tendebat palmas, quum sidere diro

Misit Agenoreis ductorem animosa Therapne.

Nulla viro species, decorisque et frontis egenum

305

Corpus; in exiguis vigor (admirabile) membris

Vividus, et nisu magnos qui vinceret artus.

Jam Martem regere, atque astus adjungere ferro,

371

Et duris facilem per inhospita ducere vitam,

Haud isti, quem nunc penes est sollertia belli,

310

Cederet Hannibali. Vellem hunc, o tristia nobis

Taygeta, hunc unum non durassetis opacis

Eurotæ ripis! Vidissem mœnia flammis

Phœnissa eruere; aut certe non horrida fata

Flevissem ducis, et nulla quos morte nec igni

372 315

Exutos servans portabo in Tartara luctus.

«Consertæ campis acies, multusque per arva

Fervebat Mavors, nec mens erat ulla sine ira.

Hic inter medios memorandis Regulus ausis

Laxabat ferro campum, inque pericla ruebat,

320

Nec repetenda dabat letali vulnera dextra.

Sic ubi nigrantem torquens stridentibus austris

Portat turbo globum, piceaque e nube ruinam

Pendentem terris pariter pontoque minatur,

Omnis et agricola, et nemoroso vertice pastor,

325

Et pelago trepidat subductis navita velis.

«At fraudem nectens, socios ubi concava saxa

Claudebant, vertit subito certamine Graius,

373

Et dat terga celer ficta formidine ductor.

Haud secus ac stabulis procurans otia, pastor

330

In foveam parco tectam velamine frondis

Ducit nocte lupos positæ balatibus agnæ.

«Abripuit traxitque virum fax mentis honestæ

Gloria, et incerti fallax fiducia Martis.

Non socios comitumve manus, non arma sequentum

335

Respicere; insano pugnæ tendebat amore

Jam solus, nubes subito quum densa Laconum

Saxosis latebris intento ad prælia circum

Funditur, et Pœna insurgit vis sæva virorum.

374

O diram Latio lucem, fastisque notandam!

340

Dedecus o, Gradive, tuum! tibi dextera et urbi

Nata tuæ, tristi damnatur sorte catenæ.

Haud unquam absistam gemitu: te, Regule, vidit

Sidonius carcer! tuque huic sat magna triumpho

Visa es, Carthago, Superis! quæ pœna sequetur

345

Digna satis tali pollutos Marte Laconas?

«At nova Elissæi jurato fœdera Patres

Consultant mandare duci, pacisque sequestrem

Mittere, poscentes vinctam inter prælia pubem,

Captivamque manum ductore rependere nostro.

375 350

«Nec mora; jam stabat primis in litoris undis

Navali propulsa ratis; jam nautica pubes

Aut silvis stringunt remos, aut abiete secta

Transtra novant: his intortos aptare rudentes;

His studium erecto componere carbasa malo.

355

Unca locant prora curvati pondera ferri.

Ante omnes doctus pelagi, rectorque carinæ

Puppim aptat clavumque Cothon: micat æreus alta

Fulgor aqua trifidi splendentis in æquore rostri.

Tela simul variamque ferunt contra aspera ponti

360

Rerum ad tempus opem: mediæ stat margine puppis,

376

Qui voce alternos nautarum temperet ictus,

Et remis dictet sonitum, pariterque relatis

Ad numerum plaudat resonantia cærula tonsis.

«Postquam confectum nautis opus, horaque cursus,

365

Atque armata ratis, ventoque dedere profundum,

Omnis turba ruit, matres, puerique, senesque.

Per medios cœtus trahit atque inimica per ora

Spectandum Fortuna ducem: fert lumina contra

Pacatus frontem; qualis quum litora primum

377 370

Adtigit adpulsa rector Sidonia classe.

Adcessi comes haud ipso renuente, ratique

Inpositus mæstis socium me casibus addo.

Inluviem, atque inopes mensas, durumque cubile,

Et certare malis urgentibus, hoste putabat

375

Devicto majus; nec tam fugisse cavendo

Adversa egregium, quam perdomuisse ferendo.

Spes tamen una mihi, (quanquam bene cognita et olim

Atrox illa fides) urbem, murosque, domumque

Tangere si miseris licuisset, corda moveri

380

Posse viri, et vestro certe mitescere fletu.

Claudebam sub corde metus, lacrimasque putabam

Esse viro, et nostræ similem inter tristia mentem,

Quum tandem patriæ Tiberino adlabimur amni.

Servabam vultus ducis ac prodentia sensum

385

Lumina, et obtutu perstabam intentus eodem.

Si qua fides, unum, puer, inter mille labores,

Unum etiam in patria, sævaque in Agenoris urbe,

Atque unum vidi pœnæ quoque tempore vultum.

Obvia captivo cunctis simul urbibus ibat

378 390

Ausonia, et, campum turba vincente, propinqui

Inplentur colles; strepit altis Albula ripis.

«Ipsi Pœnorum proceres, inmitia corda,

Ad patrios certant cultus revocare, togæque

Addebatur honos. Stetit, inlacrimante Senatu

395

Et matrum turba, juvenumque dolore profuso,

Inter tot gemitus inmobilis: aggere consul

Tendebat dextram, et patria vestigia primus

Ponentem terra obcursu celebrabat amico.

Conlegit gressum; monitusque recedere consul,

400

Nec summum violare decus: cingente superba

Pœnorum turba, captivoque agmine septus

Ibat, et invidiam cælo Divisque ferebat.

«Ecce trahens geminum natorum Marcia pignus,

Infelix nimia magni virtute mariti,

405

Squalentem crinem et tristis lacerabat amictus.

379

Agnoscisne diem? an teneris non hæsit in annis?

Atque ea postquam habitu juxta et velamine Pœno

Deformem adspexit, fusis ululatibus ægra

Labitur, et gelidos mortis color occupat artus.

410

Si qua Deis pietas, tales, Carthago, videre

Dent tibi Sidonias matres! Me voce quieta

Adfatus, jubet et vestros et conjugis una

Arcere amplexus: patet inpenetrabilis ille

Luctibus, et nunquam submissus colla dolori.»

415

Hic alto juvenis gemitu, lacrimisque coortis,

«Magne parens, inquit, quo majus numine nobis

380

Tarpeia nec in arce sedet, si jura querelis

Sunt concessa piis, cur hoc matrique mihique

Solamen, vel cur decus hoc, o dure, negasti,

420

Tangere sacratos vultus, atque oscula ab ore

Libavisse tuo? dextram mihi prendere dextra

Non licitum? leviora forent hæc vulnera quantum,

Si ferre ad Manes infixos mente daretur

Amplexus, venerande, tuos? Sed vana recordor

425

Ni, Mare, (nam primo tunc hærebamus in ævo)

Humana major species erat: horrida cano

Vertice descendens ingentia colla tegebat

Cæsaries, frontique coma squalente sedebat

Terribilis decor, atque animi venerabile pondus.

430

Nil posthac oculis simile incidit.» Excipit inde

Jam Marus, atque, inhibens convellere vulnera questu,

«Quid, quum præteritis invisa penatibus, inquit,

Hospitia, et sedes Pœnorum intravit acerbas?

381

Adfixi clipei, currusque et spicula, nota

435

Ædibus in parvis magni monimenta triumphi,

Pulsabant oculos: conjuxque in limine primo

Clamabat, «Quo fers gressus? non Punicus hic est,

Regule, quem fugias, carcer: vestigia nostri

Casta tori, domus et patrium sine crimine servat

440

Inviolata larem: semel hic iterumque (quid, oro,

Pollutum est nobis?) prolem, gratante Senatu

Et patria, sum enixa tibi: tua, respice, sedes

Hæc est, unde ingens humeris fulgentibus ostro

Vidisti Latios consul procedere fasces,

382 445

Unde ire in Martem, quo capta referre solebas,

Et victor mecum suspendere postibus arma.

Non ego complexus, et sanctæ fœdera tædæ,

Conjugiumve peto: patrios damnare penates

Absiste, ac natis fas duc concedere noctem.»

450

«Hos inter fletus, junctus vestigia Pœnis

Limine se clusit Tyrio, questusque reliquit.

Vixdum clara dies summa lustrabat in Œta

Herculei monimenta rogi, quum consul adire

Adcirique jubet Libyas: tum limina templi

455

Vidimus intrantem: quæ consultata Senatus,

383

Quasve viri voces extremum Curia mærens

Audierit, placido nobis ipse edidit ore.

«Intulit ut gressus, certatim voce manuque

Ad solitam sedem et vestigia nota vocabant:

460

Abnuit, antiquumque loci adspernatus honorem est.

At circumfusi non secius undique dextram

Prensare, ac, patriæ ductorem nomine tanto

Redderet, orabant: captiva posse redemtum

Pensari turba, ac Tyrias tum justius arces

465

Arsuras dextra, fuerit quæ vincta catenis.

Tum palmas simul adtollens ac lumina cælo:

«Justitiæ rectique dator, qui cuncta gubernas,

Nec levior mihi Diva Fides, Sarranaque Juno,

384

Quos reditus testes jurata mente vocavi,

470

Si mihi fas me digna loqui, Latiosque tueri

Voce focos; ibo ad Tyrios non segnior, inquit,

Stante fide reditus, et salvo fœdere pœnæ.

Sic nobis rerum exitio desistite honorem

Tendere: tot bellis, totque annis fregimus ævum:

475

Nunc etiam vinclis et longo carcere torpent

Captivo in senio vires: fuit ille, nec unquam,

Dum fuit, a duro cessavit munere Martis

Regulus: exsangui spectatis corpore nomen.

At non Carthago, fraudum domus, inscia quantum

480

E nobis restet, juvenes parat, aspera ferro

385

Pectora, captivos nostra pensare senecta.

Ite dolos contra; gensque astu fallere læta

Discat, me capto, quantum tibi, Roma, supersit.

Nec vero placeat, nisi quæ de more parentum

485

Pax erit: exposcunt Libyes, nobisque dedere

Hæc referenda, pari libeat si pendere bellum

Fœdere, et ex æquo geminas conscribere leges.

Sed mihi sit Stygios ante intravisse penates,

Talia quam videam ferientes pacta Latinos.»

490

«Hæc fatus Tyriæ sese jam reddidit iræ;

Nec monitus spernente graves fidosque Senatu,

Pœnorum dimissa cohors, quæ mæsta repulsa,

Ac minitans capto, patrias properabat ad oras.

Prosequitur vulgus Patres; ac planctibus ingens

495

Personat et luctu campus: revocare libebat

Interdum, et justo raptum retinere dolore.

«At trepida, et subito ceu stans in funere, conjux

Ut vidit puppi properantem intrare, tremendum

386

Vociferans, celerem gressum referebat ad undas:

500

«Tollite me, Libyes, comitem pœnæque necisque.

Hoc unum, conjux, uteri per pignora nostri

Unum oro, liceat tecum quoscumque ferentem

Terrarum pelagique pati, cælique labores.

Non ego Amyclæum ductorem in prælia misi,

505

Nec nostris tua sunt circumdata colla catenis.

Cur usque ad Pœnos miseram fugis? adcipe mecum

Hanc prolem! forsan duras Carthaginis iras

Flectemus lacrimis: aut, si præcluserit aures

Urbs inimica suas, eadem tunc hora manebit

510

Teque, tuosque simul: vel, si stat rumpere vitam,

In patria moriamur: adest comes ultima fati!»

«Has inter voces, vinclis resoluta moveri

Paulatim, et ripa cœpit decedere puppis.

Tum vero infelix, mentem furiata dolore,

515

Exclamat, fessas tendens ad litora palmas:

«En, qui se jactat Libyæ, populisque nefandis,

Atque hosti servare fidem! data fœdera nobis,

387

Ac promissa fides thalamis, ubi, perfide, nunc est?»

Ultima vox duras hæc tunc penetravit ad aures:

520

Cetera percussi vetuerunt noscere remi.

«Tum fluvio raptim ad pelagi devolvimur oras,

Ac legimus pontum, pinuque inmane cavata

Æquor, et inmensas curva trabe findimus undas.

Ludibrium necis horrescens, vis aspera ponti

525

Obrueret, scopulisque ratem furor inprobus Euri

Frangeret, optabam: letum id commune fuisset.

Sed nos ad pœnam moderato flamine lenes

Vexerunt Zephyri, Tyrioque dedere furori.

«Infelix vidi, patriamque remissus in urbem

530

Narrator pœnæ dura mercede reverti.

Nec tibi nunc ritus imitantem irasque ferarum,

Pygmalioneam tentarem expromere gentem,

Si majus quidquam toto vidisset in orbe

Gens hominum, quam quod vestri veneranda parentis

535

Edidit exemplum virtus: pudet addere questus

Suppliciis, quæ spectavi placido ore ferentem.

388

Tu quoque, care puer, dignum te sanguine tanto

Fingere ne cessa; atque orientes comprime fletus.

«Præfixo paribus ligno mucronibus omnes

540

Armantur laterum crates, densumque per artem

Texitur erecti, stantisque ex ordine, ferri

Infelix stimulus; somnisque hac fraude negatis

Quocumque inflexum producto tempore torpor

Inclinavit iners, fodiunt ad viscera corpus.

545

Absiste, o juvenis, lacrimis: patientia cunctos

Hæc superat currus: longo revirescet in ævo

Gloria, dum cæli sedem terrasque tenebit

Casta Fides; dum virtutis venerabile nomen,

Vivet, eritque dies, tua quo, dux inclite, fata

550

Audire horrebunt a te calcata minores.»

389

Hæc Marus, et mæsta refovebat vulnera cura.

Interea, rapidas perfusa cruoribus alas,

Sicut sanguinea Trasymeni tinxerat unda,

Vera ac ficta simul spargebat Fama per urbem.

555

Allia, et infandi Senones, captæque recursat

Adtonitis arcis facies: excussit habenas

Luctificus Pavor, et tempestas aucta timendo.

Hinc raptim ruit in muros: vox horrida fertur,

Hostis adest; jaciuntque sudes et inania tela.

560

Ast aliæ, laceris canentes crinibus, alta

Verrunt tecta Deûm, et seris post fata suorum

Sollicitant precibus: requiem tenebræque diesque

390

Amisere: jacent portis, ululante dolore,

Dispersum vulgus, remeantumque ordine longo

565

Servat turba gradus; pendent ex ore loquentum,

Nec lætis sat certa fides, iterumque morantur

Orando; et, vultu interdum, sine voce, precati,

Quod rogitant, audire pavent. Hinc fletus, ubi aures

Percussæ graviore malo: metus inde, negatum

570

Si scire, et dubius responsi nuntius hæsit.

Jamque ubi conspectu redeuntum visa propinquo

Corpora, sollicite læti funduntur, et ipsis

Oscula vulneribus figunt, Superosque fatigant.

391

Hic inter trepidos, curæ venerandus, agebat

575

Serranum Marus; atque olim post fata mariti

Non egressa domum vitato Marcia cœtu,

Et lucem causa natorum passa, ruebat

In luctum similem antiquo: turbata repente

Agnoscensque Marum, «Fidei comes inclite magnæ,

580

Hunc certe mihi reddis, ait. Leve vulnus? an alte

Usque ad nostra ferus penetravit viscera mucro?

Quidquid id est, dum non vinctum Carthago catenis

Abripiat, pœnæque instauret monstra paternæ,

392

Gratum est, o Superi! quoties, heu! nate, petebam,

585

Ne patrias iras, animosque in prælia ferres;

Neu te belligeri stimularet in arma parentis

Triste decus? Nimium vivacis dura senectæ

Supplicia expendi: quæso, jam parcite, si qua

Numina pugnastis nobis.» At cladis acerbæ

590

Discussa ceu nube, Patres conquirere fessis

Jam rebus meditantur opem; atque ad munera belli

Certatur, pulsusque timor graviore periclo.

Maxima curarum, rectorem ponere castris,

Cui Latium et moles rerum quassata recumbat,

595

Spectante occasum patria. Jovis illa ruenti

Ausoniæ, atque Italis tempus protendere regnis

393

Cura fuit: nam Tyrrhenos, Pœnumque secundis

Albana surgens respexerat arce tumentem,

Qui ferre in muros victricia signa parabat.

600

Tum quassans caput, «Haud unquam tibi Jupiter, inquit,

O juvenis, dederit portas transcendere Romæ,

Atque inferre pedem. Tyrrhenas sternere valles

Cædibus, et ripas fluviorum exire Latino

Sanguine fas fuerit: Tarpeium adcedere collem,

605

Murisque adspirare veto.» Quater inde coruscum

Contorsit dextra fulmen, quo tota reluxit

Mæonidum tellus, atramque per æthera volvens

394

Abrupto fregit cælo super agmina nubem.

Nec Pœnum avertisse satis: dat numine magno

610

Æneadis, gentem gremio deponere tuto

Romuleam tandem, Fabioque salutis habenas

Credere ductori. Cui postquam tradita belli

Jura videt: «Non hunc, inquit, superaverit unquam

395

Invidia, aut blando popularis gloria fuco,

615

Non astus fallax, non præda, aliusve cupido.

Bellandi vetus, ac laudum cladumque quieta

Mente capax; par ingenium castrisque togæque.»

Sic genitor Divum, recipitque ad sidera gressum.

Hic, circumspectis nulli deprensus in armis,

620

Laudatusque Jovi, Fabius, mirabile quantum

Gaudebat reducem patriæ adnumerare reversus,

Duxerat egrediens quam secum in prælia, pubem.

Nec membris quisquam, natove pepercit amato

Acrius; aut vidit socium per bella cruorem

625

Tristior: atque idem, perfusus sanguine victor

Hostili, plenis repetebat mœnia castris.

Stirpe genus clarum, cæloque adfinis origo:

Nam remeans longis olim Tirynthius oris,

396

Et triplicis monstri famam, et spectacula captas

630

Mira boves hac, qua fulgent nunc mœnia Romæ,

Egit ovans. Tunc Arcadius (sic fama) locabat

Inter desertos fundata Palatia dumos

Paupere sub populo ductor; quum regia virgo,

Hospite victa sacro, Fabium de crimine læto

635

Procreat, et magni commiscet seminis ortus

Arcas in Herculeos mater ventura nepotes.

Ter centum domus hæc Fabios armavit in hostem,

Limine progressos uno; pulcherrima quorum

Cunctando Fabius superavit facta, ducemque

640

Hannibalem æquando: tantus tunc, Pœne, fuisti!

Dum se perculsi renovant in bella Latini,

Turbatus Jove, et exuta spe mœnia Romæ

397

Pulsandi, colles Umbros atque arva petebat

Hannibal, excelso summi qua vertice montis

645

Devexum lateri pendet Tuder, atque ubi latis

Projecta in campis nebulas exhalat inertes,

Et sedet ingentem pascens Mevania taurum,

Dona Jovi: tum Palladios se fundit in agros

Picenum dives prædæ; atque, errantibus armis,

650

Quo spolia invitant, transfert populantia signa;

Donec pestiferos mitis Campania cursus

408

Tardavit, bellumque sinu indefensa recepit.

Hic dum stagnosi spectat templumque domosque

Literni ductor, varia splendentia cernit

655

Pictura, belli patribus monimenta prioris

Exhausti (nam porticibus signata manebant),

Quîs inerat longus rerum et spectabilis ordo.

Primus bella truci suadebat Regulus ore,

Bella neganda, viro si noscere fata daretur!

409 660

At princeps Pœnis indicta more parentum

Appius adstabat pugna, lauroque revinctus

Justum Sarrana ducebat cæde triumphum.

Æquoreum juxta decus, et navale tropæum,

Rostra gerens, nivea surgebat mole columna:

665

Exuvias Marti donumque Duilius, alto

Ante omnes mersa Pœnorum classe, dicabat:

Cui, nocturnus honos, funalia clara, sacerque

Post epulas tibicen adest; castosque penates

Insignis læti repetebat murmure cantus.

400 670

Cernit et extremos defuncti civis honores:

Scipio ductoris celebrabat funera Pœni,

Sardoa victor terra. Videt inde ruentem

Litoribus Libycis dispersa per agmina pubem;

Instabat crista fulgens, et terga premebat

675

Regulus: Autololes, Nomadesque, et Maurus, et Hammon,

Et Garamas positis dedebant oppida telis.

Lentus arenoso spumabat Bagrada campo

Viperea sanie, turmisque minantibus ultro

Pugnabat serpens, et cum duce bella gerebat.

680

Nec non projectum puppi, frustraque vocantem

Numina, Amyclæum mergebat perfida ponto

Rectorem manus, et seras tibi, Regule, pœnas

Xanthippus digni pendebat in æquore leti.

401

Addiderant geminas medio consurgere fluctu

685

Ægates; laceræ circum fragmenta videres

Classis, et effusos fluitare in gurgite Pœnos.

Possessor pelagi, pronaque Lutatius aura

Captivas puppes ad litora victor agebat.

Hæc inter, cinctus legatorum ordine Hamilcar,

402 690

Ductoris genitor, cunctarum ab imagine rerum

Totius in sese vulgi converterat ora.

Sed pacis faciem, et pollutas fœderis aras,

Deceptumque Jovem, ac dictantes jura Latinos

Cernere erat: strictas trepida cervice secures

695

Horrebat Libys, ac submissis ordine palmis

Orantes veniam, jurabant inrita pacta.

Hæc Eryce e summo spectabat læta Dione.

Quæ postquam infesto percensuit omnia vultu

Adridens Pœnus, lenta proclamat ab ira:

700

«Non leviora dabis nostris inscribere tectis

Acta meæ dextræ: captam, Carthago, Saguntum

Da spectare, simul ferro flammaque ruentem;

403

Perfodiant patres natorum membra: nec Alpes

Exiguus domitas capiet locus; ardua celsis

705

Persultet juga victor equis Garamasque Nomasque.

Addes Ticini spumantes sanguine ripas,

Et nostrum Trebiam, et Trasymeni litora Tuscis

Clausa cadaveribus: ruat ingens corpore et armis

Flaminius: fugiat consul manante cruore

710

Scipio, et ad socios nati cervice vehatur.

Hæc mitte in populos, et adhuc majora dabuntur.

Flagrantem effinges facibus, Carthago, Libyssis

Romam, et dejectum Tarpeia rupe Tonantem.

Interea vos, ut dignum est, ista, ocius ite,

715

O juvenes, quorum dextris mihi tanta geruntur,

In cineres monimenta date, atque involvite flammis.»


404

LIBER SEPTIMUS.


ARGUMENTUM.

Q. Fabius Maximus Cunctator, in quo omnis Romanorum spes sita est, cum novo exercitu, ex civibus sociisque conscripto, ad bellum proficiscitur, quod prudentia cautisque consiliis, quibus solus omnium, quas ducit, copiarum vires æquat, gerere statutum habet cum animo ac deliberatum; 1-19.

At Hannibal, quam primum de creatione novi summique magistratus fama ad ipsum pervenit, Dictatoris genus et res ab ipso gestas a captivis percontatur, ex quibus Cilnius ducem Rom. ejusque gentem amplissimis verbis ornat, et ita indignationem quidem Pœni in se convertit, sed e malis, quibus urgetur, supplicio se emergere frustra cupit; 20-73.

Dum Romæ, votis rite nuncupatis, cives cum conjugibus supplicatum eunt et sacris operantur, Fabius strenue iter facit, disciplinamque militarem ad pristinos mores redigit; 74-95.

Castris deinde jam in conspectu hostium positis, Pœnus, certa victoriæ spe inductus, nullam dimicandi moram facit, et vallatos maledictis ad certamen provocat; 96-122.

Verum ubi quieta omnia apud Romanos, nec castra ullo tumultu mota videt, re infecta in Apuliam transit, variisque dolis constantem Dictatoris animum tentare et circumvenire conatur; 123-145.

Quum ita quoque nihil proficit, omnisque spes in inritum cadit, tacita jam cura animum incensus, quod nunc demum edocti malis Romani parem Hannibali ducem quæsissent, in Campaniam exercitum reducit; 146-158.

Ibi amœnissimam Italiæ partem agrumque Falernum, qui generosissimo vino abundabat, cujus faciendi rationem ipse Bacchus priscis temporibus Falernum, hospitem suum, docuerat, inpune depopulatur; 405 159-211.

Qua rei indignitate in castris Romanorum seditio movetur, quam Fabius comprimit, habita oratione, qua ostendit, rempublicam, continuis cladibus adflictam, non nisi prudentissima et cauta belli gerendi ratione ab interitu vindicari posse, et rem tempusque ita postulare, ut adversus ferocem tot victoriis hostem nihil temere audeant, nec, nisi certa spes et commoda rei bene gerendæ occasio obferatur, summam rerum universo periculo committant, sed ante omnia suæ saluti atque securitati consulere, conatusque hostiles singulari potius arte, quam temeraria vi inpedire studeant; 212-259.

Invidia tamen Dictatoris augetur fraude ac dolo Hannibalis, qui ab uno ejus agro, omnibus circa vastatis, ferrum ignemque abstineri jubet, ut occultæ proditionis fœderisque clam cum hostibus icti suspicio commoveatur; 260-267.

Sed mox Pœnus suis se artibus peti sentit, agmenque suum repente præter opinionem inter Calliculam montem, Formiana saxa ac Literni stagna inclusum videt, via ad Casilinum obsessa; 268-281.

Quas insidias callide eludit, et noctis principio duces, Magonem, Maraxen et Acherran somno excitat, militibusque tessera significat, quid fieri velit: tum sarmentis ad cornua boum adligatis et incensis, custodibus Romanis rei novitate terror incutitur; Pœnus vero salvus ex faucibus elabitur, saltumque transgressus in agro Allifano castra ponit; 282-376.

Fabius confestim et ubivis hostem subsequitur; at non ita multo post, sacrorum causa Romam profecturus, non imperio tantum, sed consilio etiam ac prope precibus agit cum Minucio, ut, ratione potius quam fortuna fretus, bellum administret, et exemplum, quod ad imitandum habeat, sequatur; 377-408.

Absente eo classis Pœnorum ex alto in portus Caietæ et Formiarum, in finibus Campaniæ, invehitur, quo hostium adventu perterritæ Nereides ad Protea, in antro, prope Capreas, commorantem, confugiunt, ut ab eo de futura Italiæ fortuna cognoscant; 409-434.

Deus marinus, exposita Romanorum origine, a Trojanis, propter iniquum Paridis judicium et Junonis iram debellatis et terra marique cum duce Ænea jactatis, repetenda, prædicit, urbem eorum æternam fore, bellumque Punicum II, quamvis Cannensis etiamnunc clades inpendeat, a Scipione Africana gloriose confectum iri; 435-493.

Quam fatorum seriem dum vates in antro reserat, Magister equitum, inmemor monitorum Fabii, ferociter magis quam consulto rem gerit, et, Hannibale, furoris ipsius alendi causa, fugam aliquoties simulante, jam fama egregiæ victoriæ Romam perfertur; 494-512.

Hinc populi 406 jussu æquatur ei imperium cum dictatore, qui invicto a civibus hostibusque animo ad castra revertitur et exercitum dividit; 513-522.

Quo facto Minucius, secundis rebus delatoque sibi a populo honore multo animosior ad omne periculum spernendum et quidvis audendum factus, sine mora cum hoste iniquo confligit loco, et subito legiones omnisque adeo respublica in maximo discrimine versantur; 523-535.

Jam cæsis aliis, aliis fugam circumspectantibus, Fabius, conspecta procul turbata acie, militibusque et Q. Fabio, filio, qui irata mente contraria suadebat, ad opem suis ferendam stimulatis, repente, velut cælo demissus, legionibus, salutis suæ jam desperantibus, succurrit, et hostibus, quorum magnam stragem ipse ejusque exemplo incitati Syllæ, Crassi, Metellus, Furnius, Torquatus, Brutus, Cato et Q. Fabius edunt, victoriam, civibus vero confessionem erroris extorquet; 536-729.

Minucius, inmerito hoc beneficio victus et nunc demum sentiens, quanto satius sit, prudentia et cunctatione, quam temeritate, bellum tali tempore administrare, castra cum Dictatore jungit, et, aris in ipsius honorem exstructis vinoque ac dapibus Fabio, tanquam Deo, libatis, patrem eum salutat; quod exemplum milites sequuntur; 730-750.


Interea trepidis Fabius spes unica rebus:

Ille quidem socios atque ægram vulnere præceps

Ausoniam armabat, viridique ad dura laborum

Bellator senio jam castra movebat in hostem.

407 5

Sed mens humana major, nec tela, nec enses,

Nec fortes spectabat equos: tot millia contra

Pœnorum invictumque ducem, tot in agmina solus

Ibat, et in sese cuncta arma virosque gerebat.

Ac ni sacra seni vis inpressumque fuisset,

10

Sistere Fortunam cunctando adversa foventem,

Ultima Dardanii transisset nominis ætas.

Ille modum Superis in Punica castra favoris

Addidit, et Libyæ finem inter prospera bella

Vincendi statuit: tumefactum cladibus ille

15

Hesperiis lento Pœnum moderamine lusit.

Summe ducum, qui regna iterum labentia Trojæ

408

Et fluxas Latii res, majorumque labores,

Qui Carmentis opes et sceptra Evandria servas,

Surge, age, et emerito sacrum caput insere cælo.

20

At Libyæ ductor, postquam nova nomina lecto

Dictatore vigent, raptim mutata Latinis

Imperia haud frustra reputans, cognoscere avebat,

Quæ fortuna viro, quodnam decus; ultima fessis

Ancora cur Fabius, quem post tot Roma procellas

25

Hannibali putet esse parem: fervore carentes

409

Angebant anni, fraudique inaperta senectus.

Ocius adcitum captivo ex agmine poscit

Progeniem ritusque ducis dextræque labores.

Cilnius, Arretî Tyrrhenis ortus in oris,

30

Clarum nomen erat; sed læva adduxerat hora

Ticini juvenem ripis, fususque ruentis

Vulnere equi, Libycis præbebat colla catenis.

Hic ardens extrema malis, et rumpere vitam:

«Non cum Flaminio tibi res, nec fervida Gracchi

35

In manibus consulta, inquit. Tirynthia gens est;

Quam si Fata tuis genuissent, Hannibal, oris,

410

Terrarum imperium Carthaginis arce videres.

Non ego te longa serie per singula ducam:

Hoc sat erit; nosces Fabios certamine ab uno.

40

Veientum populi violata pace negabant

Adceptare jugum, ac vicino Marte furebat

Ad portas bellum, consulque ciebat ad arma.

Delectus vetiti; privataque castra Penates

Herculei inplevere: domo (mirabile) ab una

45

Patricius junctis exercitus ibat in armis.

Ter centum exsiluere duces: quocumque liberet,

Uno non pavidus rexisses bella magistro.

Sed, dirum egressis omen, scelerata minaci

411

Stridentis sonitu tremuerunt limina portæ,

50

Maximaque Herculei mugivit numinis ara.

Invasere hostem; numerarique aspera virtus

Haud est passa viros, et plures milite cædes.

Sæpe globo densi, sæpe et per devia passim

Dispersi subiere, vicis meritique labore

55

Æquato: nulli quisquam virtute secundus,

Ducere ter centum Tarpeia ad templa triumphos.

Spes heu! fallaces oblitaque corda caducum

Mortali quodcumque datur! grex ille virorum,

Qui Fabia gente incolumi deforme putabat

60

Publica bella geri, pariter cecidere Deorum

Invidia, subitis circumvenientibus armis.

Nec tamen occisos est cur lætere: supersunt,

412

Quod tibi sit Libyæque satis: certaverit unus

Ter centum dextris; tam vivida membra, laborque

65

Providus, et cauta sollertia tecta quiete.

Nec vero, calidi, nunc tu, cui sanguinis ætas,

Foderis in pugna velocius ilia planta

Bellatoris equi, frenisque momorderis ora.»

Quem cernens avidum leti post talia Pœnus,

70

«Nequidquam nostras, demens, ait, elicis iras,

Et captiva paras moriendo evadere vincla.

Vivendum est: arta serventur colla catena.»

Hæc juvenis, Divisque tumens ausisque secundis.

At Patres Latiasque nurus raptabat ad aras

75

Cura Deum: mæsto subfusæ lumina vultu

Femineus matres graditur chorus; ordine longo

413

Junoni pallam conceptaque vota dicabant.

«Huc ades, o regina Deum, gens casta precamur;

Et ferimus, digno quæcumque est nomine, turba

80

Ausonidum, pulchrumque, et acu subtemine fulvo

Quod nostræ nevere manus, venerabile donum.

Ac dum decrescit matrum metus, hoc tibi, Diva,

Interea velamen erit: si pellere nostris

Marmaricam terris nubem dabis, omnis in auro

85

Pressa tibi varia fulgebit gemma corona.»

Nec non et proprio venerantur Pallada dono,

Phœbumque, armigerumque Deum, primamque Dionen.

414

Tanta adeo, quum res trepidæ, reverentia Divum

Nascitur! at raræ fumant felicibus aræ.

90

Dum Roma antiquos templis indicit honores,

Jam Fabius, tacito procedens agmine, et arte

Bellandi, lento similis, præcluserat omnes

Fortunæque hostique vias: discedere signis

Haud licitum; summumque decus, quo tollis ad astra

95

Imperii, Romane, caput, parere docebat.

Verum ubi prima satis conspecta in montibus altis

Signa procul, fulsitque novis exercitus armis,

Adrectæ spes Sidoniæ, fervetque secundis

Fortunæ juvenis: vincendi sola videtur,

415 100

Quod nondum steterint acies, mora. «Pergite, clamat:

Ite citi, ruite ad portas, propellite vallum

Pectoribus: quantum campi distamus, ad umbras

Tantum hosti superest. Resides ad bella vocantur,

Quîs pudeat certare, senes: quodcumque videtis,

105

Hoc reliquum est, primo damnatum, ut inutile, bello.

En, ubi nunc Gracchi, atque ubi nunc sunt fulmina gentis

Scipiadæ? pulsi Ausonia, non ante paventem

Dimisere fugam, quam terror ad ultima mundi

Oceanumque tulit: profugus nunc errat uterque,

110

Nomina nostra tremens, et ripas servat Iberi.

Est etiam, cur Flaminio mihi gloria cæso

Creverit; et titulis libeat cur figere nostris

Crudum Marte viri nomen. Quot demere noster

416

Huic annos Fabio gladius valet! et tamen audet.

115

Audeat! haud ultra faxo spectetur in armis.»

Talia vociferans volucri rapit agmina cursu,

Ac, prævectus equo, nunc dextra provocat hostem,

Nunc voce increpitat; missa nunc eminus hasta

Fertur ovans, pugnæque agitat simulacra futuræ.

120

Ut Thetidis proles Phrygiis Vulcania campis

Arma tulit, clipeo amplexus terramque, polumque,

Maternumque fretum, totumque in imagine mundum.

Cassarum sedet irarum spectator, et alti

Celsus colle jugi domat exsultantia corda,

125

Infractasque minas dilato Marte fatigat

Sollers cunctandi Fabius: ceu nocte sub atra

Munitis pastor stabulis per ovilia clusum

Inpavidus somni servat pecus; effera sævit,

Atque inpasta truces ululatus turba luporum

130

Exercet, morsuque quatit restantia claustra.

417

Inritus incepti movet inde, atque Apula tardo

Arva Libys passu legit, ac nunc valle residit

Conditus occulta, si præcipitare sequentem,

Atque inopinata detur circumdare fraude;

135

Nunc nocturna parat cæcæ celantibus umbris

Furta viæ, retroque abitum fictosque timores

Adsimulat; nunc castra citus deserta relicta

Ostentat præda, atque invitat prodigus hostem.

Qualis Mæonia passim Mæandrus in ora,

140

Quum sibi gurgitibus flexis revolutus oberrat.

Nulla vacant incepta dolis: simul omnia versat,

Miscetque exacuens varia ad conamina mentem.

Sicut aquæ splendor, radiatus lampade solis,

Dissultat per tecta, vaga sub imagine vibrans

145

Luminis, et tremula laquearia verberat umbra.

418

Jamque dolore furens ita secum inmurmurat iræ:

«Obvia si primus nobis hic tela tulisset,

Nullane nunc Trebiæ et Trasymeni nomina? nulli

Lugerent Itali? nunquam Phaethontius amnis

150

Sanguinea pontum turbasset decolor unda?

Inventum, dum se cohibet, terimurque sedendo,

Vincendi genus; et quoties, velut obvius iret,

419

Discinxit ratione dolos, fraudesque resolvit!»

Hæc secum, mediam somni quum buccina noctem

155

Divideret; jamque, excubias sortitus iniquas,

420

Tertius abrupta vigil iret ad arma quiete.

Vertit iter, Daunique retro tellure relicta,

Campanas remeat notus populator in oras.

Hic vero, intravit postquam uberis arva Falerni,

160

(Dives ea, et nunquam tellus mentita colono)

Addunt frugiferis inimica incendia ramis.

Haud fas, Bacche, tuos tacitum tramittere honores,

Quanquam magna incepta vocant: memorabere, sacri

421

Largitor laticis, gravidæ cui nectare vites

165

Nulli dant prælis nomen præferre Falernis.

Massica sulcabat meliore Falernus in ævo

Ensibus ignotis senior juga: pampinus umbras

Nondum uva virides nudo texebat in arvo;

Pocula nec norant succis mulcere Lyæi,

170

Fonte sitim et pura soliti defendere lympha.

Adtulit hospitio, pergentem ad litora Calpes

Extremumque diem, pes dexter et hora Lyæum;

Nec pigitum parvosque lares humilisque subire

422

Limina cælicolam tecti: cepere volentem

175

Fumosi postes, et ritu pauperis ævi

Ante focos mensæ: lætus nec senserat hospes

Advenisse Deum; sed enim de more parentum

Grato cursabat studio, instabatque senectæ,

Donec opes festas puris nunc poma canistris

180

Composuit, nunc inriguis citus extulit hortis

Rorantes humore dapes: tum lacte favisque

Distinxit dulces epulas, nulloque cruore

Polluta castus mensa cerealia dona

Adtulit, ac primum Vestæ decerpsit honorem

185

Undique, et in mediam jecit libamina flammam.

423

Deesse tuos latices, hac sedulitate senili

Captus, Iacche, vetas: subito (mirabile dictu)

Fagina pampineo spumarunt pocula succo,

Pauperis hospitii pretium; vilisque rubenti

190

Fluxit mulctra mero, et quercu in cratera cavata

Dulcis odoratis humor sudavit ab uvis.

«En cape, Bacchus ait, nondum tibi nota, sed olim

Viticolæ nomen pervulgatura Falerni,

Munera»: et haud ultra latuit Deus: inde nitentem

195

Lumine purpureo frontem cinxere corymbi,

424

Et fusæ per colla comæ, dextraque pependit

Cantharus, ac vitis, thyrso delapsa virenti,

Festas Nysæo redimivit palmite mensas.

Nec facilis læto certasse, Falerne, sapori,

200

Postquam iterata tibi sunt pocula, jam pede risum,

Jam lingua titubante moves, patrique Lyæo

Tempora quassatus grates et præmia digna

Vix intellectis conaris reddere verbis,

Donec composuit luctantia lumina Somnus,

205

Somnus, Bacche, tibi comes additus. Hic ubi primo

Ungula dispersit rores Phaethontia Phœbo,

Uviferis late florebat Massicus arvis,

Miratus nemora, et lucentes sole racemos.

425

Id monti decus, atque ex illo tempore dives

210

Tmolus, et ambrosiis Ariusia pocula succis,

Ac Methymna ferox lacubus cessere Falernis.

Hæc tum vasta dabat, terrisque infestus agebat

Hannibal, et sicci stimulabant sanguinis enses,

Ludificante ducem Fabio: jamque inproba castris

215

Ausoniis vota, et pugnandi prava libido

Gliscebat; proni decurrere monte parabant.

Da famæ, da, Musa, virum, cui vincere bina

Concessum castra, et geminos domitare furores.

«Fervida si nobis corda, abruptumque putassent

426 220

Ingenium Patres, et si clamoribus, inquit,

Turbari facilem mentem; non ultima rerum,

Et deplorati mandassent Martis habenas.

Stat pensata diu belli sententia; vincam

Servare invitos, urgentesque ultima fata.

225

Nulli per Fabium e vobis cecidisse licebit.

Si lucis piget, et supremis esse cupido est

Nominis Ausonii, tædetque in tempore tali

Nullum clade nova, claræque fragore ruinæ

Insignem fecisse locum; revocandus ab atris

230

Flaminius vobis est sedibus: ille ruendi

Jam dudum properans signum auspiciumque dedisset.

427

«An nondum præceps vicinaque fata videtis?

Una, ut debellet, satis est victoria Pœno.

State, viri, et sentite ducem: quum optabile tempus

235

Deposcet dextras, tunc ista ferocia dicta

Æquentur factis. Non est, mihi credite, non est

Arduus in pugnas ferri labor: una reclusis

Omnes jam portis in campum effuderit hora.

Magnum illud solisque datum, quos mitis euntes

240

Jupiter adspexit, magnum est, ex hoste reverti.

Fortunæ Libys incumbit, flatuque secundo

Fidit agens puppim: dum desinat aura, sinusque

Destituat tumidos subducto flamine ventus,

In rem cunctari fuerit. Non ulla perenni

245

Amplexu Fortuna fovet: jam copia quanto

Artior est nullo Tyriis certamine! quantum

Detritum est famæ! quin inter cetera nostra

Haud laude abfuerit, modo qui.... Sed parcere dictis

428

Sit melius. Jam vos acies et prælia et hostem

250

Poscitis? o maneat, Superi, fiducia talis!

Interea, exclusa majoris sorte pericli,

Me solum, quæso, toti me opponite bello.»

His dictis fractus furor, et rabida arma quierunt.

Ut, quum turbatis placidum caput extulit undis

255

Neptunus, totumque videt, totique videtur

Regnator ponto, sævi fera murmura venti

Dimittunt, nullasque movent in frontibus alas;

Tum, sensim infusa tranquilla per æquora pace,

Languentes tacito lucent in litore fluctus.

260

Sensit cura sagax Pœni, fraudisque veneno

429

Adgreditur mentes. Pauca atque hæc ruris aviti

Jugera, nec multis Fabius vertebat aratris;

Massicus uviferis addebat nomina glebis.

Hinc pestem placitum moliri, et spargere causas

265

In castra ambiguas: ferro flammisque pepercit,

Suspectamque loco pacem dedit arte maligna,

Ceu clandestino traheretur fœdere bellum.

Intellectus erat Fabio, Tyriosque videbat

Dictator sævire dolos: at non vacat ægre

270

Invidiam gladios inter lituosque timere,

Et dubia morsus famæ depellere pugna;

Donec reptantem, et nequidquam sæpe trahendo

Huc illuc castra, ac scrutantem prælia Pœnum,

430

Qua nemorosa juga, et scopulosi vertice colles

275

Exsurgunt, clausit sparsa ad divortia turma.

Hinc Læstrygoniæ saxoso monte premebant

A tergo rupes; undosis squalida terris

Hinc Literna palus: nec ferri aut militis usum

Poscebat regio; septos sed fraude locorum

280

Arta fames, pœnas miseræ exactura Sagunti,

Urgebat, finisque aderat Carthaginis armis.

Cuncta per et terras et lati stagna profundi

Condiderat somnus, positoque labore dierum,

Pacem nocte datam mortalibus orbis agebat.

285

At non Sidonium curis flagrantia corda

Ductorem, vigilesque metus haurire sinebant

Dona soporiferæ noctis: nam membra cubili

431

Erigit, et fulvi circumdat pelle leonis,

Qua super instratos projectus gramine campi

290

Presserat ante toros: tunc ad tentoria fratris

Fert gressus vicina citos; nec degener ille

Belligeri ritus, taurino membra jacebat

Effultus tergo, et mulcebat tristia somno.

Haud procul hasta viri terræ defixa propinquæ,

295

Et dira e summa pendebat cuspide cassis:

At clipeus circa, loricaque, et ensis, et arcus,

Et telum Baliare simul tellure quiescunt.

Juxta lecta manus, juvenes in Marte probati;

Et sonipes strato carpebat gramina dorso.

300

Ut pepulere levem intrantis vestigia somnum,

«Heus! inquit (pariterque manus ad tela ferebat),

Quæ te cura vigil fessum, germane, fatigat?»

Ac jam constiterat, sociosque in cespite fusos

Incussa revocat castrorum ad munera planta,

305

Quum Libyæ ductor: «Fabius me noctibus ægris,

432

In curas Fabius nos excitat; illa senectus,

Heu! fatis quæ sola meis currentibus obstat.

Cernis ut armata circumfundare corona,

Et vallet clausos conlectus miles in orbe.

310

Verum, age, nunc quoniam res artæ, percipe porro,

Quæ meditata mihi. Latos conrepta per agros

Armenta adsueto belli de more sequuntur.

Cornibus arentes edicam innectere ramos,

Sarmentique leves fronti religare maniplos;

315

Admotus quum fervorem disperserit ignis,

Ut passim exsultent stimulante dolore juvenci,

Et vaga per colles cervice incendia jactent.

Tum terrore novo trepidus laxabit iniquas

Custos excubias, majoraque nocte timebit.

320

Si cordi consulta (moras extrema recusant),

Adcingamur, ait.» Gemino tentoria gressu

Inde petunt: ingens clipeo cervice reposta

433

Inter equos, interque viros, interque jacebat

Capta manu spolia et rorantia cæde Maraxes,

325

Ac dirum, in somno ceu bella capesseret, amens

Clamorem tum forte dabat, dextraque tremente

Arma toro et notum quærebat fervidus ensem.

Huic Mago, inversa quatiens ut dispulit hasta

Bellantem somnum: «Tenebris, fortissime ductor,

330

Iras compesce, atque in lucem prælia differ.

Ad fraudem occultamque fugam tutosque receptus

Nunc nocte utendum est: arentes nectere frondes

Cornibus, et latis adcensa inmittere silvis

Armenta, obpositi reserent quo claustra manipli,

335

Germanus parat, atque obsessa evellere castra.

Emergamus, et hic Fabio persuadeat astus,

Non certare dolis.» Nihil hinc cunctante, sed acris

Incepti læto juvene, ad tentoria Acherræ

Festinant, cui parca quies, minimumque soporis,

340

Nec notum somno noctes æquare: feroci

Pervigil inservibat equo, fessumque levabat

Tractando, et frenis ora exagitata fovebat.

434

At socii renovant tela, arentemque cruorem

Ferro detergent, et dant mucronibus iras.

345

Quid fortuna loci poscat, quid tempus, et ipsi

Quænam agitent, pandunt, et cœptis ire ministrum

Haud segnem hortantur: discurrit tessera castris,

Intentique docent, quæ sint properanda, monentque

Quisque suos: instat trepidis, stimulatque ruentes

350

Navus abire timor, dum cæca silentia, dumque

Majores umbræ: rapida jam subdita peste

Virgulta, atque altis surgunt e cornibus ignes.

Hic vero ut, gliscente malo et quassantibus ægra

Armentis capita, adjutæ pinguescere flammæ

435 355

Cœpere, et vincens fumos erumpere vertex:

Per colles dumosque, (lues agit atra) per altos

Saxosi scopulos montis lymphata feruntur

Corpora anhela boum, atque obsessis naribus igni

Luctantur frustra rabidi mugire juvenci.

360

Per juga, per valles errat Vulcania pestis,

Nusquam stante malo, vicinaque litora fulgent:

Quam multa, adfixus cælo sub nocte serena,

Fluctibus e mediis sulcator navita ponti

Astra videt; quam multa videt, fervoribus atris

365

Quum Calabros urunt ad pinguia pabula saltus,

436

Vertice Gargani residens incendia pastor.

At facie subita volitantum montibus altis

Flammarum, quîs tunc cecidit custodia sorti,

Horrere, atque ipsos nullo spargente vagari

370

Credere, et indomitos pasci sub collibus ignes.

Cælone exciderint, et magna fulmina dextra

Torserit Omnipotens, an cæcis rupta cavernis

Fuderit egestas adcenso sulfure flammas

Infelix tellus, media in formidine quærunt.

375

Jamque abeunt; faucesque viæ citus occupat armis

Pœnus, et in patulos exsultans emicat agros.

Huc tamen usque vigil processerat arte regendi

Dictator, Trebiam et Tusci post stagna profundi,

Esset ut Hannibali Fabium Romanaque tela

380

Evasisse satis: quin et vestigia pulsi

Et gressus premeret castris, nisi sacra vocarent

437

Ad patrios veneranda Deos: tum, versus ad Urbem,

Adloquitur juvenem, cui mos tramittere signa

Et belli summam primasque jubebat habenas,

385

Atque his præformat dictis, fingitque monendo:

«Si factis nondum, Minuci, te cauta probare

Erudiit Fortuna meis; nec ducere verba

Ad verum decus, ac pravis arcere valebunt.

Vidisti clausum Hannibalem: nil miles et alæ

390

Juvere, aut densis legio conferta maniplis.

Testor te, solus clausi; nec deinde morabor.

Dis sine me libare dapem et solennia ferre:

Hunc iterum atque iterum vinctum vel montibus altis,

Amnibus aut rapidis (modo pugna absistite) tradam.

438 395

Interea (crede experto, non fallimus) ægris

Nil movisse salus rebus: sit gloria multis,

Et placeat, quippe egregium, prosternere ferro

Hostem; sed Fabio sit vos servasse triumphus.

Plena tibi castra atque intactus vulnere miles

400

Creditur: hos nobis (erit hæc tibi gloria) redde.

Jam cernes Libycum hunc vallo adsultare leonem,

Jam prædas obferre tibi, jam vertere terga,

Respectantem adeo, atque iras cum fraude coquentem.

Claude, oro, castra, et cunctas spes eripe pugnæ.

405

Hæc monuisse satis: sed si compescere corda

Non datur oranti, magno te jure pioque

Dictator capere arma veto.» Sic castra relinquens

Vallarat monitis, ac se referebat ad Urbem.

Ecce autem flatu classis Phœnissa secundo

439 410

Litora Caietæ, Læstrygoniosque recessus

Sulcabat rostris, portusque intrarat apertos,

Ac totus multo spumabat remige pontus;

Quum trepidæ fremitu vitreis e sedibus antri

Æquoreæ pelago simul emersere sorores,

415

Ac possessa vident infestis litora proris.

Tum magno perculsa metu Nereia turba,

Adtonitæ propere refluunt ad limina nota,

Teleboum medio surgunt qua regna profundo,

440

Pumiceæque procul sedes: inmanis in antro

420

Conditur abrupto Proteus, ac spumea late

Cautibus objectis rejectat cærula vates.

Is postquam (sat gnarus enim rerumque metusque)

Per varias lusit formas, et terruit atri

Serpentis squamis, horrendaque sibila torsit,

425

Aut fremuit torvo mutatus membra leone,

«Dicite, ait, quæ causa viæ? quisve ora repente

Pervasit pallor? cur scire futura libido?»

Ad quæ Cymodoce, Nympharum maxima natu

Italidum: «Nosti nostros, præsage, timores.

430

Quid Tyriæ classes ereptaque litora nobis

Portendunt? num migrantur Rhœteia regna

441

In Libyam Superis? aut hos Sarranus habebit

Navita jam portus? patria num sede fugatæ

Atlantem et Calpen extrema habitabimus antra?»

435

Tum sic involvens repetita exordia retro

Incipit ambiguus vates, reseratque futura:

«Laomedonteus Phrygia quum sedit in Ida

Pastor, et, errantes dumosa per avia tauros

442

Arguta revocans ad roscida pascua canna,

440

Audivit sacræ lentus certamina formæ:

Tum matris currus niveos agitabat olores,

Tempora sollicitus litis servasse, Cupido.

Parvulus ex humero corytos, et aureus arcus

Fulgebat, nutuque vetans trepidare parentem,

445

Monstrabat gravidam telis se ferre pharentram.

Ast alius nivea comebat fronte capillos,

Purpureos alius vestis religabat amictus,

443

Quum sic suspirans roseo Venus ore decoros

Adloquitur natos: «Testis certissima vestræ

450

«Ecce dies pietatis adest: quis credere salvis

«Hoc ausit vobis? de forma atque ore (quid ultra

«Jam superest rerum?) certat Venus: omnia parvis

«Si mea tela dedi blando medicata veneno,

444

«Si vester, cælo ac terris qui fœdera sancit,

455

«Stat supplex, quum vultis, avus; victoria nostra

«Cypron Idumæas referat de Pallade palmas,

«De Junone Paphos centum mihi fumet in aris.»

«Dumque hic aligeris instat Cytherea, sonabat

Omne nemus gradiente Dea; jam bellica virgo,

460

Ægide deposita, atque adsuetum casside crinem

445

Involvi tum comta tamen, pacemque serenis

Condiscens oculis, ibat, lucoque ferebat

Prædicto sacræ vestigia concita plantæ.

Parte alia intrabat jussis Saturnia silvis,

465

Judicium Phrygis et fastus pastoris et Iden

Post fratris latura toros: postrema nitenti

Adfulsit vultu ridens Venus: omnia circa

Et nemora et penitus frondosis rupibus antra

Spirantem sacro traxerunt vertice odorem.

446 470

Nec judex sedisse valet, fessique nitoris

Luce cadunt oculi, ac metuit dubitasse videri.

«Sed victæ fera bella Deæ vexere per æquor,

Atque excisa suo pariter cum judice Troja.

Tum pius Æneas, terris jactatus et undis,

475

Dardanios Itala posuit tellure Penates.

Dum cete ponto innabunt, dum sidera cælo

Lucebunt, dum sol Indo se litore tollet,

Hic regna, et nullæ regnis per secula metæ.

At vos, o natæ, currit dum inmobile filum,

480

Hadriaci fugite infaustas Sasonis arenas.

Sanguineis tumidus ponto miscebitur undis

Aufidus, et rubros inpellet in æquora fluctus;

447

Damnatoque Deûm quondam per carmina campo

Ætolæ rursus Teucris pugnabitis umbræ.

485

Punica Romuleos quatient mox spicula muros,

Multaque Hasdrubalis fulgebit strage Metaurus.

Hinc ille, e furto genitus, patruique piabit

Idem ultor patrisque necem: tum litus Elissæ

Inplebit flammis, avelletque Itala Pœnum

490

Viscera torrentem, et propriis superabit in oris.

Huic Carthago armis, huic Africa nomine cedet.

448

Hic dabit ex sese, qui tertia bella fatiget,

Et cinerem Libyæ ferat in Capitolia victor.»

Quæ dum arcana Deûm vates evolvit in antro,

495

Jam monita et Fabium bellique equitumque magister

Exuerat mentem, ac præceps tendebat in hostem.

Pascere nec Pœnus pravum ac nutrire furorem

Deerat, et, ut parvo majora ad prælia damno

Eliceret, dabat interdum simulantia terga.

500

Non aliter, quam qui sparsa per stagna profundi

Evocat e liquidis piscem penetralibus esca,

Quumque levem summa vidit jam nare sub unda,

Ducit sinuato captivum ad litora lino.

449

Fama furit, versos hostes, Pœnumque salutem

505

Invenisse fuga: liceat si vincere, finem

Promitti cladum: sed enim ditione carere

Virtutem, et pœnas vincentibus esse repostas;

Clausurum jam castra ducem, rursusque referri

Vaginæ jussurum enses, reddatur in armis

510

Ut ratio, et purget miles, cur vicerit hostem.

Hæc vulgus: nec non Patrum Saturnia mentes

Invidiæ stimulo fodit et popularibus auris.

Tunc indigna fide censent optandaque Pœno,

Quæ mox haud parvo luerent damnata periclo.

515

Dividitur miles; Fabioque equitumque magistro

Imperia æquantur penitus: cernebat, et expers

Irarum senior, magnas ne penderet alti

Erroris pœnas patria inconsulta, timebat.

Ac tum, multa putans secum, ut remeavit ab Urbe,

520

Partitus socias vires, vicina propinquis

450

Signa jugis locat, et specula sublimis ab alta

Non Romana minus servat, quam Punica castra.

Nec mora: disjecto Minucî vecordia vallo,

Perdendi simul et pereundi ardebat amore.

525

Quem postquam rapidum vidit procedere castris

Hinc Libys, hinc Fabius, simul adcendere sagaces

In subitum curas: propere capere arma maniplis

Edicit, vallique tenet munimine turmas

Ausonius: torquet totas in prælia vires

530

Pœnorum ductor, propellitque agmina voce:

«Dum dictator abest, rape, miles, tempora pugnæ.

Non sperata diu plano certamina campo

Obfert ecce Deus: quoniam data copia, longum

Detergete situm ferro, multoque cruore

535

Exsatiate, viri, plenos rubiginis enses.»

Atque ea Cunctator pensabat ab aggere valli,

Perlustrans campos oculis, tantoque periclo

451

Discere, quinam esset Fabius, te, Roma, dolebat.

Cui natus, juncta arma ferens, «Dabit inprobus, inquit,

540

Quas dignum, pœnas; qui per suffragia cæca

Invasit nostros hæc ad discrimina fasces.

Insanæ spectate tribus! pro lubrica rostra,

Et vanis fora læta viris! nunc munera Martis

Æquent imperio, et solem concedere nocti

545

Sciscant inbelles! magna mercede piabunt

Erroris rabiem, et nostrum violasse parentem.»

Tum senior, quatiens hastam, lacrimisque coortis:

«Sanguine Pœnorum, juvenis, tam tristia dicta

Sunt abolenda tibi: patiarne ante ora manusque

550

Civem deleri nostras? aut vincere Pœnum,

Me spectante, sinam? nos æquavisse minori,

452

Solvetur culpa, si sunt mihi talia corda.

Jamque hoc (ne dubites) longævi, nate, parentis

Adcipe, et æterno fixum sub pectore serva:

555

Succensere nefas patriæ, nec fœdior ulla

Culpa sub extremas fertur mortalibus umbras.

Sic docuere senes. Quantus qualisque fuisti,

Quum pulsus lare et extorris Capitolia curru

Intrares exsul! tibi corpora cæsa, Camille,

560

Damnata quot sunt dextra! pacata fuissent

Ni consulta viro, mensque inpenetrabilis iræ,

Mutassentque solum sceptris Æneia regna,

Nullaque nunc stares terrarum vertice, Roma.

Pone iras, o nate, meas: socia arma feramus.

453 565

Adceleremus opem.» Jamque intermixta sonabant

Classica, procursusque viros conliserat acer.

Primus claustra manu portæ dictator et altos

Disjecit postes, rupitque in prælia cursum.

Non graviore movent venti certamina mole,

570

Odrysius Boreas, et Syrtim tollere pollens

Africus: obnixi quum bella furentia torquent,

Distraxere fretum, ac diversa ad litora volvunt

Æquor quisque suum; sequitur stridente procella

Nunc huc, nunc illuc, raptum mare, et intonat undis.

454 575

Haud prorsus daret ullus honos, tellusque subacta

Phœnicum, et Carthago ruens, injuria quantum

Orta ex invidia decoris tulit: omnia namque

Dura simul devicta viro, metus, Hannibal, iræ,

Invidia, atque una Fama et Fortuna subactæ.

580

Pœnus ab excelso rapidos decurrere vallo

Ut vidit, tremuere iræ, ceciditque repente

Cum gemitu spes haud dubiæ præsumta ruinæ:

Quippe aciem denso circumvallaverat orbe,

Hausurus clausos conjectis undique telis.

585

Atque hic Dardanius pravo certamine ductor

Jam Styga et æternas intrarat mente tenebras.

Nam Fabium auxiliumque viri sperare pudebat;

Quum senior, gemino complexus prælia cornu,

Ulteriore ligat Pœnorum terga corona,

590

Et modo claudentes aciem, nunc extima cingens,

455

Clausos ipse tenet: majorem surgere in arma,

Majoremque dedit cerni Tirynthius: altæ

Scintillant cristæ, et (mirum) velocibus ingens

Per subitum membris venit vigor: ingerit hastas,

595

Aversumque premit telorum nubibus hostem.

Qualis post juvenem, nondum subeunte senecta,

Rector erat Pylius bellis ætate secunda.

Inde ruens, Thurin, et Buten, et Narin, et Arsen

Dat leto, fisumque manus conferre Mahalcen,

600

Cui decus insigne, et quæsitum cuspide nomen.

Tum Garadum, largumque comæ prosternit Adherben,

Et geminas acies superantem vertice Thulim,

Qui summas alto prensabat in aggere pinnas.

Eminus hos: gladio Sapharum, gladioque Monæsum,

605

Et Morinum pugnas æris stridore cientem,

Dexteriore gena sedit cui letifer ictus,

Perque tubam fixæ decurrens vulnere malæ,

456

Extremo fluxit propulsus murmure sanguis.

Proximus huic jaculo Nasamonius occidit Idmon.

610

Namque super tepido lapsantem sanguine, et ægra

Lubrica nitentem nequidquam evadere planta,

Inpacto prosternit equo, trepideque levantem

Membra adflicta solo, pressa violentius hasta,

Inplicuit terræ, telumque in cæde reliquit.

615

Hæret humi cornus motu tremefacta jacentis,

Et campis servat mandatum adfixa cadaver.

Nec non exemplo laudis furiata juventus,

Syllæque, Crassique simul, junctusque Metello

Furnius, ac melior dextræ Torquatus, inibant

620

Prælia, et unanimi vel morte emisse volebant

Spectari Fabio: miser hinc vestigia retro

Dum rapit, et molem subducto corpore vitat

457

Intorti Bibulus saxi, atque in terga refertur;

Strage super lapsus socium, qua fibula morsus

625

Loricæ crebro laxata resolverat ictu,

Adcepit lateri, penitusque in viscera adegit,

Exstabat fixo quod forte cadavere, ferrum.

Heu sortem necis! evasit Garamantica tela

Marmaridumque manus, ut inerti cuspide fusus

630

Occideret, telo non in sua vulnera misso.

Volvitur exanimis, turpatque decora juventa

Ora novus pallor; membris dimissa solutis

Arma fluunt, erratque niger per lumina somnus.

Venerat ad bellum Tyria Sidone, nepotum

635

Excitus prece, et auxilio socia arma ferebat,

Eoa tumidus pharetrati militis ala,

Gens Cadmi, Cleadas; fulva cui plurima passim

Casside, et aurato fulgebat gemma monili.

Qualis ubi Oceani renovatus Lucifer unda

458 640

Laudatur Veneri, et certat majoribus astris.

Ostro ipse, ac sonipes ostro; totumque per agmen

Purpura Agenoreis saturata micabat ahenis.

Hic, avidum pugnæ, et tam clarum exscindere nomen

Brutum exoptantem, varie nunc lævus in orbem, 645

Nunc dexter levibus flexo per devia gyris

Ludificatus equo, volucrem post terga sagittam

459

Fundit, Achæmenio detrectans prælia ritu.

Nec damnata manus, medio sed (flebile) mento

Armigeri Cascæ penetrabilis hæsit arundo,

650

Obliquumque secans subrecta cuspide vulnus

Uventi ferrum admovit tepefacta palato.

At Brutus, diro casu turbatus amici,

Ausum multa virum, et spargentem in vulnera sævos

Fraude fugæ calamos, jam nullis cursibus instat

655

Prendere cornipedis, sed totam pectoris iram

Mandat atrox hastæ, telumque volatile nodo

Excutit, ac summum, qua laxa monilia crebro

Nudabant versu, tramittit cuspide pectus.

Labitur intento cornu transfossus, et una

660

Arcum læva cadens, dimisit dextra sagittam.

At non tam tristi sortitus prælia Marte

Phœbei Soractis honor Carmelus agebat:

460

Sanguine quippe suo jam Bagrada tinxerat ensem,

Dux rectorque Nubæ populi; jam fusus eidem

665

Zeusis, Amyclæi stirps inpacata Phalanti,

Quem tulerat mater claro Phœnissa Laconi.

Talia dum metuit, nec pugnæ fisus in hoste

Tam rapido, nec deinde fugæ, suadente pavore,

Per dumos miser in vicina cacumina quercus

670

Repserat, atque alta sese occultabat in umbra

Hampsicus, insistens tremulis sub pondere ramis.

Hunc longa, multa orantem, Carmelus, et altos

Mutantem saltu ramos, transverberat hasta;

Ut, qui viscatos populatur arundine lucos,

675

Dum nemoris celsi procera cacumina sensim

461

Substructa certat tacitus contingere meta,

Sublimem calamo sequitur crescente volucrem.

Effudit vitam, atque alte manante cruore

Membra pependerunt curvato exsanguia ramo.

680

Jamque in palantes ac versos terga feroces

Pugnabant Itali, subitus quum mole pavenda

Terrificis Maurus prorumpit Tunger in armis.

Nigra viro membra, et furvi juga celsa trahebant

Cornipedes, totusque novæ formidinis arte

685

Concolor æquabat liventia currus equorum

Terga, nec erectis similes inponere cristis

Cessarat pennas, aterque tegebat amictus.

Ceu quondam æternæ regnator noctis, ad imos

Quum fugeret thalamos, Hennæa virgine rapta,

690

Egit nigrantem Stygia caligine currum.

At Cato, tum prima sparsus lanugine malas,

462

Quod peperere decus Circæo Tuscula dorso

Mœnia, Laertæ quondam regnata nepoti,

Quamquam tardatos turbata fronte Latinos

695

Conlegisse gradum videt, inperterritus ipse

Ferrata calce, atque effusa largus habena

Cunctantem inpellebat equum: negat obvius ire,

Et trepidat cassa sonipes exterritus umbra.

Tum, celer in pugnam dorso delatus ab alto

700

Alipedem planta currum premit, atque volanti

Adsilit a tergo: cecidere et lora repente

Et stimuli; ferrumque super cervice tremiscens

463

Palluit infelix subducto sanguine Maurus.

Ora rapit gladio, præfixaque cuspide portat.

705

At sævo Mavorte ferox perrumpit anhelum

Dictator cum cæde globum: miserabile visu,

Vulneribus fessum ac multo labente cruore,

Ductorem cernit suprema ac fœda precantem.

Manavere genis lacrimæ, clipeoque paventem

710

Protegit, et natum stimulans, «Fortissime, labem

Hanc pellamus, ait; Pœnoque ob mitia facta,

Quod nullos nostris ignes disperserit arvis,

Dignum expendamus pretium.» Tunc, arte paterna

Ac stimulis gaudens, juvenis circumdata Pœnum

715

Agmina deturbat gladio, campumque relaxat,

Donec Sidonius decederet æquore ductor.

Ceu, stimulante fame, rapuit quum Martius agnum

Averso pastore lupus, fetumque trementem

Ore tenet presso; tum, si vestigia cursu

720

Auditis celeret balatibus obvia pastor,

Jam sibimet metuens, spirantem dentibus imis

464

Rejectat prædam, et vacuo fugit æger hiatu.

Tum demum terris, quas circumfuderat atra

Tempestas, Stygiæ tandem fugere tenebræ.

725

Torpebant dextræ, et sese meruisse negabant

Servari, subitisque bonis mens ægra natabat.

Ut, qui conlapsa pressi jacuere ruina,

Eruta quum subito membra, et nox atra recessit,

Connivent, solemque pavent agnoscere visu.

730

Quîs actis, senior, numerato milite lætus,

Collis et tuto repetebat in aggere castra.

Ecce autem e media jam morte renata juventus,

Clamorem tollens ad sidera, et ordine longo

Ibat ovans, Fabiumque decus, Fabiumque salutem

465 735

Certatim, et magna memorabant voce Parentem.

Tum, qui partitis dissederat ante maniplis,

«Sancte, ait, o genitor, revocato ad lucis honorem

Si fas vera queri, cur nobis castra virosque

Dividere est licitum? patiens cur arma dedisti,

740

Quæ solus rexisse vales? hoc munere lapsi

Æternas multo cum sanguine vidimus umbras.

Ocius huc aquilas servataque signa referte.

Hic patria est: murique Urbis stant pectore in uno.

Tuque dolos, Pœne, atque astus tandem exue notos:

745

Cum solo tibi jam Fabio sunt bella gerenda.»

466

Hæc ubi dicta dedit, mille hinc (venerabile visu)

Cespite de viridi surgunt properantius aræ.

Nec prius aut epulas, aut munera grata Lyæi

Fas cuiquam tetigisse fuit, quam multa precatus

750

In mensam Fabio sacrum libavit honorem.


467

LIBER OCTAVUS.


ARGUMENTUM.

Fabium, qui posse vinci hostem, Romanis persuaserat, pro se quisque laudibus ad cælum fert: Hannibal contra, jam summum militiæ jus dictatori redditum, eoque vivente omnem sibi non victoriæ tantum, sed prælii quoque spem præcisam esse, magnopere et dolet et indignatur; 1-11.

Quin etiam inopia cunctarum rerum in dies ingravescit, et milites, ex conluvione omnium gentium mixti, Galli in primis, animo semper fluctuantes et prædæ sanguinisque cupidi, pugnam stipendiumque debitum exposcunt, et jam consilia, vel transitionis, vel reditus in patriam agitant; Hannon autem, qui ducem Pœnorum internecivo capitalique odio prosequitur, quantum potest et valet, inpedit, quo minus, vel supplementum copiis ejus scribi, vel frumentum et pecuniam mitti senatus censeat; 11-24.

Has curas, quibus Hannibal conficitur, lenit Juno, quæ Annam, Didonis sororem et Numicii fl. Nympham, blande adpellat, ut eum de prosperis, quæ instent, fatis, de fine dictaturæ, comitiis consulum, temeritate Varronis, quem, sui generis hominem, vulgus ad consulatum extrahere nitatur, et de pugnæ Cannensis eventu, certiorem faciat; 25-38.

Nympha, communis a Belo ductæ originis, amoris patriæ et mandatorum sororis memor, negotium sibi demandatum non recusat, quanquam divino in Italia honore colatur; 39-49.

Quem, unde, et quando consecuta sit, ipsa hoc modo memorat: Post Didonis mortem Iarbas, Gætulorum rex, Carthagine rerum potitur, et Anna primum quidem ad Battum, Cyrenes regem, confugit; sed biennio post, bello propterea hospiti suo a Pygmalione indicto, navem 468 conscendit, quæ vi tempestatis in litus Italiæ ejicitur; 49-68.

Ibi in terra prorsus sibi ignota oberrans obviam venit Æneæ, a quo benigne hospitio excepta Didonem, dolore confectam, in ardentem rogum adscendisse refert; 69-159.

Sed a sorore in somnis admonita, ut insidias vitaret, quas Lavinia strueret, intempesta nocte fuga sibi consulit, ipsaque se in Numicium præcipitat, quo facto inter Deas indigetes Latii relata colitur; 160-201.

His ordine expositis, Anna, Junonis voluntati morem gerens, ejus verbis optatissimum de subita, quæ inpendeat, rerum mutatione, nuntium Hannibali adfert; 202-224.

Is animum revocat, et e Campania, monitu deæ, in Apuliam castra movet; 225-241.

Interea Romæ comitiis consulum indictis, C. Terentius Varro, homo non humili solum, sed sordido etiam loco ortus, haud parum callide auram favoris popularis ex dictatoria invidia principumque insectatione petit, et suffragiis turbæ forensis, quæ æternam fastis labem adspergunt, consul creatur; 242-257.

Is, qui melior lingua quam dextra erat, et qui nec castra, nec hostem unquam viderat, extemplo ab urbe signa movere statuit; concionesque multas ac feroces habet, denunciantes, bellum arcessitum in Italiam ab nobilibus, mansurumque in visceribus reipublicæ, si plures Fabios imperatores haberet; se, quo die hostem vidisset, Pœnorum bello æque ac inpotenti Patrum dominationi finem adlaturum, et Hannibalem mox, Fabio spectante, in triumpho ducturum; 258-277.

Collega ejus, L. Æmilius Paulus, qui cum L. Livio olim consul fuerat, et ab iis, qui gloriam perfecti belli Illyrici ipsi invidebant, adcusatus damnatione collegæ, et sua prope, ambustus evaserat, etsi perniciem patriæ imminentem animo præsagit, et tam nobilitate, quam virtute excellit, nihil tamen inclementer in Varronem dicere conatur; 278-297.

Eum proficiscentem hortatur Fabius, ut, quum non minus ipsi certaminis cum Varrone, quam cum Hannibale futurum sit, nec alia ratione saluti reipublicæ, quæ tota ab ipso pendeat, consuli possit, utrisque ducibus unus fortiter resistat, sibique persuadeat, Pœnum imperatorem, qui in aliena, in hostili terra, inter omnia inimica infestaque, procul ab domo, procul ab patria sit, summaque commeatus et pecuniæ inopia laboret, superari posse ab eo, quem ratio agentem ducat, non fortuna, quique nec occasioni suæ desit, nec suam occasionem hosti det; 298-326.

Ad ea paucis verbis mæstoque vultu respondet consul, se quidem, quam possit, solertissime omnia e republ. fide sua facturum, et, quæ una 469 salutis sit via, eadem ratione bellum adversus Hannibalem gesturum, qua Fabius gesserit; sed, quum irati dii alterum quasi consulem Romanis, alterum Pœnis dederint, et ne ipse quidem Carthaginiensium senatus, vel magis sibi discordem collegam adjungere, vel infestiorem reipubl. Rom. pestem inmittere potuerit, consilia amici magis sana et salubria, quam explicatu facilia esse, et, si vana idcirco præcepta surdis caneret auribus, atque adversi quid adcideret, hostium se telis potius, quam iterum suffragiis iratorum civium, caput objecturum; 327-348.

Non ita multo post consules ad nobilitandas clade Romana Cannas, Apuliæ vicum, cui Hannibal castra jam admoverat, proficiscuntur, et in unum locum cogunt exercitum numero amplissimum (349), et ex Latinis (356), Sabinis (412), Picentibus (424), Umbris (446), Etruscis (468), Marsis (495), Pelignis (510) Campanis, Marrucinis, Frentanis, Vestinis (512) Samnitibus (562) Brutiis, Lucanis, Hirpinis, Calabris, Salentinis, Picentinis (568), Gallis Cisalpinis, Boiis, Anamanis, Cenomanis, Venetis, Lingonibus, Liguribus, Morinis, Euganeis, Carnis, Vagennis (588), Siculis et Ilvæ ins. incolis (613) conscriptum, quorum populorum urbes una cum ducibus, Scauro, 370, Scævola, 384, Sulla, 393, Tullio, 404, Nerone, 413, Curione, 425, Pisone, 463, Galba, 469, Scipione, 546, Cethego, 575, et Bruto, 607, recensentur; 356-621.

Castris autem vix ad Cannas locatis, varia deorum iram declarant prodigia; (622-655). Unde milites, vultu sensibusque adtoniti, et omnia truci clamore complentes, cladem Romanis inminentem, Pauli Serviliique mortem, fugam Varronis, et tot equitum peditumque stragem ominantur; 656-676.


Primus Agenoridum cedentia terga videre

Æneadis dederat Fabius: Romana parentem

Solum castra vocant; solum vocat Hannibal hostem,

Inpatiensque moræ fremit: ut sit copia Martis,

470 5

Exspectanda viri fata, optandumque sub armis

Parcarum auxilium: namque, hac spirante senecta,

Nequidquam sese Latium sperare cruorem.

Jam vero concors miles, signisque relatis

Indivisus honos, iterumque et rursus eidem

10

Soli obluctandum Fabio, majoribus ægrum

Angebant curis. Lentando fervida bella

Dictator, quum multa adeo, tum miles egenus

Cunctarum ut rerum Tyrius foret, arte sedendi

Egerat, et, quanquam finis pugnaque manuque

15

Haud dum partus erat, jam bello vicerat hostem.

Quin etiam ingenio fluxi, sed prima feroces,

Vaniloquum, Celtæ, genus ac mutabile mentis,

Respectare domos: mærebant, cæde sine ulla

(Insolitum sibi) bella geri, siccasque cruore

20

Inter tela siti Mavortis hebescere dextras.

471

His super, internæ labes, et civica vulnus

Invidia augebant: lævus conatibus Hannon

Ductoris, non ulla domo submittere Patres

Auxilia, aut ullis opibus juvisse sinebat.

25

Quîs lacerum curis, et rerum extrema paventem

Ad spes armorum, et furialia vota reducit

Præscia Cannarum Juno, atque elata futuris.

Namque hac adcitam stagnis Laurentibus Annam

472

Adfatur voce, et blandis hortatibus inplet:

30

«Sanguine cognato juvenis tibi, Diva, laborat

Hannibal, a vestro nomen memorabile Belo.

Perge, age, et insanos curarum comprime fluctus.

Excute sollicito Fabium: sola illa Latinos

Sub juga mittendi mora: jam discingitur armis.

35

Cum Varrone manus, et cum Varrone serenda

Prælia: ne desit fatis ad signa movenda.

Ipsa adero: tendat jam dudum in Iapyga campum.

473

Huc Trebiæ rursum et Trasymeni fata sequentur.»

Tum Diva, Indigetis castis contermina lucis,

40

«Haud, inquit, tua jus nobis præcepta morari:

Sit fas, sit tantum, quæso, retinere favorem

Antiquæ patriæ, mandataque magna sororis,

Quanquam inter Latios Annæ stet numen honores.

Multa retro rerum jacet, atque ambagibus ævi

45

Obtegitur densa caligine mersa vetustas,

Cur Sarrana dicent Œnotri numina templo,

Regnisque Æneadum germana colatur Elissæ.

Sed pressis stringam revocatam ab origine famam

474

Narrandi metis, breviterque antiqua revolvam

50

Iliaco postquam deserta est hospite Dido,

Et spes abrupta e medio, in penetralibus atram

Festinat furibunda pyram: tum conripit ensem

Certa necis, profugi donum exitiale mariti.

Despectus tædæ regnis se inponit Iarbas,

55

Et tepido fugit Anna rogo. Quis rebus egenis

Ferret opem, Nomadum late terrente tyranno?

Battus Cyrenen molli tum forte fovebat

Imperio, mitis Battus, lacrimasque dedisse

Casibus humanis facilis; qui, supplice visa,

60

Intremuit regum eventus, dextramque tetendit.

Atque ea, dum flavas bis tondet messor aristas,

Servata interea sedes: nec longius uti

475

His opibus Battoque fuit: nam ferre per æquor

Exitium miseræ jam Pygmaliona docebat.

65

Ergo agitur pelago, Divis inimica sibique,

Quod se non dederit comitem in suprema sorori:

Donec jactatam laceris (miserabile) velis

Fatalis turbo in Laurentes expulit oras.

Non cæli, non illa soli, non gnara colentum,

70

Sidonis in Latia trepidabat naufraga terra.

Ecce autem Æneas, sacro comitatus Iulo,

Jam regni compos, noto sese ore ferebat.

Qui terræ defixam oculos et multa timentem,

Ac deinde adlapsam genibus lacrimantis Iuli

75

Adtollit, mitique manu intra limina ducit.

Atque ubi jam casus adversorumque pavorem

Hospitii lenivit honos, tum discere mæsta

Exposcit cura letum infelicis Elissæ.

Cui sic, verba trahens largis cum fletibus, Anna

80

Incipit, et blandas addit pro tempore voces:

«Nate Dea, solus regni lucisque fuisti

Germanæ tu causa meæ: mors testis, et ille

(Heu! cur non idem mihi tum?) rogus. Ora videre

476

Postquam est ereptum miseræ tua, litore sedit

85

Interdum, stetit interdum, ventosque secuta

Infelix oculis magno clamore vocabat

Ænean, comitemque tuæ se inponere solam

Orabat paterere rati: mox turbida anhelum

Retulit in thalamos cursum, subitoque tremore

90

Substitit, et sacrum timuit tetigisse cubile.

Inde amens, nunc sideream fulgentis Iuli

Effigiem fovet amplexu; nunc tota repente

Ad vultus conversa tuos, ab imagine pendet,

Conqueriturque tibi, et sperat responsa remitti.

95

Non unquam spem ponit amor: jam tecta domumque

Deserit, et rursus portus furibunda revisit,

Si qui te referant converso flamine venti.

Ad magicas etiam fallax atque inproba gentis

Massylæ levitas descendere conpulit artes.

100

Heu sacri vatum errores! dum numina noctis

477

Eliciunt, spondentque novis medicamina curis,

Quod vidi decepta nefas! congessit in atram

Cuncta tuî monimenta pyram, et non prospera dona.»

Tum sic Æneas dulci repetitus amore:

105

«Tellurem hanc juro, vota inter nostra frequenter

Auditam vobis, juro caput, Anna, tibique,

Germanæque tuæ dilectum mitis Iuli,

Respiciens, ægerque animi tum regna reliqui

478

Vestra, nec abscessem thalamo, ni magna minatus,

110

Meque sua ratibus dextra inposuisset, et alto

Egisset rapidis classem Cyllenius Euris.

Sed cur, (heu seri monitus!) cur tempore tali

Incustodito sævire dedistis amori?»

Contra sic infit, volvens vix murmur anhelum

115

Inter singultus, labrisque trementibus Anna:

«Nigro forte Jovi, cui tertia regna laborant,

Atque atri sociæ thalami nova sacra parabam,

Quîs ægram mentem et trepidantia corda levaret

Infelix germana tori, furvasque trahebam

120

Ipsa manu, properans ad visa pianda, bidentes.

Namque asper somno dirus me inpleverat horror,

479

Terque suam Dido, ter cum clamore vocarat,

Et læta exsultans ostenderat ora Sychæus.

Quæ dum abigo menti, et, sub lucem ut visa secundent,

125

Oro cælicolas, ac vivo purgor in amni;

480

Illa, cito passu pervecta ad litora, mutæ

Oscula, qua steteras, bis terque infixit arenæ.

Deinde amplexa sinu late vestigia fovit,

Ceu cinerem orbatæ pressant ad pectora matres.»

130

Tum rapido præceps cursu, resolutaque crinem,

Evasit propere in celsam, quam struxerat ante

Magna mole, pyram: cujus de sede dabatur

Cernere cuncta freta et totam Carthaginis urbem.

Hic Phrygiam vestem et baccatum induta monile,

135

Postquam illum infelix hausit, quo munera primum

Sunt conspecta, diem, et convivia mente reduxit,

Festasque adventu mensas, teque ordine Trojæ

Narrantem longos se pervigilante labores,

In portus amens rorantia lumina flexit.

481 140

«Dî longæ noctis, quorum jam numina nobis

Mors instans majora facit, precor, inquit, adeste,

Et placidi victos ardore admittite manes.

Æneæ conjux, Veneris nurus, ulta maritum,

Vidi constructas nostræ Carthaginis arces.

145

Nunc ad vos magni descendet corporis umbra.

Me quoque fors dulci quondam vir notus amore

Exspectat, curas cupiens æquare priores.»

Hæc dicens ensem media in præcordia adegit,

Ensem Dardanii quæsitum in pignus amoris.

150

Viderunt comites, tristique per atria planctu

Concurrunt: magnis resonant ululatibus ædes.

482

Adcepi infelix, dirisque exterrita fatis,

Ora manu lacerans, lymphato regia cursu

Tecta peto, celsosque gradus evadere nitor.

155

Ter diro fueram conata incumbere ferro,

Ter cecidi exanimæ membris revoluta sororis.

Jamque ferebatur vicina per oppida rumor.

Tum Cyrenæam fatis agitantibus urbem

Devenio; hinc vestris pelagi vis adpulit oris.»

160

Motus erat, placidumque animum mentemque quietam

Troius in miseram rector susceperat Annam.

Jamque omnes luctus, omnesque e pectore curas

Dispulerat, Phrygiis nec jam amplius advena tectis

Illa videbatur. Tacito nox atra sopore

165

Cuncta per et terras et lati stagna profundi

Condiderat, tristi quum Dido ægerrima vultu

Has visa in somnis germanæ effundere voces:

«His, soror, in tectis longæ indulgere quieti,

Heu! nimium secura, potes? nec, quæ tibi fraudes

170

Tendantur, quæ circumstent discrimina, cernis?

Ac nondum nostro infaustos generique soloque

Laomedonteæ noscis telluris alumnos?

Dum cælum rapida stellas vertigine volvet,

Lunaque fraterno lustrabit lumine terras;

483 175

Pax nulla Æneadas inter Tyriosque manebit.

Surge, age; jam tacitas suspecta Lavinia fraudes

Molitur, dirumque nefas sub corde volutat.

Præterea (ne falsa putes hæc fingere somnum)

Haud procul hinc parvo descendens fonte Numicus

180

Labitur, et leni per valles volvitur amne.

Huc rapies, germana, viam, tutosque receptus.

Te sacra excipient hilares in flumina Nymphæ,

Æternumque Italis numen celebrabere in oris.»

Sic fata in tenuem Phœnissa evanuit auram.

185

Anna novis somno excutitur perterrita visis,

Itque timor totos gelido sudore per artus.

Tunc, ut erat tenui corpus velamine tecta,

Prosiluit stratis, humilique egressa fenestra

Per patulos currit plantis pernicibus agros;

190

Donec arenoso (sic fama) Numicius illam

Suscepit gremio, vitreisque abscondidit antris.

Orta dies totum radiis inpleverat orbem,

Quum nullam Æneadæ thalamis Sidonida nacti,

Et Rutulum magno errantes clamore per agrum,

195

Vicini ad ripas fluvii manifesta sequuntur

Signa pedum; dumque inter se mirantur, ab alto

484

Amnis aquas cursumque rapit: tum sedibus imis

Inter cæruleas visa est residere sorores

Sidonis, et placido Teucros adfarier ore.

200

Ex illo primis anni celebrata diebus

Per totam Ausoniam venerando numine culta est.

Hanc postquam in tristes Italum Saturnia pugnas

Hortata est, celeri superum petit æthera curru,

Optatum Latii tandem potura cruorem.

205

Diva Deæ parere parat, magnumque Libyssæ

Ductorem gentis nulli conspecta petebat.

Ille, virûm cœtu tum forte remotus ab omni,

Incertos rerum eventus bellique volutans,

Anxia ducebat vigili suspiria voce.

210

Cui Dea sic dictis curas solatur amicis:

«Quid tantum ulterius, rex o fortissime gentis

Sidoniæ, ducis cura ægrescente dolorem?

485

Omnis jam placata tibi manet ira Deorum,

Omnis Agenoridis rediit favor. Eia, age, segnes

215

Rumpe moras, rape Marmaricas in prælia vires.

Mutati fasces: jam bellum atque arma Senatus

Ex inconsulto posuit Tirynthius heros,

Cumque alio tibi Flaminio sunt bella gerenda.

Me tibi, ne dubites, summi matrona Tonantis

220

Misit; ego Œnotris æternum numen in oris

Concelebror, vestri generata e sanguine Beli.

Haud mora sit; rapido belli rape fulmina cursu,

Celsus Iapygios qua se Garganus in agros

486

Explicat: haud longe tellus; huc dirige signa.»

225

Dixit, et in nubes humentia sustulit ora.

Cui dux, promissæ revirescens pignore laudis:

«Nympha, decus generis, quo non sacratius ullum

Numen, ait, nobis, felix oblata secundes.

Ast ego te, compos pugnæ, Carthaginis arce

230

Marmoreis sistam templis, juxtaque dicabo

Æquatam gemino simulacri munere Dido.»

Hæc fatus socios stimulat tumefactus ovantes:

«Pone graves euras tormentaque lenta sedendi,

487

Fatalis Latio miles: placavimus iras

235

Cælicolum; redeunt Divi: finita maligno

Hinc Fabio imperia et mutatos consule fasces

Nuntio: nunc dextras mihi quisque, atque illa referto

Quæ Marte exclusus promittere magna solebas.

En, numen patrium spondet majora peractis.

240

Vellantur signa, ac Diva ducente petamus

Infaustum Phrygibus Diomedis nomine campum.»

Dumque Arpos tendunt instincti pectora Pœni,

Subnixus rapto plebeii muneris ostro,

Sævit jam rostris Varro, ingentique ruinæ

488 245

Festinans aperire locum, fata admovet Urbi.

Atque illi sine luce genus, surdumque parentum

Nomen, et inmodice vibrabat in ore canoro

Lingua procax: hinc auctus opes, largusque rapinæ

Infima dum vulgi fovet, oblatratque Senatum;

250

Tantum in quassata bellis caput extulit urbe,

Momentum ut rerum, et fati foret arbiter unus,

Quo conservari Latium victore puderet.

Hunc Fabios inter, sacrataque nomina Marti

Scipiadas, interque Jovi spolia alta ferentem

255

Marcellum, fastis labem suffragia cæca

Addiderant, Cannasque malum exitiale fovebat

489

Ambitus, et Graio funestior æquore campus.

Idem, ut turbarum sator, atque adcendere sollers

Invidiam, pravusque togæ, sic debilis arte

260

Belligera, Martemque rudis versare, nec ullo

Spectatus ferro, lingua sperabat adire

Ad dextræ decus, atque e rostris bella ciebat.

Ergo alacer, Fabiumque moræ increpitare professus,

Ad vulgum in Patres et ovantia verba ferebat:

265

«Vos, quorum imperium est, consul præcepta modumque

Bellandi posco: sedeone, an montibus erro,

490

Dum mecum Garamas et adustus corpora Maurus

Dividit Italiam? an ferro, quo cingitis, utor?

Exaudi, bone Dictator, quid Martia plebes

270

Inperitet: pelli Libyas, Romamque levari

Hoste jubet. Num festinant, quos plurima passos

Tertius exurit lacrimosis casibus annus?

Ite igitur, capite arma, viri: mora sola triumpho

Parvum iter est. Quæ prima dies ostenderit hostem,

275

Et Patrum regna et Pœnorum bella resolvet.

Ite alacres, Latia devinctum colla catena

Hannibalem Fabio ducam spectante per Urbem.»

Hæc postquam increpuit, portis arma incitus effert,

Inpellitque moras; veluti quum carcere rupto

280

Auriga indocilis totas effundit habenas,

Et præceps trepida pendens in verbera planta

491

Inpar fertur equis; fumat male concitus axis,

Ac frena incerto fluitant discordia curru.

Cernebat Paullus (namque huic communia Campus

285

Jura atque arma tulit) labi, mergente sinistro

Consule, res, pessumque dari: sed mobilis ira

Turbati vulgi, signataque mente cicatrix

Undantes ægro frenabat corde dolores.

Nam quum perdomita est armis juvenilibus olim

492 290

Illyris ora viri, nigro adlatraverat ore

Victorem Invidia, et ventis jactarat iniquis.

Hinc inerat metus et duræ reverentia plebis.

Sed genus admotum Superis, summumque per altos

Adtingebat avos cælum: numerare parentem

295

Assaracum retro præstabat Amulius auctor,

Assaracusque Jovem: nec, qui spectasset in armis,

Abnueret genus. Huic Fabius jam castra petenti:

«Si tibi cum Tyrio credis fore maxima bella

Ductore, invitus vocem hanc e pectore rumpam;

300

Frustraris, Paulle, Ausoniam: te prælia dira,

Teque hostis castris gravior manet; aut ego multo

493

Nequidquam didici casus prænoscere Marte.

Spondentem audivi (piget, heu! tædetque senectæ,

Si, quas prospicio, restat passura ruinas!)

305

Cum duce tam fausti Martis, qua viderit hora,

Sumturum pugnam. Quantum nunc, Paulle, supremo

Absumus exitio, vocem hanc si consulis ardens

Audivit Pœnus! jam latis obvia, credo,

Stat campis acies, exspectaturque sub ictu

310

Alter Flaminius. Quantos, insane, ciebis

Varro, viros! tu, (pro Superi!) tu protinus arma?

Tu campum noscas ante, exploresque trahendo,

Qui ritus hostis: tu non, quæ copia rerum,

494

Quæ natura loci, quod sit, rimabere sollers,

315

Armorum genus? et stantem super omnia tela

Fortunam adspicies? Fer, Paulle, in devia recti

Pectora: cur, uni patriam si adfligere fas est,

Uni sit servare nefas? Eget inprobus arto

Jam victu Libys, et, belli fervore retuso,

320

Laxa fides sociûm est: non hic domus hospita tecto

Invitat patrio, non fidæ mœnibus urbes

495

Excipiunt, renovatque pari se pube juventus.

Tertia vix superest, crudo quæ venit Ibero,

Turba virûm. Persta, et cauti meditamina belli

325

Lentus ama: si qua interea invitaverit aura,

Adnueritque Deus, velox adcede secundis.»

Cui breviter mæsto consul sic ore vicissim:

«Mecum erit hæc prorsus pietas, mentemque feremus

In Pœnos, invicte, tuam: nec me unica fallit

330

Cunctandi ratio, qua te grassante senescens

Hannibal obpressum vidit considere bellum.

Sed quænam ira Deûm? consul datus alter, opinor,

Ausoniæ est, alter Pœnis: trahit omnia secum,

Et metuit demens, alio ne consule Roma

335

Concidat: e Tyrio consortem adcite Senatu;

Non tam sæva volet: nullus, qui portet in hostem,

496

Subficit insano sonipes: incedere noctis,

Quæ tardent cursum, tenebras dolet, itque superbus

Tantum non strictis mucronibus, ulla retardet

340

Ne pugnas mora, dum vagina ducitur ensis.

Tarpeiæ rupes, cognataque sanguine nobis

Tecta Jovis, quæque arce sua nunc stantia linquo

Mœnia felicis patriæ, quocumque vocabit

Summa salus, testor, spreto discrimine iturum.

345

Sed si surda mihi pugnabunt castra monenti,

Haud ego vos ultra, nati, dulcemque morabor

Assaraci de gente domum, similemve videbit

Varroni Paullum redeuntem saucia Roma.»

Sic tum diversa turbati mente petebant

350

Castra duces: at prædictis jam sederat arvis

497

Ætolos Pœnus servans ad prælia campos.

Non alias majore virum, majore sub armis

Agmine cornipedum concussa est Itala tellus.

Quippe extrema simul gentique Urbique timebant,

355

Nec spes certandi plus uno Marte dabatur.

Faunigenæ socio bella invasere Sicano

498

Sacra manus Rutuli, servant qui Daunia regna,

Laurentique domo gaudent, et fonte Numici:

Quos Castrum, Phrygibusque gravis quondam Ardea misit,

360

Quos celso devexa jugo Junonia sedes

Lanuvium, atque altrix casti Collatia Bruti;

Quique inmite nemus Triviæ, quique ostia Tusci

499

Amnis amant, tepidoque fovent Almone Cybeben.

Hinc Tibur, Catille, tuum, sacrisque dicatum

365

Fortunæ Præneste jugis, Antemnaque prisco

Crustumio prior, atque habiles ad aratra Labici.

500

Nec non sceptriferi qui potant Thybridis undam,

Quique Anienis habent ripas, gelidoque rigantur

Simbruvio, rastrisque domant Æquicula rura.

370

His Scaurus monitor, tenero tunc Scaurus in ævo;

Sed jam signa dabat nascens in secula virtus.

Non illis solitum crispare hastilia campo,

Nec mos pennigeris pharetram inplevisse sagittis;

Pila volunt, brevibusque habiles mucronibus enses:

501 375

Ære caput tecti surgunt super agmina cristis.

At quos ipsius mensis seposta Lyæi

Setia, et incelebri miserunt valle Velitræ,

Quos Cora, quos spumans inmiti Signia musto,

Et quos pestifera Pomptini uligine campi,

502 380

Qua Saturæ nebulosa palus restagnat, et atro

Liventes cœno per squalida turbidus arva

Cogit aquas Ufens, atque inficit æquora limo,

Ducit avis pollens, nec dextra indignus avorum

Scævola, cui diræ cælatur laudis honora

385

Effigie clipeus: flagrant altaribus ignes.

Tyrrhenum valli medio stat Mucius ira

In semet versa, sævitque in imagine virtus.

Tunc ictus specie pavitare hoc bella magistro

503

Cernitur, effugiens ardentem Porsena dextram.

504 390

Quîs Circæa juga, et scopulosi verticis Anxur,

Hernicaque inpresso raduntur vomere saxa,

Quîs putri pinguis sulcaris Anagnia gleba,

Sulla Ferentinis Privernatumque maniplis

Ducebat simul excitis; Soræque juventus

395

Addita fulgebat telis: hic Scaptia pubes,

Hic Fabrateriæ vulgus; nec monte nivoso

Descendens Atina aberat, detritaque bellis

505

Suessa, atque a duro Frusino haud inbellis aratro.

At, qui Fibreno miscentem flumina Lirim

400

Sulfureum, tacitisque vadis ad litora lapsum

Adcolit, Arpinas, adcita pube Venafro

Ac Larinatum dextris, socia hispidus arma

506

Conmovet, atque viris ingens exhaurit Aquinum.

Tullius æratas raptabat in agmina turmas,

405

Regia progenies, et Tullo sanguis ab alto.

Indole pro! quanta juvenis, quantumque daturus

Ausoniæ populis ventura in secula civem!

Ille, super Gangen, super exauditus et Indos,

Inplebit terras voce, et furialia bella

410

Fulmine compescet linguæ, nec deinde relinquet

Par decus eloquio cuiquam sperare nepotum.

Ecce inter primos Therapnæo a sanguine Clausi

507

Exsultat rapidis Nero non imitabilis ausis.

Hunc Amiterna cohors, et Bactris nomina ducens

415

Casperia, hunc Foruli, magnæque Reate dicatum

Cælicolum Matri, nec non habitata pruinis

Nursia, et a Tetrica comitantur rupe cohortes.

Cunctis hasta decus, clipeusque refertur in orbem,

508

Conique inplumes, ac lævo tegmina crure.

420

Ibant, et læti pars Sancum voce canebant,

Auctorem gentis; pars laudes ore ferebant,

Sabe, tuas, qui de proprio cognomine primus

Dixisti populos magna ditione Sabinos.

Quid, qui Picenæ stimulat telluris alumnos,

425

Horridus et squamis et equina Curio crista?

509

Pars belli quam magna venit! non æquore verso

Tam creber fractis albescit fluctus in undis;

Nec cœtu leviore, ubi mille per agmina virgo

Lunatis acies imitatur Martia peltis,

430

Perstrepit et tellus et Amazonius Thermodon.

Hic et, quos pascunt scopulosæ rura Numanæ,

Et quîs litoreæ fumant altaria Cupræ,

Quique Truentinas servant cum flumine turres,

Cernere erat: clipeata procul sub sole corusco

510 435

Agmina sanguinea vibrant in nubila luce.

Stat fucare colos nec Sidone vilior Ancon,

Murice nec Libyco; statque humectata Vomano

Hadria, et inclemens hirsuti signifer Ascli.

Hoc Picus, quondam nomen memorabile ab alto

511 440

Saturno, statuit genitor, quem carmine Circe

Exutum formæ volitare per æthera jussit,

Et sparsit plumis croceum fugientis honorem.

Ante, ut fama docet, tellus possessa Pelasgis,

Quîs Æsis regnator erat, fluvioque reliquit

445

Nomen, et a sese populos tum dixit Asilos.

Sed non ruricolæ firmarunt robore castra

512

Deteriore, cavis venientes montibus, Umbri.

Hos Æsis Sapisque lavant, rapidasque sonanti

Vertice contorquens undas per saxa Metaurus,

450

Et lavat ingentem perfundens flumine sacro

Clitumnus taurum, Narque albescentibus undis

In Thybrim properans, Tiniæque inglorius humor,

Et Clanis, et Rubico, et Senonum de nomine Sena.

Sed pater ingenti medios inlabitur amne

513 455

Albula, et admota perstringit mœnia ripa.

His urbes Arna, et lætis Mevania pratis,

Hispellum, et duro monti per saxa recumbens

Narnia, et infestum nebulis humentibus olim

Iguvium, patuloque jacens sine mœnibus arvo

460

Fulginia: his populi fortes, Amerinus, et armis

Vel rastris laudande Camers, his Sassina dives

Lactis, et haud parci Martem coluisse Tudertes.

Ductor Piso viros spernaces mortis agebat

514

Ora puer, pulcherque habitum; sed corde sagaci

465

Æquabat senium, atque astu superaverat annos.

Is primam ante aciem pictis radiabat in armis,

Arsacidum ut fulvo micat ignea gemma monili.

Jamque per Etruscos legio completa maniplos

Rectorem magno spectabat nomine Galbam.

470

Huic genus orditur Minos, inlusaque tauro

515

Pasiphae, clarique dehinc stant ordine patres.

Lectos Cære viros, lectos Cortona superbi

Tarcontis domus, et veteres misere Graviscæ.

Nec non Argolico dilectum litus Haleso

475

Alsium, et obsessæ campo squalente Fregenæ.

516

Adfuit et sacris interpres fulminis alis

Fæsula, et antiquus Romanis mœnibus horror

Clusinum vulgus, quum, Porsena magne, jubebas

Nequidquam, pulsos Romæ inperitare Superbos.

480

Tunc quos a niveis exegit Luna metallis,

517

Insignis portu, quo non spatiosior alter

Innumeras cepisse rates, et claudere pontum,

Mæoniæque decus quondam Vetulonia gentis.

Bissenos hæc prima dedit præcedere fasces,

485

Et junxit totidem tacito terrore secures:

Hæc altas eboris decoravit honore curules,

Et princeps Tyrio vestem prætexuit ostro:

Hæc eadem pugnas adcendere protulit ære.

His mixti Nepesina cohors, Æquique Falisci,

518 490

Quique tuos, Flavina, focos, Sabatia quique

Stagna tenent, Ciminique lacum, qui Sutria tecta

Haud procul, et sacrum Phœbo Soracte frequentant.

Spicula bina gerunt; capiti cudone ferino

Sat cautum: Lycios damnant hastilibus arcus.

495

Hæ bellare acies norant: at Marsica pubes

Et bellare manu, et chelydris cantare soporem,

519

Vipereumque herbis hebetare et carmine dentem.

Æetæ prolem Anguitiam mala gramina primam

Monstravisse ferunt, tactuque domare venena,

500

Et lunam excussisse polo, stridoribus amnes

Frenantem, ac silvis montes nudasse vocatis.

Sed populis nomen posuit metuentior hospes,

520

Quum fugeret Phrygias trans æquora Marsya Crenas,

Mygdoniam Phœbi superatus pectine loton.

521 505

Marruvium, veteris celebratum nomine Marri,

Urbibus est illis caput, interiorque per udos

Alba sedet campos, pomisque rependit aristas.

Cetera in obscuro famæ, et sine nomine, vulgi

Sed numero castella valent: conjungitur acer

510

Pelignus, gelidoque rapit Sulmone cohortes.

Nec cedit studio Sidicinus sanguine miles,

Quem genuere Cales. Non parvus conditor urbi

522

(Ut fama est) Calais, Boreæ quem rapta per auras

Orithyia vago Geticis nutrivit in antris.

515

Haud ullo levior bellis Vestina juventus

Agmina densavit, venatu dura ferarum:

Quæ, Fiscelle, tuas arces, Pinnamque virentem,

Pascuaque haud tarde redeuntia tondet Aveiæ.

523

Marrucina simul Frentanis æmula pubes

520

Corfini populos, magnumque Teate trahebat.

Omnibus in pugna fertur sparus, omnibus alto

Adsuetæ volucrem cælo demittere fundæ.

Pectora pellis obit cæsi venatibus ursi.

Jam vero, quos dives opum, quos dives avorum

525

E toto dabat ad bellum Campania tractu,

Ductorum adventu vicinis sedibus Osci

524

Servabant; Sinuessa tepens, fluctuque sonorum

Vulturnum, quasque evertere silentia, Amyclæ,

Fundique, et regnata Lamo Caieta, domusque

530

Antiphatæ compressa freto, stagnisque palustre

Liternum, et quondam fatorum conscia Cyme.

525

Illic Nuceria et Gaurus: navalibus acta

Prole Dicarchea, multo cum milite Graia,

526

Illic Parthenope, ac Pœno non pervia Nola,

535

Allifæ, et Clanio contemtæ semper Acerræ:

527

Sarrastis etiam populos totasque videres

Sarni mitis opes: illic, quos sulfure pingues

Phlegræi legere sinus, Misenus, et ardens

Ore giganteo sedes Ithacesia Baii.

540

Non Prochyte, non ardentem sortita Typhœa

528

Inarime, non antiqui saxosa Telonis

Insula, nec parvis aberat Calatia muris;

Surrentum, et pauper sulci cerealis Abella:

In primis Capua, heu! rebus servare serenis

545

Inconsulta modum, et pravo peritura tumore.

Lætos rectoris formabat Scipio bello.

529

Ille viris pila, et ferro circumdare pectus

Addiderat: leviora domo de more parentum

Gestabant tela, ambustas sine cuspide cornos;

550

Aclydis usus erat, factæque ad rura bipennes.

Ipse inter medios venturæ ingentia laudis

Signa dabat, vibrare sudem, tramittere saltu

Murales fossas, undosum frangere nando

Indutus thoraca vadum: spectacula tanta

530 555

Ante acies virtutis erant: sæpe alite planta

Ilia perfossum, et campi per aperta volantem

Ipse pedes prævertit equum: sæpe arduus idem

Castrorum spatium et saxo tramisit et hasta.

Martia frons, facilesque comæ, nec pone retroque

560

Cæsaries brevior: flagrabant lumina miti

Adspectu, gratusque inerat visentibus horror.

Adfuit et Samnis, nondum vergente favore

531

Ad Pœnos; sed nec veteri purgatus ab ira.

Qui Batulum Nucrasque metunt, Boviania quique

532 565

Exagitant lustra, aut Caudinis faucibus hærent,

Et quos aut Rufræ, quos aut Æsernia, quosve

Obscura incultis Herdonia misit ab agris.

Bruttius haud dispar animorum, unaque juventus

533

Lucanis excita jugis, Hirpinaque pubes

570

Horrebat telis, et tergo hirsuta ferarum.

Hos venatus alit: lustra incoluere, sitimque

Avertunt fluvio, somnique labore parantur.

Additur his Calaber, Sallentinæque cohortes,

Nec non Brundisium, quo desinit Itala tellus.

575

Parebat legio audaci permissa Cethego,

534

Cui socias vires, atque indiscreta maniplis

Arma recensebant; nunc sese ostendere miles

Leucosiæ e scopulis, nunc quem Picentia Pæsto

Misit, et exhaustæ mox Pœno Marte Cerillæ,

580

Nunc Silarus quos nutrit aquis, quo gurgite tradunt

Duritiem lapidum mersis inolescere ramis.

535

Ille et pugnacis laudavit tela Salerni

Falcatos enses, et quæ Buxentia pubes

Aptabat dextris inrasæ robora clavæ.

585

Ipse, humero exsertus gentili more parentum,

Difficili gaudebat equo, roburque juventæ

Flexi cornipedis duro exercebat in ore.

Vos etiam adcisæ desolatæque virorum

Eridani gentes, nullo adtendente Deorum

536 590

Votis tunc vestris, casura ruistis in arma.

Certavit Mutinæ quassata Placentia bello:

Mantua mittenda certavit pube Cremonæ,

Mantua Musarum domus, atque ad sidera cantu

537

Evecta Aonio, et Smyrnæis æmula plectris.

595

Tum Verona Athesi circumflua, et undique sollers

Arva coronantem nutrire Faventia pinum.

Vercellæ, fuscique ferax Pollentia villi,

Et quondam Teucris comes in Laurentia bella

Ocni prisca domus, parvique Bononia Rheni.

538 600

Quique gravi remo, limosis segniter undis,

Lenta paludosæ proscindunt stagna Ravennæ.

Tum Trojana manus, tellure antiquitus orti

Euganea, profugique sacris Antenoris oris.

Nec non cum Venetis Aquileia superfluit armis.

605

Tum pernix Ligus, et sparsi per saxa Vagenni

539

In decus Hannibalis duros misere nepotes.

Maxima tot populis rector fiducia Brutus

Ibat, et hortando notum adcendebat in hostem.

Læta viro gravitas, ac mentis amabile pondus,

610

Et sine tristitia virtus: non ille rigoris

Ingratas laudes, nec nubem frontis amabat,

Nec famam lævo quærebat limite vitæ.

Addiderat ter mille viros, in Marte sagittæ

Expertos, fidus Sicula regnator ab Ætna.

540 615

Non totidem Ilva viros, sed lætos cingere ferrum,

Armarat patrio, quo nutrit bella, metallo.

Ignosset, quamvis avido committere pugnam,

Varroni, quicumque simul tot tela videret.

Tantis agminibus Rhœteo litore quondam

620

Fervere, quum magnæ Trojam invasere Mycenæ,

Mille rates vidit Leandrius Hellespontus.

541

Ut ventum ad Cannas, urbis vestigia priscæ,

Defigunt diro signa infelicia vallo.

Nec, tanta miseris jamque inpendente ruina,

625

Cessarunt Superi vicinas prodere clades.

Per subitum adtonitis pila exarsere maniplis,

Et celsæ toto ceciderunt aggere pinnæ,

Nutantique ruens prostravit vertice silvas

Garganus, fundoque imo mugivit anhelans

630

Aufidus, et magno late distantia ponto

Terruerunt pavidos adcensa Ceraunia nautas.

Quæsivit Calaber, subducta luce repente

Inmensis tenebris, et terram et litora Sipus:

542

Obseditque frequens castrorum limina bubo.

635

Nec densæ trepidis apium se involvere nubes

Cessarunt aquilis: non unus crine corusco

Regnorum eversor rubuit letale cometes.

Castra quoque et vallum rabidæ sub nocte silenti

Inrupere feræ, raptique ante ora paventum

640

Adjunctos vigilis sparserunt membra per agros.

Ludificante etiam terroris imagine somnos,

Gallorum visi bustis erumpere manes:

543

Terque quaterque solo penitus tremuere revulsæ

Tarpeiæ rupes: atque atro sanguine flumen

645

Manavit Jovis in templis, lacrimæque vetusta

Effigie patris large fluxere Quirini.

Major et horrificis sese extulit Allia ripis.

Non Alpes sedere loco, non nocte dieve

Ingentes inter stetit Apenninus hiatus.

650

Axe super medio, Libyes a parte, coruscæ

In Latium venere faces, ruptusque fragore

Horrisono polus, et vultus patuere Tonantis.

Ætnæos quoque contorquens e cautibus ignes

Vesbius intonuit, scopulisque in nubila jactis

544 655

Phlegræus tetigit trepidantia sidera vertex.

Ecce inter medios belli præsagus, et ore

Adtonito sensuque simul, clamoribus inplet

Miles castra feris, et anhelat clade futura.

Parcite, crudeles Superi, jam stragis acervis

660

Deficiunt campi; video per densa volantem

Agmina ductorem Libyæ, currusque citatos

Arma virum super atque artus et signa trahentem.

Turbinibus furit insanis, et prælia ventus

Inque oculos inque ora rotat. Cadit inmemor ævi

545 665

Nequidquam, Trasymene, tuis Servilius oris

Subductus. Quo, Varro, fugis? pro Juppiter! ictu

Procumbit saxi fessis spes ultima Paulus.

Cesserit huic Trebia exitio: pons ecce cadentum

Corporibus struitur, reicitque cadavera fumans

670

Aufidus, ac victrix insultat bellua campis.

546

Gestat Agenoreus nostro de more secures

Consulis, et sparsos lictor fert sanguine fasces.

In Libyam Ausonii portatur pompa triumphi.

O dolor! hoc etiam, Superi, vidisse jubetis?

675

Congesto, lævæ quodcumque avellitur, auro

Metitur Latias victrix Carthago ruinas.


547

LIBER NONUS.


ARGUMENTUM.

Varro, nulla prodigiorum ratione habita, eadem, qua Hannibal, cupiditate pugnandi flagrat; ejusque temeritas augetur prælio tumultuario, procursu magis militum, quam jussu imperatorum, in prohibendis prædatoribus orto, in quo Mancinus quidem aliique Romani pereunt: sed haudquaquam par Pœnis dimicatio est; 1-14.

Itaque pugna non abstinuisset, nisi furenti obstitisset Paulus consul, cujus eo die (nam alternis imperitabant) imperium erat; 15-23.

Inpatiens moræ indignatur Varro, vociferaturque, emissum hostem e manibus, ferrum atque arma iratis et pugnandi cupientibus adimi militibus: quibus, ut postero die, prima luce, in prælium temere ruant, edicit; 24-37.

Paulus, futuram cladem animo præsagiens, multis eum precibus lacrimisque obsecrat, ut, donec tirones milites, Fabiana disciplina imbuti, omittant timorem, quem solum Hannibalis nomen ipsis injiciat, pugnam detrectet, et, si consilia collegæ respuat, monitis certe Deorum et Sibyllæ Cumanæ prædictis aures præbeat; 38-65.

Nocte præterea insequenti funestus incidit casus, quo clades Romanorum portenditur. Satricus, Sulmone in Pelignis natus, primo bello Punico a Xanthippo in Libya captus, regi Autololum dono datus erat, et nunc in Italiam reductus, ut eo interprete Gætuli uterentur; 66-79.

Is duos in Italia reliquerat filios, Mancinum et Solymum; quorum alter in prælio illo tumultuario ceciderat; alter, vigilias ante vallum agens, noctu exierat castris, ut fratris corpus humaret. Eodem tempore Satricus inermis a Pœnis ad Romanos transfugit, et in campo arma quærens, quibus se tueatur, forte fortuna in Mancini exanimum 548 corpus incidit; 80-95.

Ejus armis indutus obviam fit Solymo, qui fraternis exuviis conspectis mortiferum ei infligit vulnus; 96-105.

Parens moribundus adnoscit filium, quem, diro facinore adtonitum, erroris excusatione et venia erigere conatur, et patriæ amore ductus orat, ut ipse cum Paulo et civibus suis furorem Varronis cohibeat; 106-151.

Solymus autem doloris inpatiens, vitæque pertæsus, gladio sibi pectus trajicit, et, his verbis, fuge prælia, Varro, sanguine suo inscriptis in clipeo, eoque e sagitta suspenso, mortuus super patris corpus concidit; 151-177.

Hisce aliisque ominibus quum infausta omnia Romanis portendissent Dii, duces prima luce signum pugnæ proponunt, et Hannibal, oratione ad milites habita, rerum feliciter gestarum memoria magnisque pollicitationibus animum iis incendit, et se sola contentum gloria illis omnia victoriæ emolumenta concessurum profitetur; 178-216.

Tum transgressus Aufidum copias instruit, et in sinistro cornu Afros duce Nealce, in dextro Hispanos et Baliares, in media acie Pœnos et Gallos, quibus ipse præest, ad ripam fluvii elephantos, passim vero Numidas locat, ut procursu hostes lacessant, armaque quaquaversus in prælio circumferant; 217-243.

Interea Varro, exercitu e castris educto, milites invento clipeo, sanguine Solymi inscripto, perterritos graviter objurgat, et dextrum cornu ipse tenet, lævo Paulum præficit, mediam pugnam Servilio Gemino tuendam dat, et Scipionem cum selecta manu Numidis equitibus obponit; 244-277.

Acie utrimque directa, instar ventorum agmina concurrunt cum strepitu, ipsique Dii cælo relicto prælio se inmiscent; 278-303.

Tum ingenti clamore sublato confertim in prima acie gladiis, nec ita multo post in secunda eodem impetu hastis, in tertia missilibus pugnatur; quique in ultimis stant ordinibus, clamore invicem suos adcendunt; 304-334.

Postremo omni utrimque armorum genere, ne falarica quidem excepta, utuntur, et atrox editur cædes; 335-353.

Ipsa pugna diu anceps est: tandem Nealces cuneos hostium perrumpit, et cum magna strage inpellit; 354-369.

Inter Romanos fortiter pugnantes eminent Scævola, et conjunctissimum amicorum par, Marius ac Caper: at ille saxi ictu a Nealce, hic a Symætho interficiuntur; 370-410.

Inclinatam Romanorum aciem restituunt Scipio, Varro, Curio et Brutus: sed Hannibal impetum hostium, jam ferocius procurrentium, reprimit; et in Varronem, consulis insignibus conspicuum, inruit; 411-423.

Hunc præsenti mortis periculo eripit Scipio juvenis, qui in singulare 549 cum Pœnorum duce certamen descendit; 424-437.

Iis congredientibus Dii, Pallas Hannibali, Mars Scipioni, propere auxilio veniunt, ipsique acriter inter se dimicant; 438-469.

Monitu autem Iridis, a Jove missæ, ira deorum mitigatur, et Pallas invita Hannibalem, nube circumfusum, in tutiorem locum subducit; 470-485.

Absente Dea Mars prælium redintegrat: at Æolus, precibus Junonis motus, ventum, qui Apulis Vulturnus dicitur, et ex ipsis Ætnæ voraginibus igneam vim traxerat, Romanis inmittit; 486-500.

Is Pœnorum tela adjuvat, Romanis autem multo pulvere in ipsa ora volvendo adimit prospectum, nec arma tantum eripit, sed animam quoque intercludit; 501-520.

Quin ne Marti quidem parcit, ejusque iram incendit in Pœnos; 521-525.

De quo Dei furore Pallas graviter cum Jove expostulat: Juno autem, quæ ejus vel iracundia est, vel ingenii calliditas, marito auctor est, ut fulmine Carthaginienses delendo, quanta sit potentia sua, palam faciat; 526-541.

Jupiter contra inmutabilem fatorum rerumque seriem pandit, Iridemque mittit ad Martem, qui, dicto quidem patris audiens, sed cum fremitu ex acie excedit; 542-555.

Quo facto Hannibal, e remotiori campi loco, ubi metu Martis delituerat, progressus, undique conligit copias, et Minucium, Fabii olim ope servatum, hasta transfigit; 556-569.

Ejus jussu etiam elephanti in prælium rapiuntur, et e turribus, in dorsis eorum exstructis, saxa, ignis et tela jaciuntur in hostes; 570-583.

Ex his belluis una Ufentem, dente conreptum, sublime fert; alia Tadium excutit in altum, sed oculis ejus ense spoliata concidit; 584-598.

Multi tamen elephanti, ardentibus tædis in turres ingestis, furore instincti in fluvium præcipites currunt; reliqui jaculis et saxis eminus incessuntur; 599-631.

Paulus collegam, harum cladium auctorem, ejusque ignaviam acerbe increpat, et in medios hostes ruit; 632-643.

Varro, quem sera temeritatis pœnitentia subit, trepide ex acie refugit, diuque hæsitat, utrum sibi consciscat necem, an fugitivus Romam revertatur; 644-657.


Turbato monstris Latio, cladisque futuræ

Signa per Ausoniam prodentibus inrita Divis,

550

Haud secus ac si fausta forent et prospera pugnæ

Omina venturæ, consul traducere noctem

5

Exsomnis, telumque manu vibrare per umbras,

Ac modo segnitie Paulum increpitare, modo acres

Exercere tubas, nocturnaque classica velle.

Nec minor in Pœno properi certaminis ardor.

Erumpunt vallo, fortuna urgente sinistra;

10

Consertæque manus: jam sparsi ad pabula campis

Vicinis raptanda Macæ fudere volucrem

Telorum nubem: ante omnes invadere bella

Mancinus gaudens, hostilique ungere primus

Tela cruore, cadit; cadit et numerosa juventus.

15

Nec pecudum fibras Varro, et contraria Paulo

Auspicia incusante Deum compesceret arma,

Ni sors alterni juris, quo castra reguntur,

551

Arbitrium pugnæ properanti in fata negasset.

Quæ tamen haud valuit perituris millibus una

20

Plus donasse die. Rediere in castra, gemente

Haud dubie Paulo, qui crastina jura videret

Amenti cessura viro, frustraque suorum

Servatas a cæde animas: nam turbidus ira

Infensusque moræ dilata ob prælia ductor:

25

«Siccine, sic, inquit, grates pretiumque rependis,

Paule, tui capitis? meruerunt talia, qui te

Legibus atque urnæ dira eripuere minanti?

Tradant immo hosti revocatos ilicet enses,

Tradant arma, jube; aut pugnantum deripe dextris.

552 30

Sed vos, quorum oculos atque ora humentia vidi,

Vertere quum consul terga, et remeare juberet,

Ne morem et pugnæ signum exspectate petendæ;

Dux sibi quisque viam rapito, quum spargere primus

Incipiet radiis Gargana cacumina Phœbus.

35

Pandam egomet propere portas: ruite ocius, atque hunc

Ereptum revocate diem.» Sic turbidus ægra

Pestifero pugnæ castra incendebat amore.

At Paulus, jam non idem nec mente nec ore,

Sed qualis stratis deleto milite campis

40

Post pugnam stetit, ante oculos atque ora futuro

Obversante malo; ceu jam spe lucis ademta,

Quum stupet exanimata parens, natique tepentes

Nequidquam fovet extremis amplexibus artus:

553

«Per toties, inquit, concussæ mœnia Romæ,

45

Perque has, nox Stygia quas jam circumvolat umbra,

Insontes animas, cladi parce obvius ire:

Dum transit Divum furor, et consumitur ira

Fortunæ, novus Hannibalis, sat, nomina ferre

Si discit miles, nec frigidus adspicit hostem.

50

Nonne vides, quum vicinis auditur in arvis,

Quam subitus linquat pallentia corpora sanguis?

Quamque fluant arma ante tubas? cunctator et æger,

Ut rere, in pugnas Fabius quoscumque sub illis

Culpatis duxit signis, nunc arma capessunt.

55

At quos Flaminius.... Sed dira avertite, Divi.

Sin nostris animus monitis precibusque repugnat,

Aures pande Deo: cecinit Cymæa per orbem

Hæc olim vates, hæc te præsaga tuosque

554

Vulgavit terris proavorum ætate furores.

60

Jamque alter tibi, nec perplexo carmine, coram

Fata cano vates: sistis ni crastina signa,

Firmabis nostro Phœbeæ dicta Sibyllæ

Sanguine: nec Graio posthac Diomede ferentur,

Sed te, si perstas, insignes consule campi.»

65

Hæc Paulus, lacrimæque oculis ardentibus ortæ.

Nec non et noctem sceleratus polluit error:

Xanthippo captus Libycis tolerarat in oris

Servitium Satricus, mox inter præmia regi

Autololum dono datus ob virtutis honorem.

70

Huic domus et gemini fuerant Sulmone relicti

Matris in uberibus nati, Mancinus et una

Nomine Rhœteo Solymus: nam Dardana origo,

Et Phrygio genus a proavo, qui, sceptra sequutus

Æneæ, claram muris fundaverat urbem

555 75

Ex sese dictam Solymon: celebrata colonis

Mox Italis paullatim adtrito nomine Sulmo.

Ac tum barbaricis Satricus cum rege catervis

Advectus, quo non spretum, si posceret usus,

Noscere Gætulis Latias interprete voces.

80

Postquam posse datum Peligna revisere tecta,

Et patrium sperare larem; ad conamina noctem

Advocat, ac furtim castris evadit iniquis.

Sed fuga nuda viri: sumto nam prodere cœpta

Vitabat clipeo, et dextra remeabat inermi.

85

Exuvias igitur, prostrataque corpora campo

Lustrat, et exutis Mancini cingitur armis.

Jamque metus levior: verum, cui demta ferebat

Exsangui spolia, et cujus nudaverat artus,

Natus erat, paullo ante Maca prostratus ab hoste.

90

Ecce sub adventum noctis, primumque soporem,

Alter natorum Solymus vestigia vallo

Ausonio vigil extulerat, dum sorte vicissim

Alternat portæ excubias, fratrisque petebat

Mancini stratum sparsa inter funera corpus,

95

Furtiva cupiens miserum componere terra.

Nec longum celerarat iter, quum tendere in armis

556

Aggere Sidonio venientem conspicit hostem.

Quodque dabat fors in subitis necopina, sepulcro

Ætoli condit membra occultata Thoantis.

100

Inde, ubi nulla sequi propius pone arma, virumque

Incomitata videt vestigia ferre per umbras,

Prosiliens tumulo contorquet nuda parentis

In terga haud frustra jaculum; Tyriamque sequentum

Satricus esse manum, et Sidonia vulnera credens,

105

Auctorem cæci trepidus circumspicit ictus.

Verum ubi victorem juvenili robore cursus

Adtulit, et notis fulsit lux tristis ab armis,

Fraternusque procul, luna prodente, retexit

Ante oculos sese, et radiavit comminus umbo;

110

Exclamat juvenis, subita flammatus ab ira:

«Non sim equidem Sulmone satus tua, Satrice, proles,

Nec frater, Mancine, tuus, fatearque nepotem

Pergameo indignum Solymo, si evadere detur

Huic nostras inpune manus: tu nobile gestes

115

Germani spolium ante oculos, referasque superba,

557

Me spirante, domus Pelignæ pefidus arma?

Hæc tibi, cara parens Acca, ad solatia luctus

Dona feram, nati ut figas æterna sepulcro.»

Talia vociferans stricto mucrone ruebat.

120

Ast illi jam tela manu, jamque arma fluebant,

Audita patria, natisque, et conjuge, et armis;

Ac membra et sensus gelidus stupefecerat horror.

Tum vox semianimi miseranda effunditur ore:

«Parce, precor, dextræ, non ut mihi vita supersit

125

(Quippe nefas hac velle frui); sed sanguine nostro

Ne damnes, o nate, manus. Carthaginis ille

Captivus, patrias nunc primum advectus in oras,

Ille ego sum Satricus, Solymi genus: haud tua, nate,

Fraus ulla est: jaceres in me quum fervidus hastam,

130

Pœnus eram; verum, castris elapsus acerbis,

Ad vos et caræ properabam conjugis ora.

Hunc rapui exanimi clipeum: sed jam, unice nobis,

558

Hæc fratris tumulis arma excusata reporta.

Curarum tibi prima tamen sit, nate, referre

135

Ductori monitus Paulo, producere bellum

Nitatur, Pœnoque neget certamina Martis.

Augurio exsultat Divum, inmensamque propinqua

Stragem acie sperat: quæso, cohibete furentem

Varronem; namque hunc fama est inpellere signa.

140

Sat magnum hoc miseræ fuerit mihi cardine vitæ

Solamen, cavisse meis: nunc ultima, nate,

Invento simul atque amisso redde parenti

Oscula.» Sic fatus galeam exuit, atque rigentis

Invadit nati tremebundis colla lacertis;

145

Adtonito et nitens verbis sanare pudorem

Vulneris inpressi, telum excusare laborat:

«Quis testis nostris, quis conscius adfuit actis?

Non nox errorem nigranti condidit umbra?

Cur trepidas? da, nate, magis, da jungere pectus.

559 150

Absolvo pater ipse manum, atque in fine laborum

Hac condas oculos dextra, precor.» At miser, imo

Pectore suspirans, juvenis non verba vicesque

Adloquio vocemve refert; sed sanguinis atri

Sistere festinat cursum, laceroque ligare

155

Ocius inlacrimans altum velamine vulnus.

Tandem inter gemitus miseræ erupere querelæ:

«Siccine te nobis, genitor, fortuna reducit

In patriam? sic te nato, natumque parenti

Inpia restituit? felix o terque quaterque

160

Frater, cui fatis genitorem adnoscere ademtum!

Ast ego, Sidoniis inperditus, ecce, parentem

Vulnere cognosco: saltem hoc, Fortuna, fuisset

Solamen culpæ, dubia ut mihi signa dedisses

Infausti generis: verum linquetur iniquis

560 165

Non ultra Superis nostros celare labores.»

Hæc dum amens queritur, jam, deficiente cruore,

In vacuas senior vitam disperserat auras.

Tum juvenis, mæstum adtollens ad sidera vultum:

«Pollutæ dextræ et facti Titania testis

170

Infandi, quæ nocturno mea lumine tela

Dirigis in patrium corpus, non amplius, inquit,

His oculis et damnato violabere visu.»

Hæc memorat, simul ense fodit præcordia, et, atrum

Sustentans vulnus, mananti sanguine signat

175

In clipeo mandata patris, fuge prælia, Varro;

Ac summi tegimen suspendit cuspide teli,

Defletumque super prosternit membra parentem.

Talia venturæ mittebant omina pugnæ

Ausoniis Superi, sensimque abeuntibus umbris

180

Conscia nox sceleris roseo cedebat Eoo.

Ductor in arma suos Libys, et Romanus in arma

Excibant de more suos; Pœnisque redibat,

Qualis nulla dies omni surrexerit ævo.

«Non verborum, inquit, stimulantum, Pœnus, egetis,

561 185

Herculeis iter a metis ad Iapygis agros

Vincendo emensi: nusquam est animosa Saguntos:

Concessere Alpes: pater ipse superbus aquarum

Ausonidum Eridanus captivo defluit alveo.

Strage virum mersus Trebia est, atque ora sepulto

190

Lydia Flaminio premitur, lateque refulgent

Ossibus, ac nullo sulcantur vomere campi.

Clarior his titulus, plusque adlatura cruoris

Lux oritur. Mihi magna satis, sat vera superque

Bellandi merces sit gloria: cetera vobis

195

Vincantur: quidquid diti devexit Hibero,

Quidquid in Ætnæis jactavit Roma triumphis;

562

Quin etiam Libyco si quid de litore raptum

Condidit, in vestros veniet sine sortibus enses.

Ferte domos, quod dextra dabit: nil ductor honoris

200

Ex opibus posco: raptor per secula longa

Dardanus edomitum vobis spoliaverit orbem.

Qui Tyria ducis Sarranum ab origine nomen,

Seu Laurens tibi, Sigeo sulcata colono,

Adridet tellus, seu sunt Byzacia cordi

205

Rura magis, centum Cereri fruticantia culmis,

Electos optare dabo inter præmia campos.

Addam etiam, flava Thybris quas inrigat unda,

Captivis late gregibus depascere ripas.

563

Qui vero externo socius mihi sanguine Byrsæ

210

Signa moves, dextram Ausonia si cæde cruentam

Adtolles, hinc jam civis Carthaginis esto.

Neu vos Garganus Daunique fefellerit ora;

Ad muros statis Romæ: licet avia longe

Urbs agat, et nostro procul a certamine distet,

215

Hic hodie ruet: atque ultra te ad prælia miles

Nulla voco: ex acie tende in Capitolia cursum

Hæc memorat: tum, propulso munimine valli,

Fossarum rapuere moras, aciemque locorum

Consilio curvis adcommodat ordine ripis.

220

Barbaricus lævo stetit ad certamina cornu

Bellator Nasamon, unaque inmanior artus

564

Marmarides, tum Maurus atrox, Garamasque, Macesque,

Et Massylæ acies, et ferro vivere lætum

Vulgus Adyrmachidæ pariter, gens adcola Nili,

225

Corpora ab inmodico servans nigrantia Phœbo;

Quîs positum agminibus caput imperiumque Nealces.

At parte in dextra, sinuat qua flexibus undam

Aufidus, et curvo circum errat gurgite ripas,

Mago regit. Subiere leves, quos horrida misit

230

Pyrene, populi, varioque auxere tumultu

Flumineum latus: effulget cætrata juventus;

Cantaber ante alios, nec tectus tempora Vasco,

Ac torto miscens Baliaris prælia plumbo,

Bætigenæque viri. Celsus media ipse coercet

565 235

Agmina, quæ patrio firmavit milite, quæque

Celtarum Eridano perfusis sæpe catervis.

Sed qua se fluvius retro labentibus undis

Eripit, et nullo cuneos munimine vallat,

Turritæ moles, ac propugnacula dorso

240

Bellua nigranti gestans, ceu mobilis agger,

Nutat, et erectos adtollit ad æthera muros.

Cetera jam Numidis circumvolitare, vagosque

Ferre datur cursus, et toto fervere campo.

566

Dum Libys incenso dispensat milite vires,

245

Hortandoque iterum atque iterum insatiabilis urget

Factis quemque suis, et se cognoscere jactat,

Qua dextra veniant stridentis sibila teli,

Promittitque viris, nulli se defore testem:

Jam Varro, exacta vallo legione, movebat

250

Cladum principia; ac pallenti lætus in unda

Laxabat sedem venturis portitor umbris.

Stant primi, quos sanguineæ pendente vetabant

Ire notæ clipeo, defixique omine torpent.

Juxta terribilis facies; miseranda jacebant

255

Corpora in amplexu, natusque in pectore patris

Imposita vulnus dextra letale tegebat.

Effusæ lacrimæ, Mancinique inde reversus

Fraterna sub morte dolor, tum triste movebat

Augurium, et similes defuncto in corpore vultus.

260

Ocius erroris culpam, deflendaque fata

Ductori pandunt, atque arma vetantia pugnam.

567

Ille, ardens animi, «Ferte hæc, ait, omina Paulo:

Namque illum, cui femineo stant corde timores,

Moverit ista manus, quæ, cæde inbuta nefanda,

265

Quum Furiæ expeterent pœnas, fortasse paterno

Signavit moriens sceleratum sanguine carmen.»

Tum minitans propere describit munera pugnæ;

Quaque feras sævus gentes aciemque Nealces

Temperat, hac sese Marso cum milite, cumque

270

Samnitum obponit signis, et Iapyge alumno.

At campi medio (namque hac in parte videbat

Stare ducem Libyæ) Servilius obvia adire

Arma, et Picentes Umbrosque inferre jubetur.

Cetera Paulus habet dextro certamina cornu.

275

His super insidias contra Nomadumque volucrem

568

Scipiadæ datur ire manum; quæque arte dolisque

Scindent se turmæ, prædicit spargere bellum.

Jamque propinquabant acies, agilique virorum

Discursu, mixtoque simul calefacta per ora

280

Cornipedum hinnitu, et multum strepitantibus armis

Errabat cæcum turbata per agmina murmur.

Sic, ubi prima movent pelago certamina venti,

Inclusam rabiem, ac sparsuras astra procellas

Parturit unda freti, fundoque emota minaces

285

Exspirat per saxa sonos, atque acta cavernis

Torquet anhelantem spumanti vertice pontum.

Nec vero, fati tam sævo in turbine, solum

Terrarum fuit ille labor; Discordia demens

569

Intravit cælo, Superosque ad bella coegit.

290

Hinc Mavors, hinc Gradivum comitatus Apollo,

Et domitor tumidi pugnat maris: hinc Venus amens,

Hinc Vesta, et captæ stimulatus cæde Sagunti

Amphitryoniades, pariter veneranda Cybebe,

Indigetesque Dei, Faunusque, satorque Quirinus,

295

Alternusque animæ mutato Castore Pollux.

Contra cincta latus ferro Saturnia Juno,

Et Pallas, Libycis Tritonidos edita lymphis,

Ac patrius flexis per tempora cornibus Hammon,

Multaque præterea Divorum turba minorum.

300

Quorum ubi mole, simul venientum et gressibus alma

Intremuit tellus, pars inplevere propinquos

Divisi montes, pars sedem nube sub alta

Ceperunt: vacuo descensum ad prælia cælo.

570

Tollitur inmensus deserta ad sidera clamor,

305

Phlegræis quantas effudit ad æthera voces

Terrigena in campis exercitus: aut sator ævi

Quanta Cyclopas nova fulmina voce poposcit

Jupiter, exstructis vidit quum montibus ire

Magnanimos raptum cælestia regna Gigantas.

310

Nec vero prima in tantis concursibus hasta

Ulla fuit: stridens nimbus certante furore

Telorum simul effusus, cupidæque cruoris

Hinc atque hinc animæ gemina cecidere procella.

Acrius insanus dextra qua ducitur ensis,

315

Bellantum pars magna jacet: super ipsa suorum

Corpora consistunt avidi, calcantque gementes.

Nec magis aut Libyco protrudi Dardana nisu,

Avertive potest pubes, aut ordine pelli

Fixa suo Sarrana manus, quam vellere sede

320

Si cœptet Calpen inpacto gurgite pontus.

571

Amisere ictus spatium, nec morte peracta

Artatis cecidisse licet: galea horrida flictu

Adversæ ardescit galeæ, clipeusque fatiscit

Inpulsu clipei, atque ensis contunditur ense.

325

Pes pede, virque viro teritur; tellusque videri

Sanguine operta nequit, cælumque et sidera pendens

Abstulit ingestis nox densa sub æthere telis.

Quîs adstare loco dederat Fortuna secundo,

Contorum longo et proceræ cuspidis ictu,

330

Ceu primas agitent acies, certamina miscent.

At quos deinde tenet retrorsum inglorius ordo,

Missilibus certant pugnas æquare priorum.

Ultra clamor agit bellum, milesque, cupiti

Martis inops, sævis inpellit vocibus hostem.

335

Non ullum defit teli genus. Hi sude pugnas,

572

Hi pinu flagrante cient, hi pondere pili;

At saxis fundaque alius, jaculoque volucri:

Interdum stridens per nubila fertur arundo,

Interdumque ipsis metuenda falarica muris.

340

Speramusne, Deæ, quarum mihi sacra coluntur,

Mortali totum hunc aperire in secula voce

Posse diem? tantumne datis confidere linguæ,

Ut Cannas uno ore sonem? Si gloria vobis

Nostra placet, neque vos magnis avertitis ausis,

345

Huc omnes cantus, Phœbumque vocate parentem.

Verum utinam posthac animo, Romane, secunda,

Quanto tunc adversa, feras! sitque hactenus, oro,

Nec libeat tentare Deis, an Troia proles

Par bellum tolerare queat. Tuque, anxia fati,

350

Pone, precor, lacrimas, et adora vulnera, laudes

Perpetuas paritura tibi: nam tempore, Roma,

Nullo major eris: mox sic labere secundis,

573

Ut sola cladum tuearis nomina fama.

Jamque inter varias Fortuna utrimque virorum

355

Alternata vices incerto eluserat iras

Eventu, mediaque diu pendente per ambas

Spe gentes, paribus Mavors flagrabat in armis.

Mitia ceu virides agitant quum flamina culmos,

Necdum maturas impellit ventus aristas,

360

Huc atque huc it summa seges, nutansque vicissim

Alterno lente motu incurvata nitescit.

Tandem barbaricis perfractam viribus acri

Dissipat incurrens aciem clamore Nealces.

Laxati cunei, perque intervalla citatus

365

Inrupit trepidis hostis: tum turbine nigro

Sanguinis exundat torrens; nullumque sub una

574

Cuspide procumbit corpus. Dum vulnera tergo

Bellator timet Ausonius, per pectora sævas

Exceptat mortes, et leto dedecus arcet.

370

Stabat cum primis mediæ certamine pugnæ,

Aspera semper amans, et par cuicumque periclo,

Scævola; nec tanta vitam jam strage volebat,

Sed dignum proavo letum, et sub nomine mortem.

Is postquam frangi res, atque augescere vidit

375

Exitium, «Brevis hoc vitæ, quodcumque relictum,

Extendamus, ait: nam virtus futile nomen,

Ni decori sat sint pariendo tempora leti.»

Dixit: et in medios, qua dextera concita Pœni

Limitem agit, vasto connixus turbine fertur.

575 380

Hic exsultantem Caralim, atque erepta volentem

Induere excelso cæsi gestamina trunco,

Ense subit, capuloque tenus ferrum inpulit ira.

Volvitur ille ruens, atque arva hostilia morsu

Adpetit, et mortis premit in tellure dolores.

385

Nec Gabari Sicchæque virum tenuere furentes

Concordi virtute manus; sed perdidit acer,

Dum stat, decisam Gabar inter prælia dextram.

At Siccha auxilium, magno turbante dolore,

Dum temere adcelerat, calcato inprovidus ense

390

Subcidit, ac nudæ sero vestigia plantæ

Damnavit, dextraque jacet morientis amici.

Tandem convertit fatalia tela Nealcæ

Fulminei gliscens juvenis furor: exsilit ardens,

Nomine tam claro stimulante, ad præmia cædis.

395

Tum silicem scopulo avulsum, quem montibus altis

Depulerat torrens, raptum contorquet in ora

Turbidus: incusso crepuerunt pondere malæ,

576

Ablatusque viro vultus: concreta cruento

Per nares cerebro sanies fluit, atraque manant

400

Orbibus elisis et trunca lumina fronte.

Sternitur unanimo Marius subcurrere Capro

Conatus, metuensque viro superesse cadenti.

Lucis idem auspicium, ac patrium et commune duobus

Paupertas; sacro juvenes Præneste creati

405

Miscuerant studia, et juncta tellure serebant.

Velle ac nolle ambobus idem, sociataque toto

Mens ævo, ac parvis dives concordia rebus.

Obcubuere simul; votisque ex omnibus unum

Id Fortuna dedit, junctam inter prælia mortem.

410

Arma fuere decus victori bina Symætho.

Sed longum tanto lætari munere casus

Haud licitum Pœnis: aderat terrore minaci

577

Scipio, conversæ miseratus terga cohortis,

Et cuncti fons Varro mali, flavusque comarum

415

Curio, et a primo descendens consule Brutus.

Atque his fulta viris acies repararet ademtum

Mole nova campum, subito ni turbine Pœnus

Agmina frenasset jam procurrentia ductor.

Isque ut Varronem procul inter prælia vidit,

420

Et juxta sagulo circumvolitare rubenti

Lictorem; «Nosco pompam, atque insignia nosco:

Flaminius modo talis,» ait. Tum fervidus acrem

Ingentis clipei tonitru prænuntiat iram.

Heu miser! æquari potuisti funere Paulo,

425

Si tibi non ira Superum tunc esset ademtum

Hannibalis cecidisse manu. Quam sæpe querere,

Varro, Deis, quod Sidonium defugeris ensem?

Nam, rapido subitam portans in morte salutem

Procursu, cœpta in sese discrimina vertit

430

Scipio: nec Pœnum, quamquam est ereptus opimæ

578

Cædis honor, mutasse piget majore sub hoste

Prælia, et erepti Ticina ad flumina patris

Exigere oblato tandem certamine pœnas.

Stabant educti diversis orbis in oris,

435

Quantos non alio vidit concurrere tellus

Marte, viri, dextraque pares, sed cetera ductor

Anteibat Latius, melior pietate fideque.

Desiluere cava turbati ad prælia nube,

Mavors Scipiadæ metuens, Tritonia Pœno;

440

Adventuque Deum, intrepidis ductoribus, ambæ

Contremuere acies: ater, qua pectora flectit

Pallas, Gorgoneo late micat ignis ab ore,

Sibilaque horrificis torquet serpentibus ægis.

Fulgent sanguinei, geminum vibrare cometen

445

Ut credas, oculi; summaque in casside largus

579

Undantes volvit flammas ad sidera vertex.

At Mavors, moto proturbans aera telo,

Et clipeo campum involvens, Ætnæa Cyclopum

Munere fundentem loricam incendia gestat,

450

Ac pulsat fulva consurgens æthera crista.

Ductores pugnæ intenti, quantumque vicissim

Audere est, propius mensi, tamen arma ferentes

Sensere advenisse Deos, et, lætus uterque

Spectari Superis, addebant mentibus iras.

455

Jamque ictu valido libratam a pectore Pœni

Pallas in obliquum dextra detorserat hastam:

Et Gradivus, opem Divæ portare ferocis

Exemplo doctus, porgebat protinus ensem

Ætnæum in pugnas juveni, ac majora jubebat.

460

Tum virgo, ignescens penitus, violenta repente

580

Subfudit flammis ora, atque, obliqua retorquens

Lumina, turbato superavit Gorgona vultu.

Erexere omnes inmania membra chelydri

Ægide commota, primique furoris ad ictus

465

Rettulit ipse pedem sensim a certamine Mavors.

Hic Dea convulsam rapido conamine partem

Vicini montis, scopulisque horrentia saxa

In Martem furibunda jacit, longeque relatos

Expavit sonitus, tremefacto litore, Sason.

470

At non hæc Superum fallebant prælia regem.

Demittit propere subcinctam nubibus Irim,

Quæ nimios frenet motus, ac talia fatur:

«I, Dea, et Œnotris velox adlabere terris,

Germanoque truces, dic, Pallas mitiget iras,

475

Nec speret fixas Parcarum vertere leges:

Dic etiam, Ni desistis (nam virus et æstus

Flammiferæ novi mentis), nec conligis iram,

Ægide præcellant quantum horrida fulmina nosces.»

Quæ postquam adcepit dubitans Tritonia virgo,

581 480

Nec sat certa diu, patriis an cederet armis,

«Absistemus, ait, campo: sed Pallade pulsa

Num fata avertet? cæloque arcebit ab alto

Cernere Gargani ferventia cædibus arva?»

Hæc effata, cava Pœnum in certamina nube

485

Sublatum diversa tulit, terrasque reliquit.

At Gradivus atrox remeantis in æthera Divæ

Abscessu revocat mentes, fusosque per æquor

Ipse manu magna, nebulam circumdatus, acri

Restituit pugnæ. Convertunt signa, novamque

490

Instaurant Itali, versa formidine, cædem;

Quum ventis positus custos, cui flamina carcer

Imperio compressa tenet, cælumque ruentes

Eurique, et Boreæ parent, Corique, Notique,

Junonis precibus, promissa haud parva ferentis,

582 495

Regnantem Ætolis Vulturnum in prælia campis

Effrenat: placet hic iræ exitiabilis ultor.

Qui, se postquam Ætnæ mersit candente barathro,

Concepitque ignes, et flammea protulit ora,

Evolat horrendo stridore, ac Daunia regna

500

Perflat, agens cæcam glomerato pulvere nubem.

Eripuere oculos auræ, vocemque, manusque:

Vortice arenoso candentes (flebile dictu!)

Torquet in ora globos Italum, et bellare maniplis

Jussa lætatur rabie. Tum mole ruinæ

505

Sternuntur tellure et miles, et arma, tubæque;

Atque omnis retro flatu obcursante refertur

Lancea, et in tergum Rutulis cadit inritus ictus.

Atque idem flatus Pœnorum tela secundant,

583

Et velut amento contorta hastilia turbo

510

Adjuvat, ac Tyrias inpellit stridulus hastas.

Tum, denso fauces præclusus pulvere, miles

Ignavam mortem compresso mæret hiatu.

Ipse, caput flavum caligine conditus atra,

Vulturnus, multaque comam perfusus arena,

515

Nunc versos agit a tergo stridentibus alis;

Nunc, mediam in frontem veniens clamante procella,

Obvius arma quatit, patuloque insibilat ore.

Interdum intentos pugnæ, et jam jamque ferentes

Hostili jugulo ferrum, conamine ducto

520

Avertit, dextramque ipso de vulnere vellit.

Nec satis Ausonias passim fœdare cohortes,

In Martem vomit inmixtas mugitibus auras,

Bisque Dei summas vibravit turbine cristas.

584

Quæ dum Romuleis exercet prælia turmis

525

Æolius furor, et Martem subcendit in iras,

Adfatur virgo socia Junone parentem:

«Quantos Gradivus fluctus in Punica castra

(Respice) agit, quantisque furens se cædibus inplet!

Nunc, quæso, terris descendere non placet Irim?

530

Quamquam ego non Teucros (nostro quum pignore regnet

Roma, et Palladio sedes hac urbe locarim),

Non Teucros delere aderam; sed lumen alumnæ

Hannibalem Libyæ pelli florentibus annis

Vita, atque exstingui primordia tanta negabam.»

535

Excipit hic Juno, longique laboris ab ira,

«Immo, ait, ut noscant gentes, inmania quantum

Regna Jovis valeant, cunctisque potentia quantum

Antistet, conjux, Superis tua, discute telo

585

Flagranti (nil oramus) Carthaginis arces,

540

Sidoniamque aciem vasto telluris hiatu

Tartareis inmerge vadis, aut obrue ponto.»

Contra quæ miti respondet Jupiter ore:

«Certatis fatis, et spes extenditis ægras.

Ille, o nata, libens cui tela inimica ferebas,

545

Contundet Tyrios juvenes, ac nomina gentis

Induet, et Libycam feret in Capitolia laurum.

At, cui tu, conjux, cui das animosque decusque,

(Fata cano) avertet populis Laurentibus arma.

Nec longe cladis metæ: venit hora diesque,

550

Qua nullas umquam transisse optaverit Alpes.»

Sic ait; atque Irim propere demittit Olympo,

Quæ revocet Martem, jubeatque abscedere pugna.

586

Nec vetitis luctatus abit Gradivus in altas

Cum fremitu nubes, quamquam lituique, tubæque,

555

Vulneraque, et sanguis, et clamor, et arma juvarent.

Ut patuit liber Superum certamine tandem,

Laxatusque Deo campus, ruit æquore ab imo

Pœnus, quo sensim cælestia fugerat arma,

Magna voce trahens equitemque, virosque, feræque

560

Turrigeræ molem, tormentorumque labores.

Atque ubi turbantem leviores ense catervas

Adnovit juvenem, scintillavitque cruentis

Ira genis, «Quænam Furiæ, quisve egit in hostem,

En, Minuci, Deus, ut rursum te credere nobis

565

Auderes, inquit? genitor tibi natus ab armis

Ille meis, ubi nunc Fabius? semel, inprobe, nostras

Sit satis evasisse manus.» Atque inde superbis

Hasta comes dictis murali turbine pectus

Transforat, et voces venturas occupat ictu.

570

Nec ferro sævire sat est: adpellitur atra

Mole fera, et monstris componitur Itala pubes.

587

Nam, prævectus equo, moderantem cuspide Lucas

Maurum in bella boves stimulis majoribus ire,

Ac raptare jubet Libycarum armenta ferarum.

575

Inmane stridens agitur, crebroque coacta

Vulnere bellatrix properos fert bellua gressus.

Liventi dorso turris, flammaque, virisque,

Et jaculis armata, sedet: procul aspera grando

Saxorum super arma ruit, passimque volanti

580

Celsus telorum fundit Libys aggere nimbum.

Stat niveis longum stipata per agmina vallum

Dentibus, atque ebori præfixa comminus hasta

Fulget ab incurvo derecta cacumine cuspis.

Hic, inter trepidos rerum, per membra, per arma

585

Exigit Ufentis sceleratum bellua dentem;

Clamantemque ferens calcata per agmina portat.

Nec levius, Tadio lævum qua tegmine thorax

588

Multiplicis lini claudit latus, inproba sensim,

Corpore non læso, penetrarunt spicula dentis,

590

Et sublime virum clipeo resonante tulerunt.

Haud excussa novi virtus terrore pericli.

Utitur ad laudem casu, geminumque citato

Vicinus fronti lumen transverberat ense.

Exstimulata gravi sese fera tollit ad auras

595

Vulnere, et erectis excussam cruribus alte

Pone jacit volvens reflexo pondere turrim.

Arma, virique simul, spoliataque bellua visu

Sternuntur subita (miserandum) mixta ruina.

Spargi flagrantes contra bellantia monstra

600

Dardanius tædas victor jubet, et facis atræ,

Quos fera circumfert, compleri sulfure muros.

Nec jusso mora: conlectis fumantia lucent

Terga elephantorum flammis; pastusque sonoro

Ignis edax vento per propugnacula fertur.

605

Non aliter, Pindo Rhodopeve incendia pastor

589

Quum jacit, et silvis spatiatur fervida pestis,

Frondosi ignescunt scopuli; subitoque per alta

Conlucet juga dissultans Vulcanius ardor.

It fera candenti torrente bitumine corpus

610

Amens, et laxo diducit limite turmas.

Nec cuiquam virtus propiora capessere bella;

Longinquis audent jaculis, et arundinis ictu.

Uritur inpatiens, et magni corporis æstu

Huc atque huc jactas adcendit bellua flammas;

615

Donec vicini tandem se fluminis undis

Præcipitem dedit, et, tenui decepta liquore

Stagnantis per plana vadi, tulit incita longis

Exstantem ripis flammam: tum denique sese

Gurgitis inmersit molem capiente profundo.

620

At qua pugna datur, necdum Maurusia pestis

Igne calet, circumfusi Rhœteia pubes

Nunc jaculis, nunc et saxis, nunc alite plumbo

Eminus incessunt: ut qui castella per altos

Obpugnat munita locos, atque adsidet arces.

625

Ausus digna viro, fortuna digna secunda,

Extulerat dextram atque adversum comminus ensem

Mincius infelix ausi: sed stridula, anhelum

590

Fervorem effundens, monstri manus abstulit acri

Inplicitum nexu, diroque ligamine torsit,

630

Et superas alte miserum jaculata per auras

Telluri elisis adflixit (flebile!) membris.

Has inter clades viso Varrone sub armis

Increpitans Paulus, «Quin imus comminus, inquit,

Ductori Tyrio, quem vinctum colla catenis

635

Staturum ante tuos currus promisimus urbi?

Heu patria! heu plebes scelerata, et prava favoris!

Haud unquam expedies tam dura sorte malorum,

Quem tibi non nasci fuerit per vota petendum,

Varronem, Hannibalemve magis.» Dum talia Paulus,

640

Urget præcipites Libys, atque in terga ruentum

Ante oculos cunctas ductoris concitat hastas,

Pulsatur galea, et quatiuntur consulis arma.

591

Acrius hoc Paulus medios ruit asper in hostes.

Tum vero excussus mentem, in certamina Paulo

645

Avia diducto, convertit Varro, manuque

Cornipedem inflectens, «Das, inquit, patria, pœnas,

Quæ, Fabio incolumi, Varronem ad bella vocasti.

Quænam autem mentis, vel quæ discordia fati,

Parcarumque latens fraus est? Abrumpere cuncta

650

Jam dudum cum luce libet: sed comprimit ensem

Nescio qui Deus, et meme ad graviora reservat.

Vivamne? et fractos sparsosque cruore meorum

Hos referam populo fasces? atque ora per urbes

Iratas spectanda dabo? et, quo sævius ipse

655

Hannibal haud poscat, fugiam, et te, Roma, videbo?»

Plura indignantem telis propioribus hostes

Egere, et sonipes rapuit laxatus habenas.


592

LIBER DECIMUS.


ARGUMENTUM.

Paulus, suis ad virtutem inflammatis, aliquot locis prælium restituit, et concitato impetu confertissimis se infert hostibus, qui, Catoni juveni circumfusi, consule conspecto trepide pedem referunt, et ingenti cæde prosternuntur; 1-30.

Sed prima Romanorum acies in fugam inclinat, et tres fratres, Labienus, Ocris et Opiter, cum Mæcenate diversis vulneribus concidunt; 31-41.

Ipsi Paulo, in medios hostes ruenti, Hannibalemque vestiganti, Juno, in Metelli faciem conversa, auctor est, ut exemplo Varronis fuga salutem quærat, neque vitam suam, in qua salus reipublicæ nitatur, in maximum temere discrimen adducat; 42-58.

At consul gravissimis verbis ignavum hominem perstringit, et ferociter in hostes invectus, Acherram ad suos frustra se recipientem, obtruncat; 59-82.

Juno itaque, eum nequidquam a consilio Hannibalis quærendi absterrere conata, alium nectit dolum: specie enim Gelestæ Mauri induta, ut Pœnum a sævo vicini consulis certamine avocet, ei mentitur, Paulum magnam ad Aufidum perpetrare cædem; quo falso nuntio motus Hannibal in longe diversam campi partem citatim contendit; 83-91.

Ubi Cristam cum sex filiis occidit; 92-169.

Paulus contra ingentem Pœnorum stragem edit, et Phorcyn interficit; 170-184.

Interea complures Numidæ ad Romanos transfugiunt, et in ultimam aciem recipiuntur, ubi, omnium oculis animisque certamine occupatis, fraudulenti homines, adreptis cæsorum scutis armisque, adversam Romanorum aciem adoriuntur, et Galba, necato hoste, qui vexillum abstulerat, gladio ab Amorgo per pectus transfigitur; 185-201.

Multos præterea Romanos vis et furor Vulturni, 593 nubes pulveris in ora eorum volventis, præcipites ad Aufidum agit, et una cum Curione, qui effusum suorum cursum obposito corpore reprimere conatur, fluvio inmergit; 202-214.

Paulus ipse cæco impetu in victores Pœnos fertur, et Viriathum, cæde Servilii, viri fortissimi, et consulis anni prioris, ovantem, interimit; 215-231.

Verum mox ingenti saxo percussus mortiferam adcipit plagam, et cruore obpletus in propinquo considet scopulo; 232-246.

Tum Pœni effrenatius involant in Romanos, et Hannibal concitato equo super cadavera vehitur, inter quæ saucius jacet Piso, qui subrecta hasta ventrem equi haurit, sed gladio victoris jugulatur; 247-259.

Sedentem in saxo consulem videt Lentulus, tribunus militum, et equi sui usum ei obfert, ut e manibus hostium evadat, nec funestam hanc pugnam faciat morte tanti viri, quo exstincto de rebus Romanis actum sit; 260-275.

Paulus vero, laudata juvenis virtute, consilium inhonestæ fugæ repudiat, et Lentulo auctor est, ut subditis equo calcaribus Romam advolet, ac portas claudi, Fabioque summam rerum tradi jubeat; 276-291.

Ille in patriam properat, et consul quidquid superest virium ad ulciscendam mortem sibi inminentem insumit: sed mox hostibus undique cinctus vir magnus telis obruitur; 291-308.

Paulo interfecto Romani occisione occiduntur, et Aufidus cadaveribus repletur; 309-325.

Noctis interventu prælium dirimitur, et Hannibal ferox victoria, minimeque cessandum ratus, dum recens militum ardor esset, postero die Romam proficisci constituit; 326-336.

Temerario huic consilio Juno, et furoris Pœni, et iræ Jovis, fatorumque haud ignara, obcurrit, adcito ex inferis Somno, qui somnium Hannibali inmittit, in quo is Romam quidem obpugnare, sed Jovis fulminibus et cælesti voce perterreri atque repelli sibi videtur; 337-370.

Expergefacto lætus de castrorum Rom. deditione nuntius adfertur a Magone fratre, qui suadet, ut confestim exercitum Romam ducat, non dubitans, quin die quinto victor in Capitolio epulari possit; 371-376.

Hannibal contra dissimulans pavorem, somniorum visis sibi incussum, vulnera et exhaustas militum vires excusat: quo tamen prætextu juveni ferventis animi non satisfacit, sed indignationem potius movet; 377-386.

Interea residuæ Romanorum copiæ deformi agmine, sine ducibus, signis, armis, ornamentisque militaribus, defixis in terram oculis, Canusium abeunt, ubi tristem rerum suarum conditionem deplorant, et fossa urbi præducenda, portis muniendis, cæcisque stilis in campo conserendis occupantur; 387-414.

594

Ibidem nobiles quidam juvenes mare ac naves spectant, ut, duce Metello, timido homine, deserta Italia, ad regem aliquem transfugiant; 415-425.

Scipio autem, stricto super capita consultantium gladio, omnes jurare cogit, nunquam se Italiam relicturos esse; 426-448.

Quæ dum apud victos Canusii aguntur, Hannibal, magno suorum numero stipatus, campum lustrat, et grata iis spectacula præbet; 449-453.

Præcipue convertit omnes equus Clœlii, qui, a Bageso captus, eum excutit, domino procul inter semianimes conspecto, cui rapido cursu advolat, et inflexis pedibus adscendendum præbet dorsum; 454-471.

Hannibal miseratione ductus juveni cum morte luctanti eam adcelerat, et e Cinna, qui a Romanis ad Pœnos transfugerat, comperit, Clœlium genus duxisse a Clœlia virgine, quæ obses tradita Porsenæ, Clusino regi, deceptis custodibus, Tiberim tranavisset; 472-502.

Inter hæc milites spolia legentes exanimum Pauli corpus, vulneribus grave et deformatum, e strage cæsorum eruunt; 503-512.

Hannibal de morte quidem tanti viri lætatur, sed sibi similem aliquando exoptat; 513-523.

Postridie prima luce rogi struuntur, atque ingens armorum acervus; et in illis cadavera Pœnorum, in hostili terra jacentium, in hoc arma Romanorum, Marti vota, subdito igne, concremantur; 524-557.

Quo facto Pauli corpus, gramine frondibusque involutum, una cum armis insignibusque ejus in pyram inponitur, et exsequiæ magni viri, etsi non pompa funebri, tamen laudatione ipsius Hannibalis decorantur; 558-577.

Ceterum fama jam cladis Cannensis Romam perlata tantum ibi pavoris tumultusque exciverat, ut omnem salutis spem in Capitolio reponerent, et hostem contemtu tantum cunctari putarent; 578-591.

Qua in trepidatione Fabius hortatur cives, ne periculum ipsi cunctatione et metu augeant, sed ut confestim vetera hostium spolia templis atriisque detrahant, et arma parent pro salute patriæ, ad quam defendendam vires etiam nunc subficiant, modo omnes fortes sint et inpavidi; 592-604.

Dum gravis ille vir suos ita confirmat, nuntius venit de Varronis ad urbem adventu, qui varios animorum motus excitat; 605-614.

Isti sedantur oratione Fabii, qua ostendit, non esse virorum fortium, iracundiæ remedium solatiumque doloris ex aliorum pœnis petere, neque hunc diem sibi tristiorem videri eo, quo Varro consul et dux belli creatus sit; 615-622.

Quibus auditis, omnes ordines obviam eunt Varroni, et gratias agunt, quod de republica non desperaverit; 623-629.

Ipse vero consul culpæ conscientia 595 et indignationis popularis pœnarumque metu perculsus, oculis lacrimantibus et in terram demissis ad urbem adcedit, neque a lictoribus populum submoveri patitur; 630-639.

Tum Patres sine mora et quacumque ratione adflictis rebus subcurrendum rati, pudore saluti posthabito, validos juvenes ex servitiis armari, delectuque edito juniores et quosdam adeo prætextatos scribi jubent; 640-649.

Captivos autem Romanos non redimendos censent, sed in Siciliam traducendos, ut ibi militent, donec in Italia bellum sit; 650-658.


Paulus, ut adversam videt increbrescere pugnam,

Ceu fera, quæ, telis circumcingentibus, ultro

Adsilit in ferrum, et per vulnera conligit hostem,

In medios fert arma globos, seseque periclis

5

Ingerit, atque omni letum molitur ab ense.

Increpat horrendum, «Perstate, et fortiter, oro,

Pectoribus ferrum adcipite, ac sine vulnere terga

Ad manes deferte, viri: nisi gloria mortis,

596

Nil superest: idem sedes adeuntibus imas

10

Hic vobis dux Paulus erit.» Velocius inde

Hæmonio Borea, pennaque citatior ibat,

Quæ redit in pugnas fugientis arundine Parthi:

Atque, ubi certamen primi ciet inmemor ævi

Fetus Gradivo mentem Cato, fertur in hostes;

15

Ac juvenem, quem Vasco levis, quem spicula densus

Cantaber urgebat, letalibus eripit armis.

Abscessere retro, pavidique in terga relatos

Abduxere gradus: ut lætus valle remota

Quum capream venator agit, fessamque propinquo

20

Insequitur cursu, et sperat jam tangere dextra,

Si ferus adverso subitum se protulit antro,

Et stetit ante oculos frendens leo, deserit una

Et color, et sanguis, et tela minora periclo;

Nec jam speratæ cura est in pectore prædæ.

597 25

Nunc in restantes mucronem comminus urget,

Nunc trepidos ac terga mala formidine versos

Adsequitur telis: furere, ac decorare labores,

Et sævire juvat: cadit ingens nominis expers

Uni turba viro; atque alter si detur in armis

30

Paulus Dardaniis, amittant nomina Cannæ.

Tandem inclinato cornu sine more ruebat.

Prima acies, non parca fugæ. Labienus et Ocris

Sternuntur leto, atque Opiter, quos Setia colle

Vitifero, celsis Labienum Cingula saxa

35

Miserunt muris: junxit fera tempora leti

Sidonius non consimili discrimine miles:

Nam Labienus obit penetrante per ilia corno;

Fratres, hic humero, cecidere, hic poplite, cæsis.

Obpetis et Tyrio super inguina fixe veruto

40

Mæcenas, cui Mæonia venerabile terra,

598

Et sceptris olim celebratum nomen Etruscis.

Per medios agitur, projecto lucis amore

Hannibalem lustrans, Paulus: sors una videtur

Aspera, si obcumbat ductore superstite Pœno.

45

Quam metuens molem (neque enim, certamine sumto,

Tempestas tanta et rabies inpune fuissent)

In faciem pavidi Juno conversa Metelli,

«Quid vanos, inquit, Latio spes unica consul,

Incassumque moves, fato renuente, furores?

50

Si superest Paulus, restant Æneia regna;

Sin secus, Ausoniam tecum trahis: ire tumentem

Tu contra juvenem, et caput hoc abscidere rebus

Turbatis, o Paule, paras? nunc Hannibal ipsi

(Tam lætus bello est) ausit certare Tonanti.

55

Et jam conversis (vidi nam flectere) habenis

Evasit Varro, ac sese ad meliora reservat.

Sit spatium fatis; et, dum datur, eripe leto

Huc nostris majorem animam: mox bella capesses.»

Ad quæ suspirans ductor, «Mortemne sub armis

60

Cur poscam, caussa ista parum est, quod talia nostræ

599

Pertulerunt aures suadentem monstra Metellum?

I, demens, i, carpe fugam: non hostica tela

Excipias tergo, Superos precor: integer, oro,

Intactusque abeas, atque intres mœnia Romæ

65

Cum Varrone simul: talin’, pavidissime, dignum

Me vita, pulchraque indignum morte putasti?

Quippe furit Pœnus, qui nunc contraria bella

Ipsi ferre Jovi valeat: pro degener altæ

Virtutis patrum! quando certamen inire,

70

Cuive virum mallem memet componere, quam qui

Et victus dabit et victor per secula nomen?»

Talibus increpitat, mediosque aufertur in hostes,

Ac retro cursum tendentem ad crebra suorum

Agmina, et in densis furantem membra maniplis

75

Per conferta virum et stipata umbonibus arma

Consequitur melior planta, atque obtruncat Acheram.

Ut canis occultos agitat quum Belgicas apros,

600

Erroresque feræ sollers per devia mersa

Nare legit, tacitoque premens vestigia rostro

80

Lustrat inadcessos venantum indagine saltus;

Nec sistit, nisi, conceptum sectatus odorem,

Deprendit spissis arcana cubilia dumis.

At conjux Jovis, ut Paulum depellere dictis

Nequidquam fuit, et consul non desinit iræ,

85

In faciem Mauri rursus mutata Gelestæ,

Avocat ignarum sævo a certamine Pœnum.

«Huc tela, huc, inquit, dextram inplorantibus adfer,

O decus æternum Carthaginis! horrida juxta

Stagnantes consul molitur prælia ripas;

90

Et laus haud alio major datur hoste peremto.»

Hæc ait; et juvenem diversa ad prælia raptat.

Flumineo Libycam turbabat in aggere pubem;

Cristæ nomen erat: bis terni juncta ferebant

601

Arma senem circa nati; pauperque penatum,

95

Sed domus haud obscura Tuder, notusque per Umbros

Bellator populos, factis et cæde docebat

Natorum armigeram pugnas tractare cohortem.

Unanima inde phalanx, crudo ducente magistro,

Postquam hominum satiata nece est, prostraverat ictu

100

Innumero cum turre feram, facibusque sequutis

Ardentem monstri spectabat læta ruinam;

Quum subitus galeæ fulgor, conoque coruscæ

Majore intremuere jubæ: nec tarda senectus;

(Adnovit nam luce virum) rapit agmine natos

105

Sæva parens ultro in certamina, et addere passim

Tela jubet, nec manantes ex ore feroci,

Aut quæ flagrarent galea, exhorrescere flammas.

602

Armiger haud aliter magni Jovis; anxia nido

Quum dignos nutrit gestanda ad fulmina fetus,

110

Obversam spectans ora ad Phaethontia prolem,

Explorat dubios Phœbea lampade natos.

Jamque suis daret ut pugnæ documenta vocatis,

En medias hasta velox prætervolat auras.

Hæsit multiplici non alte cuspis in auro,

115

Ac senium invalido dependens prodidit ictu.

Cui Pœnus: «Quinam ad cassos furor inpulit ictus

Exsanguem senio dextram? vix prima momordit

Tegmina Callaici cornus tremebunda metalli.

603

En, reddo tua tela tibi: memorabilis ista

120

A nobis melius discet bellare juventus.»

Sic propria miseri transfigit pectora corno.

At contra (horrendum) bis terna spicula dextra

Torta volant, paribusque ruunt conatibus hastæ.

Haud secus ac Libyca fetam tellure leænam

125

Venator premit obsesso quum Maurus in antro,

Invadunt rabidi jam dudum, et inania tentant

Nondum sat firmo catuli certamina dente.

Consumit clipeo tela, et, conlectus in arma,

Sustinet ingentes crepitantibus ictibus hastas

130

Sidonius ductor: nec jam per vulnera credit,

Aut per tot cædes actum satis; iraque anhelat,

Ni leto det cuncta virum, jungatque parenti

Corpora, et excidat miseros cum stirpe penates.

Tunc Abarim adfatur; namque una hic armiger ira

135

Flammabat Martem, atque omnes comes ibat in actus:

«Suppedita mihi tela: vadis liventis Averni

604

Demitti globus ille cupit, qui nostra lacessat

Tegmina, jam stultæ fructus pietatis habebit.»

Hæc fatus jaculo Lucam, qui maximus ævi,

140

Transadigit: pressa juvenis cum cuspide labens

Arma super fratrum resupino concidit ore.

Mortiferum inde manu properantem vellere ferrum

Pilo Volsonem (namque hoc de strage jacentum

Fors dabat) adfixa sternit per tegmina nare.

145

Tum Vesulum, calido lapsantem in sanguine fratrum,

Ense metit rapido; plenamque (heu barbara virtus!)

Abscisi galeam capitis, ceu missile telum,

Conversis in terga jacit. Telesinus, ad ossa

Inliso saxo, qua spina interstruit artus,

150

Obcumbit; fratrisque videt labentia membra

Quercentis, quem funda procul per inane voluta

Sopierat, dum supremam Telesinus in auras

Exhalat lucem, et dubitantia lumina condit.

At fessus mærore simul, cursuque, metuque,

155

Et tamen haud iræ vacuus, non certa per æquor

Interdum insistens Perusinus membra ferebat.

605

Hunc sude, quam raptam Libyci per terga jacentis

Armiger obtulerat monstri, super inguina fixum

Obtruncat, quercuque premit violentus obusta.

160

Tentarat precibus sævum lenire furorem;

Sed Stygius primos inplevit fervor hiatus,

Et pulmone tenus demisit anhelitus ignem.

Tandem cum toto cecidit grege, nomen in Umbro

Clarum, Crista, diu populo: ceu fulmine celsa

165

Æsculus, aut, proavis ab origine cognita, quercus

Quum fumat percussa Jovi, sacrosque per ævum

Æthereo ramos populantur sulfure flammæ;

Donec victa Deo late procumbit, et omnem

Conlabens operit spatioso stipite prolem.

170

Atque ea dum juxta Tyrius stagna Aufida ductor

Molitur, Paulus, numerosa cæde futuram

Ultus jam mortem, ceu victor bella gerebat

Inter mille viros: jacet ingens Phorcys ab antris

Herculeæ Calpes, cælatus Gorgone parmam,

606 175

Unde genus tristique Deæ manabat origo.

Hunc objectantem sese, atque antiqua tumentem

Nomina saxificæ monstrosa e stirpe Medusæ,

Dum lævum petit incumbens violentius inguen,

Detrahit, excelsi conreptum vertice coni,

180

Adflictumque premens, tergo qua balteus imo

Sinuatur, coxaque sedet munimen utraque,

Conjecto fodit ense super: vomit ille calentem

Sanguinis effundens per hiantia viscera rivum,

Et subit Ætolos Atlanticus adcola campos.

185

Has inter strages rapido terrore coorti

Invadunt terga, atque averso turbine miscent

Bella inopina viri, Tyrius quos fallere doctos

607

Hanc ipsam pugnæ rector formarat ad artem:

Subcinctique dolis, fugerent ceu Punica castra,

190

Dediderant dextras. Tum totis mentibus actam

In cædes aciem pone atque in terga ruentes

Præcipitant: non hasta viro, non deficit ensis.

E strage est ferrum, atque evulsa cadavere tela.

Raptum Galba procul (neque enim virtutis amorem

195

Adversa exemisse valent) ut vidit ab hoste

Auferri signum, connisus corpore toto

Victorem adsequitur, letalique occupat ictu.

Ac dum comprensam cæso de corpore prædam

Avellit, tardeque manus moribunda remittit,

200

Transfixus gladio propere adcurrentis Amorgi

Occidit, inmoriens magnis non prosperus ausis.

Hæc inter, veluti nondum satiasset Enyo

Iras sæva truces, sublatum pulvere campum

Vulturnus rotat, et candentes torquet arenas.

205

Jamque reluctantes stridens inmane procella

608

Per longum tulit ad campi suprema, cavisque

Adflictos ripis tumidum demersit in amnem.

Hic tibi finis erat, metas hic Aufidus ævi

Servabat tacito, non felix Curio, leto.

210

Namque, furens animi dum consternata moratur

Agmina, et oppositu membrorum sistere certat,

In præceps magna propulsus mole ruentum

Turbatis hauritur aquis, fundoque volutus

Hadriaca jacuit sine nomine mortis arena.

215

Ingens ferre mala, et Fortunæ subdere colla

Nescius, adversa fronte incurrebat in arma

Vincentum consul: pereundi Martius ardor,

Atque animos jam sola dabat fiducia mortis;

Quum Viriathus agens telis, regnator Hiberæ

220

Magnanimus terræ, juxta atque ante ora furentis

Obtruncat Pauli fessum certaminis hostem.

Heu dolor! heu lacrimæ! Servilius optima belli,

Post Paulum belli pars optima, conruit ictu

Barbarico, magnamque cadens leto addidit uno

225

Invidiam Cannis: tristem non pertulit iram

Consul, et insani quamquam contraria venti

Exarmat vis, atque obtendit pulvere lucem,

609

Squalentem rumpens ingestæ torvus arenæ

Ingreditur nimbum, ac ritu jam moris Hiberi

230

Carmina pulsata fundentem barbara cætra

Invadit, lævæque fodit vitalia mammæ.

Hic fuit extremus cædum labor: addere bello

Haud ultra licuit dextram, nec tanta relictum est

Uti, Roma, tibi posthac ad prælia Paulo.

235

Saxum ingens, vasto libratum pondere, cæca

Venit in ora manu, et, perfractæ cassidis æra

Ossibus infodiens, complevit sanguine vultus.

Inde pedem referens, labentia membra propinquo

Inposuit scopulo, atque, undanti vulnere anhelans,

240

Sedit terribilis clipeum super ore cruento:

Inmanis ceu, depulsis levioribus hastis,

Adcepit leo quum tandem per pectora ferrum,

Stat teli patiens media tremebundus arena,

Ac, manante jubis rictuque et naribus unda

245

Sanguinis, interdum languentia murmura torquens,

610

Effundit patulo spumantem ex ore cruorem.

Tum vero incumbunt Libyes super: ipse citato

Ductor equo, qua flatus agit, qua pervius ensis,

Qua sonipes, qua belligero fera bellua dente.

250

Obrutus hic telis ferri per corpora Piso

Rectorem ut vidit Libyæ, connisus in hastam

Ilia cornipedis subrecta cuspide transit,

Conlapsoque super nequidquam incumbere cœptat:

Quum Pœnus, propere conlecto corpore, quamquam

255

Cernuus inflexo sonipes effuderat armo;

«Umbræne Ausoniæ rediviva in bella retractant

Post obitum dextras? nec in ipsa morte quiescunt?»

Sic ait, atque ægrum cœptanti adtollere corpus

Arduus insurgens totum permiscuit ensem.

260

Ecce, Cydonea violatus arundine plantam,

Lentulus effusis campum linquebat habenis;

Quum videt in scopulo rorantem saxa cruore,

611

Torvoque obtutu labentem in Tartara Paulum.

Mens abiit; puduitque fugæ: tum visa cremari

265

Roma viro, tunc ad portas jam stare cruentus

Hannibal, et totum tunc primum ante ora fuere

Sorbentes Latium campi: «Quid deinde relictum,

Crastina cur Tyrios lux non deducat ad Urbem,

Deseris in tantis puppim si, Paule, procellis?

270

Testor Cælicolas, inquit, ni damna gubernas

Crudelis belli, vivisque in turbine tanto

Invitus; plus, Paule, (dolor verba aspera dictat)

Plus Varrone noces: cape, quæso, hunc, unice rerum

Fessarum, cape cornipedem: languentia membra

612 275

Ipse levabo humeris, et dorso tuta locabo.»

Hæc inter, lacero manantem ex ore cruorem

Ejectans, consul, «Macte o virtute paterna!

Nec vero spes angustæ, quum talia restent

Pectora Romuleo regno: calcaribus aufer,

280

Qua vulnus permittit, equum; atque hinc ocius Urbis

Claudantur portæ: ruet hæc ad mœnia pestis.

Dic, oro, rerum Fabio tradantur habenæ.

Nostris pugnavit monitis furor: amplius acta

Quid superest vita, nisi cæcæ ostendere plebi

285

Paulum scire mori? feror an consumtus in Urbem

Vulneribus? quantine emtum velit Hannibal, ut nos

Vertentes terga adspiciat? nec talia Paulo

Pectora, nec manes tam parva intramus imago.

Ille ego... Sed vano quid enim te demoror æger,

290

Lentule, conquestu? perge, atque hinc cuspide fessum

613

Eripe quadrupedem propere.» Tum Lentulus Urbem,

Magna ferens mandata, petit; nec Paulus inultum,

Quod superest de luce, sinit: ceu vulnere tigris

Letifero cedens tandem, projectaque corpus

295

Luctatur morti, et languentem pandit hiatum

In vanos morsus, nec subficientibus iræ

Ictibus, extrema lambit venabula lingua.

Jamque coruscanti telum, propiusque ferenti

Gressum exsultantem, et securo cædis Iertæ

300

Non exspectatum surgens defixerat ensem,

Sidoniumque ducem circumspectabat, in illa

Exoptans animam certantem ponere dextra.

Sed vicere virum coeuntibus undique telis

Et Nomas, et Garamas, et Celtæ, et Maurus, et Astur.

305

Hic finis Paulo: jacet altum pectus, et ingens

614

Dextera, quem, soli si bella agitanda darentur,

Æquares forsan Fabio: mors additur Urbi

Pulchra decus, misitque viri inter sidera nomen.

Postquam spes Italum mentesque in consule lapsæ,

310

Ceu truncus capitis, sævis exercitus armis

Sternitur, et victrix toto fremit Africa campo.

Hic Picentum acies, hic Umber martius, illic

Sicana procumbit pubes, hic Hernica turma.

Passim signa jacent, quæ Samnis belliger, et quæ

315

Sarrastes populi, Marsæque tulere cohortes;

Transfixi clipei, galeæque, et inutile ferrum,

Fractaque conflictu parmarum tegmina, et ore

Cornipedum derepta fero spumantia frena.

Sanguineus tumidas in campos Aufidus undas

320

Ejectat, redditque furens sua corpora ripis.

Sic Lagea ratis, vasto velut insula ponto

Conspecta, inlisit scopulis ubi nubifer Eurus,

Naufragium spargens operit freta; jamque per undas

Et transtra, et mali, laceroque aplustria velo,

615 325

Ac miseri fluitant revomentes æquora nautæ.

At Pœnus, per longa diem certamina sævis

Cædibus emensus, postquam eripuere furori

Insignem tenebræ lucem, tum denique Martem

Dimisit, tandemque suis in cæde pepercit.

330

Sed mens invigilat curis, noctisque quietem

Ferre nequit: stimulat dona inter tanta Deorum,

Corque acuit nondum portas intrasse Quirini.

Proxima lux placet. Hinc strictos ferre ocius enses,

616

Dum fervet cruor, et perfusæ cæde cohortes,

335

Destinat, ac jam claustra manu, jam mœnia flamma

Occupat, et jungit Tarpeia incendia Cannis.

Quo turbata viri conjux Saturnia cæpto,

Irarumque Jovis Latiique haud inscia fati,

Incautum ardorem atque avidas ad futile votum

340

Spes juvenis frenare parat: ciet inde quietis

Regnantem tenebris Somnum; quo sæpe ministro

Edomita inviti componit lumina fratris.

Atque huic adridens, «Non te majoribus, inquit,

Ausis, Dive, voco; nec posco ut mollibus alis

345

Des victum mihi, Somne, Jovem: non mille premendi

Sunt oculi tibi, nec spernens tua numina custos

Inachiæ multa superandus nocte juvencæ.

Ductori precor inmittas nova somnia Pœno,

617

Ne Romam et vetitos cupiat nunc visere muros,

350

Quos intrare dabit nunquam regnator Olympi.»

Imperium celer exsequitur, curvoque volucris

Per tenebras portat medicata papavera cornu.

Ast ubi, per tacitum adlapsus, tentoria prima

Barcæi petiit juvenis, quatit inde soporas

355

Devexo capiti pennas, oculisque quietem

Inrorat, tangens Lethæa tempora virga.

618

Exercent rabidam truculenta insomnia mentem:

Jamque videbatur multo sibi milite Thybrim

Cingere, et insultans adstare ad mœnia Romæ.

360

Ipse refulgebat Tarpeiæ culmine rupis,

Elata torquens flagrantia fulmina dextra,

Jupiter; et lati fumabant sulfure campi,

Ac gelidis Anio trepidabat cærulus undis;

Et densi ante oculos iterumque iterumque tremendum

365

Vibrabant ignes: tunc vox effusa per auras:

«Sat magna, o juvenis, prensa est tibi gloria Cannis;

Siste gradum; neque enim sacris inrumpere muris,

Pœne, magis dabitur, nostrum quam scindere cælum.»

Adtonitum visis, majoraque bella paventem

370

Post confecta Sopor Junonia jussa relinquit;

Nec lux terribili purgavit imagine mentem.

Quos inter motus somni vanosque tumultus,

619

Dedita per noctem reliquo cum milite castra

Nuntiat, et prædam pleno trahit agmine Mago.

375

Huic ductor lætas Tarpeio vertice mensas

Spondenti, quum quinta diem nox orbe tulisset,

Celatis Superum monitis clausoque pavore,

Vulnera et exhaustas sævo certamine vires,

Ac nimium lætis excusat fidere rebus.

380

Tum spe dejectus juvenis, ceu vertere ab ipsis

Terga juberetur muris, ac signa referre,

«Tanta mole, inquit, non Roma, ut credidit ipsa,

Sed Varro est victus: quonam tam prospera Martis

Munera destituis fato, patriamque moraris?

620 385

Mecum exsultet eques: juro hoc caput, adcipe muros

Iliacos, portasque tibi sine Marte patentes.»

Dumque ea Mago fremit cauto non credita fratri,

Jam Latius sese Canusina in mœnia miles

Conligere, et profugos vicino cingere vallo,

390

Cœperat: heu rebus facies inhonora sinistris!

Non aquilæ, non signa viris, non consulis altum

Imperium, non subnixæ lictore secures.

Trunca atque ægra metu, ceu magna elisa ruina,

Corpora debilibus nituntur sistere membris.

395

Clamor sæpe repens, et sæpe silentia fixis

In tellurem oculis, nudæ plerisque sinistræ

Detrito clipeo: desunt pugnacibus enses:

Saucius omnis eques: galeis carpsere superbum

Cristarum decus, et damnarunt Martis honores.

400

At multa thorax perfossus cuspide; et hærens

Loricæ interdum Maurusia pendet arundo.

Interdum mæsto socios clamore requirunt.

Hic Galba, hic Piso, et, leto non dignus inerti,

621

Curio deflentur; gravis illic Scævola bello.

405

Hos passim; at Pauli pariter, ceu dira parentis

Fata gemunt: ut vera mali præsentia nunquam

Cessarit canere, et Varronis sistere mentem.

Utque diem hunc toties nequidquam averterit Urbi;

Atque idem quantus dextra: sed cura futuri

410

Quos premit, aut fossas instant præducere muris,

Aut portarum aditus (ut rerum est copia) firmant;

Quaque patet campus planis ingressibus hosti,

Cervorum ambustis imitantur cornua ramis,

Et stilus occulitur, cæcum in vestigia telum.

622 415

Ecce, super clades et non medicabile vulnus,

Relliquias belli atque inperdita corpora Pœnis

Inpia formido ac major jactabat Erinnys.

Trans æquor Tyrios enses atque arma parabant

Punica et Hannibalem mutato evadere cælo.

420

Dux erat exsilio conlectis Marte Metellus,

Sed stirpe haud parvi cognominis: is mala bello

Pectora degeneremque manum ad deformia agebat

Consulta; atque alio positas spectabat in orbe,

Quîs sese occulerent, terras, quo nomina nulla

425

Pœnorum, aut patriæ penetraret fama relictæ.

Quæ postquam adcepit flammata Scipio mente,

Quantus Sidonium contra, fera prælia miscens,

623

Ductorem stetit in campis, rapit ocius ensem,

Atque, ubi turpe malum Latioque extrema coquebant

430

Cœpta viri, ruptis foribus sese arduus infert.

Tum, quatiens strictum cum voce ante ora paventum

Mucronem, «Tarpeia, pater, qui templa, secundam

Incolis a cælo sedem, et Saturnia nondum

Iliacis mutata malis, tuque aspera pectus

435

Ægide Gorgoneos virgo subcincta furores,

Indigetesque Dei, sponte inter numina nostra,

Perque caput, nullo levius mihi numine, patris

Magnanimi juro, nunquam Lavinia regna

Linquam, nec linqui patiar, dum vita manebit.

440

Ocius, en, testare Deos, si mœnia tædis

624

Flagrabunt Libycis, nullas te ferre, Metelle,

Ausurum in terras gressus: ni talia sancis,

Quem tremis, et cujus somnos formidine rumpis,

Hannibal hic armatus adest: moriere, nec ullo

445

Pœnorum melior parietur gloria cæso.»

His excussa incepta minis: jamque ordine jusso

Obstringunt animas patriæ, dictataque jurant

Sacramenta Deis, et purgant pectora culpa.

Atque ea dum Rutulis turbata mente geruntur,

450

Lustrabat campos, et sævæ tristia dextræ

Facta recensebat, pertractans vulnera visu,

Hannibal, et, magna circumstipante caterva,

Dulcia præbebat trucibus spectacula Pœnis.

Quas strages inter, confossus pectora telis,

455

Seminecem extremo vitam exhalabat in auras

625

Murmure deficiens jam Clœlius, oraque nisu

Languida vix ægro et dubia cervice levabat.

Adnovit sonipes, adrectisque auribus acrem

Hinnitum effundens, sternit tellure Bagesum,

460

Quem tunc captivo portabat in agmina dorso.

Hinc, rapidum glomerans cursum, per lubrica pingui

Stante cruore soli et mulctata cadavera cædi

Evolat, ac domini consistit in ora jacentis.

Inde, inclinatus colla, et submissus in armos,

465

De more inflexis præbebat scandere terga

Cruribus, ac proprio quodam trepidabat amore.

Milite non illo quisquam felicius acri

626

Insultarat equo, vel si resupina citato

Projectus dorso ferretur membra, vel idem

470

Si nudo staret tergo, dum rapta volucris

Transigeret cursu sonipes certamina campi.

At Libys, humanos æquantem pectore sensus

Haud parce miratus equum, quinam ille sinistræ

Depugnet morti juvenis, nomenque, decusque

475

Erogitat, letique simul compendia donat.

Hic Cinna (ad Tyrios namque is sua verterat arma,

Credulus adversis, et tum comes ibat ovanti)

«Auribus huic, inquit, ductor fortissime, origo est

Non indigna tuis: quondam sub regibus illa,

480

Quæ Libycos renuit frenos, sub regibus olim

627

Roma fuit. Sed enim, solium indignata Superbi,

Ut sceptra exegit, confestim ingentia bella

Clusina venere domo: si Porsena fando

Auditus tibi, si Cocles, si Lydia castra.

485

«Ille, ope Mæonia et populo subcinctus Etrusco,

Certabat pulsos per bella reponere reges.

Multa adeo nequidquam ausi; pressitque tyrannus

Janiculum incumbens: ubi mox, jam pace probata,

Compressere odia, et positum cum fœdere bellum,

490

Obsidibusque obstricta fides, mansuescere corda

Nescia, pro Superi! et nil non inmite parata

Gens Italum pro laude pati! Bis Clœlia senos

Nondum complerat primævi corporis annos,

Una puellarum Laurentum, et pignora pacis

495

Inter virgineas regi transmissa catervas

(Facta virum sileo): rege hæc, et fœdere, et annis,

Et fluvio spretis, mirantem interrita Thybrim

Tranavit, frangens undam puerilibus ulnis:

628

Cui si mutasset sexum natura, reverti

500

Forsan Tyrrhenas tibi non licuisset in oras,

Porsena! sed juveni (ne sim tibi longior) hinc est

Et genus et clara memorandum virgine nomen.»

Talia dum pandit, vicinus parte sinistra

Per subitum erumpit clamor: permixta ruina

505

Inter et arma virum et lacerata cadavera, Pauli

Eruerant corpus media de strage jacentum.

Heu quis erat! quam non similis modo Punica telis

Agmina turbanti! vel quum Taulantia regna

Vertit, et Illyrico sunt addita vincla tyranno!

510

Pulvere canities atro, arentique cruore

Squalebat barba, et perfracti turbine dentes

Muralis saxi; tum toto corpore vulnus.

Quæ postquam adspexit geminatus gaudia ductor

Sidonius: «Fuge, Varro, inquit, fuge, Varro, superstes,

629 515

Dum jaceat Paulus: Patribus, Fabioque sedenti,

Et populo consul totas edissere Cannas.

Concedam hanc iterum, si lucis tanta cupido est,

Concedam tibi, Varro, fugam: at, cui fortia et hoste

Me digna haud parvo caluerunt corda vigore,

520

Funere supremo et tumuli decoretur honore.

Quantus, Paule, jaces! qui tot mihi millibus unus

Major lætitiæ caussa es: quum fata vocabunt,

Tale precor nobis, salva Carthagine, letum.»

Hæc ait, et socium mandari corpora terræ,

525

Postera quum thalamis Aurora rubebit apertis,

Imperat; armorumque jubet consurgere acervos,

Arsuros, Gradive, tibi. Tum munera jussa,

Defessi quamquam, adcelerant, sparsoque propinquos

Agmine prosternunt lucos: sonat acta bipenni

530

Frondosis silva alta jugis. Hinc ornus et albæ

Populus alma comæ, validis adcisa lacertis,

Scinditur, hinc ilex proavorum condita seclo.

630

Devolvunt quercus, et amantem litora pinum,

Ac, ferale decus, mæstas ad busta cupressos.

535

Funereas tum deinde pyras certamine texunt

Officium infelix et munus inane peremtis;

Donec anhelantes stagna in Tartessia Phœbus

Mersit equos, fugiensque polo Titania cæcam

Orbita nigranti traxit caligine noctem.

540

Post, ubi fulserunt primis Phaethontia frena

Ignibus, atque sui terris rediere colores,

Subponunt flammam, et manantia corpora tabo

Hostili tellure cremant. Subit horrida mentem

Formido incerti casus, tacitusque pererrat

631 545

Intima corda pavor, si fors ita Martis iniqui

Mox ferat, ac ipsis inimica sede jacendum.

At tibi, Bellipotens, sacrum, constructus acervo

Ingenti mons armorum surgebat ad astra.

Ipse, manu celsam pinum flammaque comantem

550

Adtollens, ductor Gradivum in vota ciebat:

Primitias pugnæ et læti libamina belli

Hannibal Ausonio cremat hæc de nomine victor,

«Et tibi, Mars genitor, votorum haud surde meorum,

Arma electa dicat spirantum turba virorum.»

555

Tum, face conjecta, populatur fervidus ignis

Flagrantem molem, et, rupta caligine, in auras

Actus apex claro perfundit lumine campos.

Hinc citus ad tumulum donataque funera Paulo

Ibat, et hostilis leti jactabat honorem.

632 560

Sublimem eduxere pyram, mollesque virenti

Stramine composuere toros: superaddita dona,

Funereum decus; expertis invisus et ensis,

Et clipeus; terrorque modo atque insigne superbum,

Tum laceri fasces, captæque in Marte secures.

565

Non conjux native aderant, non juncta propinquo

Sanguine turba virum, aut celsis de more feretris

Præcedens prisca exsequias decorabat imago.

Omnibus exuviis nudo jamque Hannibal unus

Sat decoris laudator erat; fulgentia pingui

633 570

Murice suspirans inicit velamina, et auro

Intextam chlamydem, ac supremo adfatur honore:

«I, decus Ausoniæ, quo fas est ire superbas

Virtute et factis animas: tibi gloria leto

Jam parta insigni: nostros Fortuna labores

575

Versat adhuc, casusque jubet nescire futuros.»

Hæc Libys; atque repens crepitantibus undique flammis

Æthereas anima exsultans evasit in auras.

Fama dehinc gliscente sono jam sidera adibat;

Jam maria, ac terras, primamque intraverat urbem.

580

Diffidunt muris: solam pavitantibus arcem

Speravisse sat est: nec enim superesse juventam,

Ac stare Ausoniæ vacuum sine corpore nomen.

634

Quodque adeo nondum portis inruperit hostis,

Contemtu cessare putant. Jam tecta cremari,

585

Ac delubra rapi, cædesque ante ora nefandæ

Natorum, septemque arces fumare videntur.

Lux una eversas bis centum in strage curules,

Ac juvenum bis tricenis orbata gemebat

Millibus exhaustæ nutantia mœnia Romæ;

590

Atque ea post Trebiam, post Tusci stagna profundi,

Nec socium numero pariter leviore peremto.

Sed vero sed enim reliqui pia turba Senatus

Munera sortito invadunt: celer omnia lustrans

Clamitat adtonitis Fabius: «Non ulla relicta est

595

(Credite) cunctandi ratio: adproperemus, ut hostis

Nequidquam armatos ausit subcedere muros.

Dura inter pavidos alitur fortuna sedendo,

635

Et gliscunt adversa metu: ite, ite ocius, arma

Deripite, o pubes, templis: vos atria raptim

600

Nudate, et clipeos in bella refigite captos.

Sat patriæ sumus, e numero si ad prælia noster

Nil minuit pavor: in patulis illa horrida campis

Sit metuenda lues: muros haud fregerit unquam,

Exsultare levis nudato corpore, Maurus.»

605

Dum Fabius lapsas acuit formidine mentes,

Varronem adventare vagus per mœnia rumor

Spargit, et occulto perfundit pectora motu:

Haud secus, ac fractæ rector si forte carinæ

636

Litoribus solus vacuis ex æquore sospes

610

Adnatet, incerti trepidant, tendantve, negentve

Jactato dextras, ipsamque odere salutem

Unius amissa superantis puppe magistri.

Quam restare viro labem, qui adcedere portis

Audeat, ac dirum veniat pavitantibus omen!

615

Hos mulcens questus Fabius deforme docebat

Cladibus irasci, vulgumque arcebat ab ira.

Adversis etenim ferri non esse virorum,

Qui Martem inscribant genti, non posse dolores

Condere, et ex pœna solatia poscere luctus.

620

Si vero exprobrare sinant, sibi tristius illum

Inluxisse diem, quo castris viderit ire

637

Varronem, quam quo videat remeare sine armis.

His dictis sedere minæ, et conversa repente

Pectora: nunc fati miseret, nunc gaudia Pœno

625

Consulibus reputant cæsis erepta duobus.

Ergo omne effundit longo jam se agmine vulgus

Gratantum, magnaque actum se credere mente

Testantur, quod, fisus avis, sceptrisque superbis,

Laomedontiadum non desperaverit urbi.

630

Nec minus infelix culpæ, grandique pudore

Turbatus, consul titubantem ad mœnia gressum

Portabat lacrimans: dejectum adtollere vultum,

Ac patriam adspicere, et luctus renovare pigebat.

Quod vero reduci tum se populusque Patresque

635

Obferrent, non gratari; sed poscere natos

Quisque suos, fratresque simul, miseræque parentes

Ire videbantur laceranda ad consulis ora.

Sic igitur muto lictore invectus in urbem,

Damnatum Superis adspernabatur honorem.

640

At Patres Fabiusque, procul mærore remoto,

Præcipitant curas: raptim delecta juventa

638

Servitia armantur; nec claudit castra saluti

Postpositus pudor: infixum est Æneia regna

Parcarum in leges quacumque reducere dextra,

645

Proque arce, et sceptris, et libertatis honore

Vel famulas armare manus. Primæva suorum

Corpora prætexto spoliant velamine, et armis

Insolitis cingunt: puerilis casside vultus

Clauditur, atque hostis pubescere cæde jubetur.

650

Idem obsecrantes, captivum vulgus ut auro

Pensarent parvo (nec pauca fuere precantum

Millia), miranti durarunt prodere Pœno.

639

Cuncta adeo scelera, et nosam superaverat omnem,

Armatum potuisse capi: tunc terga dedisse

655

Damnatis Siculas longe meritare per oras

Inpositum, donec Latio decederet hostis.

Hæc tum Roma fuit; post te cui vertere mores

Si stabat fatis, potius, Carthago, maneres.


640

LIBER UNDECIMUS.


ARGUMENTUM.

Post Cannensem pugnam a Romanis ad Pœnos deficiunt Samnites, Bruttii, Apuli, Hirpini, Atellani, Calatini, et Græcorum omnis fere ora, Tarentini, Crotonienses, Locrique, et Cisalpini omnes Galli; 1-27.

Horum exemplum sequitur etiam Capua, etsi urbs ista a Trojanis, ut Roma, originem habuit; 28-32.

Nam divitiæ, quibus adfluebat, jam dudum desidiam, luxum, libidinem, peccandi licentiam, perditosque mores invexerant, et præterea plebs a Patribus dissentiebat; 33-54.

Ægram hanc civitatem ad Pœnos trahit Pacuvius, homo popularis, et malis artibus opes nactus, qui nunc, adflictis Romanorum rebus, legatos Romam mittendos censet, qui postulent, ut alter consul e Campanis creetur; non dubitans, quin repulsam laturi sint, et ita animi civium suorum, ira exacerbati, ad defectionem spectaturi; 55-63.

Hæc suadenti adsentiuntur omnes, et legati Romam proficiscuntur, ubi Virrius, princeps eorum, mandata in frequenti senatu exponit, sed ingenti clamore, a cunctis Patribus sublato, interpellatur; 64-72.

Torquatus adeo non tenet iram, ut se exemplo T. Manlii, proavi sui, qui Annium, prætorem Latinorum, eadem olim poscentem, e curia exturbarit, legatis vim manusque inlaturum esse minetur; 73-87.

Ejus furorem reprimit Fabius, sed stolida simul Virrii postulata acerbioribus verbis perstringit; 88-97.

Hujus oratio interrumpitur a Marcello, quippe qui acrius invehitur in Varronem consulem, quod insaniam effeminatorum hominum patienter ferat; 97-108.

Tum patres consurgunt, clamorque eorum circumsonat legatos, qui citato gradu ex templo se proripiunt, et ira commoti 641 se fœdus cum Hannibale facturos esse edicunt; 109-113.

Abeuntes Fulvius, gloriam expugnatæ Capuæ jam mente præsagiens, conviciis consectatur; nescius, superbos aliquando Campanos, etsi serius Pœnis, jus Latii consequuturos, et ita sibi aditum ad summos Romanorum honores ipsumque consulatum comparaturos esse; 114-129.

Legatione renunciata, confestim omnes defectionis consilium capiunt, resque ab Hannibale gestas summis ad cælum efferunt laudibus; 130-154.

Decius solus, ne legati ad Pœnum mittantur, summa ope resistit gravique oratione docet, magni animi esse, fidem, rem sanctam, non in prosperis, sed in adversis amicorum rebus servare, insipientis vero et ingrati, a vetustissimis sociis, iisdemque bene de Campania meritis et consanguineis, desciscere ad Hannibalem, fœderum ruptorem ferorumque populorum ducem, qui jus ac fas omne deleat; 155-188.

Nihilo secius fœdus cum Hannibale jungitur, et ab eo Capuam mittitur præsidium, quod ipse mox sequitur: quo audito Decius primo, ne recipiantur barbari, palam vociferatur; deinde, ut vel recepti ejiciantur, vel, si malum facinus, quod a sociis suis defecerint, forti ac memorabili facinore purgare velint, interfectis Pœnis, restituant se Romanis; 189-200.

Hæc quum relata Hannibali essent, mittit, qui vocent Decium ad sese in castra; isque quum ferociter negasset se iturum, concitatus ira Pœnus cum modico præsidio Capuam contendit; urbemque ingreditur comitante senatu ac plebe cum conjugibus ac liberis, qui, studio visendi tot jam victoriis clarum imperatorem, obviam ipsi iverant; 201-224.

Tum Decius, qui neque fugit, neque privatim se tenet, sed in foro otiose inambulat, comprehensus ante pedes destituitur Hannibalis, qui stolidam inbellis viri temeritatem acerbe increpat, eique catenas injici jubet; 225-241.

Is, manente ferocia animi, dum vinculis constringitur, inmanem Hannibalis crudelitatem graviter objurgat, et obvoluto capite ocius extra portam in castra Pœnorum rapitur; 242-258.

Reliquam diei partem victor visenda urbe consumit, et vesperascente cælo excipitur convivio, omnibus voluptatium incelebris instructo, cujus splendidum adparatum Pœni adtoniti mirantur, sed dux eorum tacite damnat, donec ipsius quoque animus larga meri potione relaxatur; 259-287.

Teuthras, Cumanus, ad lyram canit de gente Capyis, conditoris Capuæ, in cujus honorem convivæ vinum libant; 288-302.

Interea Pacuvii filius, qui solus vino non incaluerat, clam insidias Hannibali molitur; 303-311.

Patrem, 642 ex convivio egressum, sequutus, ubi in secretum (hortus erat posticis ædium partibus) perveniunt, toga rejecta ab humero, latus subcinctum gladio nudat, et consilium expromit; 312-328.

Quæ ut videt auditque senex, tremebundus pedibusque filii advolutus, eum per jura parentis suamque salutem obtestatur, ut incepto absistat, neque vel sanguine polluat hospitia, vel temere se in extremum certumque capitis discrimen inferat, quum solus ne Hannibali quidem, tanto viro cujus vultum vel armati exercitus sustinere nequeant, nedum tot convivis, par sit; 329-350.

Qua periculi commemoratione ferocem gloriæque cupidissimum juvenem magis incensum, quam deterritum cernens, se corpus suum dicit obpositurum pro corpore Hannibalis, adeoque per paternum pectus petendum illum ferro transfigendumque esse; 351-360.

Quo audito filius lacrimabundus fidem dat, se nihil facturum tale, et cum patre, quo minus res suspecta sit, se ipse convivio reddit; 361-368.

Postero die ubi primum inluxit, Mago nuncius victoriæ Carthaginem proficiscitur, et annulos aureos aliaque spolia secum avehit; 369-376.

Eodem mittitur Decius: at tempestas navem defert Cyrenas, ubi vinculis liberatur jussu Ptolemæi regis, in cujus regno non ita multo post moritur; 377-384.

Venus interea optatam sibi ad animos corporaque Pœnorum luxurie enervanda oblatam occasionem amplectitur, et cum Cupidinibus agit, ut telis suis clam Pœnis inexplebilem libidinum deliciarumque cupiditatem inmittant, et ita, quos nec arma, nec ignes, nec mala vicerint, nimia bona ac voluptates inmodicæ perdant, duxque eorum severam vivendi rationem cum effeminata mollitie commutet; 385-409.

Cupidines imperata faciunt, et repente Pœni a temperantia et virtute bellica degenerant, neque vino, epulis, cantu, scenisque convivalibus exsatiari possunt, 410-430.

Hannibal maxime oblectatur arte Teuthrantis citharœdi, qui mirifica facinora, ab Amphione, Arione, Chirone et Orpheo vi lyræ edita, canit; 431-482.

Dum Pœni ita Capuæ luxuria diffluunt et perduntur, Mago Carthaginem venit, ubi magno plebis gaudio plausuque excipitur; 483-499.

Tum, senatu ipsi dato, insignem exponit victoriam, a fratre ad Cannas et Aufidum de duobus Romanorum consulibus partam, quorum alter, toto exercitu amisso, vix cum paucis effugerit, alter, summus hostium imperator, fortissime pugnans occiderit; 500-531.

Ad fidem deinde tam lætarum rerum, effundi in vestibulo curiæ jubet acervum annulorum aureorum, equitibus Romanis detractorum; 643 utque Roma, hac clade adflicta, funditus evertatur, Hannibalem subplemento, pecunia, elephantis et frumento juvandum censet; 532-541.

Simul, lætis omnibus, locum Hannonis increpandi esse ratus, per ludibrium ab eo quærit, utrum etiam nunc pœniteat belli Romanis inlati, et dedi Hannibalem jubeat? 542-553.

Is contra, tum invidia tum ira percitus, respondet, se nihil ex pristina voluntate mutasse, et nunc potissimum sibi pacem expetendam videri; non plura etiam posse a victis ducibus rogari, quam nunc victores poscant; hostes præterea, dolore atque ira incensos, fortuna aliquid variante, atrociores post hanc cladem fore, et forsan ne daturos quidem, nedum petituros esse pacem, quippe quæ facilius a victoribus, quam a victis Romanis inpetrari possit; si autem vera sint, quæ modo Mago jactaverit, ad internecionem Romani imperii pugnatum ad Cannas esse, se non satis mirari posse, quid causæ sit, quod invictus ille imperator, qui Marti similis et cui nemo par putetur, non ex Cannensi acie protinus exercitum ad urbem Romanam duxerit; denique Hannibalis consilia non nisi ad tyrannidem et dominatum spectare; proinde, si a pace abhorreant cives sui, quæ tamen optima rerum humanarum innumerisque triumphis potior sit, furorem certe superbi hominis nulla re alendum esse; 554-600.

Sed oratio Hannonis, quem simultas cum familia Barcina leviorem auctorem faciebat, interpellatur clamore contradicentium, ingentique consensu fit senatusconsultum, ut Hannibalis exercitus militibus, in Africa et Hispania conductis, subpleantur; 601-611.


Nunc, age, quos clades insignis Iapyge campo

Verterit ad Libyam populos Sarranaque castra,

Expediam. Stat nulla diu mortalibus usquam,

Fortuna titubante, fides: adjungere dextras

5

Certavere palam rumpenti fœdera Pœno,

644

Heu! nimium faciles læsis diffidere rebus:

Sævior ante alios iras servasse repostas,

Atque odium renovare ferox in tempore Samnis.

Mox levis et sero pressurus fata pudore

10

Bruttius; ambiguis fallax mox Appulus armis.

Tum gens Hirpini vana indocilisque quieti,

Et rupisse indigna fidem: ceu dira per omnes

Manarent populos fœdi contagia morbi.

Jamque Atella suas, jamque et Calatia adegit,

15

Fas superante metu, Pœnorum in castra cohortes.

Inde Phalanteo levitas animosa Tarento,

645

Ausonium laxare jugum: patefecit amicas

Alta Croton portas, Afrisque ad barbara jussa

Thespiadum docuit submittere colla nepotes.

20

Idem etiam Locros habuit furor: ora vadosi

Litoris, Argivos major qua Græcia muros

Servat, et Ionio luitur curvata profundo,

Lætas res Libyæ et fortunam e more sequuta,

Juravit pavitans Tyrio sua prælia Marti.

25

Jam vero, Eridani tumidissimus adcola, Celtæ

Incubuere malis Italum, veteresque doloris

Tota se socios properarunt jungere mole.

Sed fas id Celtis, fas inpia bella referre

646

Boiorum fuerit populis. Capuæne furorem,

30

Quem Senonum genti, placuisse? et Dardana ab ortu

Mœnia barbarico Nomadum sociata tyranno

Quisnam, mutato tantum nunc tempore, credat?

Luxus, et insanis nutrita ignavia lustris,

Consumtusque pudor peccando, unisque relictus

647 35

Divitiis probrosus honor, lacerabat hiantem

Desidia populum, ac resolutam legibus urbem.

Insuper exitio truculenta superbia agebat.

Nec vitiis deerant vires: non largior ulli

Ausoniæ populo (sic tum Fortuna fovebat)

40

Aurique argentique modus: madefacta veneno

Assyrio manibus vestis, medioque dierum

Regales epulæ, atque ortu convivia solis

Deprensa, et nulla macula non inlita vita.

Tum populo sævi Patres, plebesque Senatus

648 45

Invidia læta, et conlidens dissona corda

Seditio. Sed enim interea temeraria pubis

Delicta augebat, pollutior ipsa, senectus.

Nec, quos vile genus despectaque lucis origo

Fœdabat, sperare sibi et deposcere primi

50

Deerant imperia ac patriæ pereuntis habenas.

Quin etiam exhilarare viris convivia cæde

Mos olim, et miscere epulis spectacula dira

Certantum ferro; sæpe et super ipsa cadentum

Pocula, respersis non parco sanguine mensis.

55

Has, astu adgressus, quo verteret acrius ægras

649

Ad Tyrios mentes, quia nulla sorte daturam

Certus erat Romam, neque enim impetrata volebat,

(Pacuvio fuit haud obscurum crimine nomen)

Hortatur summi partem deposcere juris,

60

Atque alternatos sociato consule fasces:

Et, si partita renuant sedisse curuli,

Æquatumque decus geminasque videre secures,

Ultorem ante oculos atque ora adstare repulsæ.

Ergo electa manus gressu fert dicta citato.

65

Antistat cunctis præcellens Virrius ore;

Sed genus obscurum, nullique furore secundus.

Qui postquam cœtu Patrum ingentique Senatu

Inpia dementis vulgi, ac vix tota, profudit

Consulta, et tumidis incendit vocibus aures;

650 70

Concordi fremitu renuentum effunditur asper

Toto e concilio clamor. Tum quisque fatigat

Increpitans, vocumque tremit certamine templum.

Hic Torquatus, avum fronte æquavisse severa

Nobilis, «Heu Capua portantes talia dicta

75

Romuleis durastis, ait, subcedere muris?

Ad quos non ausi Carthago atque Hannibal arma

Post Cannas adferre suas? nunquamne per aures

It vestras, in Tarpeia quum sede Latini

Orarent paria, haud verbis, haud voce, sed acri

80

Propulsum dextra, qui tum mandata superbo

Ore adportabat, tanto per limina templi

Turbine præcipitem revoluti corporis actum,

Ut, sævo adflictus saxo, spectante piaret

Tristia dicta Jove, et lueret verba inpia leto?

85

En ego progenies ejus, qui sede Tonantis

651

Expulit orantem, et nuda Capitolia consul

Defendit dextra.» Rabidum hinc, palmasque virorum

Intentantem oculis, proavitaque facta parantem

Ut vidit majore adeo crudescere motu,

90

Excipit his frendens Fabius; «Pro cuncta pudendi!

Sedes, ecce, vacat, belli viduata procella:

Quem, quæso, e vobis huic inposuisse paratis?

Inque locum Pauli quemnam datis? an tua, Virri,

Prima atque ante alios sors, concedente Senatu,

95

Te citat, ac nostris æquat jam purpura Brutis?

I, demens, i, quo tendis: tibi perfida fasces

Det Carthago suos.» Medio fervore loquentis,

Inpatiens ultra gemitu cohibere furorem,

Fulminea torvum exclamat Marcellus ab ira:

100

«Quæ tandem, et quam lenta tenet patientia mentem,

O confuse nimis Gradivi turbine Varro,

652

Ut perferre queas furibunda insomnia consul?

Nonne exturbatos jam dudum limine templi

Præcipites agis ad portas? et discere cogis

105

Semiviros, quod sit nostro de more creati

Consulis imperium? non unquam sobria pubes

Et peritura brevi, moneo, ocius Urbe facesse.

Muros ante tuos (ut par est) debita ductor

Armatus responsa dabit.» Consurgere cuncti

110

Hinc pariter, magnoque viros clamore premebant.

Nec non et foribus propere Campana juventus

Extulit ipsa gradum, tantæque dolore repulsæ

Concitus Hannibalem volvebat Virrius ore.

Fulvius, (huic nam spondebant præsagia mentis

115

Venturum decus, et Capuæ pereuntis imago

Jam tum erat ante oculos) «Non si Carthaginis, inquit,

Ductorem vestris devinctum colla catenis

Romam victor agis, posthac intrare Quirini

Sacratas dabitur sedes: tende ocius, oro,

120

Quo mens ægra vocat.» Referunt hæc inde citati

Mixta minis et torva trucis responsa Senatus.

653

Tantane, omnipotens, caligine mersa latere

Fata placet? veniet quondam felicior ætas,

Quum pia Campano gaudebit consule Roma,

125

Et per bella diu fasces perque arma negatos

Ultro ad magnanimos referet secura nepotes.

Pœna superborum tamen hæc durabit avorum,

Quod non ante suos Capua ad suffragia mittet,

Quam Carthago suos. Postquam nunc dicta Senatus,

130

Nunc facta exposuit, tum veris falsa per artem

Virrius admiscens cecinit fatale cruenti

Turbatis signum belli. Furiata juventus

Arma, arma, Hannibalemque volunt: ruit undique vulgus,

Et Pœnos in tecta vocant: ingentia facta

135

Sidonii juvenis celebrant, ut ruperit Alpes

Herculei socius decoris, Divisque propinquas

654

Transierit cursu rupes: ut cæde referta

Clauserit Eridani victor vada: victor ut idem

Lydia Romano turbarit stagna cruore:

140

Ut Trebiæ ripas æterno nomine famæ

Tradiderit, Paulumque idem inter prælia, et idem

Flaminium, proceres rerum, demiserit umbris.

His super excisam primori Marte Saguntum,

Et juga Pyrenes, et Hiberum, et sacra parentis,

145

Juratumque viro bellum puerilibus annis

Adcumulant: unum, ducibus tot cæde peremtis,

Tot fusis acie, stare inter prælia nullis

Adtactum telis. Superum quum munere detur

Huic sociare viro dextras et fœdere jungi;

150

Fastus exsanguis populi vanumque tumorem

Nimirum Capua et dominatum perferat Urbis,

Ceu famulis fasces æquataque jura negantis?

Prorsus enim tanto potiorem nomine habendum

655

Varronem, ut fugiat consul fulgentior ostro.

155

Talia jactantes jam lectam sorte parabant

Mittere, quæ Tyrios adjungat fœdere, pubem.

Sed non invictum ponebat pectore robur

Tum solum Decius Capuæ decus: isque receptus

In medios cœtus, neque enim differre dabatur;

160

«Itis, ait, cives violanda ad jura parentum?

Damnatumque caput temerati fœderis aris

Jungitis hospitio? Quæ tanta oblivio recti,

Sacram atque in magnis positam populisque virisque

656

Adversam ostentare fidem? Nunc tempus inire

165

Prælia pro Rutulis; nunc signa aciemque movere,

Dum trepidæ res, et medicinam vulnera poscunt:

Is locus officio, quum cessant prospera, quumque

Dura ad opem fortuna vocat: nam læta fovere,

Haud quaquam magni est animi decus: huc, age, adeste.

170

Novi Dîs animas similes et pectora magnis

Nunquam angusta malis: capiunt (mihi credite) Cannas,

Et Trasymena vada, et Pauli memorabile letum.

Hi sunt, qui vestris infixum mœnibus hostem

Dejecere manu, et Capuam eripuere superbis

175

Samnitum jussis: hi sunt, qui jura dedere

Terrore expulso, Sidicinaque bella remorunt.

Quos fugitis? socios quosve additis? ille ego sanguis

657

Dardanius, cui sacra pater, cui nomina liquit

Ab Jove ducta Capys, magno cognatus Iulo;

180

Ille ego, semihomines inter Nasamonas, et inter

Sævum atque æquantem ritus Garamanta ferarum,

Marmarico ponam tentoria mixtus alumno?

Ductoremque feram, cui nunc pro fœdere proque

Justitia est ensis, solæque e sanguine laudes?

185

Non ita, non Decio permixtum fasque nefasque

Hæc ut velle queat: nullo nos invida tanto

Armavit Natura bono, quam janua mortis

Quod patet, et vita non æqua exire potestas.»

Hæc vana aversas Decius jactavit ad aures.

190

Ast delecta manus jungebant fœdera Pœno.

Jamque aderant præmissa duci turbante tumultu

Autololes numerosa cohors: ipse agmine magno

Festinata citus per campos signa movebat.

658

Et Decius, «Nunc hora, viri, nunc tempus: adeste,

195

Dum Capua dignum, dum me duce dextera vindex

Molitur facinus; procumbat barbara pubes.

Pro se quisque alacres rapite hoc decus: hostis adire

Si parat, obstructas replete cadavere portas,

Et ferro purgate nefas: hic denique solus

200

Eluerit sanguis maculatas crimine mentes.»

Dumque ea nequidquam non ulli læta profatur,

Audita asperitate viri cœptoque feroci,

Multa feta gerens ira præcordia, Pœnus

Adstabat muris, propereque arcessere lectos

205

Inmitem castris Decium jubet: horrida virtus,

Armatumque fide pectus, rectique cupido,

Et major Capua mens inperterrita mole

Invicta stabat, torvoque minacia vultu

Jussa ducis, verbisque etiam incessebat amaris.

210

Quem Libyæ rector tot signa, tot arma ferentis

Spernentem increpitans magno clamore profatur:

«Post Paulum, post Flaminium componimur, eheu!

659

Vecordi Decio, mecum certasse volenti

In decus et famam leti: rapite, ite citati,

215

Signa, duces: pateatne mihi Campana vetante

Urbs Decio, explorare libet, nova bella moventi

Cui patuere Alpes, saxa inpellentia cælum,

Atque uni calcata Deo.» Subfuderat ora

Sanguis, et a torvo surgebant lumine flammæ.

220

Tum rictus spumans, et anhelis faucibus acta

Versabant penitus dirum suspiria murmur.

Sic urbem invectus, toto comitante Senatu,

Et vulgo ad spectanda ducis simul ora ruente,

Effundit cunctam rabiem irarumque procellas.

225

Nec non et Decio propiora pericula mentem

660

Flammarant, tempusque adeo cernebat adesse,

Quo laudes ducis invicti superaret inermis.

Non illum fuga, non clausi occuluere penates;

Sed liber, veluti nullus penetrasset in urbem

230

Hannibal, intrepido servaverat otia vultu:

Quum juvenem sævis (horrendum) concitus armis

Invadunt globus, et pedibus sublime sedentis

Ductoris sistunt. Tonat inde ferocibus alte

Incessens victor dictis, «Solusne ruentem

235

Fulcire, et revocare paras a funere, Romam?

O demens! en, qui Divum mihi munera tanta

Eripiat. Decio prorsus servabar inerti

Vincendus, Decio inbelli, cui femina nulla,

Orta in Agenoreis nostræ Carthaginis oris,

240

Cesserit: huic agedum, (nam cur indigna feramus?)

Magnanime o miles, meritas innecte catenas.»

Dixerat hæc: necdum finem convicia norant.

661

Inlatus velut armentis super ardua colla

Quum sese inposuit, victorque inmane sub ira

245

Infremuit leo, et inmersis gravis unguibus hæsit,

Mandit anhelantem pendens cervice juvencum.

At Decius, dum vincla ligant, «Necte ocius, inquit,

(Nam sic Hannibalem decet intravisse) catenas,

Fœderis infausti pretium: sic victima prorsus

250

Digna cadat Decius: nec enim te, sanguine lætum

Humano, sit fas cæsis placasse juvencis.

En dextra! en fœdus! nondum tibi Curia, necdum

Templorum intrati postes; jam panditur acri

Imperio carcer: perge, ac primordia tanta

255

Adcumula paribus factis: mihi fama sub umbras

662

Te feret obpressum Capuæ cecidisse ruinis.»

Nec plura effari concessum: obnubitur atra

Veste caput, trahiturque ferox ante ora suorum.

Exin victor ovans sedato pectore tandem

260

Spectandis urbis tectis templisque serenos

Lætus circumfert oculos, et singula discit:

Quis muris sator, et pubes sit quanta sub armis,

Quot bello pateant argenti ærisque talenta:

Nunc qualis frenata acies, nunc deinde pedestris

265

Copia quanta viris. Monstrant Capitolia celsa,

Stellatesque docent campos, Cereremque benignam.

663

Jamque diem ad metas defessis Phœbus Olympo

Inpellebat equis, fuscabat et Hesperus umbra

Paullatim infusa properantem ad litora currum.

270

Instituunt de more epulas, festamque per urbem

Regifice exstructis celebrant convivia mensis.

Ipse, Deum cultu et sacro dignatus honore,

Præcipuis multoque procul splendentibus ostro

Adcipitur sublime toris: non una ministri

275

Turba gregis: posuisse dapes his addita cura,

His adolere focos, his ordine pocula ferre.

Nec non et certis struitur penus: aspera mensa

Pondera cælati fulgent antiquitus auri.

Eripiunt flammæ noctem, strepituque moventum

664 280

Murmurat alta domus: stupet inconsuetus opimæ

Sidonius mensæ miles, faciemque superbi

Ignotam luxus oculis mirantibus haurit.

Vescitur ipse silens, et tantos damnat honores

Esse epulis, facilesque coli tanto agmine mensas:

285

Donec pulsa fames, et Bacchi munera duram

Laxarunt mentem. Tum fronti reddita demum

Lætitia, et positæ graviores pectore curæ.

Personat Euboica Teuthras testudine, Cymes

Incola, et obtusas inmiti murmure sævæ

290

Inter bella tubæ permulcet cantibus aures.

Namque Jovem et lætos per furta canebat amores,

Electræque toros Atlantidos: unde creatus,

Proles digna Deum, tum Dardanus: isque Tonanti

Ut det Erichthonium magna de stirpe nepotem.

665 295

Hinc Tros, hinc Ilus, generis tunc ordine longo

Assaracus, nulloque minor famave manuve

Tum Capys ut primis dederit sua nomina muris.

Concelebrant plausu pariter Sidonia pubes,

Campanæque manus: ante omnes ductor honori

300

Nominis augusto libat carchesia ritu;

Cetera quem sequitur, Bacchique e more liquorem

Inrorat mensis turba, ardescitque Lyæo.

Interea, Tyrio resoluta in gaudia cœtu

Converso, (neque enim, juvenis non digne sileri,

305

Transmittam tua cœpta libens, famamque negabo

Quamquam inperfectis, magnæ tamen indolis, ausis)

Mens una inviolata mero, nullisque venenis

Potando exarmata, decus pugnæque, necisque

666

Sidoniæ tacito volvebat pectore molem.

310

Quoque esset miranda magis tam sacra libido,

Pacuvio genitus patrias damnaverat artes.

Is variis oneratum epulis atque atria tardo

Linquentem gressu comitatus pone parentem,

Postquam posse datum meditata aperire, novosque

315

Pandere conatus, et liber parte relicta

Tectorum a tergo patuit locus, «Adcipe digna

Et Capua et nobis, inquit, consulta:» togaque

Armatum amota nudat latus. «Hoc ego bellum

Conficere ense paro, atque avulsum ferre Tonanti

320

Rectoris Libyci victor caput: hic erit ille,

Qui polluta dolis jam fœdera sanciet, ensis.

Si perferre nequit spectacula tanta senectus,

Et tremit inceptis lasso majoribus ævo,

At tu securis concede penatibus, et me

667 325

Linque meæ menti. Summum quod credis, et æquas

Hannibalem Superis, o quantum nomine major

Jam Pœno tibi natus erit!» Vibrabat ab ore

Ignis atrox, animusque viri jam bella gerebat;

Quum senior, tanti pondus conaminis ægra

330

Jam dudum vix aure ferens, tremebundus ibidem

Sternitur, et pedibus crebro pavida oscula figens,

«Per si quid superest vitæ, per jura parentis,

Perque tuam nostra potiorem, nate, salutem,

Absiste inceptis, oro: ne sanguine cernam

335

Polluta hospitia, ac tabo repleta cruento

Pocula, et eversas pugnæ certamine mensas.

Tune illum, quem non acies, non mœnia et urbes

668

Ferre valent, quum frons propior lumenque corusco

Igne micat, tune illa viri, quæ vertice fundit,

340

Fulmina pertuleris; si viso intorserit ense

Diram, qua vertit per campos agmina, vocem?

Fallit te, mensas inter quod credis inermem.

Tot bellis quæsita viro, tot cædibus armat

Majestas æterna ducem: si admoveris ora,

345

Cannas, et Trebiam ante oculos, Trasymenaque busta,

Et Pauli stare ingentem miraberis umbram.

Quid? tanto in casu comitum juxtaque jacentum

Torpebunt dextræ? parce, oro, et desine velle,

Cui nequeas victor superesse: an tristia vincla

350

Et Decius non erudiunt componere mentem?»

Talia commemorans, famæ majoris amore

Flagrantem ut vidit juvenem surdumque timori:

«Nil ultra posco, refer in convivia gressum;

Adproperemus, ait: non jam tibi pectora pubis

355

Sidoniæ fodienda manu tutantia regem.

Hoc jugulo dextram explora: namque hæc tibi ferrum,

669

Si Pœnum invasisse paras, per viscera ferrum

Nostra est ducendum: tardam ne sperne senectam.

Obponam membra, atque ensem extorquere negatum

360

Morte mea eripiam.» Lacrimæ tunc ore profusæ,

Et magna Superum cura servatus in arma

Scipiadæ Pœnus; nec tantum fata dederunt

Externa peragi dextra. Pulcherrimus iræ,

Et dignus fieri compos memorabilis ausi,

365

Amisit quantam posito conamine laudem,

Cui tantum est voluisse decus? Tum reddere sese

Festinant epulis, et tristia fronte serenant;

Donec læta virum solvit convivia somnus.

Postera lux Phaethontis equos proferre parabat,

370

Jam rapido summis curru splendente sub undis;

Et juvenis, magno generatus Hamilcare, duras

Jam dudum exercet curas. Carthaginis arces

Ire ferox Mago, et Patribus portare jubetur

Nuncia facta ducis: præda et captiva leguntur

670 375

Corpora, dereptæque viris sub Marte cruento

Exuviæ, fausti Superis libamina belli.

Altera curarum Libycis demittitur oris

Heu! Decius, reduci lentas servatus ad iras;

Ni pœnæ juvenem indignæ miseratus ab alto

380

Jupiter antiquam Batti vertisset ad urbem.

Hic Pellæa virum Ptolemæi sceptra vehentum

Eripuere minis, resolutaque vincula collo.

Atque eadem vitæ custos mox deinde quieto

Adcepit tellus ossa inviolata sepulcro.

385

Nec Venerem interea fugit exoptabile tempus

671

Pœnorum mentes cæco per læta premendi

Exitio, et luxu corda inportuna domandi.

Spargere tela manu passim fallentia natis

Inperat, et tacitas in pectora mittere flammas.

390

Tum pueris dulce adridens: «Eat inproba Juno,

Et nos (nec mirum, quid enim sumus?) acta secundis

Despiciat: valet illa manu, valet illa lacertis:

Parvula nos arcu puerili spicula sensim

Fundimus, et nullus nostro de vulnere sanguis.

395

Verum, agite, o mea turba, precor, nunc tempus, adeste,

672

Et Tyriam pubem tacitis exurite telis.

Amplexu multoque mero, somnoque virorum

Profliganda acies, quam non perfregerit ensis,

Non ignes, non inmissis Gradivus habenis.

400

Combibat inlapsos ductor per viscera luxus,

Nec pudeat picto fultum jacuisse cubili,

Nec crinem Assyrio perfundere pugnet amomo.

Ille sub hiberno somnos educere cælo

Jactator tectis malit consumere noctes;

405

Ac ponat ritus vescendi, sæpe citato

Dum residet sub casside equo, discatque Lyæo

673

Inbellem donare diem: tum deinde madenti

Post epulas sit grata chelys, segnisque soporas,

Aut nostro vigiles ducat sub numine noctes.»

410

Hæc postquam Venus, adplaudit lascivus, et alto

Mittit se cælo niveis exercitus alis.

Sentit flammiferas pubes Maurusia pennas,

Et pariter fusis tepuerunt pectora telis.

Bacchi dona volunt, epulasque, et carmina rursus

415

Pieria liquefacta lyra: non acer aperto

Desudat campo sonipes: non ulla per auras

Lancea nudatos exercet torta lacertos.

Mollitæ flammis lymphæ languentia somno

Membra fovent, miserisque bonis perit horrida virtus.

420

Ipse etiam, adflatus fallente Cupidine, ductor

Instaurat mensas dapibus, repetitque volentum

674

Hospitia, et patrias paullatim decolor artes

Exuit, occulta mentem vitiante sagitta.

Altera jam patria, atque æquo sub honore vocatur

425

Altera Carthago Capua, intactumque secundæ

Fortunæ ingenium vitia adlatrantia quassant.

Nec luxus ullus mersæque libidine vitæ

Campanis modus: adcumulant, variasque per artes

Scenarum certant epulas distinguere ludo;

430

Ut strepit adsidue Phrygiam ad Nilotica loton

Memphis Amyclæo passim lasciva Canopo.

675

Inprimis dulcem, Pœno lætante, per aures

Nunc voce infundit Teuthras, nunc pectine cantum.

Isque ubi mirantem resonantia pollice fila

435

Ductorem vidit Libyæ, canere inde superbas

Aoniæ laudes sensim testudinis orsus,

Concordem citharæ movit per carmina linguam,

Vincere linquentes vitam quæ possit olores.

Atque hæc e multis carpsit mollissima mensæ.

440

«Argolicis quondam populis (mirabile dictu!)

676

Exaudita chelys, lapidem testudine felix

Ducere, et in muros posuisse volentia saxa.

Hæc Amphionio vallavit pectine Thebas,

Ac, silice aggeribus per se scandente vocatis,

445

Jussit in inmensum cantatas surgere turres:

Altera, turbatum plectro moderata profundum,

Et tenuit phocas, et in omni Protea forma

Traxit, et æquoreo portavit Ariona dorso.

Nam, quæ Peliaca formabat rupe canendo

677 450

Heroum mentes et magni pectora Achillis,

Centauro dilecta chelys compesceret iras,

Percussa fide, vel pelagi vel tristis Averni.

Namque chaos, cæcam quondam sine sidere molem

Non surgente die, ac mundum sine luce canebat.

455

Tum Deus ut liquidi discisset stagna profundi,

Tellurisque globum media compage locasset:

Ut celsum Superis habitare dedisset Olympum,

Castaque Saturni monstrabat secula patris.

«Sed, quos pulsabat Rhipæum ad Strymona, nervi,

678 460

Auditus Superis, auditus manibus Orpheus,

Emerito fulgent clara inter sidera cælo.

Hunc etiam mater, tota comitante sororum

Aonidum turba, mater mirata canentem.

Non illo Pangæa juga, aut Mavortius Hæmus,

465

Non illo modulante sonos stetit ultima Thrace:

Cum silvis venere feræ, cum montibus amnes.

«Inmemor et dulcis nidi, positoque volatu

Non mota volucris captiva pependit in æthra.

Quin etiam Pagasæa ratis, quum cærula nondum

679 470

Cognita terrigenis, pontoque intrare negarent,

Ad puppim sacræ, cithara eliciente, carinæ

Adductum cantu venit mare: pallida regna

Bistonius vates flammisque Acheronta sonantem

680

Placavit plectro, et fixit revolubile saxum.

475

O diræ Ciconum matres, Geticique furores,

Et damnata Deis Rhodope! tulit ora revulsa

In pontum, ripis utrimque sequentibus, Hebrus.

Tum quoque, quum rapidi caput a cervice recisum

Portarent fluctus, subito emicuere per undas

480

Ad murmur cete toto exsultantia ponto.»

Sic tum Pierius bellis durata virorum

Pectora Castalio frangebat carmine Teuthras.

Interea placida adtulerant jam flamina terris

Magonem Libycis: lauro redimita subibat

681 485

Optatos puppis portus, pelagoque micabant

Captiva arma procul celsa fulgentia prora.

At, patulo surgens jam dudum ex æquore, late

Nauticus inplebat resonantia litora clamor,

Et, simul adductis percussa ad pectora tonsis,

490

Centeno fractus spumabat verbere pontus.

Nec lentum in medios rapienda ad gaudia vulgus

Procurrit fluctus, elataque turba favore

Certatim ingenti celebrant nova gaudia plausu.

Æquatur rector Divis: illum undique matres,

495

Illum turba minor moniti gaudere nepotes,

Et senior manus, et juxta populusque, Patresque,

Mactatis Superum dignantur honore juvencis.

Sic patriam Mago et portas ingressus ovantes

Fraternæ laudis fama: ruit inde Senatus,

682 500

Et multo Patrum stipatur curia cœtu.

Tum, Divos veneratus avum de more vetusto,

«Martem, ait, egregium et fractas, quîs Itala tellus

Nitebatur, opes, pars ipse haud parva laborum,

Nuntio: pugnatum Superis in vota secundis.

505

«Est locus, Ætoli signat quem gloria regis,

Possessus quondam prisca inter secula Dauno:

Humentes rapido circumdat gurgite campos

Aufidus, et stagnis intercipit arva refusis;

Mox fluctus ferit Hadriacos, magnoque fragore

510

Cedentem inpellit retrorsus in æquora pontum.

Hic Varro et magnum Latia inter nomina Paulus

Nomen, quîs rerum ducibus permissa potestas,

Vix dum depulsa nigræ caligine noctis,

Invadunt campum, et late fulgentibus armis

515

Adcendunt ultro lucem surgentis Eoi.

Nos contra (nam germanum furor acer agebat

683

Optatæ pugnæ) castris cita signa movemus.

Intremit et tellus, et pulsus mugit Olympus.

«Hic fluvium et campos abscondit cæde virorum

520

Ductor, quo nunquam majorem ad bella tulerunt

Rectorem terræ. Vidi, quum turbine sævo

Ausonia et sonitu bellantis fusa per agros

Uni terga daret: vidi, quum Varro citato

Auferretur equo, projectis degener armis.

525

Quin et magnanimum, perfosso corpore telis,

Strage super socium vidi te, Paule, cadentem.

Ægates ille et servilia fœdera larga

Ultus cæde dies: non plus optasse liberet,

Quam tum concessit dexter Deus: altera jam lux

530

Si talis redeat, populis sis omnibus una

Tum, Carthago, caput, terrasque colare per omnes.

Testes hi stragis, quos signum inlustre superbis

Mos læva gestare viris.» Tum funditur ante

Ora admirantum præfulgens annulus auro;

684 535

Datque fidem verbis haud parvo insignis acervo.

Hinc iterum repetens: «Restat nunc sedibus imis

Vertenda atque æquanda solo jam subruta Roma.

Adnitamur, ait, vires refovere tot haustas

Casibus, et pateant non parca æraria dextris,

540

Quas emimus bello: defit jam bellua, tristis

Ausoniis terror: nec non alimenta fatigant.»

Atque ea dum memorat, torvo conversus in ora

Hannonis vultu, quem gliscens gloria pravum

Ductoris studio jam dudum agitabat acerbo:

545

«Jamne tibi dextras inceptaque nostra probamus?

685

Jam fas Dardanio me non servire colono?

Anne iterum Hannibalem dedi placet? Atra veneno

Invidiæ nigroque undantia pectora felle,

Tandem tot titulis totque exorata tropæis,

550

Infelix muta: dextra en, en dextera, quam tu

Æneadis lacerare dabas, et litora, et amnes,

Et stagna, et latos inplevit sanguine campos.»

Hæc Mago, atque animos favor haud obscurus alebat.

Cui, simul invidia atque ira stimulantibus, Hanno:

555

«Talia vesani juvenis convicia miror

Haud equidem: tumet ingenio, fraternaque corda

Non tarde adnoscas et virus futile linguæ.

Quin, ne mutatum vanis absistere credat,

Nunc pacem orandum, nunc inproba fœdere rupto

560

Arma reponendum, et bellum exitiale cavendum

Auctor ego: atque adeo vosmet perpendite, quæso,

Quid ferat: haud aliud nobis censere relictum est.

«Tela, viros, aurum, classes, alimenta precatur,

686

Belligeramque feram: victus non plura dedissem.

565

Sanguine Dardanio Rutulos saturavimus agros,

Et jacet in campis Latium: deponere curas

Tandem ergo, bone, da, victor, liceatque sedere

In patria; liceat non exhaurire rapacis

Inpensis belli vacuatos sæpe penates.

570

Nunc en, nunc, inquam, (falsa ut præsagia nostra

Sint, oro, mensque augurio ludatur inani)

Haud procul est funesta dies: atrocia novi

Corda, ac prospicio natas e cladibus iras.

Vos ego, vos metuo, Cannæ: submittite signa,

575

Atque adeo tentate, agedum, ac deposcite pacem.

Non dabitur: parat ille dolor (mihi credite) majus

Exitium adcepto: citiusque hæc fœdera victor,

Quam victus, dabit: atque adeo, qui tanta superbo

Facta sonas ore, et spumanti turbine perflas

580

Ignorantum aures, dic, en, germanus in armis

Ille tuus par Gradivo, per secula tellus

Cui similem nunquam ductorem in bella creavit,

Mœnia Romuleæ cur nondum viderit urbis?

«Scilicet e gremio matrum rapiamus in hostem

687 585

Nondum portandis habiles gravioribus armis?

Æratas jussi texamus mille carinas,

Atque omnis Libyæ quæratur bellua terris?

Ut longa imperia, atque armatos proroget annos

Hannibal, et regnum trahat usque in tempora fati?

590

Vos vero, (neque enim occulto circumdamur astu)

Ne dulces spoliate domos; castrisque potentum

Atque opibus sancite modum: pax optima rerum,

Quas homini novisse datum est: pax una triumphis

Innumeris potior: pax, custodire salutem

595

Et cives æquare potens, revocetur in arces

Tandem Sidonias; et fama fugetur ab urbe

Perfidiæ, Phœnissa, tua. Si tanta libido

Armorum tenet, atque enses non reddere perstat

Poscenti patriæ; nil suppeditare furori

600

Hortor, et hæc fratri Magonem dicta referre.»

Plura adnectentem (neque enim satiaverat iras

Dicendo) clamor turbat diversa volentum.

688

«Si, Libyæ decus, haud ulli superabilis armis,

Hannibal est iræ tibi, destituemus ad ipsas

605

Victorem metas? nec opum adjumenta feremus?

Invidia unius sceptra ut jam parta retardet?»

Inde alacres tribuunt, quæ belli posceret usus;

Absentique suum jactant sub teste favorem.

Mox eadem terris placitum traducere Hiberis,

610

Dum malus obtrectat facta inmortalia livor,

Nec sinit adjutas ductoris crescere laudes.


1

LIBER DUODECIMUS.


ARGUMENTUM.

Mitescente jam hieme Hannibal a Capua movet, vicinisque oppidis trepidationem injicit, 1-14.

Sed luxus milites ita enervaverat, ut vix arma ferre possent; 15-26.

Cupidus maritimi oppidi potiundi, quo cursus navibus tutus ex Africa esset, primum Neapolim petit, quæ urbs Græca, doctorum virorum secessu illa ætate celebris et Parthenope olim a tumulo Sirenes adpellata, ab eo, famæ suæ timente, omnibus quidem viribus, at inrito conatu obpugnatur; 27-59.

Inde Cumas, aliam urbem maritimam, ducit, ubi templum Apollinis, a Dædalo in colle exstructum, contemplatur; sed copias, Campana luxuria marcentes, nequidquam acuit ad pristinam virtutem, et a Ti. Sempronio Graccho repellitur; 60-103.

Obsidione igitur Cumarum soluta, Puteolos repente movet castra, et, dum ea quoque urbs frustra operibus cingitur, ipse tractum perlustrat propinquum, Baias, Lucrinum Avernique lacum, Acherusiam paludem, vastas in litore speluncas, loca sulfure ac bitumine scatentia ignibusque subterraneis æstuantia, Prochyten, Inarimen, Vesuvium, Misenum promontorium, Baulos et æstum maris, quæ omnia ei a primoribus Capuæ monstrantur; 104-160.

A Puteolis Nolam agmen convertit, et scalas admovet muris: enim vero M. Claudius Marcellus, instructo ad portas sub adventum hostium exercitu, eruptionem facit, et, Pœnis fugatis, ducem eorum ad singulare certamen provocat; 161-198.

Quod non detrectare Hannibalem fama nominis sui suadet; sed Junonis admonitu ab eo avocatur, et acerba ignaviæ increpatione fœdam suorum fugam sistit; 199-211.

Restituta acie ac pugna, a Pediano, Patavino, qui 2 non minus belli artibus atque virtute quam literarum studio excellebat, Cinyps, formosissimus Pœnorum galeaque Æmilii Pauli consulis, qui in prælio Cannensi occiderat, ornatus, telo transfigitur et spoliatur; 212-252.

Marcellus, laudata victoris virtute, in ipsum Hannibalem hastam conjicit, cujus tamen ictum excipit Gestar; 253-265.

Quo adtonitus periculo Pœnus ad castra trepide refugit, et vehementer in milites invehitur: Marcellus autem, qui primus Romanos docuerat, Hannibalem vinci posse, magna hostium edita strage prædaque ingenti facta, Nolam se recipit, et ad cælum tollitur laudibus; 266-294.

Primo tandem victoriæ nuntio recreatis Romæ civibus, non minore animo res domi, quam militiæ, geritur, et censores notant eos, qui post Cannensem pugnam Metello auctore consilium de relinquenda Italia inierant, quique, quum a Pœnis, ut de captivis redimendis agerent, frustra Romam missi essent, jurassentque se regressuros, extemplo in castra hostium redierant, ut hac fraude se exsolverent jurejurando; 295-305.

Simul omnia in bellum consilia convertuntur, et in summa pecuniæ inopia matronæ aurum ornamentaque sua in ærarium deferunt: quæ voluntaria conlatio et certamen adjuvandæ rei publicæ excitat ad æmulandum animos primum Patrum, dein equestris ordinis et reliquæ plebis; 306-319.

Spes quoque Romanorum confirmatur a legatis Delphos missis, qui responsum renuntiant, res eorum jam meliores facilioresque fore, eamque ob causam Diis, maxime vero Jovi, sacra esse facienda: quæ res divinæ subplicationesque confestim in Capitolio fiunt; 320-341.

Dum hæc Romæ atque in Italia geruntur, Hampsagoras ejusque filius Hostus in Sardinia (cujus insulæ situs, forma, nomina, origo, bona et indoles una cum coloniis, a Sardo, Trojanis seu Iliensibus, Iolao, duce Thespiadarum, et Aristæo illuc deductis describuntur) a T. Manlio Torquato prætore fugantur, et silvarum latebras quærunt; 342-375.

Punica deinde classe adpulsa Hasdrubali se jungunt, et cum Romanis decertant prælio, in quo Ennius centurio et poeta, Rudiis natus oriundusque a Messapo rege, ingentem Sardorum Pœnorumque cædem facit; 376-402.

In eum hastam conjicit Hostus; sed ictus ab Apolline avertitur, et Hostus in acie cadit: qua filii nece audita Hampsagoras mortem sibi consciscit; 403-419. Per idem fere tempus Hannibal Acerris Nuceriaque direptis atque incensis, capit Casilinum, et Petiliam, alteram Saguntum, ad solum exurit; 420-433.

Inde Tarentum expugnat 3 præter arcem, a Romanis occupatam, et naves Tarentinorum, sinu exiguo intus inclusas, quum claustra portus hostis haberet, plaustris machinisque admotis per mediam urbem ad mare transvehit; 434-448.

Certior tamen factus per nuntios de obpugnatione Capuæ, obsidione arcis Tarentinæ absistit, raptimque contendit in Campaniam; 449-462.

Obviam ei veniunt duo Romanorum exercitus, quibus duces stultitia et temeritate pares, M. Centenius Penula et Cn. Fulvius prætor, præsunt, quique ad internecionem cæduntur; nec quidquam iter victoris moratur nisi Ti. Sempronii Gracchi proconsulis, ab hospite suo Lucano in insidias præcipitati, exsequiæ, quas ipse celebrat, ut famam conligat humanitatis; 463-478.

Interea Romanorum duces omnem belli vim in Capuam vertunt, nuntio adcepto de Hannibalis adventu, qui in valle occulta post Tifata montem huic urbi inminentem considet; 479-488. Is vero ubi videt per castra hostium non perrumpi ad Capuam posse, multa secum consilia volventi subit animum impetus, caput ipsum belli Romam petendi; 489-506.

Itaque deductas nocte ad Vulturnum flumen copias trajicit ante lucem, et spe Romæ potiundæ ad maturandum iter incendit; 507-523.

Tum præter Cales in Sidicinum, mox in Allifanum et Casinatem, deinde præter Aquinum in Fregellanum, et per Frusinatem Anagninumque in Labicanum venit agrum: inde, Algido, Tusculo Gabiisque relictis, ad Anienem fluvium castra admovet, et Iliæ Nymphisque adventu suo terrorem incutit; 524-544.

Nec minor trepidatio est Romæ, ubi matronæ, in publicum effusæ, passim discurrunt, Patres vero ingentem metum torvo vultu dissimulant, et præsidia passim in collibus murisque disponuntur; 545-557.

Inter hæc Hannibal, qui, continuo itinere confecto, ne nocturnum quidem tempus ad quietem sibi reservaverat, cum Numidis mœnia situmque urbis obequitans contemplatur, donec ab equitibus inmissis a Fulvio Flacco, qui cum exercitu a Capua profectus Romam venerat, submovetur, atque in castra redigitur; 558-573.

Postero die sub lucem omnes copias in aciem educit, et ad pristinam virtutem tuendam excitat, docens Roma capta bellum esse confectum; 574-586.

Neque detrectant certamen Romani, infantium vagitu, gemitu ac precibus parentum, et Fulvii adhortatione exstimulati; 587-602.

At instructis utrimque exercitibus Jupiter crassas repente cælo obducit tenebras, et a monte Capitolino fulmina in Hannibalem jaculatur; 602-626. Is liquefactis armis in castra iratus se recipit; quo facto 4 mira serenitas cum tranquillitate oritur, et subplicatio Jovi habetur in Capitolio; 627-645.

Postridie prima luce acies instructas eadem tempestas dirimit, quam eadem excipit serenitas; 646-667.

Pœnus inanem fulminis vim ridet, vanumque militum timorem increpat; 668-685.

Ut vero Romam adeo securam metuque vacuam esse comperit, ut milites sub vexillis in subplementum Hispaniæ profecti sint, ira incensus urbem obpugnare statuit; 686-690.

Quam ob causam Jupiter agit cum Junone, ut non amplius alat ferociam ejus, sed potius coerceat; 691-700.

Dea Hannibali in conspectum venit manifesta, ejusque visum acuit, ut Deos cernere possit, qui colles Romæ campumque Martium tueantur; 701-725.

Quo adspectu perculsus Pœnus castra ab urbe refert, minitans se mox rediturum esse; 726-730.

Eum ut abeuntem vident Romani, primum fraudem subesse rati non omnem deponunt timorem: mox hoste ex oculis sublato, læti sacra Diis faciunt, et certatim portis ruunt ad visenda loca, ubi castra posuerant Pœni; 731-752.


Jam terra glaciale caput, fecundaque nimbis

Tempora, et austrifero nebulosam vertice frontem

Inmitis condebat hiems, blandisque salubre

Ver Zephyris tepido mulcebat rura sereno.

5

Prorumpit Capua Pœnus, vicinaque late

Præmisso terrore quatit: ceu condita bruma,

Dum Rhipæa rigent Aquilonis flamina, tandem

Evolvit serpens arcano membra cubili,

5

Et splendente die novus emicat, atque coruscum

10

Fert caput, et saniem sublatis faucibus efflat.

At Libyci ducis ut fulserunt signa per agros,

Desolata metu cuncta, et, suadente pavore,

Vallo se clausere simul, trepidique salutis

Exspectant ipsis metuentes mœnibus hostem.

15

Sed non ille vigor, qui ruptis Alpibus arma

Intulerat, dederatque vias, Trebiaque potitus

Mæonios Italo sceleravit sanguine fluctus,

Tunc inerat: molli luxu madefacta meroque,

Inlecebris somni torpentia membra fluebant,

6 20

Quîs gelidas suetum noctes thorace gravatis

Sub Jove non æquo trahere, et tentoria sæpe

Spernere, ubi hiberna ruerent cum grandine nimbi,

Ac ne nocte quidem clipeive ensesve reposti,

Non pharetræ aut jacula, et pro membris arma fuere;

25

Tunc grave cassis onus, majoraque pondera visa

Parmarum, ac nullis fusæ stridoribus hastæ.

Prima instaurantem sensit certamina mitis

7

Parthenope, non dives opum, non spreta vigoris:

Sed portus traxere ducem secura volentem

30

Æquora, quæ peteret veniens Carthagine puppis.

Nunc molles urbi ritus, atque hospita Musis

Otia, et exemtum curis gravioribus ævum.

8

Sirenum dedit una suum memorabile nomen

Parthenope muris Acheloias; æquore cujus

35

Regnavere diu cantus, quum dulce per undas

Exitium miseris caneret non prospera nautis.

Hæc pone adgressus (nam frontem clauserat æquor)

Mœnia, non ullas valuit perfringere Pœnus

Tota mole vias, frustraque inglorius ausi

40

Pulsavit quatiens obstructas ariete portas.

Stabat Cannarum Graia ad munimina victor

Nequidquam, et cautæ mentis consulta probabat

Eventu, qui post Dauni stagnantia regna

9

Sanguine Tarpeias ire abstinuisset ad arces.

45

«En, qui nos segnes, et nescire addere cursum

Fatis jactastis, quod vobis scandere nuper

Non acie ex ipsa concessum mœnia Romæ;

Intrate, atque epulas promissas sede Tonantis

His, quæ Graia manus defendit, reddite tectis.»

50

Talia jactabat, famæque pudore futuræ,

Inritus incepta primus si absisteret urbe,

Audebat cuncta, atque acuebat fraudibus enses.

Sed subitæ muris flammæ, totoque fluebant

10

Aggeris anfractu tela inprovisa per auras.

55

Haud secus, occuluit saxi quos vertice fetus

Ales fulva Jovis, tacito si ad culmina nisu

Evasit serpens, terretque propinquus hiatu;

Illa, hostem rostro atque adsuetis fulmina ferre

Unguibus incessens, nidi circumvolat orbem.

60

Tandem ad vicinos Cumarum vertere portus

Defessos subiit, varioque lacessere motu

11

Fortunam, et famæ turbando obstare sinistræ.

Sed custos urbi Gracchus, tutela vel ipsis

Certior arcebat muris, iterumque sedere

65

Portis, atque aditus iterum sperare vetabat.

12

Lustrat inops animi, rimaturque omnia circum

Alite vectus equo, rursusque hortatibus infit

Laudum agitare suos: «Pro Dî, qui terminus, inquit,

Ante urbes standi Graias, oblite tuorum

70

Factorum miles? quis erit modus? Alpibus adstat

Nimirum major moles, et scandere cælum

Pulsantes jubeo scopulos: quamquam altera detur

Si similis tellus, aliæque repente sub astra

Exsurgant rupes, non ibis, et arduus arma

75

Me ducente feres? Tene, heu! Cumanus hiantem

13

Agger adhuc murusque tenet? Gracchumque, moveri

Non ausum portis, parvo in discrimine cerno?

An vobis gentes, quæcumque labore parastis,

Casu gesta putent? Per vos Tyrrhena faventum

80

Stagna Deum, per ego et Trebiam, cineresque Sagunti

Obtestor, dignos jam vosmet reddite vestra,

Quam trahitis, fama, et revocate in pectora Cannas.»

Sic ductor fessas luxu adtritasque secundis

Erigere, et verbis tentabat sistere mentes.

14 85

Atque hic perlustrans aditus, fulgentia cernit

Arcis templa jugo, quorum tum Virrius, altæ

Inmitis ductor Capuæ, primordia pandit.

«Non est hoc, inquit, nostri, quod suspicis, ævi:

Majores fecere manus. Quum bella timeret

90

Dictæi regis, sic fama est, linquere terras

Dædalus invenit, nec toto signa sequenti

Orbe dare, ætherias aliena tollere in auras

Ausus se penna, atque homini monstrare volatus.

Suspensum hic librans media inter nubila corpus

95

Enavit, Superosque novus conterruit ales.

15

Natum etiam docuit falsæ sub imagine plumæ

Adtentare vias volucrum; lapsumque solutis

Pennarum remis, et non felicibus alis

Turbida plaudentem vidit freta: dumque dolori

100

Indulget subito, motis ad pectora palmis,

Nescius heu! planctu duxit moderante volatus.

Hic pro nubivago gratus pia templa meatu

Instituit Phœbo, atque audaces exuit alas.»

Virrius hæc: sed enim ductor numerabat inertes

105

Atque actos sine Marte dies, ac stare pudebat.

Ingemit adversis, respectansque inrita tecta

Urbe Dicarchæa parat exsatiare dolorem.

Hic quoque nunc pelagus, nunc muri saxea moles

Obficit audenti, defensantumque labores.

110

Dumque tenet socios, dura atque obsepta viarum

Rumpere nitentes, lentus labor; ipse propinqua

16

Stagnorum terræque simul miracula lustrat.

Primores adsunt Capuæ: docet ille, tepentes

Unde ferant nomen Baiæ, comitemque dedisse

115

Dulichiæ puppis stagno sua nomina monstrat.

Ast hic Lucrino mansisse vocabula quondam

Cocyti memorat, medioque in gurgite ponti

Herculeum commendat iter, qua discidit æquor

Amphitryoniades, armenti victor Hiberi.

120

Ille, olim populis dictum Styga, nomine verso

Stagna inter celebrem nunc mitia monstrat Avernum;

Tum, tristi nemore atque umbris nigrantibus horrens,

Et formidatus volucri, letale vomebat

Subfuso virus cælo, Stygiaque per urbes

17 125

Relligione sacer sævum retinebat honorem.

Hinc vicina palus (fama est, Acherontis ad undas

Pandere iter) cæcas stagnante voragine fauces

Laxat, et horrendos aperit telluris hiatus,

Interdumque novo perturbat lumine manes.

130

At juxta caligantes, longumque per ævum

Infernis pressas nebulis, pallente sub umbra

Ciminerias jacuisse domos, noctemque profundam

Tartareæ narrant urbis: tum sulfure et igni

Semper anhelantes coctoque bitumine campos

135

Ostentant: tellus, atro exundante vapore

18

Suspirans, ustisque diu calefacta medullis,

Æstuat, et Stygios exhalat in aera flatus.

Parturit, et tremulis metuendum exsibilat antris:

Interdumque cavas luctatus rumpere sedes,

140

Aut exire fretis, sonitu lugubre minaci

Mulciber inmugit, lacerataque viscera terræ

Mandit, et exesos labefactat murmure montes.

Tradunt Herculea prostratos mole gigantas

Tellurem injectam quatere, et spiramine anhelo

145

Torreri late campos, quotiesque minantur

Rumpere compagem inpositam, expallescere cælum.

Adparet Prochyte sævum sortita Mimanta:

Adparet procul Inarime, quæ turbine nigro

19

Fumantem premit Iapetum, flammasque rebelli

150

Ore ejectantem, et, si quando evadere detur,

Bella Jovi rursus Superisque iterare volentem.

Monstrantur Vesvina juga, atque in vertice summo

Depasti flammis scopuli, stratusque ruina

Mons circum, atque Ætnæ fatis certantia saxa.

155

Nec non Misenum servantem Idæa sepulcro

Nomina, et Herculeos videt ipso in litore Baulos:

Miratur pelagique minas terræque labores.

Quæ postquam perspecta viro, regressus ad altos

Inde Pherecyadum muros, frondentia læto

20 160

Palmite devastat Nysæa cacumina Gauri:

Hinc ad Chalcidicam transfert citus agmina Nolam.

Campo Nola sedet, crebris circumdata in orbem

Turribus, et celso facilem tutatur adiri

Planitiem vallo: sed, qui non turribus arma

165

Defendenda daret, verum ultro mœnia dextra

Protegeret, Marcellus opem auxiliumque ferebat.

Isque ubi Agenoream procul adventare per æquor,

Et ferri ad muros nubem videt; «Arma, cruentus

Hostis adest, capite arma, viri,» clamatque, capitque.

170

Circumstant rapidi juvenes, aptantque frementi

Sanguineas de more jubas: sonat inde, citato

21

Agmina disponens passu, «Tu limina dextræ

Servabis portæ, Nero: tu converte cohortes

Ad lævam patrias et Larinatia signa,

175

Clarum Volscorum Tulli decus: ast ubi jusso,

Per tacitum ruptis subita vi fundite portis

Telorum in campos nimbum: ferar ipse revulsa

In medios, equitumque traham certamina, porta.»

Dumque ea Marcellus, jam claustra revellere Pœni,

180

Et scalis spretos tentabant rumpere muros.

Insonuere tuibæ passim, clamorque virorum,

Hinnitusque, simul litui, raucoque tumultu

Cornua, et in membris concussa furentibus arma.

Fertur acerba lues disjectis incita portis,

185

Effusæque ruunt inopino flumine turmæ;

22

Inprobus ut fractis exundat molibus amnis,

Propulsum ut Borea scopulis inpingitur æquor,

Ut rupto terras invadunt carcere venti.

Nec, torrente, Libys, viso armorumque virumque

190

Dejectus, sperare valet: dux Dardanus instat

Adtonito, prægressus equo, tergisque ruentum

Incumbens hasta, socios nunc voce fatigat:

«Perge, age, fer gressus: dexter Deus; horaque nostra est.

Hac iter ad muros Capuæ.» Nunc rursus in hostem

23 195

Conversus, «Sta; quo raperis? non terga tuorum,

Te, ductor Libyæ, increpito: sta: campus, et arma,

Et Mars in manibus: dimitto a cæde cohortes;

Spectemur soli: Marcellus prælia posco.»

Sic rector Latius; juvenique invadere pugnam

200

Barcæo suadebat honor pretiumque pericli.

Sed non hæc placido cernebat pectore Juno,

Cœptoque avertit suprema in fata ruentem.

Sistere perculsos ille et revocare laborat.

«Talesne e gremio Capuæ tectisque sinistris

205

Egredimur? state, o miseri, quîs gloria summa

Dedecori est: nil vos hodie (mihi credite) terga

Vertentes fidum exspectat: meruistis, ut omnis

Ingruat Ausonia, et sævo Mavorte parastis,

24

Ne qua spes fusos pacis vitæque maneret.»

210

Vincebat clamore tubas, vocisque vigore

Quamvis obstructas sævus penetrabat in aures.

Polydamanteis juvenis Pedianus in armis

Bella agitabat atrox, Trojanaque semina, et ortus,

Atque Antenorea sese de stirpe ferebat,

215

Haud levior generis fama sacroque Timavo

Gloria, et Euganeis dilectum nomen in oris.

Huic pater Eridanus, Venetæque ex ordine gentes,

Atque Apono gaudens populus, seu bella cieret,

25

Seu Musas placidus doctæque silentia vitæ

220

Mallet, et Aonio plectro mulcere labores,

Non ullum dixere parem; nec notior alter

Gradivo juvenis, nec Phœbo notior alter.

Qui postquam, effusis urguens vestigia frenis

Pœnorum, juxta galeam atque insigne peremti

225

Adnovit spolium Pauli... puer illa gerebat,

Non parvo lætus ductoris munere, Cinyps,

Dilectus Pœno Cinyps, quo gratior ora

Non fuit, ac nulla nituit plus fronte decoris;

Quale micat, semperque novum est, quod Tibaris aura

230

Pascit, ebur, vel qui miro candoris honore

Lucet in aure lapis, rubris advectus ab undis.

26

Quem postquam, egregium cristis et casside nota

Fulgentem, extremo Pedianus in agmine vidit,

Ceu subita ante oculos Pauli emersisset imago

235

Sedibus infernis, amissaque posceret arma,

Invadit frendens; «Tune, ignavissime, sacri

Portabis capitis, quæ non sine crimine vester

Invidiaque Deum gestaret, tegmina, ductor?

En Paulus!» Vocat inde viri ad spectacula manes,

240

Et fugientis agit costis penetrabile telum.

Tum, delapsus equo, galeam atque insignia magni

Consulis abrumpit dextra, spoliatque videntem.

Solvitur omne decus leto, niveosque per artus

It Stygius color, et formæ populatur honores.

27 245

Ambrosiæ cecidere comæ, violataque cervix

Marmoreum in jugulum collo labente recumbit.

Haud secus Oceano rediens Cithereius ignis,

Quum sese Veneri jactat splendore refecto,

Si subita invadat nubes, hebetatur, et, atris

250

Decrescens tenebris, languentia lumina condit.

Ipse etiam, capta, Pedianus, casside, nudos

Adtonitus stupet ad vultus, irasque coercet.

Tum, galeam magno socium clamore reportans,

Inmitem quatiebat equum, spumantia sævo

255

Frena cruentantem morsu, cui turbidus armis

28

Obvia Marcellus rapido tulit ora tumultu:

Adnoscensque, «Decus macte o virtutis avitæ,

Macte Antenoride, nunc, inquit, rapta petamus,

Quod superest, Libyci ductoris tegmina;» et ardens

260

Terrificis sævam fundit stridoribus hastam.

Nec forsan voti vanus foret, obvia ni vis

Gestaris obposito tenuisset corpore telum.

Qui dum vicinis ductorem protegit armis,

Transabiit non hunc sitiens gravis hasta cruorem,

265

Ingentesque minas mutata morte peregit.

Avehitur raptim ductor, discrimine leti

Turbatus, cursumque furens ad castra capessit.

Jamque, fugæ inmodicus, tendit certamine gressum

Præcipitem versis Pœnorum exercitus armis.

29 270

Adsequitur telis hostis, longasque viritim

Exsatiant iras cladum, cæloque cruentos

Certatim ostentant et Dîs ultoribus enses.

Ille dies primus docuit, quod credere nemo

Auderet Superis, Martis certamine sisti

275

Posse ducem Libyæ. Raptant currusque, virosque,

Massylamque feram; et vivis avulsa reportant

Tegmina bellantum, atque abeunt, sub cuspide terga

Contenti vidisse ducis. Tum Martis adæquant

Marcellum decori: graditur comitante triumpho

280

Major, quam ferret quum victor opima Tonanti.

Inde furens, postquam vallo vix depulit hostem,

Ductor Agenoreus; «Quando hanc, quantoque cruore

Hostili labem eluerim? mea terga videre

Contigit Ausoniæ? mene, inquit, summe Deorum,

285

Post Trebiam statuis tam turpi funere dignum?

30

Vosque, invicta diu, nunc, heu! sine Marte, juventus

Debellata bonis Capuæ, non degener ipse

Gestorum Ausoniis verti victricia signa,

Vobis terga dedi: vidi, quum ad bella vocarem,

290

Non secus atque Italo fugere a ductore paventes.

Quid reliquum prisci Martis tibi, qui dare terga

Me revocante potes?» Fundebat talia Pœnus;

Et Latiæ sese Nolana ad mœnia turmæ,

Portantes spolium insigni clamore, ferebant.

295

At, consueta graves per longum audire suorum

Eventus, Roma, et nunquam recreata secundis,

Adlato tandem faustæ certamine pugnæ,

Erigitur, primoque Deum se munere tollit.

Ante omnes pigra in Martem, fugiensque laborum,

31 300

Dum bellum tonat, et sese furata juventus

Dat pœnas latebræ: tum, qui dulcedine vitæ

Invenere dolos, jurataque fœdera Pœno

Conrupere, notant, et purgant crimine gentem.

Punitur patriam meditati linquere terram

305

Consilium infelix scelerataque culpa Metelli.

Talia corda virum: sed enim nec femina cessat

Mente æquare viros, et laudis poscere partem.

Omnis, præ sese portans capitisque manusque

Antiquum decus ac derepta monilia collo,

310

Certatim matrona ruit, belloque ministrant.

Haud tanta cessisse viros in tempore tali

Laudis sorte piget; factoque in secula ituro

32

Lætantur tribuisse locum. Tum celsa Senatus

Subsequitur turba: in medium certamine magno

315

Privatæ cumulantur opes: nudare penates,

Ac nihil arcanos vitæ melioris ad usus

Seposuisse juvat: coit et sine nomine vulgus.

Corpore sic toto ac membris Roma omnibus usa,

Exsangues rursus tollebat ad æthera vultus.

320

Addunt spem miseris dulcem Parnasia Cirrha

Portantes responsa viri: nam læta ferebant

Exaudisse adytis, sacra quum voce tonaret

Antrum, et mugiret Phœbo jam intrata sacerdos.

«Solvite, gens Veneris, graviores corde timores:

325

Adversa, et quidquid duri sub Marte manebat,

Exhaustum est vobis: restant leviora laborum,

Et sine pernicie terror. Dîs vota precesque

Ferte modo, et tepidos aris libate cruores.

Neu date terga malis: aderit Gradivus, et ipse

33 330

Delius avertet propiora pericula vates,

Trojanos notus semper minuisse labores.

Sed vero, sed enim ante omnes altaria fument

Centum festa Jovi: centum cadat hostia cultris.

Ille trucem belli nubem sævasque procellas

335

In Libyam violentus aget; spectabitis ipsi

Ægida turbato quatientem in prælia mundo.»

Atque ea Parnasi postquam clamata sub antris

Adlatum, vulgique Deus pervenit ad aures,

In Capitolinas certatim scanditur arces,

34 340

Sternunturque Jovi, et delubrum sanguine honorant.

Tum Pæana canunt, responsaque fida precantur.

Interea adsuetis senior Torquatus in armis,

Sardoas patrio quatiebat milite terras.

Namque, ortum Iliaca jactans ab origine nomen,

345

In bella Hampsagoras Tyrios renovata vocarat.

Proles pulchra viro, nec tali digna parente,

Hostus erat: cujus fretus fulgente juventa,

Ipse asper paci, crudos sine viribus annos,

Barbarici studio ritus, refovebat in armis.

350

Isque ubi Torquatum raptim properata ferentem

35

Signa videt, pugnæque avidas adcendere dextras,

Fraude loci nota, tenebrosa per avia saltus

Evolat, et, provisa fugæ compendia carpens,

Virgulta tegitur valle ac frondentibus umbris.

355

Insula, fluctisono circumvallata profundo,

Fastigatur aquis, compressaque gurgite terras

Enormes cohibet nudæ sub imagine plantæ.

Inde Ichnusa prius Graiis memorata colonis,

36

Mox, Libyci, Sardus, generoso sanguine fidens

360

Herculis, ex sese mutavit nomina terræ.

Adfluxere etiam, et sedes posuere coactas

Dispersi pelago, post eruta Pergama, Teucri.

Nec parvum decus, advecto cum classe paterna

Agmine Thespiadum, terris, Iolae, dedisti.

365

Fama est, quum laceris Actæon flebile membris

Supplicium lueret spectatæ in fonte Dianæ,

37

Adtonitum novitate mali fugisse parentem

Per freta Aristæum, et Sardoos isse recessus:

Cyrenen monstrasse ferunt nova litora matrem.

370

Serpentum tellus pura, ac viduata venenis;

Sed tristis cælo, et multa vitiata palude.

Qua videt Italiam, saxoso torrida dorso

Exercet scopulis late freta, pallidaque intus

38

Arva coquit nimium, Cancro fumantibus Austris.

375

Cetera propensæ Cereris nutrita favore.

Hoc habitu terræ nemorosa per invia crebro

Torquatum eludens hostis, Sidonia pugnæ

Tela exspectabat, sociosque laboris Hiberos.

Qui postquam adpulsis animos auxere carinis;

380

Haud mora, prorumpit latebris; adversaque late

Agmina inhorrescunt, longumque coire videtur;

Et conferre gradum: media intervalla patentis

Conripiunt campi properatis eminus hastis.

Donec ad expertos enses, fidissima tela,

39 385

Perventum: dira inde lues; cæduntque, caduntque,

Alternique animas sævo in mucrone relinquunt.

Non equidem innumeras cædes totque horrida facta

Sperarim tanto digne pro nomine rerum

Pandere, nec dictis bellantum æquare calorem.

390

Sed vos, Calliope, nostro donate labori,

Nota parum magni longo tradantur ut ævo

Facta viri, et meritum vati sacremus honorem.

Ennius, antiqua Messapi ab origine regis,

Miscebat primas acies, Latiæque superbum

395

Vitis adornabat dextram decus: hispida tellus

Miserunt Calabri; Rudiæ genuere vetustæ:

Nunc Rudiæ solo memorabile nomen alumno.

40

Is prima in pugna (vates ut Thracius olim,

Infestam bello quateret quum Cyzicus Argo,

400

Spicula deposito Rhodopeia pectine torsit)

Spectandum sese non parva strage virorum

Fecerat, et dextræ gliscebat cædibus ardor.

Advolat, æternum sperans fore, pelleret Hostus

Si tantam labem, ac perlibrat viribus hastam.

405

Risit nube sedens vani conamina cœpti,

41

Et telum procul in ventos dimisit Apollo.

Ac super his: «Nimium, juvenis, nimiumque superbi

Sperata hausisti: sacer hic, ac magna sororum

Aonidum cura est, et dignus Apolline vates.

410

Hic canet inlustri primus bella Itala versu,

Adtolletque duces cælo; resonare docebit

Hic Latiis Helicona modis, nec cedet honore

42

Ascræo famave seni.» Sic Phœbus, et Hosto

Ultrix per geminum transcurrit tempus arundo.

415

Vertuntur juvenis casu perculsa per agros

Agmina, et effusæ pariter dant terga catervæ.

Tum pater, audita nati nece, turbidus iræ,

Barbaricum atque inmane gemens, transfigit anhelum

Pectus, et ad manes urget vestigia nati.

420

At Libyæ ductor, Marcello fractus, et acri

Contusus pugna, campos damnarat, et arma

Verterat ad miseras non æqui Martis Acerras.

Inde, ubi permisit flammis atque ensibus urbem,

Nuceriæ, nihilo levior nec parcior ira,

425

Incussit sese, atque æquavit mœnia terræ.

Post Casilina sibi, multum obluctatus iniquis

Defendentum armis, ægre reseraverat astu

43

Limina, et obsessis vitam pensaverat auro.

Jamque, in Dauniacos transfundens agmina campos,

430

Flectebat rabiem, quo præda vel ira vocasset.

Fumabat versis incensa Petilia tectis,

Infelix fidei, miseræque secunda Sagunto,

At quondam Herculeam servare superba pharetram.

Verterat et mentem Tyria ad conata Tarentus,

435

Portisque intrarant Pœni: sed enim arce corusca,

Fisa loco, manus Ausoniæ stipata sedebat.

44

Hic, miranda movens, classem, quæ condita portu

Adstabat, (namque angustis e faucibus æquor

Erumpit scopulos inter, patuloque recessu

440

Infundit campis secretum gurgite pontum)

Inclusas igitur, quibus haud enare dabatur,

Arce superposita, claustris maris extulit astu,

Perque aversa tulit portatas arva carinas.

Lubrica roboreis aderant substramina plaustris,

45 445

Atque, recens cæsi tergo prolapsa juvenci,

Æquoream rota ducebat per gramina puppim.

Et jam, per colles dumosque ad litus adacta,

Innabat pelago veniens sine remige classis.

Nuntius interea vectis non more carinis

450

Terrentem freta curarum fervoribus inplet,

Dum procul Œbalios amet expugnare nepotes,

Et primus rostris sulcet navalibus arva,

Adsessos Capuæ muros, claustra ipsa revelli

Portarum, ac totum miseris incurrere bellum.

455

Linquit cœpta ferox, pennasque addente pudore

Atque ira simul, inmani per proxima motu

Evolat, et minitans avida ad certamina fertur.

Haud secus, amisso tigris si concita fetu

46

Emicet, adtonitæ paucis lustratur in horis

460

Caucasus, et saltu tramittitur alite Ganges;

Donec fulmineo partus vestigia cursu

Conligat, et rabiem prenso consumat in hoste.

Obvius huic sparso Centenius agmine raptim

Funditur, audendi pravus, facilisque periclis.

465

Sed parvum decus Hannibali: nam, vitis honore

Perfunctus Latiæ, subito stimularat agrestes,

Semiermemque manum sternendam objecerat hosti.

Bis septem demissa neci, nec substitit agmen,

Millia: bis septem, quæ non sollertior ense,

47 470

Sed genus insignis, justis ducebat in armis

Fulvius: ast æque per corpora fusa jacentum

Raptum iter est, victorque moram non passus eundi:

Exsequiæ tantum famam nomenque volentem

Mitificæ mentis tenuerunt funere læto.

475

Namque per insidias (infandum!) et ab hospite cæsus,

48

Conloquium et promissa petit dum perfida gentis

Lucanæ, Gracchus, cæco circumdatus astu,

Occiderat, laudemque Libys rapiebat humandi.

Sed non, ut scitum celerare ad mœnia Pœnum,

480

Adstabat res ulla loco. Jam consul uterque

Præcipites aderant; Nola vis omnis, et Arpis

Ævi floridior Fabius rapida arma ferebat;

Hinc Nero, et hinc volucris Silanus nocte dieque

Inpellebat agens properata ad bella cohortes.

485

Undique conveniunt, pariterque obponere cunctos

Uni ductores juveni placet. Arduus ipse

Tifata insidit, propior qua mœnibus instat

49

Collis, et e tumulis subjectam despicit urbem.

Verum ubi, tum sese circumfundentibus armis,

490

Vallatas socium portas, unaque negari

Intravisse sibi, Capuæque erumpere cernit,

Anxius adventus, nunc ferro frangere cœtum

Obstantum meditatur; init nunc avia cœpto

Consilia, atque astu quærit tot millia portis

495

Abstrahere artatis, cinctosque resolvere muros.

50

Sic igitur secum, curasque ita corde fatigat:

«Quo, mens ægra, vocas? rursusne pericula sumam,

Non æquus regione loci? Capuaque vidente

Terga dabo? an, residens vicini vertice montis,

500

Exscindi ante oculos patiar socialia tecta?

Non ita me experti Fabius Fabiique magister

Turbatum, Hesperio quum clausos milite colles

Evasi victor, sparsosque per arva juvencos

Jactare adcensis stimulavi cornibus ignes.

505

Haud dum omnes abiere doli: defendere nobis

Si Capuam ereptum est, dabitur circumdare Romam.»

Hæc postquam placita, et tenuit sententia mentem,

Non exspectato, Titan dum gurgite lucem

51

Spirantes proferret equos, inpellit in agmen

510

Voce manuque viros, et cœpta inmania pandit:

«Perge, age, vince omnem, miles, virtute laborem;

Et, quantum humani possunt se tendere passus,

Arduus adcelera. Romam petis: hoc iter Alpes,

Hoc Cannæ stravere tibi: eia, incute muris

515

Umbonem Iliacis, Capuæque repende ruinas;

Quam tanti fuerit cadere, ut Palatia cernas,

Et demigrantem Tarpeia sede Tonantem.»

Instincti glomerant gressus. Roma auribus hæret,

Roma oculis: creduntque ducis sollertibus actis

520

Aptius id cœptum, quam si duxisset ab ipso

Fatali Æneadis campo. Vulturna citata

Transmittunt alno vada, postremique relinquunt

52

Tardandis Italis conruptas igne carmas.

Tum Sidicina legunt pernicibus arva maniplis,

525

Threiciamque Calen, vestras a nomine nati,

Orithyia, domos: hinc Allifanus Iaccho

Haud inamatus ager, Nymphisque habitata Casinis

Rura evastantur: mox et vicinus Aquinas,

Et, quæ fumantem texere giganta, Fregellæ

530

Agmine carpuntur volucri. Fert concitus inde

Per juga celsa gradum, duris qua rupibus hæret

Bellator Frusino, et surgit suspensa tumenti

Dorso frugiferis Cerealis Anagnia glebis.

Jamque adeo est campos ingressus et arva Labici,

535

Linquens Telegoni pulsatos ariete muros,

53

Haud dignam inter tanta moram: nec amœna retentant

Algida, nec juxta Junonis tecta Gabinæ.

Præceps ad ripas inmani turbine fertur,

Sulfureis gelidus qua serpit leniter undis

540

Ad genitorem Anio labens sine murmure Thybrim.

Hic ut signa ferox dimensaque castra locavit,

Et ripas tremefecit eques, perterrita pulsis

Ilia prima vadis sacro se conjugis antro

Condidit, et cunctæ fugerunt gurgite Nymphæ.

545

At matres Latiæ, ceu mœnia nulla supersint,

Adtonitæ passim furibundis gressibus errant.

Ante oculos adstant laceræ trepidantibus umbræ,

54

Quæque gravem ad Trebiam, quæque ad Ticina fluenta

Obpetiere necem, Paulus Gracchusque cruenti,

550

Flaminiusque simul, miseris ante ora vagantur.

Clausit turba vias. Stat celsus et asper ab ira,

Ingentemque metum torvo domat ore Senatus.

Interdum tamen erumpunt sub casside fusæ

Per tacitum lacrimæ; quidnam Fortuna minetur,

555

Quidve parent Superi? Pubes dispersa per altas

Stat turres, atque huc ventum sub corde volutat,

Ut jam Roma satis credat, defendere muros.

Pœnus ut ad somnos vix totam cursibus actæ

Indulsit pubi noctem, vigil ipse, nec ullam

560

Ad requiem facilis, credensque abscedere vitæ,

Quod sopor eripiat, tempus; radiantibus armis

Induitur, Nomadumque jubet prorumpere turmas.

Inde, levis frenis, circum pavitantia fertur

55

Quadrupedante sono perculsæ mœnia Romæ.

565

Nunc aditus lustrat, clausas nunc cuspide pulsat

Infesta portas, fruiturque timore paventum.

Nunc, lentus celsis adstans in collibus, intrat

Urbem oculis, discitque locos, causasque locorum.

Ac legeret visu cuncta, et penetraret in omnes

570

Spectando partes, ni magno turbine adesset

Fulvius, haud tota Capuæ obsidione relicta.

Tum demum castris turmas inflexit ovantes

Spectata ductor satiatus pectora Roma.

Atque, ubi nox depulsa polo, primaque rubescit

575

Lampade Neptunus, revocatque Aurora labores,

56

Effundit rupto persultans agmina vallo,

Et quantum clamare valet: «Per plurima vestra,

O socii, decora, et sacras in sanguine dextras,

Vobis ite pares, et tantum audete sub armis,

580

Quantum Roma timet: reliquam hanc exscindite molem;

Nil, quod vincatis, toto restabit in orbe.

Neu populi vos Martigenæ tardarit origo;

Intratam Senonum capietis millibus urbem,

Adsuetamque capi: fortasse curulibus altis

585

Jam vos, exemplo proavorum, ad nobile letum

Exspectant de more senes, mortique parantur.»

Talibus hinc Pœnus: sed contra Œnotria pubes

Non ullas voces ducis aut præcepta requirit.

57

Sat matres stimulant, natique, et cara supinas

590

Tendentum palmas lacrimantiaque ora parentum.

Ostentant parvos, vagituque incita pulsant

Corda virum, armatis infigunt oscula dextris.

Ire volunt, et pro muris obponere densi

Pectora, respectantque suos, fletumque resorbent.

595

Ut vero inpulso patefactæ cardine portæ,

Et simul erupit motis exercitus armis,

Funditur inmixtus gemitu precibusque per altos

Ad cælum muros plangor, sparsæque solutis

Crinibus exululant matres, atque ubera nudant.

600

Fulvius antevolans agmen, «Quis nesciat, inquit,

Non sponte ad nostros Pœnum venisse penates?

A portis fugit Capuæ.» Subnectere plura

Conantem tristis cæli cum murmure vasto

58

Turbavit fragor, et subita de nube procellæ.

605

Jupiter, Æthiopum remeans tellure, minantem

Romuleo Pœnum ut vidit subcedere vallo,

Cælicolis raptim excitis, defendere tecta

Dardana, et in septem discurrere jusserat arces.

Ipse e Tarpeio sublimis vertice cuncta,

610

Et ventos simul, et nubes, et grandinis iras,

Fulminaque, et tonitrus, et nimbos conciet atros.

Concussi tremuere poli, cælumque tenebris

Clauditur, et terras cæco nox condit amictu.

Instat tempestas oculis, hostique propinquo

615

Roma latet: jactæ in turmas per nubila flammæ

59

Stridorem servant, membrisque insibilat ignis.

Hinc Notus, hinc Boreas, hinc fuscis Africus alis

Bella movent, quantis animos et pectora possint

Irati satiare Jovis. Fluit agmen aquarum,

620

Turbine confusum piceo et nigrante procella,

Atque omnes circa campos spumantibus undis

Involvit. Celsus summo de culmine montis

Regnator Superum sublata fulmina dextra

Libravit, clipeoque ducis non cedere certi,

625

Incussit. Summa liquefacta est cuspis in hasta,

Et fluxit, ceu conreptus fornacibus ensis.

Ambustis sed enim ductor Sidonius armis

Sistebat socios, et cæcum e nubibus ignem,

Murmuraque a ventis misceri vana docebat.

60 630

Tandem post clades socium cælique ruinam,

Non hoste in nimbis viso, non ense, referri

Signa jubet castris, mæstasque resuscitat iras.

«Ventis debebis nimirum hiemisque procellis

Unum, Roma, diem: sed non te crastina nobis

635

Lux unquam eripiet; descendat Jupiter ipse

In terras licet.» Infrendens dum talia fatur,

Ecce serenato clarum jubar emicat axe,

Purgatusque nitet discussis nubibus æther.

Æneadæ sensere Deum, telisque repostis

640

Submissas tendunt alta ad Capitolia dextras,

61

Et festa cingunt montis penetralia lauro.

Tum vultus, modo non parvo sudore madentes,

Nunc lætos Jovis adspectant. «Da, summe Deorum,

Da, pater, ut sacro Libys inter prælia telo

645

Concidat: haud alia potis est occumbere dextra.»

Sic adeo orantes pressere silentia, postquam

Abstulerat terras nigrantibus Hesperus umbris.

Quem simul adtollens rutilantem lampada Titan

Obruit, et vitæ rediit mortalibus usus,

650

Pœnus adest, nec se castris Œnotria pubes

Continet. Haud dum enses stricti, mediumque jacebat

Tantum ad bella loci, quantum transmittere jactæ

Subficerent hastæ, quum fulgor hebescere cæli

62

Per subitum cœpit, densæque subire tenebræ;

655

Atque dies fugere, atque armari ad prælia rursus

Jupiter. Incumbunt venti, crassusque, rotante

Austro, nimborum fervet globus. Intonat ipse,

Quo tremat et Rhodope, Taurusque, et Pindus, et Atlas:

Audivere lacus Erebi, mersusque profundis

660

Adnovit tenebris cælestia bella Typhœus.

Invadit Notus, ac, piceam cum grandine multa

Intorquens nubem, cunctantem et vana minantem

Circumagit, castrisque ducem subcedere cogit.

Verum ubi depositis sepsit sese aggere telis,

665

Læta serenati facies aperitur Olympi,

Nullaque tam mitem credas habuisse Tonantem

Fulmina, nec placido commota tonitrua cælo.

Durat, et adfirmans non ultra spondet in ipsos

63

Venturam cæli rabiem; modo patria virtus

670

In dextras redeat, nec Romam exscindere Pœni

Credant esse nefas: ubi nam tunc fulmina tandem

Invicti latuisse Jovis, quum sterneret ensis

Ætolos campos? ubi, quum Tyrrhena natarent

Stagna cruore virum? «Pugnat pro mœnibus, inquit,

675

Si rector Superum tot jactis fulmine telis,

Inter tot motus cur me contra arma ferentem

64

Adflixisse piget? ventis hiemique fugaces

Terga damus: remeet, quæso, mens illa vigorque,

Qua vobis, quum pacta Patrum, quum fœdera adessent,

680

Integrare acies placitum.» Sic pectora flammat;

Donec equum Titan spumantia frena resolvit.

Nec nox composuit curas, somnusve frementem

Ausus adire virum, et redeunt cum luce furores.

Rursus in arma vocat trepidos, clipeoque tremendum

685

Increpat, atque armis imitatur murmura cæli.

Ut vero adcepit, tantum confidere Divis

Ausonios Patres, submissaque Bætis ad oras

65

Auxilia, et noctu progressum mœnibus agmen:

Sic agitare fremens obsessos otia, jamque

690

Securam Hannibalis Romam, violentior instat.

Jamque propinquabat muro, quum Jupiter ægram

Junonem adloquitur curis, mulcetque monendo:

«Nullane Sidonio juveni, conjuxque sororque

Cara mihi, non ulla unquam sine fine feroci

695

Addes frena viro? fuerit delere Saguntum,

Exæquare Alpes, inponere vincula sacro

Eridano, fœdare lacus: etiamne parabit

Nostras ille domos, nostras perrumpere in arces?

Siste virum: namque, ut cernis, jam flagitat ignes,

700

Et parat adcensis imitari fulmina flammis.»

His dictis, grates agit, ac turbata per auras

Devolat, et prensa juvenis Saturnia dextra,

«Quo ruis, o vecors? majoraque bella capessis,

Mortali quam ferre datum?» Juno inquit, et atram

66 705

Dimovit nubem, veroque adparuit ore.

«Non tibi cum Phrygio res Laurentive colono;

En, age; namque, oculis amota nube parumper,

Cernere cuncta dabo, surgit qua celsus ad auras,

Adspice, montis apex, vocitata Palatia regi

710

Parrhasio plena tenet et resonante pharetra,

Intenditque arcum, et pugnas meditatur Apollo.

«At, qua vicinis tollit se collibus altæ

Molis Aventinus, viden’, ut Latonia virgo

Adcensas quatiat Phlegethontis gurgite tædas,

67 715

Exsertos avidæ pugnæ nudata lacertos?

Parte alia, cerne, ut sævis Gradivus in armis

Inplerit dictum proprio de nomine campum.

Hinc Janus movet arma manu, movet inde Quirinus,

Quisque suo de colle Deus: sed enim adspice, quantus

720

Ægida commoveat nimbos flammasque vomentem

Jupiter, et quantis pascat ferus ignibus iras.

Huc vultus flecte, atque aude spectare Tonantem,

Quas hiemes, quantos concusso vertice cernis

Sub nutu tonitrus! oculis qui fulgurat ignis!

725

Cede Deis tandem, et Titania desine bella.»

Sic effata, virum indocilem pacisque modique,

68

Mirantem Superum vultus et flammea membra,

Abstrahit, ac pacem terris cæloque reponit.

Respectans abit, et castris avulsa moveri

730

Signa jubet ductor, remeaturumque minatur.

Redditur extemplo flagrantior æthere lampas,

Et tremula infuso resplendent cærula Phœbo.

At procul e muris videre ut signa revelli

Æneadæ, versumque ducem; tacita ora vicissim

735

Ostentant, nutuque docent, quod credere magno

Non audent hærente metu; nec abire volentis,

Sed fraudem insidiasque putant, et Punica corda:

Ac tacitæ natis infigunt oscula matres,

Donec procedens oculis sese abstulit agmen,

740

Suspectosque dolos demto terrore resolvit.

Tum vero passim sacra in Capitolia pergunt,

69

Inque vicem amplexi permixta voce triumphum

Tarpeii clamant Jovis, ac delubra coronant.

Jamque omnes pandunt portas; ruit undique lætum,

745

Non sperata petens dudum sibi gaudia, vulgus.

Hi spectant, quo fixa loco tentoria regis

Adstiterint: hi, qua celsus de sede vocatas

Adfatus fuerit turmas: ubi belliger Astur,

Atque ubi atrox Garamas, sævusque tetenderit Hannon.

750

Corpora nunc viva sparguntur gurgitis unda:

Nunc Anienicolis statuunt altaria Nymphis.

Tum festam repetunt, lustratis mœnibus, urbem.


70

LIBER DECIMUS TERTIUS.


ARGUMENTUM.

Hannibal lente ad Tutiam rivum castra refert, ubi muliebrem ignaviam exprobrat militibus suis, qui, nullo vulnere adcepto, imbre ac tempestate perterriti præliis excesserint; 1-18.

Ita sensim restituit ardorem pugnandi, jamque Romam redire parat; 19-29.

At edoctus a Dasio quodam, transfuga Romano, Urbem illam inexpugnabilem esse propter Palladium (cujus historia narratur 35-81), ad lucum Feroniæ pergit ire, et, spoliato ibi templo, divitiis ea tempestate inclito, ad Bruttium usque agrum, ad fretum Rhegiumque agmine progreditur; 30-93.

Interea Q. Fulvius consul Roma redit Capuam, et, copiis suis ad perfidiam Campanorum vindicandam excitatis, turres arietesque cum vineis urbi admovet; 94-110.

Animus suis crescit oblato omine fausto cervæ mille annorum, numinis loco a Campanis cultæ, quæ noctu luporum incursu consternata ex oppido profugit, et a Romanis capta Dianæ inmolatur; 111-137.

Quo facto Fulvius Capuam corona cingit, et obsessis trepidantibus Taurea, longe omnium Campanorum fortissimus eques, provectus ante hostium stationes equo, Claudium Romanum, non inferiorem rei artisque militaris gloria, ad singulare in campo certamen provocat, quo Claudius superior factus refugientem ad urbem Tauream prosequitur, et patenti hostium portæ invectus, per alteram, stupentibus miraculo Campanis, incolumis evadit; 138-178.

Quo virtutis exemplo exstimulati Romani omnes eodem furore Capuam obpugnant, et Fulvius Numitorem, unum e tergeminis, qui variis armis excubias agebant, hasta transfigit; 179-212.

Tum Virrius porta se proripit cum multis 71 civibus, et Veliternum Mariumque Calenus, robustus homo, hunc deinde Scipio, ac Volesus Ascanium obtruncat; 213-248.

Campani tamen, qui in castra hostium inruperant, refugiunt in urbem et portas claudunt, quorum claustra et obices Romani moliuntur; 249-257.

Tandem obsessi, gemitu parentum exterriti, consilia deditionis agitant, quæ Virrius, defectionis a Romanis auctor, inpedire conatur; 258-269.

At postquam surdas pulsavit aures, qui perfidiæ scelerumque sibi conscii a Furiis agitantur, eum sequuntur domum, ubi epulati cum illo venenum omnes sumunt, et se invicem complexi eodem rogo cremantur; 270-298.

Postero die Campani, ubi jam Milonem in murum evasisse vident, portas aperiunt, et lacrimis precibusque misericordiam Romanorum inplorant; 299-313.

Horum exercitus ira incensus jam urbis evertendæ signum exspectat: sed quo minus ea diruatur inpedit religio et Jupiter ipse, cujus jussu Pan animos victorum mitigat; 314-350.

Templa tamen domusque, pretiosa supellectile ornatæ, diripiuntur; Milo corona murali donatur; omnes, quorum de sententia maxime descitum ab Romanis constabat, securi percutiuntur; et Taurea, per pectus gladio transfixus, ante pedes Fulvii moribundus procumbit; 351-380.

Per idem tempus Cn. et P. Scipiones in Hispania pereunt: quo tristi nuntio adcepto Scipio juvenis, qui tum Puteolis commorabatur, dolore confectus inferos adire in animum inducit, ut ibi parentis patruique umbras conveniat; 381-396.

Itaque ad vicinas Averni fauces antrumque tendit Cumanum, ubi Autonoes sacerdotis monitu sacris rite factis manes evocat; 397-444.

Quo facto primum ei obviam procedit, ne cruore quidem gustato, umbra Appii Claudii consulis, ad Capuam ex vulnere mortui, qui ab eo petit, ut cadaver suum non in patriam ad majorum sepulcra deportandum, sed quam primum terræ mandandum curet, quod Scipio promittit; 445-487.

Mox adventat umbra Sibyllæ Cumanæ, quæ hausto victimarum sanguine futura juveni exponit fata (488-515), et vastam Orci voraginem (516-530), decem ejus portas vel septa (531-561), fluvios inferorum (562-578), monstra eorum (579-594), taxum ingentem, bubonum, strigum, Harpyiarumque sedem (595-600), Plutonem, jus dicentem de regibus (601-612), et varias umbras ostendit; 613 sqq. Primum adcedit Pomponia mater, quæ ex Jove, in anguem converso, se peperisse filium, et in puerperio mortuam esse docet; 613-649.

Ei subcedunt pater patruasque, qui res a se in Hispania gestas extremaque 72 fata memorant, et læti audiunt, in suum honorem cenotaphia in campo Martio exstructa, resque perditas in Hispania a Marcio restitutas esse; 650-704.

Deinde Scipioni, a Sibylla monstrantur Æmilius Paulus, Flaminius, Gracchus, Servilius (705-718), Brutus, Camillus, Curius, Pyrrhus (719-728), Lutatius, Hamilcar, qui valde lætatur de bello, quod a filio suo feliciter cum Romanis geri comperit (729-751); Decemviri, Alexander M. qui ad res audacter fortiterque gerendas juvenem exhortatur (752-775); Crœsus, Homerus, quem multæ sequuntur mirantes animæ (776-797), Achilles, Hector, Ajax, Nestor, Atrides, Ulysses, Castor (798-805); tum et feminæ, tam gloria ac virtutibus, quam flagitiis nobilitatæ, Lavinia, Hersilia, Carmentis, Tanaquil, Lucretia, Virginia, Clœlia, Tullia, Tarpeia et virgo Vestalis, incestus damnata (806-849); postremo manes Marii, Sullæ, Pompeii ac Cæsaris, ex inferis ad superos mox prodituri; 850-867.

Quas umbras ubi Scipio vel vidit, vel adloquutus est, ultima Hannibalis fata ei sciscitanti Sibylla prædicit; 868-893.

Inde vates ad suam in inferis sedem, juvenis vero lætus ad socios portumque redit; 894, 895.


Segne iter emenso vix dum Tarpeia videri

Culmina desierant, torvos quum versus ad Urbem

Ductor Agenoreus vultus remeare parabat.

Castra locat, nulla lædens ubi gramina ripa

5

Tutia deducit tenuem sine nomine rivum,

73

Et tacite Tuscis inglorius adfluit undis.

Hic modo primores socium, modo jussa deorum,

Nunc sese increpitat: «Dic o, cui Lydia cæde

Creverunt stagna, et concussa est Daunia tellus

10

Armorum tonitru, quas exanimatus in oras

Signa refers? qui mucro tuum, quæ lancea tandem

Intravit pectus? si nunc exsisteret alma

Carthago ante oculos, turrita celsa figura,

Quas abitus, miles, caussas, inlæse, dedisses?

15

«Imbres, o patria, et mixtos cum grandine nimbos

Et tonitrus fugio.» Procul hanc expellite gentis

Femineam Tyriæ labem, nisi luce serena

Nescire ac liquida Mavortem agitare sub æthra.»

74

Terror adhuc inerat Superum, ac redolentia in armis

20

Fulmina, et ante oculos irati pugna Tonantis.

Parendi tamen, et cuicumque incumbere jusso

Durabat vigor, ac, sensim diffusus ad aures,

Signa reportandi crescebat in agmine fervor.

Sic, ubi perrupit stagnantem calculus undam,

25

Exiguos format per prima volumina gyros,

Mox, tremulum vibrans motu gliscente liquorem,

Multiplicat crebros sinuati gurgitis orbes;

Donec postremo laxatis circulus oris

Contingat geminas patulo curvamine ripas.

30

At contra Argyripæ pravum decus (inclita namque

75

Semina ab Œnea ductoris stirpe trahebat

Ætoli), Dasio fuit haud ignobile nomen,

Lætus opum, sed clauda fides, seseque calenti

Addiderat Pœno, Latiæ diffisus habenæ.

35

Is, volvens veterum memorata antiqua parentum,

«Longo, miles, ait, quateret quum Teucria bello

Pergama, et ad muros staret sine sanguine Mavors,

Sollicitis Calchas (nam sic fortissimus heros

Poscenti socero sæpe inter pocula Dauno

40

Narrabat memori Diomedes condita mente),

Sed Calchas Danais, nisi clausum e sedibus arcis

Armisonæ curent simulacrum avellere Divæ,

Non unquam adfirmat Therapnæis Ilion armis

76

Cessurum, aut Ledæ rediturum nomen Amyclas.

45

Quippe deis visum, ne cui perrumpere detur,

Effigies ea quas unquam possederit, urbes.

«Tum meus adjuncto monstratam evasit in arcem

Tydides Ithaco, et, dextra molitus in ipso

Custodes aditu templi, cæleste reportat

50

Palladium, ac nostris aperit mala Pergama fatis.

Nam postquam Œnotris fundavit finibus urbem,

77

Æger delicti, Phrygium placare colendo

Numen, et Iliacos parat exorare Penates.

Ingens jam templum celsa surgebat in arce,

55

Laomedonteæ sedes ingrata Minervæ:

Quum medios inter somnos altamque quietem,

Nec celata deam, et minitans Tritonia virgo:

«Non hæc, Tydide, tantæ pro laudis honore

«Digna paras, non Garganus, nec Daunia tellus

60

«Debentur nobis: quære in Laurentibus arvis,

«Qui nunc prima locant melioris mœnia Trojæ.

«Huc vittas castumque refer penetrale parentum.»

Quîs trepidus monitis Saturnia regna capessit.

«Jam Phryx condebat Lavinia Pergama victor,

65

Armaque Laurenti figebat Troia luco.

Verum ubi Tyrrheni perventum ad fluminis undas,

Castraque Tydides posuit fulgentia ripa,

78

Priamidæ intremuere metu: tum, pignora pacis

Prætendens dextra ramum canentis olivæ.

70

Sic orsus Dauni gener inter murmura Teucrum:

«Pone, Anchisiade, memores irasque metusque;

«Quidquid ad Idæos Xanthum Simoentaque nobis

«Sanguine sudatum Scææque ad limina portæ,

«Haud nostrum est: egere dei duræque sorores.

75

«Nunc, age, quod superest, cur non melioribus, ævi,

«Ducimus auspiciis? dextras jungamus inermes.

«Fœderis, en, hæc testis erit.» Veniamque precatus

Trojanam ostentat trepidis de puppe Minervam.

Hæc ausos Celtas inrumpere mœnia Romæ

80

Conripuit leto; neque tot de millibus unum

Ingentis populi patrias dimisit ad aras.»

His fractus ductor convelli signa maniplis

Optato lætis abitu jubet: itur in agros,

79

Dives ubi ante omnes colitur Feronia luco,

85

Et sacer humectat fluvialia rura Capenas.

Fama est, intactas longævi ab origine fani

Crevisse, in medium congestis undique donis,

Inmensum per tempus opes, lustrisque relictum

Innumeris aurum, solo servante pavore.

90

Hac avidas mentes et barbara corda rapina

Polluit, atque armat contemtu pectora divum.

Avia tunc longinqua placent, quæ sulcat aratro

Ad freta porrectis Trinacria Bruttius arvis.

80

Dum Libys haud lætus Rhegina ad litora tendit,

95

Victor, submoto patriis a finibus hoste,

Fulvius infaustam Campana ad mœnia clausis

Portabat famam, miserisque extrema movebat.

Tum prensans passim, cuicumque est nomen in armis:

«Dedecus hoc defende manu! cur perfida, et urbi

100

Altera Carthago nostræ, post fœdera rupta,

Et missum ad portas Pœnum, post jura petita

Consulis alterni, stat adhuc? et turribus altis

Hannibalem ac libycas exspectat lenta cohortes?»

Miscebat dictis facta, et nunc robore celsas

105

Educi turres, quîs vinceret ardua muri,

Cogebat, nunc conjunctas adstringere nodis

Instabat ferroque trabes, quo frangeret altos

Portarum postes, quateretque morantia claustra.

81

Hic latera intextus stellatis axibus agger,

110

Hic gravida armato surgebat vinea dorso.

At postquam properata satis, quæ commonet usus,

Dat signum, atque alacer scalis transcendere muros

Imperat, ac sævis urbem terroribus inplet,

Quum subito dextrum obfulsit conatibus omen.

115

Cerva fuit, raro terris spectata colore,

Quæ candore nivem, candore anteiret olores.

Hanc agreste Capys donum, quum mœnia sulco

Signaret, grato parvæ mollitus amore,

Nutrierat, sensusque hominis donarat alendo.

82 120

Inde exuta feram, docilisque adcedere mensis,

Atque ultro blanda adtactu gaudebat herili.

Aurato matres adsuetæ pectine mitem

Comere, et humenti fluvio revocare colorem.

Numen erat jam cerva loci; famulamque Dianæ

125

Credebant, ac tura deum de more dabantur.

Hæc, ævi vitæque tenax, felixque senectam

Mille indefessos viridem duxisse per annos,

Seclorum numero Trojanis condita tecta

Æquabat: sed enim longo nox venerat ævo.

130

Nam, subito incursu sævorum agitata luporum,

Qui noctis tenebris urbem (miserabile bello

Prodigium) intrarant, primos ad luminis ortus

Extulerat sese portis, pavidaque petebat

Consternata fuga positos ad mœnia campos.

135

Exceptam læto juvenum certamine ductor

Mactat, Diva, tibi, tibi enim hæc gratissima sacra,

Fulvius, atque adsis orat, Latonia, cœptis.

83

Inde, alacer fidensque Dea, circumdata clausis

Arma movet, quaque obliquo curvantur in orbem

140

Mœnia flexa sinu, spissa vallata corona

Adligat, et telis in morem indaginis ambit.

Dum pavitant, spumantis equi fera corda fatigans,

Evehitur porta sublimis Taurea cristis

Bellator, cui Sidonius superare lacerto

145

Ductor et Autololas dabat et Maurusia tela.

Is, trepido ac lituum tinnitu stare neganti

Imperitans violenter equo, postquam auribus hostis

Vicinum sese videt, et clamore propinquo,

84

«Claudius huic, inquit (præstabat Claudius arte

150

Bellandi, et merita mille inter prælia fama),

Huic, inquit, solum, si qua est fiducia dextræ,

Det sese campo, atque ineat certamina mecum.»

Una mora Æneadæ, postquam vox adtigit aures,

Dum daret auspicium jusque in certamina ductor.

155

Prævetitum namque et capital, committere Martem,

Sponte viris. Erumpit ovans, ut Fulvius arma

Imperio solvit, patulumque invectus in æquor

Erigit undantem glomerato pulvere nubem.

Indignatus opem amenti, socioque juvare

160

Expulsum nodo jaculum, atque arcessere vires,

Taurea vibrabat nudis conatibus hastam.

Inde, ruens ira, telum contorquet in auras.

85

At non idem animus Rutulo: speculatur, et omni

Corpore perlustrat, qua sit certissima ferro

165

In vulnus via: nunc vibrat, nunc comprimit hastam,

Mentiturque minas: mediam tunc transiit ictu

Parmam, sed grato fraudata est sanguine cuspis.

Tum strictum propere vagina detegit ensem.

Et jam ferrata rapiebat calce volantem

170

Taurea cornipedem, fugiens minitantia fata.

Nec Rutulus levior cedentis perdere terga:

Nam profugo rapidus fusis instabat habenis.

Utque metus victum, sic ira et gloria portis

86

Victorem inmisit, meritique cupido cruoris.

175

Ac dum vix oculis, vix credunt mentibus, hostem

Confisum nullo comitante inrumpere tectis,

Per mediam propere trepidantum interritus urbem

Egit equum, adversaque evasit ad agmina porta.

Hinc ardore pari nisuque incurrere muris

180

Ignescunt animi, penetrataque tecta subire.

Tela simul flammæque micant: tunc saxeus imber

Ingruit, et summis adscendunt turribus hastæ.

Nec pronum audenti virtutem excellere cuiquam:

87

Æquarunt iræ dextras: dictæa per auras

185

Tranat, et in medium perlabitur urbis arundo.

Lætatur non hortandi, non plura monendi

Fulvius esse locum; rapiunt sibi quisque laborem.

Quos ubi tam erectos animi videt, et superesse

Fortunæ sibi quemque ducem, ruit impete vasto

190

Ad portam, magnæque optat discrimina famæ.

Tres claustra æquævo servabant corpore fratres,

Quîs delecta manus centeni cuique ferebant

88

Excubias, unaque locum statione tenebant.

Forma ex his Numitor, cursu plantaque volucri

195

Præstabat Laurens, membrorum mole Laburnus.

Sed non una viris tela: hic mirabilis arcu;

Ille hastam quatere, ac medicatæ cuspidis ictu

Prælia moliri, et nudo non credere ferro;

Tertius aptabat flammis ac sulfure tædas.

200

Qualis Atlantiaco memoratur litore quondam

Monstrum Geryones inmane tricorporis iræ,

Cui tres in pugnam dextræ varia arma gerebant;

Una ignes sævos, ast altera pone sagittas

Fundebat, validam torquebat tertia cornum,

205

Atque uno diversa dabat tria vulnera nisu.

Hos ubi non æquis variantes prælia consul

Conspexit telis, et portæ limina circum

Stragem, ac perfusos subeuntum sanguine postes,

Concitat intortam furiatis viribus hastam.

210

Letum triste ferens auras secat Itala taxus,

89

Et, qua nudarat, dum fundit spicula ab alto,

Arcum protendens, Numitor latus, ilia transit.

At, non obsepto contentus limine Martem

Exercere levis bello, sed turbidus ausi,

215

Virrius incauto fervore eruperat amens

Reclusa in campum porta, miseramque furori

Vincentum obtulerat pubem: ruit obvia in arma

Scipio, et oblatum metit insatiabilis agmen.

Tifata umbrifero generatum monte Calenum

220

Nutrierant, audere trucem; nec corpore magno

Mens erat inferior: subsidere sæpe leonem,

Nudus inire caput pugnas, certare juvenco,

Atque obliqua trucis deducere cornua tauri

Adsuerat, crudoque aliqua se adtollere facto.

90 225

Is, dum præcipites expellit Virrius urbe,

Seu spreto, seu ne fieret mora, nudus in æquor

Thorace exierat, leviorque premebat anhelos

Pondere loricæ, et palantes victor agebat.

Jamque Veliternum media transegerat alvo,

230

Jam, solitum æquali ludo committere equestres

Scipiadæ pugnas, Marium tellure revulso

Perculerat saxo: miser inplorabat amicum

Cum gemitu exspirans, scopulusque premebat hiantem:

Sed, validas sævo vires duplicante dolore,

235

Effudit lacrimas pariter cornumque sonantem

Scipio, solamen properans optabile in armis

Hostem prostrato morientem ostendere amico:

Tranavit, liquidas volucris ceu scinderet auras,

Hasta viri pectus, rupitque inmania membra;

240

Quanta est vis agili per cærula summa liburnæ,

Quæ, pariter quoties revocatæ ad pectora tonsæ

91

Percussere fretum, ventis fugit ocior, et se,

Quam longa est, uno remorum præterit ictu.

Ascanium Volesus, projectis ocius armis,

245

Quo levior peteret muros, per aperta volantem

Adsequitur planta: dejectum protinus ense

Ante pedes domini jacuit caput; ipse sequutus

Conruit ulterior procursus impete truncus.

Nec spes obsessis ultra reserata tueri

250

Mœnia; convertunt gressus, recipique precantes

Infandum! excludunt socios: tum cardine verso

Obnixi torquent obices, munimina sera.

Acrius hoc instant Itali, clausosque fatigant.

92

Et, ni cæca sinu terras nox conderet atro,

255

Perfractæ rabido patuissent milite portæ.

Sed non in requiem pariter cessere tenebræ.

Hinc sopor inpavidus, qualem victoria movit:

At Capua, aut mæstis ululantum flebile matrum

Questibus, aut gemitu trepidantum exterrita patrum,

260

Tormentis finem metamque laboribus orat.

Mussat perfidiæ ductorque caputque Senatus.

Virrius, a Pœno nullam docet esse salutem,

Vociferans, pulsis vivendi e pectore curis;

«Speravi sceptra Ausoniæ, pepigique, sub armis

265

Si dexter Pœnis Deus et Fortuna fuisset,

Ut Capuam Iliaci migrarent regna Quirini:

Qui quaterent muros Tarpeiaque mœnia, misi:

Nec mihi poscendi vigor abfuit, alter ut æquos

Portaret fasces nostro de nomine consul.

270

Hactenus est vixisse satis, dum copia noctis.

93

Cui cordi comes æterna est Acherontis ad undam

Libertas, petat ille meas mensasque dapesque;

Et, victus mentem fuso per membra Lyæo,

Sopitoque necis morsu, medicamina cladis

275

Hauriat, ac placidis exarmet fata venenis.»

Hæc ait, et turba repetit comitante penates.

Ædibus in mediis consurgens ilice multa

Exstruitur rogus, hospitium commune peremtis.

Nec vulgum cessat furiare dolorque pavorque.

280

Nunc menti seræ Decius redit, et bona virtus

Exsilio punita truci: despectat ab alto

Sacra Fides, agitatque virum fallacia corda.

94

Vox occulta subit, passim diffusa per auras:

«Fœdera, mortales, ne sævo rumpite ferro:

285

Sed castam servate Fidem; fulgentibus ostro

Hæc potior regnis: dubio qui frangere rerum

Gaudebit pacta, ac tenues spes linquet amici,

Non illi domus, aut conjux, aut vita manebit

Unquam expers luctus lacrimæque; aget, æquore semper

290

Ac tellure premens, aget ægrum nocte dieque

Despecta ac violata Fides.» Adit omnia jamque

Concilia, ac mensas contingit, et, abdita nube,

Adcumbitque toris, epulaturque inproba Erinnys.

Ipsa etiam Stygio spumantia pocula tabo

95 295

Porrigit, et large pœnas letumque ministrat.

Virrius interea, dum dat penetrare medullas

Exitio, adscenditque pyram, atque amplexibus hæret

Jungentum fata, et subici jubet ocius ignes.

Stringebant tenebræ metas, victorque ruebat.

300

Jamque superstantem muro, sociosque Milonem

Voce adtollentem pubes campana videbat.

Pandunt adtoniti portas, trepidoque capessunt

Castra inimica gradu, quîs leto avertere pœnas

Defuerant animi: patet urbs, confessa furorem,

305

Et reserat Tyrio maculatas hospite sedes.

Matronæ puerique ruunt, mæstumque Senatus

Concilium, nullique hominum lacrimabile vulgus.

96

Stabant innixi pilis exercitus omnis,

Spectabantque viros et læta et tristia ferre

310

Indociles, nunc propexis in pectora barbis

Verrere humum, nunc fœdantes in pulvere crinem

Canentem, et turpi lacrima precibusque pudendis

Femineum tenues ululatum fundere in auras.

Atque ea dum miles miratur inertia facta,

315

Exspectatque ferox sternendi mœnia signum,

Ecce repens tacito percurrit pectora sensu

97

Relligio, et sævas componit numine mentes;

Ne flammam tædasque velint, ne templa sub uno

In cinerem traxisse rogo: subit intima corda,

320

Perlabens sensim, mitis Deus: ille superbæ

Fundamenta Capyn posuisse antiquitus urbi,

Non cuiquam visus, passim monet: ille refusis

In spatium inmensum campis habitanda relinqui

Utile tecta docet: paullatim atrocibus iræ

325

Languescunt animis, et vis mollita senescit.

Pan Jove missus erat, servari tecta volente

Troia, pendenti similis Pari semper, et imo

Vix ulla inscribens terræ vestigia cornu.

98

Dextera lascivit cæsa Tegeatide capra

330

Verbera læta movens festa per compita cauda.

Cingit acuta comas, et opacat tempora, pinus,

Ac parva erumpunt rubicunda cornua fronte:

Stant aures, imoque cadit barba hispida mento.

99

Pastorale deo baculum, pellisque sinistrum

335

Velat grata latus teneræ de corpore damæ.

Nulla in præruptum tam prona et inhospita cautes,

In qua non, librans corpus, similisque volanti

Cornipedem tulerit præcisa per avia plantam.

Interdum inflexus, medio nascentia tergo

340

Respicit adridens hirtæ ludibria caudæ.

Obtendensque manum solem infervescere fronti

Arcet, et umbrato perlustrat pascua visu.

Hic, postquam mandata dei perfecta, malamque

Sedavit rabiem, et permulsit corda furentum,

100 345

Arcadiæ volucris saltus et amata revisit

Mænala; ubi argutis longe de vertice sacro

Dulce sonat calamis, ducit stabula omnia cantu.

At legio Ausonidum, flammas ductore jubente

Arceri portis, stantesque relinquere muros,

350

(Mite decus mentis) condunt ensesque facesque.

Multa deum templis domibusque nitentibus auro

Egeritur præda, et victus alimenta superbi,

Quisque bonis periere, virum de corpore vestes

Femineæ, mensæque alia tellure petitæ,

101 355

Poculaque Eoa luxum inritantia gemma.

Nec modus argento, cælataque pondera facti

Tantum epulis auri; tum passim corpora longo

Ordine captiva, et domibus depromta talenta,

Pascere longinquum non deficientia bellum,

360

Inmensique greges famulæ ad convivia turbæ.

Fulvius, ut finem spoliandis ædibus, ære

Belligero revocante, dedit, sublimis ab alto

Subgestu, magnis fautor non futilis ausis:

«Lanuvio generate, inquit, quem Sospita Juno

365

Dat nobis, Milo, Gradivi cape victor honorem,

Tempora murali cinctus turrita corona.»

102

Tum sontes procerum meritosque piacula prima

Adciit, et justa punit commissa securi.

Hic atrox virtus (nec enim obculuisse probarim

370

Spectatum vel in hoste decus) clamore feroci,

Taurea, «Tune, inquit, ferro spoliabis inultus

Te majorem animam? et jusso lictore recisa

Ignavos cadet ante pedes fortissima cervix?

Haud unquam hos vobis dederit Deus.» Inde, minaci

375

Obtutu torvum contra et furiale renidens,

Bellatorem alacer per pectora transigit ensem.

Cui ductor: «Patriam moriens comitare cadentem.

Qui nobis animus, quæ dextera, quidve viritim

Decernet Mavors: tibi, si rebare pudendum

380

Jussa pati, licuit pugnanti obcumbere letum.»

103

Dum Capua infaustam luit haud sine sanguine culpam,

Interea geminos terra crudelis Hibera

Fortuna abstulerat, permiscens tristia lætis,

Scipiadas, magnumque decus, magnumque dolorem.

385

Forte Dicarchea juvenis dum sedit in urbe

Scipio, post belli repetens extrema penates,

104

Huc tristis lacrimas et funera acerba suorum

Fama tulit: duris quamquam non cedere suetus,

Pulsato lacerat violenter pectore amictus.

390

Non comites tenuisse valent, non ullus honorum

Militiæve pudor: pietas irata sinistris

Cælicolis furit, atque odit solatia luctus:

Jamque dies, iterumque dies absumta querelis.

Versatur species ante ora oculosque parentum.

395

Ergo excire parat manes animasque suorum,

Adloquioque virum tantos mulcere dolores.

Hortatur vicina palus, ubi signat Averni

Squalentem introitum stagnans Acherusius humor.

Noscere venturos agitat mens protinus annos.

400

Sic ad Cymæam, quæ tum sub nomine Phœbi

Autonoe tripodas sacros antrurnque tenebat,

105

Fert gressus juvenis, consultaque pectoris ægri

Pandit, et adspectus orat contingere patrum.

Nec cunctata diu vates, «Mactare repostis

405

Mos umbris, inquit, consueta piacula nigras

Sub lucem pecudes, reclusæque abdere terræ

Manantem jugulis spirantum cæde cruorem.

Tunc populos tibi regna suos pallentia mittent.

Cetera, quæ poscis, majori vate canentur.

410

Namque tibi Elysio repetita oracula campo

Eliciam, veterisque dabo inter sacra Sibyllæ

106

Cernere fatidicam Phœbei pectoris umbram.

Vade, age, et, a medio quum se nox humida cursu

Flexerit, ad fauces vicini castus Averni

415

Duc prædicta sacris duro placamina Diti.

Mella simul tecum et puri fer dona Lyæi.»

Hoc alacer monitu, et promissæ nomine vatis,

Adparat occulto monstrata piacula cœpto.

Inde, ubi nox jussam procedens contigit horam,

420

Et spatia æquarunt tenebras transacta futuras,

Consurgit stratis, pergitque ad turbida portæ

Ostia Tartareæ; penitus quîs abdita vates

Promissa inplerat, Stygioque sedebat in antro.

Tum, qua se primum rupta tellure recludit

425

Invisus cælo specus, atque eructat acerbam

Cocyti laxo suspirans ore paludem,

Inducit juvenem, ferroque cavare refossam

Ocius urguet humum, atque, arcanum murmur anhelans,

107

Ordine mactari pecudes jubet: ater operto

430

Ante omnes taurus Regi, tum proxima Divæ

Cæditur Hennææ casta cervice juvenca.

Inde tibi, Alecto, tibi, nunquam læta Megæra,

Corpora lanigerum procumbunt lecta bidentum.

Fundunt mella super Bacchique et lactis honorem.

435

«Sta, juvenis, faciemque, Erebo quæ surgit ab omni,

Exclamat vates, patere: adcedentia cerno

Tartara, et ante oculos adsistere tertia regna.

Ecce ruunt variæ species, et quidquid ab imo

Natum hominum exstinctumque chao est.» Jam cuncta videbat,

108 440

Cyclopas, Scyllamque, et pastos membra virorum

Odrysiæ telluris equos. «Contende tueri,

Eductumque tene vagina interritus ensem.

Quæcumque ante animæ tendent potare cruorem,

Dissice, dum castæ procedat imago Sibyllæ.

445

Interea cerne, ut gressus inhumata citatos

Fert umbra, et properat tecum conjungere dicta:

Cui datur ante atros absumti corporis ignes,

Sanguine non tacto, solitas effundere voces.»

Adspicit, et subito turbatus Scipio visu:

450

«Quinam te, qui casus, ait, dux maxime, fessæ

Eripuit patriæ; quum tales horrida poscant

Bella viros? nec enim dextra concesserit ulli

109

Appius, aut astu: decimum lux retulit ortum,

Ut te, quum Capua remearem, vulnera vidi

455

Mulcentem, hoc uno mæstum, quod adire nequires

Saucius ad muros, et Martis honore careres.»

Contra quæ ductor: «Fesso mihi proxima tandem

Lux gratos Phaethontis equos avertit, et atris

Æternum demisit aquis: sed lenta meorum,

460

Dum vanos ritus, cura, et sollemnia vulgi

Exsequitur, cessat flammis inponere corpus,

Ut portet tumulis per longum membra paternis.

Quod te per nostri Martis precor æmula facta,

Arce, quæ putris artus, medicamina, servant,

465

Daque vago portas quamprimum Acherontis adire.»

110

Tum juvenis: «Gens o veteris pulcherrima Clausi,

Haud ulla ante tuam, quamquam non parva fatigent,

Curarum prior exstiterit: namque ista per omnes

Discrimen servat populos, variatque jacentum

470

Exsequias tumuli et cinerum sententia discors.

Tellure (ut perhibent) is mos antiquus Hibera,

111

Exanima obscœnis consumit corpora vultur.

Regia quum lucem posuerunt membra, probatum est

Hyrcanis adhibere canes. Ægyptia tellus

475

Claudit odorato post funus stantia saxo

Corpora, et a mensis exsanguem haud separat umbram.

Exhausto instituit Pontus vacuare cerebro

Ora virum, et longum medicata reponit in ævum.

112

Quid, qui reclusa nudos Garamantes arena

480

Infodiunt? quid, qui sævo sepelire profundo

Exanimos mandant Libycis Nasamones in oris?

At Celtæ vacui capitis circumdare gaudent

Ossa (nefas) auro, ac mensis ea pocula servant.

Cecropidæ ob patriam Mavortis sorte peremtos

485

Decrevere simul communibus urere flammis.

At gente in Scythica subfixa cadavera truncis

Lenta dies sepelit, putri liquentia tabo.»

Talia dum memorant, umbra veniente Sibyllæ,

113

Autonoe, «Finem hic, inquit, sermonibus adde

490

Alternis! hæc, hæc veri fecunda sacerdos,

Cui tantum patuit rerum, quantum ipse negarit

Plus novisse Deus: me jam comitante tuorum

Tempus abire globo, et pecudes inponere flammis.»

At gravida arcanis Cymes anus adtigit ore

495

Postquam sacrificum, delibavitque cruorem,

In decus egregiæ vultus intenta juventæ,

«Ætherea fruerer quum luce, haud segniter, inquit,

Cymæo populis vox nostra sonabat in antro.

Tunc te permixtum seclis rebusque futuris

500

Æneadum cecini. Sed non sat digna mearum

Cura tuis vocum: nec enim conquirere dicta,

Aut servare fuit proavis sollertia vestris.

Verum age, disce, puer, (quando cognoscere cordi est)

Jam tua, deque tuis pendentia Dardana fatis.

505

Namque tibi cerno properatum oracula vitæ

Hinc petere, et patrios visu contingere manes.

114

Armifero victor patrem ulcisceris Hibero,

Creditus ante annos Marti, ferroque resolves

Gaudia Pœnorum, et missum lætabere bello

510

Omen, Hiberiacis victa Carthagine terris.

Majus ad imperium post hæc capiere, nec ante

Jupiter absistet cura, quam cuncta fugarit

In Libyam bella, et vincendum duxerit ipse

Sidonium tibi rectorem: pudet urbis iniquæ,

515

Quod post hæc decus hoc patriaque domoque carebit.»

Sic vates, gressumque lacus vertebat ad atros.

Tum juvenis, «Quæcumque datur sors durior ævi,

Obnitemur, ait: culpa modo pectora cessent.

Sed, te oro, (quando vitæ tibi causa labores

520

Humanos juvisse fuit) siste, inclita virgo,

Paullisper gressum, et nobis manesque silentum

Enumera, Stygiæque aperi formidinis aulam.»

Adnuit illa quidem; sed, «Non optanda recludis

115

Regna, ait: hic tenebras habitant, volitantque per umbras

525

Innumeri quondam populi: domus omnibus una.

In medio vastum late se tendit inane;

Huc, quidquid terræ, quidquid freta, et igneus aer

Nutrivit primo mundi genitalis ab ævo,

(Mors communis agit) descendunt cuncta: capitque

530

Campus iners, quantum interiit, restatque futurum.

«Cingunt regna decem portæ; quarum una receptat

Belligeros, dura Gradivi sorte creatos.

«Altera, qui leges posuere atque inclita jura

Gentibus, et primas fundarunt mœnibus urbes.

535

«Tertia ruricolas Cereris, justissima turba

116

Quæ venit ad manes, et fraudum inlæsa veneno.

«Exin, qui lætas artes vitæque colendæ

Invenere viam, nec dedignanda parenti

Carmina fuderunt Phœbo, sua limina servant.

540

«Proxima, quos venti sævæque hausere procellæ,

Naufraga porta rapit; sic illam nomine dicunt.

«Finitima huic, noxa gravido et peccasse fatenti,

Vasta patet populo: pœnas Rhadamanthus in ipso

Expetit introitu, mortemque exercet inanem.

545

«Septima femineis reseratur porta catervis,

Liventes ubi casta fovet Proserpina lucos.

Infantum hinc gregibus, versasque ad funera tædas

Passis virginibus, turbæque in limine lucis

117

Est iter exstinctæ, et vagitu janua nota.

550

«Tum, seducta loco, et laxata lucida nocte,

Claustra nitent, quæ secreti per limitis umbram

Elysios ducunt campos: hic turba piorum,

Nec Stygio in regno, cæli nec posta sub axe:

Verum, ultra Oceanum sacro contermina fonti,

555

Lethæos potat latices, oblivia mentis.

«Extrema hinc, auro fulgens, jam lucis honorem

Sentit, et admoto splendet ceu sidere lunæ.

Hac animæ cælum repetunt; ac, mille peractis,

Oblitæ Ditem redeunt in corpora, lustris.

560

Has passim nigrum pandens Mors lurida rictum

Itque reditque vias, et portis omnibus errat.

118

«Tum jacet in spatium sine corpore pigra vorago,

Limosique lacus: late exundantibus urit

Ripas sævus aquis Phlegethon, et, turbine anhelo

565

Flammarum resonans, saxosa incendia torquet.

Parte alia torrens Cocytos sanguinis atri

Vorticibus furit, et spumanti gurgite fertur.

At, magnis semper Divis regique Deorum

Jurari dignata palus, picis horrida rivo,

570

Fumiferum volvit Styx inter sulfura limum.

Tristior his Acheron sanie crassoque veneno

119

Æstuat, et, gelidam eructans cum murmure arenam,

Descendit nigra lentus per stagna palude.

Hanc potat saniem non uno Cerberus ore.

575

Hæc et Tisiphones sunt pocula, et atra Megæra

Hinc sitit, ac nullo rabies restinguitur haustu.

Ultimus erumpit lacrimarum fontibus amnis

Ante aulam, atque aditus, et inexorabile limen.

«Quanta cohors, omni stabulante per atria monstro,

580

Excubat, et manes permixto murmure terret!

Luctus edax, Maciesque malis comes addita Morbis,

Et Mæror pastus fletu, et sine sanguine Pallor,

Curæque, Insidiæque, atque hinc queribunda Senectus,

Hinc angens utraque manu sua guttura Livor,

585

Et deforme malum ac sceleri proclivis Egestas,

Errorque infido gressu, et Discordia gaudens

Permiscere fretum cælo: sed et ostia Ditis

Centenis suetus Briareus recludere palmis,

120

Et Sphinx, virgineos rictus infecta cruore,

590

Scyllaque, Centaurique truces, umbræque Gigantum.

Cerberus hic ruptis peragrat quum Tartara vinclis,

Non ipsa Alecto, nec feta furore Megæra

Audet adire ferum, dum fractis mille catenis

Viperea latrans circumligat ilia cauda.

595

«Dextra vasta comas nemorosaque brachia fundit

Taxus, Cocyti rigua frondosior unda.

Hic diræ volucres, pastusque cadavere vultur,

Et multus bubo, ac sparsis strix sanguine pennis,

Harpyiæque fovent nidos, atque omnibus hærent

600

Condensæ foliis: sævit stridoribus arbor.

«Has inter formas conjux Junonis Avernæ,

Subgestu residens, cognoscit crimina regum.

121

Stant vincti, seroque piget sub judice culpæ:

Circumerrant Furiæ, Pœnarumque omnis imago.

605

Quam vellent numquam sceptris fulsisse superbis!

Insultant duro imperio non digna nec æqua

Ad superos passi manes: quæque ante profari

Non licitum vivis, tandem permissa queruntur.

Tunc alius sævis religatur rupe catenis:

610

Ast alius subigit saxum contra ardua montis:

122

Vipereo domat hunc æterna Megæra flagello.

Talia letiferis restant patienda tyrannis.

«Sed te maternos tempus cognoscere vultus,

Cujus prima venit non tardis passibus umbra.

615

Adstabat fecunda Jovis Pomponia furto.

Namque, ubi cognovit Latio surgentia bella

Pœnorum, Venus, insidias anteire laborans

Junonis, fusa sensim per pectora patrem

Implicuit flamma: quæ ni provisa fuissent,

620

Sidonia Iliacas nunc virgo adcenderet aras.»

Ergo ubi gustatus cruor, admonuitque Sibyllæ,

Et dedit alternos ambobus noscere vultus,

Sic juvenis prior: «O magni mihi numinis instar,

123

Cara parens, quam, te ut nobis vidisse liceret,

625

Optassem Stygias vel leto intrare tenebras.

Quæ sors nostra fuit, cui te, quum prima subiret,

Eripuit sine honore dies, et funere carpsit?»

Excipit his mater: «Nullos, o nate, labores

Mors habuit nostra: æthereo dum pondere partum

630

Exsolvor, miti dextra Cyllenia proles

Imperio Jovis Elysias deduxit in oras;

Adtribuitque pares sedes, ubi magna moratur

Alcidæ genetrix, ubi sacro munere Leda.

«Verum age, nate, tuos ortus, ne bella pavescas

635

Ulla, nec in cælum dubites te tollere factis,

Quando aperire datur nobis, nunc denique disce.

Sola die caperem medio quum forte petitos

Ad requiem somnos, subitus mihi membra ligavit

124

Amplexus, non ille, meo veniente marito,

640

Adsuetus facilisque mihi: tum luce corusca,

Inplebat quamquam languentia lumina somnus,

Vidi (crede) Jovem: nec me mutata fefellit

Forma Dei, quod, squalentem conversus in anguem,

Ingenti traxit curvata volumina gyro.

645

Sed mihi post partum non ultra ducere vitam

Concessum: heu, quantum gemui, quod spiritus ante,

Hæc tibi quam noscenda darem, discessit in auras!»

His alacer colla amplexu materna petebat;

Umbraque ter frustra per inane petita fefellit.

650

Subcedunt simulacra virum concordia, patris

Unanimique simul patrui: ruit ipse per umbram,

Oscula vana petens juvenis, fumoque volucri

Et nebulis similes animas adprendere certat.

«Quis te, care pater, quo stabant Itala regna,

655

Exosus Latium Deus abstulit? Hei mihi! nam cur

Ulla fuere adeo, quibus a te sævus abessem,

120

Momenta? obposito mutassem pectore mortem.

Quantos funeribus vestris gens Itala passim

Dat gemitus! Tumulus vobis, censente Senatu,

660

Mavortis geminus surgit per gramina campo.»

Nec passi plura, in medio sermone loquentis

Sic adeo incipiunt. Prior hæc genitoris imago:

«Ipsa quidem virtus sibimet pulcherrima merces;

Dulce tamen venit ad manes, quum gratia vitæ

665

Durat apud superos, nec edunt oblivia laudem.

«Verum age, fare, decus nostrum, te quanta fatiget

Militia. Heu, quoties intrat mea pectora terror,

Quum repeto, quam sævus eas, ubi magna pericla

Contingunt tibi! per nostri, fortissime, leti

670

Obtestor causas, Martis moderare furori.

Sat tibi sint documenta domus! octava terebat

Arentem culmis messem crepitantibus æstas,

126

Ex quo cuncta mihi calcata, meoque subibat

Germano devexa jugum Tartessia tellus.

675

Nos miseræ muros et tecta renata Sagunto;

Nos dedimus Bætin nullo potare sub hoste.

Nobis indomitus convertit terque quaterque

Germanus terga Hannibalis. Pro barbara numquam

Inpolluta fides! peterem quum victor adesum

680

Cladibus Hasdrubalem; subito venale, cohortes

Hispanæ, vulgus, Libyci quas fecerat auri

Hasdrubal, abrupto liquerunt agmine signa.

Tunc hostis socio desertos milite, multum

Ditior ipse viris, spisso circumdedit orbe.

685

Non segnis nobis nec inultis, nate, peracta est

Illa suprema dies, et laude inclusimuus ævum.»

Excipit inde suos frater conjungere casus:

127

«Excelsæ turris post ultima rebus in artis

Subsidium optaram, supremaque bella ciebam.

690

Fumantes tædas, ac lata incendia passim,

Et mille injecere faces. Nil nomine leti

De Superis queror: haud parvo data membra sepulcro

Nostra cremaverunt in morte hærentibus armis.

Sed me luctus habet, geminæ ne clade ruinæ

695

Cesserit adfusis obpressa Hispania Pœnis.»

Contra quæ juvenis turbato fletibus ore:

«Dî, quæso, ut merita est, dignas pro talibus ausis

Carthago expendat pœnas. Sed continet acres

Pyrenes populos, qui, vestro Marte probatus,

700

Excepit fessos, et notis Marcius armis

Subcessit bello: fusos quoque fama ferebat

Victores acie, atque exacta piacula cædis.»

His læti rediere duces loca amœna piorum:

Prosequiturque oculis puer adveneratus euntes.

128 705

Jamque aderat multa vix adnoscendus in umbra

Paullus, et epoto fundebat sanguine verba:

«Lux Italum, cujus spectavi Martia facta,

Multum uno majora viro, descendere nocti,

Atque habitanda semel subigit quis visere regna?»

710

Cui contra tales effundit Scipio voces:

«Armipotens ductor, quam sunt tua fata per Urbem

Lamentata diu! quam pene ruentia tecum

Traxisti ad Stygias Œnotria tecta tenebras.

Tum tibi defuncto tumulum Sidonius hostis

715

Constituit, laudemque tuo quæsivit honore.»

Dumque audit lacrimans hostilia funera Paullus,

129

Ante oculos jam Flaminius, jam Gracchus, et ægro

Absumtus Cannis stabat Servilius ore.

Adpellare viros erat ardor, et addere verba:

720

Sed raptabat amor priscos cognoscere manes.

Nunc meritum sæva Brutum inmortale securi

Nomen, nunc Superos æquantem laude Camillum,

Nunc auro Curium non umquam cernit amicum.

Ora Sibylla docet venientum, et nomina pandit.

725

«Hic fraudes pacis Pyrrhumque a limine portæ

Dejecit, visus orbus. Tulit ille ruentem

Thybridis in ripas regem, solusque revulso

130

Pone ferox ponte exclusit redeuntia regna.

«Si tibi dulce virum, primo qui fœdera bello

730

Phœnicum pepigit, vidisse, hic inclitus ille

Æquoreis victor cum classe Lutatius armis.

Si studium et sævam cognoscere Hamilcaris umbram,

Illa est (cerne procul) cui frons nec morte remissa

Irarum servat rabiem: si jungere cordi est

735

Conloquium, sine gustato det sanguine vocem.»

Atque ubi permissum, et sitiens se inplevit imago,

Sic prior increpitat non miti Scipio vultu:

«Taliane, o fraudum genitor, sunt fœdera vobis?

Aut hæc Sicania pepigisti captus in ora?

740

Bella tuus toto natus contra omnia pacta

Exercet Latio, et, perruptis molibus Alpes

Eluctatus adest, fervet gens Itala Marte

Barbarico, et refluunt obstructi stragibus amnes.»

Post quæ Pœnus ait: «Decimum modo cœperat annum

131 745

Excessisse puer, nostro quum bella Latinis

Concepit jussu; licitum nec fallere Divos

Juratos patri: quod si Laurentia vastat

Nunc igni regna, et Phrygias res vertere tentat,

O pietas, o sancta fides, o vera propago!

750

Atque utinam amissum reparet decus!» Inde citato

Celsus abit gressu, majorque recessit imago.

Exin designat vates, qui jura sub armis

Poscenti dederint populo, primique petitas

Miscuerint Italis Piræo litore leges.

755

Lætatur, spectatque virum insatiabilis ora

Scipio, et adpellet cunctos, ni magna sacerdos

Admoneat turbæ innumeræ: «Quot millia toto

Credis in orbe, puer, lustras dum singula visu,

Descendisse Erebo, nullo non tempore abundans

760

Umbrarum huc agitur torrens, vectatque capaci

Agmina mole Charon, et subficit inproba puppis.»

Post hæc, ostendens juvenem, sic virgo profatur:

«Hic ille est, tellure vagus qui victor in omni

132

Cursu signa tulit; cui pervia Bactra Dahæque;

765

Qui Gangem bibit, et Pellæo ponte Niphaten

Adstrinxit; cui stant sacro sua mœnia Nilo.»

Incipit Æneades: «Libyci certissima proles

Hammonis, quando exsuperat tua gloria cunctos

Indubitata duces, similique cupidine rerum

770

Pectora nostra calent, quæ te via, fare, superbum

Ad decus et summas laudum perduxerit arces.»

133

Ille sub hæc: «Turpis lenti sollertia Martis.

Audendo bella expedias: pigra extulit artis

Haud umquam sese virtus; tu magna gerendi

775

Præcipita tempus: mors atra inpendet agenti.»

Hæc effatus abit. Crœsi mox advolat umbra,

Dives apud superos; sed mors æquarat egenis.

Atque hic, Elysio tendentem limite cernens

Effigiem juvenis castam, cui vitta ligabat

780

Purpurea effusos per colla nitentia crines,

«Dic, ait, hic quinam, virgo? nam luce refulget

Præcipua frons sacra viro, multæque sequuntur

Mirantes animæ, et læto clamore frequentant.

Qui vultus! quam, si Stygia non esset in umbra,

785

Dixissem facile esse Deum!» «Non falleris, inquit

Docta comes Triviæ: meruit Deus esse videri,

134

Et fuit in tanto non parvum pectore numen.

Carmine complexus terram, mare, sidera, manes,

Et cantu Musas et Phœbum æquavit honore.

790

Atque hæc cuncta, prius quam cerneret, ordine terris

Prodidit; ac vestram tulit usque ad sidera Trojam.»

Scipio, perlustrans oculis lætantibus umbram,

«Si nunc fata darent, ut Romula facta per orbem

Hic caneret vates, quanto majora futuros

795

Facta eadem intrarent hoc, inquit, teste nepotes!

Felix Æacida, cui tali contigit ore

Gentibus ostendi! crevit tua carmine virtus.»

Sed quæ tanta adeo gratantum turba requirens,

Heroum effigies majoresque adcipit umbras.

135 800

Inde viro stupet Æacide, stupet Hectore magno,

Ajacisque gradum venerandaque Nestoris ora

Miratur, geminos adspectat lætus Atridas,

Jamque Ithacum, corde æquantem Peleia facta.

Victuram hinc cernit Ledæi Castoris umbram:

805

Alternam lucem peragebat in æthere Pollux.

Sed subito vultus monstrata Lavinia traxit.

136

Nam virgo admonuit, tempus cognoscere manes

Femineos, ne cunctantem lux alma vocaret.

«Felix hæc, inquit, Veneris nurus ordine longo

810

Trojugenas junxit sociata prole Latinis.

«Vis et Martigenæ thalamos spectare Quirini?

Hersiliam cerne: hirsutos quum sperneret olim

Gens vicina procos, pastori rapta marito

Intravitque casæ, culmique e stramine fultum

815

Pressit læta torum, et soceros revocavit ab armis.

Adspice Carmentis gressus: Evandria mater

Hæc fuit, et vestros tetigit præsaga labores.

Vis et, quos Tanaquil vultus gerat? hæc quoque castæ

137

Augurio valuit mentis, venturaque dixit

820

Regna viro, et dextros adnovit in alite Divos.

«Ecce pudicitiæ Latium decus, inclita leti

Fert frontem atque oculos terræ Lucretia fixos.

Non datur, heu! tibi, Roma, nec est, quod malle deceret,

Hanc laudem retinere diu. Virginia juxta,

825

Cerne, cruentato vulnus sub pectore servat,

Tristia defensi ferro monimenta pudoris,

Et patriam laudat miserando in vulnere dextram.

Illa est, quæ Thybrim, quæ fregit Lydia bella,

Nondum passa marem, quales optabat habere

830

Quondam Roma viros, contemtrix Clœlia sexus.»

Quum, subito adspectu turbatus, Scipio poscit,

Quæ pœnæ caussa, et qui sint in crimine manes.

Tum virgo: «Patrios fregit quæ curribus artus,

Et stetit adductis super ora trementia frenis,

138 835

Tullia, non ullos satis exhaustura labores,

Ardenti Phlegethonte natat: fornacibus atris

Fons rapidus furit, atque ustas sub gurgite cautes

Egerit, et scopulis pulsat flagrantibus ora.

Illa autem, quæ tondetur præcordia rostro

840

Alitis, (en quantum resonat plangentibus alis

Armiger ad pastus rediens Jovis!) hostibus arcem

Virgo (inmane nefas) adamato prodidit auro

Tarpeia, et pactis reseravit claustra Sabinis.

Juxta (nonne vides? neque enim leviora domantur

845

Delicta) inlatrat jejunis faucibus Orthrus,

Armenti quondam custos inmanis Hiberi,

139

Et morsu petit, et polluto eviscerat ungue.

Nec par pœna tamen sceleri: sacraria Vestæ

Polluit, exsuta sibi virginitate, sacerdos.

850

«Sed satis hæc vidisse, satis: mox deinde videnti

Nunc animas tibi, quæ potant oblivia, paucas

In fine enumerasse paro, et reineare tenebris.

Hic Marius (nec multa dies jam restat ituro

Ætheream in lucem) veniet tibi origine parva

855

In longum imperium consul; nec Sulla morari

140

Jussa potest, aut amne diu potare soporo.

Lux vocat, et nulli Divum mutabile fatum.

Imperium hic primus rapiet: sed gloria culpæ,

Quod reddet solus: nec tanto in nomine quisquam

860

Exsistet, Sullæ qui se velit esse secundum.

Ille, hirta cui subrigitur coma fronte, decorum

Et gratum terris Magnus caput: ille Deum gens,

Stelligerum adtollens apicem, Trojanus Iulo

Cæsar avo; quantas moles, quum sede reclusa

865

Hac tandem erumpent, terraque marique movebunt!

Heu miseri, quoties toto pugnabitur orbe!

141

Nec leviora lues, quam victus, crimina victor.»

Tum juvenis lacrimans: «Restare hæc ordine duro

Lamentor rebus Latiis: sed luce remota

870

Si nulla est venia, et merito mors ipsa laborat,

Perfidiæ Pœnus quibus aut Phlegethontis in undis

Exuret ductor scelus, aut quæ digna renatos

Ales in æternum laniabit morsibus artus?»

«Ne metue, exclamat vates, non vita sequetur

875

Inviolata virum: patria non ossa quiescent.

Namque ubi, fractus opum, magnæ certamine pugnæ

Pertulerit vinci, turpemque orare salutem,

Rursus bella volet Macetum instaurare sub armis.

142

Damnatusque doli, desertis conjuge fida

880

Et dulci nato, linquet Carthaginis arces,

Atque una profugus lustrabit cærula puppe.

Hinc Cilicis Tauri saxosa cacumina viset.

«Proh! quanto levius mortalibus ægra subire

Servitia, atque hiemes, æstusque, fugamque, fretumque,

885

Atque famem, quam posse mori! Post Itala bella

Assyrio famulus regi, falsusque cupiti

Ausoniæ motus, dubio petet æquora velo;

Donec, Prusiacas delatus segniter oras,

Altera servitia inbelli patietur in ævo,

890

Et latebram munus regni. Perstantibus inde

143

Æneadis, reddique sibi poscentibus hostem,

Pocula furtivo rapiet properata veneno,

Ac tandem terras longa formidine solvet.»

Hæc vates, Erebique cavis se reddidit umbris.

895

Tum lætus socios juvenis portumque revisit.


144

LIBER DECIMUS QUARTUS.


ARGUMENTUM.

Silius nunc bellum, a Romanis, Marcello duce, in Sicilia gestum, commemoraturus, primum hujus insulæ situm, fertilitatem, poetas, veteres incolas (qui fuere Læstrigones, Cyclopes, Sicani ex Hiberia, Ligures eo ducti a Siculo, Cretenses cohors Minois, Trojani, Acestes scilicet et Helymus, Messenii ex Peloponneso, a quibus Zancle dicta est Messana, et Corinthii, quorum imperator Archias coloniam duxit Syracusas), loca ignibus subterraneis æstuantia, insulas Æolias, et tria promontoria recenset; 1-78.

Tum belli causas et originem tradit. Mortuo enim Hierone, miti rege ac fido Romanorum socio, regnum ad Hieronymum, nepotem ejus, translatum erat; puerum, vixdum libertatem, nedum dominationem, modice laturum, inflatumque adsentationibus eorum, qui illum non Hieronis tantum, sed Pyrrhi etiam regis, materni avi, meminisse jubebant; 79-95.

Qui quum ad Pœnos defecisset, et propter crudelitatem superbiamque cum omni stirpe regia a conjuratis esset occisus, pars Siculorum Pœnis, pars Romanis favebat; 96-109.

In hac turbatione rerum variisque animorum motibus M. Claudius Marcellus Prætor, qui jam ter consul fuerat, classem in Siciliam adpellit, et, de discordiis civilibus certior factus, bellum comparat; 110-124.

Cum omni exercitu proficiscitur in Leontinos, et facilem ab inbelli populo victoriam reportat: in qua pugna Asilus, miles Tyrrhenus, Beryam Pœnum, veterem dominum, jam humi prostratum, adnoscit, et, quia benigne olim ab eo tractatus erat, a morte revocat; 125-177.

Leontinis expugnatis Marcellus movet extemplo castra ad Syracusas, et legatis, quos præmiserat, 145 ut pacis conditiones ferrent, re infecta reversis, terra marique urbs obpugnatur; 178-191.

Auxilia Syracusanis mittunt duce Grospho Messana, Catane, Camarina, Hybla, Selinus, Myle, Eryx, Centuripæ, Entella, Thapsos, Acræ, Agyrium, Tyndaris, Agrigentum, Gela, Halæsa, Palici, Acesta, quique Acim, Hypsam, Alabim, Achaten, Chrysam, Hipparim, Pantagiam et Symæthum fluvios, adcolunt, præterea Termæ Himerenses et Henna; 192-247.

Romanos contra adjuvant Petræa, Callipolis, Enguion, Hadranum, Ergetum, Melite, Calacte, Cephalœdis et Tauromenium; 248-257.

Reliquæ Siciliæ urbes a Pœnorum partibus stant, Agathyrna, Trogilos, Facelinæ Dianæ Fanum, Panormos, Herbesos, Naulocha, Morgentia, Menæ, Amastra, Tisse, Netum, Mutyce, Achætus, Drepane, Helorus, Triocola, Arbela, Ietas, Tabæ, Cossyra, Mute, Megara, Gaulum; 258-276.

Syracusæ ipsæ, quæ ex quatuor urbibus maximis constabant, armatorum multitudine, muris et in primis magno portu, munitissimæ erant, et præterea militibus memoria victæ olim Atheniensium classis a ducibus incenditur animus, plebi autem ab Hippocrate et Epicyde, prætoribus, Carthagine natis et Pœnis materno genere; 277-291.

Marcellus itaque, spe deditionis abscissa, omnem adparatum obpugnandarum urbium admovet muris, et Cimber turrim Syracusanorum miræ altitudinis incendio delet; 292-315.

Omnia vero consilia cœptaque Romanorum disjicit ars unius hominis, Archimedis, celeberrimi spectatoris cæli siderumque, mirabilioris tamen inventoris ac machinatoris bellicorum tormentorum operumque, quibus ea, quæ hostes ingenti mole agunt, ipse perlevi momento ludificatur; 316-352.

Interea adventat classis Punica, quæ, juncta Syracusanæ, cum Romana concurrit; 353-384.

Inter cunctas naves eminet prætoria Himilconis, qui ipse gubernatorem Romanum, et mox Taurum, in locum ejus succedentem, sagittis configit; 384-407.

In hanc vero navem Corbulo ex turri, navibus pluribus junctis inposita, ignes conjicit, quibus ubivis diffusis, Himilco, in minus navigium ope funis delapsus, e manibus hostium effugit; 408-451.

Bato gubernator pectus suum gladio transigit; 452-461.

Daphnis, formosi pastoris hujus nominis progenies, hauritur flammis; 462-476.

Ornytos in adusto transtro natat; 477-480. et Scyron aquæ innans rostro navis transfigitur; 481-486.

In ipsum quidem Marcellum impetum faciunt Lilæus et Podætus, juvenis ferox multarumque artium peritissimus: at 146 illi manus amputantur bipenni, hic hasta transjicitur; 487-515.

Parte alia navis Punica, in qua Crantor et Polyphemus vehuntur, concurrit cum Romana, quæ tandem nimio Pœnorum, in eam inruentium, pondere depressa mergitur; 516-559.

Multis deinde navibus jam igni conreptis Himilco fugam capessit, et capta hostium navigia ad litus ducuntur; 559-579.

Hac Romanorum victoria Syracusanis animus frangitur, et urbs jam facilis captu fuisset, nisi subito intoleranda vis æstus, tempore autumni in locis natura gravibus, genuisset pestilentiam, qua animi avertuntur a belli consiliis, et multi Romanorum, Siculorum Pœnorumque absumuntur; 580-617.

Mali hujus vi paulatim inminuta, animum recipiunt Romani, et, quia ferro potius quam morbo mori cupiunt, summo ardore invadunt urbem, quæ et primo impetu expugnatur; 618-640.

Victores mœnia ingressi inmensa pretiosarum rerum operumque artis vetustæ præda potiuntur; 641-665.

Marcellus autem militibus, ut a cædibus temperent, ædificiisque parcant tam sacris quam profanis, edicit, et lacrimans miseratur tristem sortem urbis atque Archimedis, quem in tanto tumultu intentum formis, quas descripserat in pulvere, miles ignarus, quis esset, interfecerat; 665-679.

Certatim deinde lætantur Romani et Syracusani, illi de victoria, hi de Marcelli humanitate; 680-684.


Flectite nunc vestros, Heliconis numina, cantus

Ortygiæ pelagus Siculique ad litoris urbes.

Muneris hic vestri labor est, modo Daunia regna

Æneadum, modo Sicanios adcedere portus,

147 5

Aut Macetum lustrare domos et Achaia rura,

Aut vaga Sardoo vestigia tinguere fluctu,

Vel Tyriæ quondam regnata mapalia genti,

Extremumve diem et terrarum invisere metas.

Sic poscit sparsis Mavors agitatus in oris.

10

Ergo, age, qua litui, qua ducunt bella, sequamur.

Ausoniæ pars magna jacet Trinacria tellus,

Ut semel expugnante Noto et vastantibus undis

Adcepit freta, cæruleo propulsa tridente.

Namque per occultum cæca vi turbinis olim

15

Inpactum pelagus laceratæ viscera terræ

148

Discidit, et, medio perrumpens arva profundo,

Cum populis pariter convulsas transtulit urbes.

Ex illo, servans rapidus divortia, Nereus

Sævo dividuos conjungi pernegat æstu.

20

Sed spatium, quod dissociat consortia terræ,

Latratus fama est (sic arta intervenit unda)

Et matutinos volucrum tramittere cantus.

Multa solo virtus: jam reddere fœnus aratris,

Jam montes umbrare olea, dare nomina Baccho,

25

Cornipedemque citum lituis generasse ferendis,

Nectare Cecropias Hyblæo adcedere ceras.

149

Hic et Pæonios arcano sulfure fontes,

Hic Phœbo digna et Musis venerabere vatum

Ora excellentum, sacras qui carmine silvas,

30

Quique Syracosia resonant Helicona Camena.

150

Promtæ gens linguæ: ast eadem, quum bella cieret,

Portus æquoreis sueta insignire tropæis.

Post dirum Antiphatæ sceptrum et Cyclopia regna,

Vomere verterunt primum nova rura Sicani.

35

Pyrene misit populos, qui nomen ab amne

Adscitum patrio terræ inposuere vacanti.

Mox Ligurum pubes, Siculo ductore, notavit

Possessis bello mutata vocabula regnis.

Nec Cres dedecori fuit adcola: duxerat actos

151 40

Mœnibus e centum non fausta ad prælia Minos,

Dædaleam repetens pœnam: qui fraude nefanda

Postquam perpetuas judex concessit ad umbras,

Cocalidum insidiis, fesso Minoia turba

Bellandi studio Siculis subsedit in oris.

45

Miscuerunt Phrygiam prolem Trojanus Acestes,

Trojanusque Helymus, structis qui, pube sequuta,

152

In longum ex sese donarunt nomina muris.

Nec Zanclæa gerunt obscuram mœnia famam,

Dextera quam tribuit posito Saturnia telo.

50

Sed decus Hennæis haud ullum pulchrius oris,

Quam quæ Sisyphio fundavit nomen ab Isthmo,

Et multum ante alias Ephyræis fulget alumnis.

Hic Arethusa suum piscoso fonte receptat

Alpheon, sacræ portantem signa coronæ.

153 55

At non æquus amat Trinacria Mulciber antra;

Nam Lipare, vastis subter depasta caminis,

Sulfureum vomit exeso de vertice fumum.

Ast Ætna eructat tremefactis cautibus ignis

Inclusi gemitus, pelagique imitata furorem

60

Murmure per cæcos tonat inrequieta fragores

Nocte dieque simul: fonte e Phlegethontis ut atro

Flammarum exundat torrens, piceaque procella

Semiambusta rotat liquefactis saxa cavernis.

Sed quamquam largo flammarum exæstuet intus

65

Turbine, et adsidue subnascens profluat ignis,

154

Summo cana jugo cohibet (mirabile dictu!)

Vicinam flammis glaciem; æternoque rigore

Ardentes horrent scopuli: stat vertice celsi

Collis hiems, calidaque nivem tegit atra favilla.

70

Quid referam Æolio regnatas nomine terras?

Ventorumque domos, atque addita claustra procellis?

Hic versi penitus Pelopea ad regna Pachyni

Pulsata Ionio respondent saxa profundo;

Hic, contra Libyamque situm Caurosque furentes,

75

Cernit devexas Lilybæon nobile Chelas.

At, qua diversi lateris frons tertia terris

Vergit in Italiam prolato ad litora dorso,

Celsus arenosa tollit se mole Pelorus.

His longo mitis placide dominator in ævo

155 80

Præfuerat terris Hieron, tractare sereno

Imperio vulgum pollens, et pectora nullo

Parentum exagitare metu, pactamque per aras

Haud facilis temerare fidem, socialia jura

Ausoniis multos servarat casta per annos.

85

Verum, ubi fata virum fragili solvere senecta,

Primævo cessit sceptrum exitiale nepoti,

Et placida indomitos adcepit regia mores.

Namque, bis octonis nondum rex præditus annis,

Caligare alto in solio, nec pondera regni

90

Posse pati, et nimium fluxis confidere rebus.

Jamque brevi nullum, delicta tuentibus armis,

Fas notum, ignotumque nefas: vilissima regi

156

Cura pudor: tam præcipiti materna furori

Pyrrhus origo dabat stimulos, proavique superbum

95

Æacidæ genns, atque æternus carmine Achilles.

Ergo ardor subitus Pœnorum incepta fovendi:

Nec sceleri mora: conjungit nova fœdera, pacto,

Cederet ut Siculis victor Sidonius oris.

Sed stabant pœnæ, tumulumque negabat Erinnys,

157 100

Qua modo pactus erat socium non cernere, terra.

Sævos namque pati fastus, juvenemque cruento

Flagrantem luxu, et miscentem turpia diris,

Haud ultra faciles, quos ira metusque coquebat,

Jurati obtruncant; nec jam modus ensibus: addunt

105

Femineam cædem, atque insontum rapta sororum

Corpora prosternunt ferro; nova sævit in armis

Libertas, jactatque jugum: pars Punica castra,

Pars Italos et nota volunt; nec turba furentum

Defit, quæ neutro sociari fœdere malit.

110

Tali Trinacriæ motu, rebusque Sicanis

Exitio regis trepidis, sublimis honore

(Tertia nam Latios renovarat purpura fasces)

Marcellus classem Zanclæis adpulit oris.

Atque ubi cuncta viro, cædesque exposta tyranni,

115

Ambiguæque hominum mentes, Carthaginis arma

Quos teneant, et quanta, locos, quod vulgus amicum

Duret Trojugenis, quantos Arethusa tumores

Concipiat, perstetque suas non pandere portas:

Incumbit bello, ac totam per proxima raptim

158 120

Armorum effundit flammato pectore pestem.

Non aliter Boreas, Rhodopes a vertice præceps

Quum sese inmisit, decimoque volumine pontum

Expulit in terras, sequitur cum murmure molem

Ejecti maris, et stridentibus adfremit alis.

125

Prima Leontinos vastarunt prælia campos,

Regnatam diro quondam Læstrigone terram.

Instabat ductor, cui tarde vincere Graias

Par erat, ac vinci, turmas: ruit æquore toto;

(Femineum credas maribus concurrere vulgum)

130

Et Cereri placitos fecundat sanguine campos.

159

Sternuntur passim; pedibusque evadere letum

Eripuit rapidus Mavors; ut cuique salutem

Promisit fuga, præveniens dux occupat ense.

«Ite, gregem metite inbellem, ac subcidite ferro,

135

Clamat, cunctantes urguens umbone catervas.

Pigro luctandi studio certamen in umbra

Molle pati docta, et gaudens splendescere olivo,

Stat, mediocre decus vincentum, ignava juventus:

Hæc laus sola datur, si viso vincitis hoste.»

140

Ingruit, audito ductore, exercitus omnis;

Solaque, quod superest secum certamina norunt,

Quis dextra antistet, spoliisque excellat opimis.

Euboici non, per scopulos inlisa Caphareo,

160

Euripi magis unda furit; pontumve sonantem

145

Ejicit angusto violentius ore Propontis;

Nec fervet majore fretum rapiturque tumultu,

Quod ferit Herculeas extremo Sole columnas.

Mite tamen dextræ decus inter prælia tanta

Enituit fama: miles Tyrrhenus (Asilo

150

Nomen erat), captus quondam ad Trasymena fluenta,

Servitium facile et dominantis mollia jussa

Expertus Beryæ, patrias remearat ad oras

Sponte faventis heri; repetitisque inpiger armis

Tum veteres Siculo casus Mavorte piabat:

155

Atque is, dum medios inter fera prælia miscet,

Inlatus Beryæ, cui, pacta ad regia misso

Pœnorum a populis, sociataque bella gerenti,

Ærato cassis munimine clauserat ora,

161

Invadit ferro juvenem, trepideque ferentem

160

Instabiles retro gressus prosternit arena.

At miser, audita victoris voce, trementem

Cunctantemque animam Stygia ceu sede reducens,

Cassidis a mento malefidæ vincula rumpit,

Jungebatque preces, atque addere verba parabat.

165

Sed, subito adspectu et noto conterritus ore,

Tyrrhenus ferrumque manu revocavit, et ultro

Talia cum gemitu lacrimis effudit obortis:

«Ne, quæso, supplex lucem dubiusque precare;

Fas hostem servare mihi: multo optimus ille

170

Militiæ, cui postremum est primumque, tueri

Inter bella fidem: tu letum evadere nobis

Das prior, et servas nondum servatus ab hoste.

162

Haud equidem indignum memet, quæ tristia vidi,

Abnuerim, dignumque iterum in pejora revolvi;

175

Si tibi per medios ignes mediosque per enses

Non dederit mea dextra viam.» Sic fatur, et ultro

Adtollit, vitaque exæquat munera vitæ.

At, compos Sicula primum certaminis ora

Cœpti, Marcellus victricia signa, quieto

180

Agmine progrediens, Ephyræa ad mœnia vertit.

Inde Syracosias castris circumdedit arces.

163

Sed ferri languebat amor: sedare monendo

Pectora cæca virum, atque iras evellere avebat.

Nec (renuant si forte sibi, et si mitia malle

185

Credant esse metum) laxis servatur omissa

Obsidio claustris: quin contra intentior ipse

Invigilat cautis, frontem inperterritus, armis;

Et struit arcana necopina pericula cura.

Haud secus Eridani stagnis ripave Caystri

164 190

Innatat albus olor, pronoque inmobile corpus

Dat fluvio, et pedibus tacitas eremigat undas.

Interea, dum incerta labat sententia clausis,

Exciti populi atque urbes socia arma ferebant:

Incumbens Messana freto, minimumque revulsa

195

Discreta Italia, atque Osco memorabilis ortu:

Tum Catane, nimium ardenti vicina Typhœo,

Et generasse Pios quondam celeberrima Fratres,

165

Et, cui non licitum fatis, Camarina, moveri.

Tum, quae nectareis vocat ad certamen Hymetton,

200

Audax Hybla, favis, palmæque arbusta Selinus:

Et, justi quondam portus, nunc litore solo

Subsidium infidum fugientibus æquora, Myle.

Nec non altus Eryx, nec non et vertice celso

166

Centuripæ, largoque virens Entella Lyæo,

205

Entella, Hectoreo dilectum nomen Acestæ.

Non Thapsos, non e tumulis glacialibus Acræ

Defuerunt: Agyrina manus, geminoque Lacone

Tyndaris adtollens sese adfluit: altor equorum

167

Mille rapit turmam, atque hinnitibus aera flammat,

210

Pulveream volvens Agragas ad inania nubem.

Ductor Grosphus erat, cujus cælata gerebat

Taurum parma trucem, pœnæ monimenta vetustæ.

Ille, ubi torreret subjectis corpora flammis,

Mutabat gemitus mugitibus; actaque veras

168 215

Credere erat stabulis armenta effundere voces.

Haud inpune quidem: nam diræ conditor artis

Ipse suo moriens inmugit flebile tauro.

Venit, ab amne trahens nomen, Gela; venit Halæsa,

Et, qui præsenti domitant perjura, Palici,

220

Pectora supplicio; Trojanaque venit Acesta;

Quique per Ætnæos Acis petit æquora fines,

Et dulci gratam Nereida perluit unda.

Æmulus ille tuo quondam, Polypheme, calori,

169

Dum fugit agrestem violenti pectoris iram,

225

In tenues liquefactus aquas evasit et hostem,

Et tibi victricem Galatea inmiscuit undam.

Nec non qui potant Hypsamque Alabimque sonoros,

Et perlucentem splendenti gurgite Achaten:

Qui fontes, vage Chrysa, tuos, et pauperis alvei

230

Hipparin, ac facilem superari gurgite parco

170

Pantagiam, rapidique colunt vada flava Symæthi.

Litora Thermarum, prisca dotata Camena,

Armavere suos, qua mergitur Himera ponto

Æolio; nam dividuas se scindit in oras;

235

Nec minus occasus petit incita, quam petit ortus.

Nebrodes gemini nutrit divortia fontis,

Quo mons Sicania non surgit ditior umbræ.

Henna Deum lucis sacram dedit ardua dextram:

171

Hic specus, ingentem laxans telluris hiatum,

240

Cæcum iter ad manes tenebroso limite pandit,

Qua novus ignotas Hymenæus venit in oras.

Hac Stygius quondam, stimulante Cupidine, rector

Ausus adire diem, mæstoque Acheronte relicto

Egit in inlicitas currum per inania terras.

245

Tum rapta præceps Hennæa virgine flexit

Adtonitos cæli visus lucemque paventes

In Styga rursus equos, et prædam condidit umbris.

Romanos Petræa duces, Romana petivit

Fœdera Callipolis, lapidosique Enguion arvi,

250

Hadranum, Ergetiumque simul, telaque superba

172

Lanigera Melite, et litus piscosa Calacte,

Quæque procelloso Cephalœdias ora profundo

Cæruleis horret campis pascentia cete,

Et qui, conreptas sorbentem vorticis haustu,

255

Atque iterum e fundo jaculantem ad sidera, puppes,

Tauromenitana cernunt de sede Charybdim.

Hæc Latium manus et Laurentia signa movebat.

173

Cetera Elissæis aderat gens Sicana votis.

Mille Agathyrna dedit, perflataque Trogilos Austris,

260

Mille Thoanteæ sedes Facelina Dianæ.

Tergemino venit numero fecunda Panormos;

174

Seu silvis sectere feras; seu retibus æquor

Verrere, seu cælo libeat traxisse volucrem.

Non Herbesos iners, non Naulocha pigra pericli

265

Sederunt; non frondosis Morgentia campis

Abstinuit Marte infido: comitata Menæis

175

Venit Amastra viris, et parvo nomine Tisse,

Et Netum, et Mutyce, pubesque liquentis Achæti.

Sidonios Drepane, atque undæ clamosus Helorus,

270

Et mox servili vastata Triocala bello,

Sidonios Arbela ferox, et celsus Ietas,

176

Et bellare Tabas docilis, Cossyraque parva,

Nec major Megara Mute concordibus ausis

Juvere, et strato Gaulum spectabile ponto,

275

Quum sonat Halcyones cantu, nidosque natantes

Inmota gestat, sopitis fluctibus, unda.

177

Ipsa Syracusæ patulos urbs incluta muros

Milite conlecito variisque inpleverat armis.

Ductores facilem inpelli, lætamque tumultus

280

Vaniloquo plebem furiabant insuper ore:

Numquam hoste intratos muros, et quatuor arces,

Et Salaminiacis quantam Eoisque tropæis

Ingenio portus urbs invia fecerit umbram,

Spectatum proavis: ter centum ante ora triremes

285

Unum naufragium, mersasque inpune profundo

178

Clade pharetrigeri subnixas regis Athenas.

Flammabant vulgum geniti Carthagine fratres,

Pœni matre genus; sed quos, sub crimine pulsus

Urbe Syracosia, Libycis eduxerat oris

290

Trinacrius genitor, geminaque a stirpe parentum

Astus miscebant Tyrios levitate Sicana.

Quæ cernens ductor, postquam inmedicabile visum

Seditio, atque ultro bellum surgebat ab hoste,

Testatus Divos Siculorum, amnesque, lacusque,

295

Et fontes, Arethusa, tuos, ad bella vocari

Invitum, quæ sponte diu non sumserit, hostem

179

Induere arma sibi, telorum turbine vasto

Adgreditur muros, atque armis intonat urbi.

Par omnes simul ira rapit, certantque, ruuntque.

300

Turris, multiplici surgens ad sidera tecto,

Exibat, tabulata decem cui crescere Graius

Fecerat, et multas nemorum consumserat umbras.

Armatam hinc igni pinum et devolvere saxa

Certabant, calidæque picis diffundere pestem.

305

Huic procul ardentem jaculatus lampada Cimber

Conjicit, et lateri telum exitiabile figit.

Pascitur adjuto Vulcanus turbine venti,

180

Gliscentemque trahens turris per viscera labem,

Perque altam molem, et toties crescentia tecta,

310

Scandit ovans, rapidusque vorat crepitantia flammis

Robora, et, ingenti simul exundante vapore

Ad cælum, victor nitentia culmina lambit.

Inplentur fumo, et nebula caliginis atræ

(Nec cuiquam evasisse datur) ceu fulminis ictu

315

Conreptæ rapido in cineres abiere ruinæ.

Par contra pelago miseris fortuna carinis.

Namque ubi se propius tectis urbique tulere,

Qua portus muris pacatas adplicat undas,

Inprovisa novo pestis conterruit astu.

320

Trabs fabre teres, atque, erasis undique nodis,

Navali similis malo, præfixa gerebat

Uncæ tela manus: ea celso ex aggere muri

181

Bellantes curvi rapiebat in aera ferri

Unguibus, et mediam revocata ferebat in urbem.

325

Nec solos vis illa viros, quin sæpe triremem

Belligeræ rapuere trabes, quum desuper actum

Incuterent puppi chalybem morsusque tenaces.

Qui, simul adfixo vicina in robora ferro,

Sustulerant sublime ratem (miserabile visu!),

330

Per subitum rursus laxatis arte catenis

Tanta præcipitem reddebant mole profundo,

Ut totam haurirent undæ cum milite puppem.

His super insidiis angusta foramina murus

Arte cavata dabat, per quæ confundere tela

335

Tutum erat, obposito mittentibus aggere valli.

Nec sine fraude labos, arta ne rursus eodem

182

Spicula ab hoste via vicibus contorta redirent.

Calliditas Graia, atque astus pollentior armis

Marcellum, tantasque minas, terraque marique

340

Arcebat, stabatque ingens ad mœnia bellum.

Vir fuit Isthmiacis decus inmortale colonis,

Ingenio facile ante alios telluris alumnos,

Nudus opum; sed cui cælum terræque paterent.

Ille novus pluvias Titan ut proderet ortu

345

Fuscatis tristis radiis: ille hæreat, anne

Pendeat instabilis tellus; cur fœdere certo

Hunc adfusa globum Tethys circumliget undis,

Noverat, atque una pelagi lunæque labores,

Et pater Oceanus qua lege effunderet æstus.

183 350

Non illum mundi numerasse capacis arenas

Vana fides: puppes etiam constructaque saxa

Feminea traxisse ferunt contra ardua dextra.

Hic dum Italum ductorem astu Teucrosque fatigat,

184

Adnabat centum late Sidonia velis

355

Classis subsidio, et scindebat cærula rostris.

Erigitur subitas in spes Arethusia proles,

Adjungitque suas, portu progressa, carinas.

Nec contra Ausonius tonsis aptare lacertos

Addubitat, mersisque celer fodit æquora remis.

360

Verberibus torsere fretum: salis icta frequenti

Albescit pulsu facies, perque æquora late

Spumat canenti sulcatus gurgite limes.

Insultant pariter pelago: ac Neptunia regna

Tempestate nova trepidant: tum vocibus æquor

365

Personat, et clamat scopulis clamoris imago.

Ac jam diffusus vacua bellator in unda

185

Cornibus ambierat patulos ad prælia fluctus,

Navali claudens humentem indagine campum.

At simili curvata sinu diversa ruebat

370

Classis, et artabat lunato cærula gyro.

Nec mora: terrificis sævæ stridoribus æris,

Per vacuum late cantu resonante profundum,

Incubuere tubæ, quis excitus æquore Triton

Expavit tortæ certantia murmura concbæ.

375

Vix meminere maris; tam vasto ad prælia nisu

Incumbunt proni, positisque in margine puppis

Extremæ plantis nutantes spicula torquent,

Sternitur effusis pelagi media area telis,

Celsaque anhelatis exsurgens ictibus alnus

186 380

Cærula nigranti findit spumantia sulco.

Ast aliæ latere atque incussi roboris ictu

Detergent remos: aliæ per viscera pinus

Tramissis ipso retinentur vulnere rostris,

Quo retinent. Medias inter sublimior ibat

385

Terribilis visu puppis, qua nulla per omne

Egressa est Libycis major navalibus ævum.

Sed quater hæc centum numeroso remige pontum

Pulsabat tonsis; veloque superba capaci

Quum rapidum hauriret Borean, et cornibus omnes

390

Conligeret flatus, lento se robore agebat,

Intraret fluctus solis si pulsa lacertis.

187

Procurrunt levitate agili, docilesque regentis

Audivisse manum, Latio cum milite puppes.

Has ut per lævum venientes æquor Himilco

395

In latus obliquas, jussamque incurrere proram

Conspexit, propere Divis in vota vocatis

Æquoris, intento volucrem de more sagittam

Adsignat nervo: utque oculis libravit in hostem,

Et calamo monstravit iter, diversa relaxans

400

Brachia, deduxit vultu comitante per auras

In vulnus telum, ac residentis puppe magistri

Adfixit plectro dextram; nec deinde regenda

Puppe manus valuit, flectenti inmortua clavo.

Dumque ad opem adcurrit ceu capta navita puppe,

405

Ecce iterum fatoque pari nervoque sagitta,

In medium perlapsa globum, transverberat ictu

Orba gubernacli subeuntem munera Taurum.

188

Inrumpit Cumana ratis, quam Corbulo ductor

Lectaque complebat Stabiarum litore pubes.

410

Numen erat celsæ puppis vicina Dione.

Sed superingestis propior quæ subdita telis

Bella capessebat, media subsedit in unda,

Divisitque fretum: clamantum spumeus ora

Nereus inplet aquis, palmæque, trahente profundo,

415

Luctantum frustra summis in fluctibus exstant.

Hic, audax ira, magno per cærula saltu

Corbulo transgressus (nam textam robore turrim

189

Adpulerant nexæ ferri compage triremes)

Evadit tabulata super, flammaque comantem

420

Multifida pinum celso de culmine quassat.

Inde atros alacer pastosque bitumine torquet,

Amentante Noto, Pœnorum aplustribus ignes.

Intrat diffusos pestis Vulcania passim,

Atque inplet dispersa foros: trepidatur omisso

425

Summis remigio; sed enim tam rebus in artis

Fama mali nondum tanti penetrarat ad imos.

At rapidus fervor, per pingues unguine tædas

Inlapsus, flammis victricibus insonat alveo.

Qua nondum tamen inpulerat vim Dardana lampas,

190 430

Parcebatque vapor, saxorum grandine dirus

Arcebat, fatumque ratis retinebat Himilco.

Hic miser, igniferam dum ventilat aere pinum,

Murali saxo per lubrica sanguine transtra

Volvitur in fluctus, Lychæi vulnere, Cydnus.

435

Fax nidore gravi fœdavit comminus auras,

Ambusto instridens pelago. Ferus inde citatum

Missile adorata contorquet Sabrata puppe.

Hammon numen erat Libycæ gentile carinæ,

Cornigeraque sedens spectabat cærula fronte,

440

«Fer, pater, adflictis, fer, ait, Garamantice vates,

Rebus opem, inque Italos da certa effundere tela.»

Has inter voces tremulo venit agmine cornus,

Et Neptunicolæ transverberat ora Telonis.

191

Urguebant nihilo levius jam in limine mortis,

445

Quos fuga præcipites partem glomerarat in unam

Puppis adhuc vacuam tædæ: sed proxima cursu

Fulmineo populatus inevitabilis ardor

Conreptam flammis involvit ovantibus alnum.

Primus, ope æquorei funis delapsus in undas,

450

Qua nondum Stygios glomerabat Mulciber æstus,

Ambustus socium remis aufertur Himilco.

Proxima nudarunt miserandi fata Batonis

Desertam ductore ratem: bonus ille per artem

Crudo luctari pelago, atque exire procellas.

455

Idem, quid Boreas, quid vellet crastinus Auster,

Anteibat: nec pervigilem tu fallere vultum,

192

Obscuro quamvis cursu, Cynosura, valeres.

Is, postquam adversis nullus modus, «Adcipe nostrum,

Hammon, sanguinem, ait, spectator cladis iniquæ.»

460

Atque, acto in pectus gladio, dextra inde cruorem

Excipit, et large sacra inter cornua fundit.

Hos inter Daphnis, deductum ab origine nomen

Antiqua, fuit infelix, cui linquere saltus,

Et mutare casas infido marmore visum.

465

At princeps generis quanto majora paravit

Intra pastorem sibi nomina! Daphnin amarunt

Sicelides Musæ: dexter donavit avena

Phœbus Castalia, et jussit, projectus in herba

193

Si quando caneret, lætos per prata, per arva

470

Ad Daphnin properare greges, rivosque silere.

Ille ubi, septena modulatus arundine carmen,

Mulcebat silvas, non umquam tempore eodem

Siren adsuetos effudit in æquore cantus;

Scyllæi tacuere canes; stetit atra Charybdis;

475

Et lætus scopulis audivit jubila Cyclops.

Progeniem hauserunt et nomen amabile flammæ.

Innatat ecce super transtris fumantibus asper

Ornytos, ac longam sibimet facit æquore mortem;

Qualis Oiliades, fulmen jaculante Minerva,

194 480

Surgentes domuit fluctus ardentibus ulnis.

Transigitur valida medius, dum se adlevat, alni

Cuspide Marmarides Scyron: pars subnatat unda

Membrorum, pars exstat aquis; totumque per æquor

Portatur, rigido (miserandum) inmortua rostro.

485

Adcelerant puppes utrimque, atque ora ruentum

Sanguinei feriunt remorum adspergine rores.

Ipse adeo senis ductor Rhœteius ibat

Pulsibus, et valido superabat remige ventos.

Quam rapidis puppem manibus frenare Lilæus

490

Dum tentat, sæva truncatur membra bipenni,

Ac fert hærentes trabibus ratis incita palmas.

Sicania Æoliden portabant transtra Podætum.

Hic, ævo quamquam nondum excessisset ephebos

195

Seu lævi traxere Dei, seu fervida corda

495

(Nec sat maturus laudum) bellique cupido,

Arma puer niveis aptarat picta lacertis,

Et freta gaudebat celsa turbare Chimæra.

Jamque super Rutula, super et Garamantide pinu

Ibat ovans, melior remo meliorque sagitta:

500

Et jam turrigerum demerserat æquore Nessum;

(Heu puero malesuada rudi nova gloria pugnæ!)

Dum cristam galeæ trucis exuviasque precatur

De duce Marcello Superos temerarius, hasta.

Excepit raptim vulnus letale remissa.

505

Proh! qualis! seu splendentem sub sidera nisu

Exigeret discum, jaculo seu nubila supra

Surgeret, aligeras ferret seu pulvere plantas

Vix tacto, vel dimensi spatia inproba campi

196

Transiret velox saltu, decuere labores.

510

Sat prorsus, sat erat decoris discrimine tuto,

Sat laudis: cur fata, puer, majora petebas?

Illum, ubi labentem pepulerunt tela sub undas,

Ossa Syracosio fraudatum naufraga busto,

Fleverunt freta, fleverunt Cyclopia saxa,

515

Et Cyane, et Anapus, et Ortygie Arethusa.

Parte alia Perseus (puppem hanc Tiberinus agebat)

Quaque vehebatur Crantor Sidonius, Io

Concurrunt: injecta ligant hinc vincula ferri,

Atque illinc, steteruntque rates ad prælia nexæ.

520

Nec jaculo aut longe certatur arundine fusa:

Comminus et gladio terrestria prælia miscent.

197

Perrumpunt Itali, qua cædes prima reclusit,

Monstravitque viam: vastas et mole catenas

Hortatur socios et vincla abrumpere ferri,

525

Ac parat hostili resoluta puppe receptos

Avehere, et paribus pelago diducere ab armis.

Ætnæo Polyphemus erat nutritus in antro;

Atque inde antiquæ nomen feritatis amabat.

Ubera præbuerat parvo lupa: corporis alti

530

Terribilis moles, mens aspera, vultus in ira

Semper, et ad cædes Cyclopia corde libido.

Isque relaxatis membrorum pondere vinclis

Inpulerat puppim, et mergebat gurgite tonsas,

Duxissetque ratem, pressa Laronius hasta

535

Ni propere duro nitentem exsurgere velox

Adfixet transtro: vix morte incepta remittit.

198

Namque manus servat dum suetos languida ductus,

Ignavum summa traxit super æquora remum.

Perculsi cuneo Pœni densentur in unum,

540

Quod caret hoste, latus; subito quum pondere victus,

Insiliente mari, submergitur alveus undis.

Scuta virum, cristæque, et inerti spicula ferro,

Tutelæque Deum fluitant: hic robore fracto

Pugnat inops chalybis, seseque in prælia rursus

545

Armat naufragio: remis male fervidus ille

Festinat spoliare ratem, discrimine nullo

Nautarum interdum convulsa sedilia torquens.

Non plectro ratis, aut frangendæ in vulnera proræ

Parcitur, et pelago repetuntur nantia tela.

550

Vulneribus patulis intrat mare: mox sua ponto.

Singultante anima propulsa refunditur unda.

199

Nec desunt, qui conreptos amplexibus artis

Inmergant pelago, et, jaculis cessantibus, hostem

Morte sua perimant: remeantum gurgite mentes

555

Crudescunt, ac pro ferro stat fluctibus uti.

Haurit sanguineus contorta cadavera vortex.

Hinc clamor, gemitus illinc, mortesque, fugæque,

Remorumque fragor, flictuque sonantia rostra.

Perfusum bello fervet mare: fessus acerbis

200 560

Terga fuga celeri Libyæ convertit ad oras,

Exigua sese furatus Himilco carina.

Concessere mari tandem Graiusque Libysque,

Et jam captivæ vinclis ad litora longo

Ordine ducuntur puppes; flagrantibus alto

565

Stant aliæ tædis: splendet lucente profundo

Mulciber, et tremula vibratur imagine pontus.

Ardet nota fretis Cyane, pennataque Siren.

Ardet et Europe nivei sub imagine tauri

Vecta Jovi, ac prenso tramittens æquora cornu;

201 570

Et quæ, fusa comas; curvum per cærula piscem

Nereis humenti moderatur roscida freno.

Uritur undivagus Python, et corniger Hammon,

Et, quæ Sidonios vultus portabat Elissæ,

Bis ternis ratis ordinibus grassata per undas.

575

At vinclis trahitur cognata in litora Anapus,

Gorgoneasque ferens ad sidera Pegasus alas.

Ducitur et Libyæ puppis signata figuram,

Et Triton captivus, et ardua rupibus Ætne,

Spirantis rogus Enceladi, Cadmeaque Sidon.

202 580

Nec mora, quin trepidos hac clade inrumpere muros

Signaque ferre Deum templis jam jamque fuisset,

Ni subito inportuna lues inimicaque pestis,

Invidia Divum pelagique labore, parata,

Polluto, miseris rapuisset gaudia, cælo.

585

Criniger æstiferis Titan fervoribus auras,

Et patulam Cyanen lateque palustribus undis

Stagnantem Stygio Cocyti obplevit odore,

Temporaque auctumni, lætis florentia donis,

203

Fœdavit, rapidoque adcendit fulminis igni.

590

Fumabat crassus nebulis caliginis aer:

Squalebat tellus, vitiato fervida dorso;

Nec victum dabat, aut ullas languentibus umbras;

Atque ater picea vapor exspirabat in æthra.

Vim primi sensere canes: mox nubibus atris

595

Fluxit deficiens penna labente volucris:

Inde feræ silvis sterni: tum serpere labes

Tartarea, atque haustis populari castra maniplis.

Arebat lingua, et gelidus per viscera sudor

Corpore manabat tremulo: descendere fauces

600

Abnuerant siccæ jussorum alimenta ciborum.

204

Aspera pulmonem tussis quatit, et per anhela

Igneus efflatur sitientum spiritus ora.

Lumina, ferre gravem vix subficientia lucem,

Unca nare jacent, saniesque inmixta cruore

605

Exspuitur, membrisque cutis tegit ossa peresis.

Heu dolor! insignis notis bellator in armis

Ignavo rapitur leto! jactantur in ignem

Dona superba virum, multo Mavorte parata!

Subcubuit medicina malis: cumulantur acervo

610

Labentum, et magno cineres sese aggere tollunt.

Passim etiam deserta jacent inhumataque late

Corpora, pestiferos tetigisse timentibus artus.

Serpit pascendo crescens Acherusia pestis,

205

Nec leviore quatit Trinacria mœnia luctu,

615

Pœnorumque parem castris fert atra laborem.

Æquato par exitio, et communis ubique

Ira Deum, atque eadem leti versatur imago.

Nulla tamen Latios fregit vis dura malorum,

Incolumi ductore, viros, clademque rependit

620

Unum inter strages tutum caput: ut gravis ergo

Primum letiferos repressit Sirius æstus,

Et minuere avidæ mortis contagia pestes;

Ceu, sidente Noto quum se maria alta reponunt,

Propulsa invadit piscator cærula cymba;

625

Sic tandem ereptam morbis grassantibus armat

Marcellus pubem, lustratis rite maniplis.

Circumstant alacres signa, auditisque tubarum

Respirant læti clangoribus: itur in hostem;

Et, si fata ferant, juvat inter prælia ferro

630

Posse mori: socium miseret, qui sorte pudenda

In morem pecudum effudere cubilibus atris

Inlaudatam animam; tumulos inhonoraque busta

206

Respiciunt, et, vel nullo jacuisse sepulcro,

Quam debellari morbis, placet. Ardua primus

635

Ad muros dux signa rapit: tenuata jacendo

Et macie galeis abscondunt ora, malusque,

Ne sit spes hosti, velatur casside pallor.

Infundunt rapidum convulsis mœnibus agmen,

Condensique ruunt: tot bellis invia tecta,

640

Totque uno introitu capiuntur militis arces.

Totum, qua vehitur Titan, non ulla per orbem

Tum sese Isthmiacis æquassent oppida tectis.

Tot delubra Deum, totque intra mœnia portus;

207

Adde fora, et celsis subgesta theatra columnis,

645

Certantesque mari moles; adde ordine longo

Innumeras spatioque domos æquare superbas

Rura: quid, inclusos porrecto limite longis

Porticibus, sacros juvenum certamine lucos?

Quid tot captivis fulgentia culmina rostris;

208 650

Armaque fixa Deis, aut quæ Marathonius hostis

Perdidit, aut Libya quæ sunt advecta subacta?

Hic Agathocleis sedes ornata tropæis:

Hic mites Hieronis opes: hic sancta vetustas

Artificum manibus: non usquam clarior illo

209 655

Gloria picturæ seclo: non æra juvabat

Quem adcire ex Ephyre: fulvo certaverit auro

210

Vestis, spirantes referens subtemine vultus,

211

Quæ radio cælat Babylon, vel murice picto

Læta Tyros, quæque Attalicis variata per artem

660

Aulæis scribuntur acu, aut Memphitide tela.

Jam simul argento fulgentia pocula, mixta

Quîs gemma quæsitus honos, simulacra Deorum

Numen ab arte datum servantia: munera rubri

Præterea ponti, depexaque vellera ramis,

665

Femineus labor. His tectis opibusque potitus

212

Ausonius ductor, postquam sublimis ab alto

Aggere despexit trepidam clangoribus urbem,

Inque suo positum nutu, stent mœnia regum,

An nullos oriens videat lux crastina muros,

670

Ingemuit nimium juris, tantumque licere

Horruit, et, propere revocata militis ira,

Jussit stare domos, indulgens templa vetustis

Incolere atque habitare Deis: sic parcere victis

Pro præda fuit, et sese contenta, nec ullo

675

Sanguine pollutis plausit Victoria pennis.

Tu quoque, ductoris lacrimas memorande tulisti

213

Defensor patriæ, meditantem in pulvere formas,

Nec turbatum animi, tanta feriente ruina.

At reliquum vulgus, resoluta in gaudia mente,

680

Certarunt victi victoribus: æmulus ipse

214

Ingenii Superum servando condidit urbem.

Ergo exstat seclis, stabitque insigne tropæum,

Et dabit antiquos ductorum noscere mores.

Felices populi! si, quondam ut bella solebant,

685

Nunc quoque inexhaustas pax nostra relinqueret urbes.

At ni cura viri, qui nunc dedit otia mundo,

Effrenum arceret populandi cuncta furorem,

Nudassent avidæ terrasque fretumque rapinæ.


215

LIBER DECIMUS QUINTUS.


ARGUMENTUM.

Cnæo et Publio Scipionibus in Hispania cæsis, Senatus Rom. de duce, qui in eorum subcedat locum, deligendo consilia agitat, precibusque ad Deos fusis solliciti exspectant Patres, ut, qui imperium in Hispaniam audeant adcipere, nomina profiteantur; 1-9.

P. Cornelius Scipio, Publii, qui in Hispania ceciderat, filius, quatuor et viginti ferme annos natus, illud quidem petere gestit, ut patris patruique necem ulciscatur; sed absterretur consiliis cognatorum, qui juvenilem respiciunt ætatem, horrentque et funestam domus fortunam, et gentem terramque mali ominis, ubi inter sepulcra parentis ac patrui res gerendæ sint, et hostes, qui duos summos imperatores devicerint animosque conlegerint secundo Marte; 10-17.

Juveni in inpluvio domus sub lauri umbra hæc secum reputanti fluctuantique animo subito per aerem adlapsæ Voluptas ac Virtus diverso oris vestisque habitu adparent, et utraque dat operam, ut eam blande adpellando deleniat; 18-31.

Voluptas, argumentis ex Epicureorum disciplina petitis, dissuadet militiam, vitamque mollem, otiosam, bellicis publicisque negotiis, periculis ac curis vacuam, omnibusque voluptatibus diffluentem commendat; 32-67.

Virtus contra, secundum doctrinam Stoicorum, de divina animi humani origine, de hominum præ ceteris animalibus præstantia, de inani brevique voluptatis fructu et malis, quæ inde nascantur, de veris ac perennibus præmiis virtuti propositis, disputat, et ad studium laudis patriæque defensionem exhortatur; 68-120.

Hæc præcepta juveni adrident, et Voluptas irata in nubes se tollit; 121-128.

Scipio igitur, Virtutis instinctus monitis, imperium, 216 quod nemo sibi deposcere audet, palam profitetur se petere, et ora in se convertit omnium, qui patrem ejus aut patruum revixisse et renatum sibi opinantur; 129-134.

Impetus quidem animorum et ardor mox residet, silentio orto ac tacita cogitatione, quanta moles rerum quantumque imperium ætati haudquaquam maturæ permittatur: sed eum excitant rursus fausta omina anguis occidentem versus per aerem volantis, et tonitru, quo cælum bis terque contremit; 135-145.

Iis confirmati omnes Scipioni imperium esse in Hispania jubent, et certatim dant nomina; 146-151.

Ille itaque, precibus ad Neptunum missis, cum classe oram Tusci Ligusticique maris, Alpes ac Gallicum sinum, et deinde Pyrenei promont. et Emporias prætervectus, Tarraconem proficiscitur, ubi naves subduci jubet; 152-179.

Ibidem ei in somno obfertur species parentis, qui filio vehementer auctor est, ut prius quam tres Pœnorum duces, qui trifariam exercitus in diversissimas regiones distraxerint, castra conjungant, Carthaginem Novam obpugnet, urbem opulentissimam omnium in Hispania, ac insignem præterea portu, celso situ et ubertate agrorum; 180-199.

Eo itaque raptim ducitur agmen, eodemque tempore, quo ad mœnia subit, C. Lælius cum classe intrat portum; 200-231.

Contra Aris, Pœnorum dux, arcem militibus insidet, et urbs potissimum altitudine murorum defenditur: raræ enim scalæ iis æquari possunt, et, quo quæque altiores, eo infirmiores sunt, ipsoque hominum, qui adscendunt, onere franguntur; 232-236.

Verum Scipio, ubi comperit, æstum decedere, et, qua parte stagnum claudat urbem, facilem per illud pedibus ad mœnia transitum dari, eo secum armatos ducit, et, nulla ibi hostium statione aut custodia obposita, sine certamine Carthaginem uno die capit; 237-250.

Postridie Neptuno Jovique tauros mactat, et militibus, prout cuique meritum virtusque fuerat, ante omnes vero C. Lælio, dat dona; 251-262.

Tum prædam dividit, et adultam virginem eximia forma principi Hispaniæ adolescenti, cui ea desponsa erat, inviolatam reddit: quæ continentia ac benignitas in convivio amplissimis a Lælio laudibus celebratur; 263-285.

Interea Philippus, Macedonum rex, fœdere cum Pœnis Acarnanibusque junctus, bellum infert Ætolis, sociis Romanorum, subitamque expeditionem facit in fines Epiri, Illyrici ac Græciæ; 286-311.

Idem tamen sæpius in Macedoniam, a Dardanis aliisque hostibus infestatam, retro concedit, nec nisi finitimam Græciam bello vexat, donec, terra marique a Romanis victus, 217 pacem petere cogitur; 312-319.

Eodem tempore Tarentus per proditionem recipitur a Fabio Maximo, in cujus exercitu erat frater mulierculæ, quam præfectus præsidii perdite amabat; 320-333.

Anno autem insequenti in Apulia cæditur M. Claudius Marcellus consul et vir fortissimus, qui, si diutius vixisset, Scipioni forte gloriam eripuisset confecti belli; 334-342.

Is, tumulum inter Punica et Romana castra occupandum ratus, ipse eo cum T. Quinctio Crispino conlega, M. Marcello filio paucisque equitibus, non perturbatus malo omine, speculatum proficiscitur; 343-365.

Ab tergo deinde circumventus a Numidis, qui ex insidiis consurrexerant, fortissime pugnat, et forsan evasisset e manibus hostium, nisi saucium vidisset filium: sed adtonito ea specie arma excidunt e manibus, et mox transfixus lancea prolabitur ex equo; 366-380.

Inventum Marcelli corpus Hannibal comburendum curat, tantumque virum honore solemni ac laudatione prosequitur; 381-398.

Quæ dum in Italia aguntur, fama captæ Carthaginis Novæ terrorem incutit Hispaniæ populis, et tres Pœnorum duces omnem salutis spem in eo positam putant, ut exercitus in unum omnes contrahantur; 399-409.

Proximus Scipioni est Hasdrubal, Hannibalis frater, qui, quum forte primordia Carthaginis veteris sacris epulisque celebranda instituisset, turbatur Romanorum adventu, et in castra trepide confugit; 410-439.

Postero die prælium committitur, in quo maxime eminet virtus C. Lælii, viri non minus eloquentiæ, quam rei militaris gloria conspicui; 439-470.

Pœni fusi ad Pyrenæum tendunt, et Scipio castris hostium potitus ingentem prædam concedit militibus; 471-492.

Tum Hasdrubal in Galliam transgressus magno auri pondere conducit ibi auxilia, et vere ineunte Alpes transit, ut fratri se conjungat; 493-514.

Quo nuntio Romam perlato omnia terrore ac tumultu strepunt, et Italiæ imago vel genius, ægre ferens hostis audaciam et calamitates, quas hæc terra per decem jam annos perpessa sit, C. Claudium Neronem consulem, in Lucanis Hannibali obpositum, per somnum in eam inpellere mentem conatur, ut, castris clam noctu relictis, cum electa manu ad Metaurum, Umbriæ fluvium, proficiscatur et Hasdrubali obviam eat; 515-559.

Is quoque expergefactus confestim de toto exercitu, quod roboris est, deligit, magnisque itineribus contendit ad castra M. Livii conlegæ, viri fortis ac prudentis, qui, multis ante annis ex consulatu populi judicio damnatus, nunc eumdem honorem sibi delatum, ut laboranti patriæ opera et consilio suo subveniret, 218 etsi invitus receperat; 560-600.

Hasdrubal mox ex variis indiciis conligit, multitudinem hostium crevisse, eaque cura anxius noctu furtim signa ferri jubet; at per tortuosi Metauri amnis sinus flexusque errorem volvens haud multum procedit; 601-625.

Postquam itaque orto sole fuga fit manifesta, Romani extemplo fessum agmen hostium insequuntur, et duces orationibus animos militum ad pugnam excitant; 626-665.

Tum Livius, vir exactæ jam ætatis, acer in hostes ruit, et Nabim, Jovis Hammonis sacerdotem, armis veneno infectis et conto ferocem, Hasdrubal vero Arabum, in spoliando Nabis corpore occupatum, et Canthus Rutulum, pecoris olim ditissimum, telo transfigit; 666-710.

Inpetum Romanorum non sustinent Galli, intolerantissima laboris corpora, et Livius, juvenili ardore pugnans, cedentibus instat; 711-739.

Fugientes nunc precando, nunc castigando revocat Hasdrubal, et leve vulnus infligit consuli, quo facto atrox utrimque editur cædes; 740-777.

Tandem Nero, ubi conlegam vulneratum esse resciverat, ira incensus cæco inpetu fertur in Hasdrubalem, eumque jaculo ictum gladio obtruncat; 778-807.

Cæso duce reliqui Pœni aut sternuntur aut fugiunt: Nero autem jam ipsa nocte, quæ sequuta est pugnam, raptim ad stativa sua, in Lucanis posita, redit; 807-812.

Illuc nuntium ingentis cladis adfert, caputque Hasdrubalis, hastæ cuspidi infixum, ostendit Hannibali, qui tacito dolore cruciatus castra inde movet; 813-823.


At nova Romuleum carpebat cura senatum,

Quis trepidas gentes Martemque subiret Hiberum,

Adtritis rebus: geminus jacet hoste superbo

219

Scipio, belligeri Mavortia pectora fratres.

5

Hinc metus, in Tyrias ne jam Tartessia leges

Concedat tellus, propioraque bella pavescat.

Anxia turba Patrum quasso medicamina mæsti

Imperio circumspectant, Divosque precantur,

Qui laceris ausit ductor subcedere castris.

10

Absterret juvenem, patrios patruique piare

Optantem manes, tristi conterrita luctu,

Et reputans annos, cognato sanguine turba.

Si gentem petat infaustam, inter busta suorum

Decertandum hosti, qui fregerit arma duorum,

15

Qui consulta ducum, ac flagret meliore Gradivo;

Nec promtum teneris inmania bella lacertis

Moliri, regimenque rudi deposcere in ævo.

Has, lauri residens juvenis viridante sub umbra,

220

Ædibus extremis volvebat pectore curas;

20

Quum subito adsistunt, dextra lævaque per auras

Adlapsæ, haud paullum mortali major imago,

Hinc Virtus, illinc virtuti inimica Voluptas.

Altera Achæmenium spirabat vertice odorem,

221

Ambrosias diffusa comas, et veste refulgens,

25

Ostrum qua fulvo Tyrium subfuderat auro:

Fronte decor quæsitus acu, lascivaque crebras

Ancipiti motu jaciebant lumina flammas.

Alterius dispar habitus, frons hirta, nec unquam

222

Composita mutata coma; stans vultus, et ore

30

Incessuque viro propior, lætique pudoris,

Celsa humeros niveæ fulgebat stamine pallæ.

Occupat inde prior, promissis fisa, Voluptas:

223

«Quis furor hic, non digne puer, consumere bello

Florem ævi? Cannæne tibi, graviorque palude

35

Mæonius Stygia lacus excessere, Padusque?

Quem tandem ad finem bellando fata lacesses?

Tune etiam tentare paras Atlantica regna,

Sidoniasque domos? moneo, certare periclis

Desine, et armisonæ caput objectare procellæ.

40

Ni fugis hos ritus, Virtus te sæva jubebit

Per medias volitare acies, mediosque per ignes.

Hæc patrem patruumque tuos, hæc prodiga Paulum,

Hæc Decios Stygias Erebi detrusit ad undas:

224

Dum cineri titulum, memorandaque nomina bustis

45

Prætendit, nec sensuræ, qui gesserit, umbræ.

At si me comitere, puer, non limite duro

Jam tibi decurrat concessi temporis ætas.

Haud unquam trepidos abrumpet buccina somnos:

Non glaciem Arctoam, non experiere furentis

50

Ardorem Cancri, nec mensas sæpe cruento

Gramine compositas: aberunt sitis aspera, et haustus

Sub galea pulvis, partique timore labores:

225

Sed current albusque dies, horæque serenæ;

Et molli dabitur victu sperare senectam.

55

Quantas ipse Deus lætos generavit in usus

Res homini, plenaque dedit bona gaudia dextra!

Atque idem, exemplar lenis mortalibus ævi,

Inperturbata placidus tenet otia mente.

«Illa ego sum, Anchisæ Venerem Simoentis ad undas

226 60

Quæ junxi, generis vobis unde editus auctor.

Illa ego sum, verti Superum quæ sæpe parentem

Nunc avis in formam, nunc torvi in cornua tauri.

Huc adverte aures; currit mortalibus ævum,

Nec nasci bis posse datur: fugit hora, rapitque

65

Tartareus torrens; ac secum ferre sub umbras,

Si qua animo placuere, negat: quis luce suprema

Dimisisse meas sero non ingemit horas?»

Postquam conticuit, finisque est addita dictis,

Tum Virtus: «Quasnam juvenem florentibus, inquit,

70

Pellicis in fraudes annis, vitæque tenebras,

Cui ratio, et magnæ cælestia semina mentis

Munere sunt concessa Deum? Mortalibus alti

227

Quantum Cælicolæ, tantumdem animalibus isti

Præcellunt cunctis; tribuit namque ipsa minores

75

Hos terris Natura Deo: sed fœdere certo

Degeneres tenebris animas damnavit Avernis.

At, quîs ætherei servatur seminis ortus,

Cæli porta patet; referam quid cuncta domantem

Amphitryoniaden? quid, cui, post Seras et Indos

80

Captivo Liber quum signa referret ab Euro,

Caucaseæ currum duxere per oppida tigres?

228

Quid suspiratos magno in discrimine nautis

Ledæos referam fratres, vestrumque Quirinum?

«Nonne vides, hominum ut celsos ad sidera vultus

85

Sustulerit Deus, ac sublimia finxerit ora;

Quum pecudes, volucrumque genus, formasque ferarum

Segnem atque obscœnam passim stravisset in alvum?

Ad laudes genitum, capiat si munera Divum

229

Felix, ad laudes hominum genus. Huc, age, paullum

90

Adspice (nec longe repetam) modo Roma minanti

Inpar Fidenæ, contentaque crescere asylo,

Quo sese extulerit dextris; idem adspice, late

Florentes quondam luxus quas verterit urbes.

Quippe nec ira Deum tantum, nec tela, nec hostes,

95

Quantum sola noces animis inlapsa Voluptas.

Ebrietas tibi fida comes, tibi Luxus, et atris

Circa te semper volitans Infamia pennis:

Mecum Honor, ac Laudes, et læto Gloria vultu,

Et Decus, ac niveis Victoria concolor alis.

100

«Me cinctus lauro producit ad astra triumphus.

Casta mihi domus, et celso stant colle penates:

230

Ardua saxoso perducit semita clivo.

Asper principio (nec enim mihi fallere mos est)

Prosequitur labor: adnitendum intrare volenti:

105

Nec bona censendum, quæ Fors infida dedisse,

Atque eadem rapuisse valet; mox celsus ab alto

Infra te cernes hominum genus. Omnia contra

Experienda manent, quam spondet blanda Voluptas.

Stramine projectus duro patiere sub astris

110

Insomnes noctes, frigusque famemque domabis.

Idem justitiæ cultor, quæcumque capesses,

Testes factorum stare arbitrabere Divos.

231

Tunc, quoties patriæ rerumque pericula poscent,

Arma feres primus: primus te in mœnia tolles

115

Hostica; nec ferro mentem vincere, nec auro.

Hinc tibi non Tyrio vitiatas murice vestes,

Nec donum deforme viro fragrantis amomi;

Sed dabo, qui vestrum sævo nunc Marte fatigat

Imperium, superare manu, laurumque superbam

120

In gremio Jovis excisis deponere Pœnis.»

Quæ postquam cecinit sacrato pectore Virtus,

Exemplis lætum vultuque audita probantem

Convertit juvenem. Sed enim indignata Voluptas

Non tenuit voces: «Nil vos jam demoror ultra,

125

Exclamat; venient, venient mea tempora quondam

Quum docilis nostris magno certamine Roma

Serviet imperiis, et honos mihi habebitur uni.»

Sic quassans caput in nubes se sustulit atras.

At juvenis, plenus monitis, ingentia corde

130

Molitur, jussæque calet virtutis amore.

Ardua rostra petit, nullo fera bella volente,

Et gravia ancipitis deposcit munera Martis.

Adrecti cunctorum animi; pars lumina patris,

232

Pars credunt torvos patrui revirescere vultus.

135

Sed quamquam instinctis tacitus tamen ægra periclis

Pectora subrepit terror, molemque paventes

Expendunt belli, et numerat favor anxius annos.

Dumque ea confuso percenset murmure vulgus,

Ecce, per obliquum cæli squalentibus auro

140

Effulgens maculis, ferri inter nubila visus

Anguis, et ardenti radiare per aera sulco,

Quaque ad cæliferi tendit plaga litus Atlantis,

Perlabi resonante polo. Bis terque coruscum

Addidit augurio fulmen pater, et vaga late

145

Per subitum moto strepuere tonitrua mundo.

Tum vero capere arma jubent, genibusque salutant

Submissi augurium, ac iret, qua ducere Divos

233

Perspicuum, et patrio monstraret semita signo.

Certatim comites rerum bellique ministros

150

Adglomerant sese, atque acres sociare labores

Exposcunt, laudumque loco est isdem esse sub armis.

Tum nova cæruleum descendit classis in æquor.

It comes Ausonia, atque in terras transit Hiberas.

Ut, quum sæva fretis inmisit prælia, Corus

155

Isthmon curvata sublime suberigit unda,

Et, spumante ruens per saxa gementia fluctu,

Ionium Ægæo miscet mare. Celsus in arma

Emicat, ac prima stans Scipio puppe profatur:

«Dive tridentipotens, cujus maria ire per alta

160

Ordimur, si justa paro, decurrere classi

Da, pater, ac nostros ne sperne juvare labores.

234

Per pontum pia bella veho.» Levis inde secunda

Adspirans aura propellit carbasa flatus.

Jamque agiles, Tyrrhena sonant qua cærula, puppes

165

Ausonium evasere latus, Ligurumque citatis

Litora tramittunt proris: hinc gurgite ab alto

Tellurem procul inrumpentem in sidera cernunt,

Aerias Alpes: occurrunt mœnia Graiis

Condita Massiliæ; populis hæc cincta superbis,

170

Barbarus inmani quum territet adcola ritu,

Antiquæ morem patriæ cultumque habitumque

Phocais armiferas inter tenet hospita gentes.

Hinc legit Ausonius sinuatos gurgite ductor

235

Anfractus pelagi: nemoroso vertice celsus

175

Adparet collis, fugiuntque in nubila silvæ

Pyrenes; tunc Emporiæ, veteresque per ortus

Graiorum vulgus, tunc hospita Tarraco Baccho.

Considunt portu; securæ gurgite clauso

Stant puppes; positusque labor terrorque profundi.

180

Nox similes morti dederat placidissima somnos;

Visa viro stare effigies ante ora parentis,

Atque hac adspectu turbatum voce monere:

«Nate, salus quondam genitoris, nate, parentis

Et post fata decus, bellorum dira creatrix

185

Evastanda tibi tellus, et cæde superbi

Ductores Libyæ cauta virtute domandi,

236

Qui sua nunc trinis diducunt agmina castris.

Si conferre manum libeat, coeantque vocatæ

Hinc atque hinc acies, valeat quis ferre ruentes

190

Ter gemina cum mole viros? Absiste labore

Ancipiti, sed nec segnis potiora capesse.

«Urbs colitur, Teucro quondam fundata vetusto,

Nomine Carthago; Tyrius tenet incola muros.

Ut Libyæ sua, sic terris memorabile Hiberis

195

Hæc caput est: non ulla opibus certaverit auri,

Non portu, celsove situ, non dotibus arvi

Uberis, aut agili fabricanda ad tela vigore.

Invade aversis, nate, hanc ductoribus urbem.

Nulla acies famæ tantum prædæve pararit.»

200

Talia monstrabat genitor, propiusque monebat,

Quum juvenem sopor et dilapsa reliquit imago.

Surgit, et infernis habitantia numina lucis

Ac supplex patrios compellat nomine manes:

237

«Este duces bello, et monstratam ducite ad urbem:

205

Vobis ultor ego, et, Sarrano murice fulgens,

Inferias mittam fusis insignis Hiberis,

Et tumulis addam sacros certamine ludos.»

Progreditur, celeratque vias, et conripit agmen

Pernici rapidum cursu, camposque fatigat.

210

Sic, ubi prosiluit Pisæo carcere præceps,

Non solum ante alios, sed enim (mirabile dictu!)

Ante suos it victor equus; currumque per auras

Haud ulli durant visus æquare volantem.

Jamque Hyperionia lux septima lampade surgens

215

Sensim adtollebat propius subeuntibus arces

Urbis, et admoto crescebant culmina gressu.

Ac pelago vectus servata Lælius hora,

Quam dederat ductor subigendæ ad mœnia classi,

A tergo adfusis cingebat tecta carinis.

238 220

Carthago, impenso naturæ adjuta favore,

Excelsos tollit pelago circumflua muros.

Artatas ponti fauces modica insula claudit,

Qua Titan ortu terras adspergit Eoo.

At qua prospectat Phœbi juga sera cadentis,

225

Pigram in planitiem stagnantes egerit undas,

Quas auget veniens refluusque reciprocat æstus.

Sed gelidas a fronte sedet sublimis ad Arctos

Urbs inposta jugo, pronumque excurrit in æquor,

Et tuta æterno defendit mœnia fluctu.

230

Audax, ceu plano gradiens victricia campo

Ferret signa, jugum certabat scandere miles.

239

Aris ductor erat; qui contra, amplexus in artis

Auxilium atque excelsa loci, præsepserat arcem

Pugnabat natura soli; parvoque superne

235

Bellantum nisu passim per prona voluti

Truncato instabiles fundebant corpore vitam.

Verum ubi concessit pelagi revolubilis unda,

240

Et fluctus rapido fugiebat in æquora lapsu,

Quaque modo excelsæ sulcarant cærula puppes,

240

Hac inpune dabat Nereus transcurrere planta:

Hinc tacite nitens informidatus adire

Ductor Dardanius, subitam trahit æquore pubem,

Perque undas muris pedes advolat; inde citati

A tergo adcelerant, qua fisus fluctibus Aris

245

Incustoditam sine milite liquerat urbem.

Tum prostratus humi (miserandum) victa catenis

Pœnus colla dedit, populumque addixit inermem.

Hanc oriens vidit Titan, quum surgeret, urbem

Vallari castris, captamque adspexit eamdem

250

Ocius, Hesperio quam gurgite tingueret axem.

241

Aurora ingrediens terris exegerat umbras:

Principio statuunt aras: cadit ardua taurus

Victima Neptuno pariter, pariterque Tonanti.

Tum merita æquantur donis, ac præmia virtus

255

Sanguine parta capit: phaleris hic pectora fulget;

Hic torque aurato circumdat bellica colla;

Ille nitet celsus muralis honore coronæ.

Lælius ante omnes, cui dextera clara domusque,

Ter dena bove et æquorei certaminis alto

260

Donatur titulo, Pœnique recentibus armis

Rectoris: tunc hasta viris, tunc Martia cuique

Vexilla, ut meritum, et prædæ libamina dantur.

242

Postquam perfectæ laudes hominumque Deumque

Captivæ spectantur opes, digestaque præda.

265

Hoc aurum Patribus, bello hæc Martique talenta,

Hoc regum donis, Divum hoc ante omnia templis:

Cetera bellantum dextræ pulchroque labori.

Quin etiam adcitus populi regnator Hiberi,

Cui sponsa et sponsæ defixus in ossibus ardor.

270

Hanc notam formæ concessit lætus ovansque

Indelibata gaudenti virgine donum.

Tum vacui curis vicino litore mensas

Instituunt, festoque agitant convivia ludo

Lælius adfatur: «Macte, o venerande, pudici,

275

Ductor, macte animi: cedat tibi gloria lausque

Magnorum heroum, celebrataque carmine virtus.»

243

Mille Mycenæus qui traxit in æquora proras

Rector, et Inachiis qui Thessala miscuit arma,

Femineo socium violarunt fœdus amore;

280

Nullaque tum Phrygio steterant tentoria campo,

Captivis non plena toris: tibi barbara soli

Sanctius Iliaca servata est Phœbade virgo.

Hæc, atque his paria, alterno sermone serebant;

Donec nox, atro circumdata corpus amictu,

285

Nigrantes invexit equos, suasitque quietem.

Emathio interea tellus Ætola tumultu

Fervebat, Macetum subitis perculsa carinis.

Proximus hinc hosti dextras jungebat Acarnan.

Caussa novi motus, Pœnis regique Philippo

244 290

In bellum Ausonium sociatæ fœdere vires.

Hic, gente egregius, veterisque ab origine regni

Æacidum sceptris proavoque tumebat Achille.

Ille et nocturnis conterruit Oricon armis:

Quaque per Illyricum Taulantius incola litus

295

Exiguos habitat non ullo nomine muros,

Turbidus incessit telis: ille æquore vectus,

Nunc et Phæacum Thesprotiaque arva lacessens,

Epirum cassis lustrabat futilis ausis.

Nunc et Anactoria signa ostentavit in ora,

300

Ambraciosque sinus Pellæaque litora bello

245

Perfudit rapido: pepulit vada fervida remis

Leucatæ, et Phœbi vidit citus Actia templa.

Nec portus Ithacæ, Laertia regna, Samenque

Liquit inadcessam, fluctuque sonantia cano

305

Saxa Cephallenum, et scopulosis Neriton arvis.

Ille etiam, Pelopis sedes et Achaia adire

Mœnia prægaudens, tristem Calydona Dianæ,

246

Œneasque domos, Curetica tecta, subibat,

Promittens contra Hesperiam sua prælia Graiis.

310

Tum lustrata Ephyre, Patræque, et regia Pleuron,

Parnasusque biceps, Phœboque loquentia saxa.

Ac, sæpe ad patrios bello revocante penates,

247

Quum modo Sarmaticus regna infestaret Orestes,

Aspera nunc Dolopum vis exundasset in agros,

315

Incepto tamen haud facilis desistere vano,

Belli per Graias umbram circumtulit oras;

248

Donec, nunc pelago, nunc terra exutus, omisit

Spem positam in Tyriis, et supplex fœdera sanxit

Dardana, nec legem regno adcepisse refugit.

320

Tunc et Tyndariis Latias Fortuna Tarenti

Auxit opes laudemque simul: nam perfida tandem

Urbs Fabio devicta seni, postremus in armis

Ductoris titulus cauti. Sollertia tutum

Tum quoque adepta decus, captis sine sanguine muris.

325

Namque ut compertum, qui Punica signa regebat,

Feminea exuri flamma, tacitusque quietæ

Exin virtuti placuit dolus; ire sorori,

Nam castris erat in Rutulis, germanus amatæ

Cogitur, et magnis muliebria vincere corda

330

Pollicitis, si reclusas tramittere portas

249

Concedat Libycus rector: votique potitus

Evicto Fabius Pœno circumdata telis

Incustodita penetravit mœnia nocte.

Sed quisnam aversos Phœbum tunc jungere ab urbe

335

Romulea dubitaret equos, qui tempore eodem

Marcellum adciperet letum obpetiisse sub armis?

Moles illa viri, calidoque habitata Gradivo

Pectora, et haud ullis unquam tremefacta periclis,

(Heu quantum Hannibalem clara fractura ruina!)

340

Procubuere; jacet campis Carthaginis horror.

Forsan Scipiadæ confecti nomina belli

Rapturus, si quis paullum Deus adderet ævo.

Collis Agenoreum dirimebat ab aggere vallum

Ausonio (Dauni Mavors consederat arvis):

345

Curarum comes et summi Crispinus honoris

250

Marcello socius communia bella ciebat.

Ad quem Marcellus: «Gestit lustrare propinquas

Mens silvas, medioque viros inponere monti,

Ne Libys occultis tumulum prior occupet ausis.

350

Si cordi est, te participem, Crispine, laboris

Esse velim: nunquam desunt consulta duobus.»

Hæc ubi sedere, ardentes adtollere sese

Jam dudum certant in equos. Marcellus, ut arma

Aptantem natum adspexit, lætumque tumultu;

355

«Vincis, ait, nostros mirando ardore vigores.

Sit præmaturus felix labor: urbe Sicana

Qualem te vidi, nondum permitteret ætas

Quum tibi bella, meo tractantem prælia vultu.

Huc, decus, huc, nostrum, lateri te junge paterno,

360

Et me disce novum Martem tentare magistro.»

Tum, pueri colla amplectens, sic pauca precatur:

«Summe Deum, Libyco, faxis, de præside nunc his,

251

His humeris tibi opima feram.» Nec plura, sereno

Sanguineos fudit quum Jupiter æthere rores,

365

Atque atris arma adspersit non prospera guttis.

Vixdum finitis intrarant vocibus artas

Letiferi collis fauces, quum turba volucris

Invadunt Nomades jaculis, nimboque feruntur

Æthereo similes, cæca fundente latebra

370

Armatos in bella globos. Circumdata postquam

Nil restare videt virtus, quod debeat ultra

Jam Superis, magnum secum portare sub umbras

Nomen mortis avet: tortæ nunc eminus hastæ

Altius insurgit, nunc sævit comminus ense.

375

Forsan et enasset rapidi freta sæva pericli,

Ni telum adversos nati venisset in artus.

Tum patriæ tremuere manus, laxataque luctu

Fluxerunt rigidis arma infelicia palmis.

252

Obvia nudatum tramittit lancea pectus,

380

Labensque inpresso signavit gramina mento.

At postquam Tyrius sæva inter prælia ductor

Infixum adverso vidit sub pectore telum,

Inmane exclamat: «Latias, Carthago, timere

Desine jam leges; jacet exitiabile nomen,

385

Ausonii columen regni: sed dextera nostræ

Tam similis non obscuras mittatur ad umbras.»

Magnanima invidia virtus caret: alta sepulcri

Protinus exstruitur, cæloque educitur, ara.

Convectant silvis ingentia robora; credas

390

Sidonium cecidisse ducem. Tum tura dapesque,

Et fasces, clipeusque viri, pompa ultima, fertur.

Ipse facem subdens, «Laus, inquit, parta perennis.

Marcellum abstulimus Latio; deponere forsan

253

Gens Italum tandem arma velit: vos ite superbæ

395

Exsequias animæ, et cinerem donate supremi

Muneris officio: nunquam hoc tibi, Roma, negabo.»

Alterius par atque eadem fortuna laborum

Consulis: exanimum sonipes ad signa revexit.

Talia in Ausonia; sed non et talis Hiberis

400

Armorum eventus campis: Carthaginis omnes

Per subitum raptæ pernix victoria late

Terruerat gentes. Ducibus spes una salutis,

Si socias jungant vires: ingentibus orsum

Auspiciis juvenem, ceu patria gestet in armis

405

Fulmina, sublimi vallatam vertice montis

254

Ex oculis urbem, cumulatam strage virorum,

Non toto rapuisse die, qua Martius ille

Hannibal in terra consumto verterit anno,

Nec pube æquandam nec opum ubertate, Saguntum.

410

Proximus, adplicito saxosis aggere silvis,

Tendebat, fratris spirans ingentia facta,

Hasdrubal: hic robur, mixtusque rebellibus Afris

Cantaber, hic volucri Mauro pernicior Astur:

Tantaque majestas terra rectoris Hibera,

415

Hannibalis quantus Laurenti terror in ora.

Forte dies priscum Tyriis sollemnis honorem

Rettulerat, quo primum orsi Carthaginis altæ

Fundamenta, novam cœpere mapalibus urbem.

Et lætus, repetens gentis primordia, ductor

420

Festa coronatis agitabat gaudia signis,

255

Pacificans Divos: fraternum læna nitebat

Demissa ex humeris donum, quam fœderis arti

Trinacrius Libyco rex inter munera pignus

Miserat, Æoliis gestatum insigne tyrannis.

425

Aurata puerum rapiebat ad æthera penna

Per nubes aquila, intexto librata volatu.

Antrum ingens juxta, quod acus similavit in ostro,

Cyclopum domus: hic recubans manantia tabo

Corpora letifero sorbet Polyphemus hiatu.

430

Circa fracta jacent excussaque morsibus ossa.

Ipse manu extenta Laertia pocula poscit,

Permiscetque mero ructatos ore cruores.

Conspicuus Siculi Tyrius subteminis arte

Gramineas pacem Superum poscebat ad aras:

256 435

Ecce inter medios hostilia nuntius arma,

Quadrupedante invectus equo, adventare ferebat.

Turbatæ mentes, inperfectusque Deorum

Cessit honos: ruptis linquunt altaria sacris:

Clauduntur vallo; tenuemque ut roscida misit

440

Lucem Aurora polo, rapiunt certamina Martis.

Audax Scipiadæ stridentem Sabbura cornum

Excepit; geminæque acies velut omine motæ.

Exclamat Latius ductor: «Prima hostia vobis,

Sacrati manes, campo jacet: en age, miles,

445

In pugnam et cædes, qualis spirantibus ire

Adsueras ducibus, talis rue.» Dumque ea fatur,

Incumbunt. Myconum Lænas, Cirtamque Latinus,

Et Thysdrum Maro, et incestum Catilina Nealcen

Germanæ thalamo obtruncat: cadit obvius acri

450

Carthalo Nasidio, Libycæ regnator arenæ.

Te quoque Pyrenes vidit conterrita tellus

257

Permixtum Pœnis, et vix credenda furentem,

Magnum Dardaniæ, Læli, decus; omnia felix

Cui natura dedit, nullo renuente Deorum.

455

Ille foro auditus, quum dulcia solverat ora,

Æquabat Pyliæ Neleia mella senectæ.

Ille, ubi suspensi Patres, et curia vocem

Posceret, ut cantu, ducebat corda Senatus.

Idem, quum subitum campo perstrinxerat aures

460

Murmur triste tubæ, tanto fervore ruebat

In pugnam atque acies, ut natum ad sola liqueret

258

Bella: nihil vitæ peragi sine laude placebat.

Tunc e furtiva tractantem prælia luce

Dejecit Galam: sacris Carthaginis illum

465

Subposito mater partu subduxerat olim.

Sed stant nulla diu deceptis gaudia Divis.

Tunc Alabim, Murrum, atque Dracen, demisit ad umbras,

Femineo clamore Dracen extrema rogantem:

Hujus cervicem gladio inter verba precesque

470

Amputat: absciso durabant murmura collo.

At non ductori Libyco par ardor in armis.

Frondosi collis latebras ac saxa capessit

Avia, nec cædes extremave damna movebant

259

Agminis; Italiam profugus spectabat et Alpes,

475

Præmia magna fugæ: tacitum dat tessera signum;

Dimissa in colles pugna silvasque ferantur

Dispersi, et summam, quicumque evaserit, arcem

Pyrenes culmenque petat: tum primus, honore

Armorum exuto, et parma celatus Hibera,

480

In montes abit, atque volens palantia linquit

Agmina: desertis Latius victricia signa

Inmittit miles castris: non urbe recepta

Plus ulla partum prædæ, tenuitque moratas

A cæde, ut Libycus ductor providerat, iras:

485

Fluminei veluti deprensus gurgitis undis,

Avulsa parte inguinibus caussaque pericli,

Enatat intento prædæ fiber avius hoste.

Inpiger occultis Pœnus postquam abditur umbris,

Saxosæ fidens silvæ, majora petuntur

490

Rursus bella retro, et superari certior hostis.

Pyrenes tumulo clipeum cum carmine figunt,

Hasdrubalis spolium gradivo Scipio victor.

260

Terrore interea posito trans ardua montis

Bebrycia populos armabat Pœnus in aula,

495

Mercandi dextras largus, belloque parata

Prodigere in bellum facilis: præmissa feroces

Augebant animos argenti pondera et auri,

Parta metalliferis longo discrimine terris.

Hinc nova complerunt haud tardo milite castra

500

Venales animæ, Rhodani qui gurgite gaudent,

Quorum serpit Arar per rura pigerrimus undæ.

Jamque, hieme adfecta, mitescere cœperat annus.

Inde, iter ingrediens rapidum per Celtica rura,

Miratur domitas Alpes, ac pervia montis

505

Ardua, et Herculeæ quærit vestigia plantæ,

Germanique vias divinis comparat ausis.

Ut vero ventum in culmen, castrisque resedit

Hannibalis, «Quos Roma, inquit, quos altius, oro,

Adtollit muros, qui post hæc mœnia, fratri

510

Victa meo, stent incolumes? sit gloria dextræ

Felix tanta precor; neve usque ad sidera adisse

Invideat lævus nobis Deus:» agmine celso

261

Inde alacer, qua munitum declivis ab alto

Agger monstrat iter, properatis devolat armis.

515

Non tanto strepuere metu primordia belli:

Nunc geminum Hannibalem, nunc jactant bina coire

Hinc atque hinc castra, et pastos per prospera bella

Sanguine ductores Italo conjungere Martem,

Et duplicare acies; venturum ad mœnia cursu

520

Hostem præcipiti, et visurum hærentia porta

Spicula, Elissæis nuper contorta lacertis.

His super infrendens sic secum Œnotria tellus:

«Tantone, heu Superi! spernor contemta furore

Sidoniæ gentis, quæ quondam sceptra timentem

525

Nati Saturnum nostris considere in oris,

Et regnare dedi? decima hæc jam vertitur æstas,

262

Ex quo proterimur: juvenis, cui sola supersunt

In Superos bella, extremo de litore rapta

Intulit arma mihi, temeratisque Alpibus ardens

530

In nostros descendit agros: quot corpora texi

Cæsorum, stratis toties deformis alumnis!

Nulla mihi floret baccis felicibus arbor;

Inmatura seges rapido subciditur ense;

Culmina villarum nostrum delapsa feruntur

535

In gremium, fœdantque suis mea regna ruinis.

Hunc etiam, vastis qui nunc sese intulit oris,

Perpetiar, miseras quærentem exurere belli

Relliquias? tum me scindat vagus Afer aratro,

Et Libys Ausoniis commendet semina sulcis,

540

Ni cuncta, exsultant quæ latis agmina campis,

Uno condiderim tumulo.» Dum talia versat,

Et thalamos clausit nox atra hominumque Deumque,

Tendit Amyclæi præceps ad castra nepotis.

Is tum, Lucanis cohibentem finibus arma,

545

Pœnum vicini servabat cespite valli.

Hic juvenem adgreditur Latiæ telluris imago:

263

«Clausorum decus, atque erepto maxima Romæ

Spes Nero Marcello, rumpe, atque expelle quietem.

Magnum aliquid tibi, si patriæ vis addere fatis,

550

Audendum est, quod, depulso quoque mœnibus hoste,

Victores fecisse tremant: fulgentibus armis

Pœnus inundavit campos, qua Sena relictum

Gallorum a populis servat per secula nomen.

Ni propere alipedes rapis ad certamina turmas,

555

Serus deletæ post auxiliabere Romæ.

Surge, age; fer gressus: patulos regione Metauri

Damnavi tumulis Pœnorum atque ossibus agros.»

His dictis abit, atque abscedens visa paventem

Adtrahere, et fractis turmas propellere portis.

560

Rumpit flammato turbatus corde soporem,

Ac supplex, geminas tendens ad sidera palmas,

Tellurem Noctemque, et cælo sparsa precatur

Astra, ducemque viæ tacito sub lumine Phœben.

264

Inde legit dignas tanta ad conamina dextras.

565

Quaque jacet superi Larinas adcola ponti,

Qua duri bello gens Marrucina, fidemque

Exuere indocilis sociis Frentanus in armis.

Tum, qua vitiferos domitat Prætutia pubes,

Læta laboris, agros, et penna, et fulmine, et undis

570

Hibernis, et Achæmenio velocior arcu

Evolat: hortator sibi quisque; «Age, perge, salutem

Ausoniæ ancipites Superi, et, stet Roma cadatne,

In pedibus posuere tuis,» clamantque, ruuntque.

Hortandi genus acer habet præcedere ductor.

575

Illum augent cursus adnisi æquare sequendo,

265

Atque indefessi noctemque diemque feruntur.

At Roma adversi tantum mala gliscere belli

Adcipiens, trepidare metu, nimiumque Neronem

Speravisse queri, atque uno sibi vulnere posse

580

Auferri restantem animam: non arma, nec aurum,

Nec pubem, nec, quem fundant, superesse cruorem.

Scilicet Hasdrubalem invadat, qui ad prælia soli

Hannibali satis esse nequit? jam rursus, ubi arma

Avertisse suo cognorit devia vallo,

585

Hæsurum portis Pœnum: venisse, superbo

Qui fratri certet, cui maxima gloria cedat

Urbis deletæ: fremit amens corde sub imo

Ordo Patrum, ac magno interea meditatur amore

Servandi decoris, quonam se fine minanti

590

Servitio eripiat, Divosque evadat iniquos.

Hos inter gemitus obscuro noctis opacæ

Subcedit castris Nero, quæ conjuncta feroci

Livius Hasdrubali vallo custode tenebat.

Belliger is quondam, scitusque adcendere Martem

266 595

Floruerat primo clarus pugnator in ævo.

Mox falso læsus non æqui crimine vulgi,

Secretis ruris tristes absconderat annos.

Sed, postquam gravior moles terrorque periclo

Poscebat propiore virum, revocatus ad arma

600

Tot cæsis ducibus, patriæ donaverat iram.

At non Hasdrubalem fraudes latuere recentum

Armorum, quamquam tenebris nox texerat astus.

Pulveris in clipeis vestigia visa movebant,

Et properi signum adcursus, sonipesque, virique

605

Substricti corpus, bis clarum buccina signum.

267

Præterea gemino prodebant juncta magistro

Castra regi: verum, fratri si vita supersit,

Qui tandem licitum socias conjungere vires

Consulibus? sed enim solum (dum vera patescant)

610

Cunctandi restare dolum, Martemque trahendi.

Nec consulta fugæ segni formidine differt.

Nox, somni genetrix, mortalia pectora curis

Purgarat, tenebræque horrenda silentia alebant:

Erepit, suspensa ferens vestigia, castris,

615

Et muta elabi tacito jubet agmina passu.

Inlunem nacti per rura tacentia noctem

Adcelerant, vitantque sonos; sed percita falli

Sub tanto motu tellus nequit: inplicat actas

Cæco errore vias, umbrisque ferentibus arto

620

Circumagit spatio sua per vestigia ductos.

Nam, qua curvatas sinuosis flexibus amnis

268

Obliquat ripas, refluoque per aspera lapsu

In sese redit, hac, casso ducente labore,

Exiguum involvunt frustratis gressibus orbem,

625

Inque errore viæ tenebrarum munus ademtum.

Lux urguet, panditque fugam: ruit acer apertis

Turbo equitum portis, atque omnis ferrea late

Tempestas operit campos: nondum arma manusque

Permixtæ, jam tela bibunt præmissa cruorem

630

Hinc, jussæ Pœnum fugientem sistere, pennæ

Dictææ volitant; hinc lancea turbine nigro

Fert letum cuicumque viro, quem prenderit ictus.

Deponunt abitus curam, trepidique coactas

Constituunt acies, et spes ad prælia vertunt.

635

Ipse inter medios (nam rerum dura videbat)

Sidonius ductor, tergo sublimis ab alto

Quadrupedantis equi, tendens vocemque manusque,

«Per decora, extremo vobis quæsita sub axe,

269

Per fratris laudes oro, venisse probemus

640

Germanum Hannibalis: Latio fortuna laborat

Adversis documenta dare, atque ostendere, quantus

Verterit in Rutulos domitor telluris Hiberæ,

Suetus ad Herculeas miles bellare columnas.

Forsitan et pugnas veniet germanus in ipsas.

645

Digna viro, digna, obtestor, spectacula pleno

Corporibus properate solo: quicumque timeri

Dux bello poterat, fratri jacet: unica nunc spes,

Et pœna et latebris infracto Livius ævo

Damnatum obfertur vobis caput. Ite, agite, oro,

650

Sternite ductorem, cum quo concurrere fratri

Sit pudor, et turpi finem donate senectæ.»

At contra Nero: «Quid cessas clusisse labores

Ingentis belli? pedibus tibi gloria, miles,

270

Parta ingens: nunc adcumula cœpta ardua dextra.

655

Heu! temere abducto liquisti robore castra,

Ni factum absolvit victoria; præcipe laudem.

Adventu cecidisse tuo memorabitur hostis.»

Parte alia, insignis nudatis casside canis,

Livius: «Huc, juvenes, huc me spectate ruentem

660

In pugnas; quantumque meus patefecerit ensis,

Tantum intrate loci; et tandem præcludite ferro

Jam nimium patulas Pœnis grassantibus Alpes.

Quod ni veloci prosternimus agmina Marte,

Et fulmem subitum Carthaginis Hannibal adsit,

665

Qui Deus infernis quemquam nostrum eximat umbris?»

Hinc, galea capite adcepta, dicta horrida ferro

Sancit, et, obtectus senium, fera prælia miscet.

271

Illum, per cuneos et per densissima campi

Corpora tot dantem leto, quot spicula torsit,

670

Turbati fugere Macæ, fugere feroces

Autololes, Rhodanique comas intonsa juventus.

Fatidicis Nabis veniens Hammonis arenis

Inproba miscebat securus prælia fati,

Ceu tutante Deo; ac patriis spolia Itala templis

675

Fixurum vano tumidus promiserat ore.

Ardebat gemma Garamantide cærula vestis,

Ut quum sparsa micant stellarum lumina cælo,

Et gemmis galeam, clipeumque adcenderat auro.

Casside cornigera dependens infula sacros

272 680

Præ se terrores Divumque ferebat honorem.

Arcus erat pharetræque viro, atque incocta cerastis

Spicula, et armatus peragebat bella veneno.

Necnon, cornipedis tergo de more repostus,

Sustentata genu per campum pondera conti

685

Sarmatici prona adversos urguebat in hostes.

Tum quoque transfixum telo per membra, per arma,

Consulis ante oculos, magno clamore Sabellum

Absportabat ovans, et ovans Hammona canebat.

Non tulit hanc iram tantosque in corde tumores

690

Barbarico senior, telumque intorsit, et una

Prædam animamque simul victori victor ademit.

Adsilit, audito tristis clamore ruinæ,

Hasdrubal, et cœptantem Arabum raptare peremto

Gemmiferi spolium cultus, auroque rigentes

695

Exuvias, jaculum a tergo perlibrat ad ossa.

273

Jam conrepta miser geminis velamina palmis

Carpebat propere, et tepidos nudaverat artus.

Concidit, et sacras vestes atque aurea fila

Reddidit exanimo, spoliatum lapsus in hostem.

700

At Canthus Rutulum, Canthus possessor arenæ,

Qua celebre invicti nomen posuere Philæni,

Ditem ovium Rutulum obtruncat, cui mille sub altis

Lanigeræ balant stabulis: ipse, otia molli

Exercens cura, gelido nunc flumine soles

705

Frangebat nimios pecori, nunc lætus in herba

Tondebat niveæ splendentia vellera lanæ,

Aut, pecus e pastu quum sese ad tecta referret,

274

Noscentes matrem spectabat ovilibus agnos.

Obcubuit clipei transfixo proditus ære,

710

Et sero ingemuit stabulis exire paternis.

Acrius hoc Italum pubes incurrit, et urguet:

Ut torrens, ut tempestas, ut flamma corusci

Fulminis, ut Boream pontus fugit, ut cava currunt

Nubila, quum pelago cælum permiscuit Eurus.

715

Proceræ stabant, Celtarum signa, cohortes,

Prima acies; hos inpulsu cuneoque feroci

Laxat vis subita, et fessos errore viarum,

Nec soli faciles; longique laboris anhelos

Avertit patrius genti pavor: addere tergo

720

Hastas Ausonius, teloque instare sequaci,

Nec donare fugam: cadit uno vulnere Thyrmis,

275

Non uno Rhodanus; profligatumque sagitta

Lancea deturbat Morinum, et jam jamque cadentem.

Cedentes urguet, totas largitus habenas,

725

Livius acer equo, et turmis abeuntibus infert

Cornipedem: tunc aversi turgentia colla

Diripit ense Mosæ: percussit pondere terram

Cum galea ex alto lapsum caput, ac residentem

Turbatus rapuit sonipes in prælia truncum.

730

Hic Cato (nam medio vibrabat et ipse tumultu)

«Si, primas, inquit, bello quum amisimus Alpes,

Hic juveni obpositus Tyrio foret! hei mihi! quanta

Cessavit Latio dextra, et quot funera Pœnis

276

Donarunt pravi suffragia tristia campi!»

735

Jamque inclinabant acies, cunctisque pavorem

Gallorum induerat pavor, et Fortuna ruebat

Sidonia: ad Rutulos Victoria verterat alas.

Celsus, ceu prima reflorescente juventa,

Ibat consul, ovans major majorque videri.

740

Ecce, trahens secum canentem pulvere turmam,

Ductor Agenoreus subit, intorquensque lacertis

Tela, sonat: «Cohibete fugam: cui cedimus hosti?

Nonne pudet? conversa senex marcentibus annis

Agmina agit: nunc, quæso, mihi nunc dextera in armis

745

Degenerat, nostrique piget? mihi Belus avorum

Principium, mihi cognatum Sidonia Dido

Nomen, et ante omnes bello numerandus Hamilcar

277

Est genitor: mihi, cui cedunt montesque, lacusque,

Et campi, atque amnes, frater: me magna secundum

750

Carthago putat Hannibali: me Bætis in oris

Æquant germano passæ mea prælia gentes.»

Talia dum memorat, medios ablatus in hostes,

Ut nova conspecti fulserunt consulis arma,

Hastam præpropero nisu jacit: illa per oras

755

Ærati clipei et loricæ tegmina summo

Incidit haud felix humero, parceque petitum

Perstrinxit corpus, nec multo tincta cruore:

Vana sed optanti promisit gaudia Pœno.

Turbati Rutuli, confusaque pectora visu

760

Terrifico: tunc increpitans conamina consul:

«Femineis læsum vana inter cornua corpus

Unguibus, aut palmis credas puerilibus ictum.

278

Ite, docete, viri, Romanæ vulnera suerint

Quanta adferre manus.» Tum vero effunditur ingens

765

Telorum vis, et densa sol vincitur umbra.

Jamque per extentos alterna strage virorum

Corpora fusa jacent campos, demersaque in undam

Junxerunt cumulo crescente cadavera ripas.

Ut, quum venatu saltus exercet opacos

770

Dictynna, et lætæ præbet spectacula matri,

Aut Pindi nemora excutiens, aut Mænala lustrans,

279

Omnis Naiadum plenis comitata pharetris

Turba ruit, striduntque sagittiferi coryti.

Tum per saxa feræ, perque ipsa cubilia fusæ,

775

Per valles, fluviosque, atque antra virentia musco,

Multa strage jacent: exsultat vertice montis

Gratam perlustrans oculis Latonia prædam.

Audito ante alios senioris vulnere, rumpit

Per medios Nero sævus iter, visaque virorum

780

Æquali pugna: «Quid enim, quid deinde relictum est

Italiæ fatis? hunc si non vincitis hostem,

Hannibalem vincetis, ait?» Ruit ocius amens

In medios: Tyriumque ducem inter prima frementem

Agmina ut adspexit, rabidi ceu bellua ponti,

785

Per longum sterili ad pastus jactata profundo,

Quum procul in fluctu piscem male saucia vidit,

280

Æstuat, et, lustrans nantem sub gurgite prædam,

Absorbet late permixtum piscibus æquor.

Non telo mora, non dictis. «Haud amplius, inquit,

790

Elabere mihi: non hic nemora avia fallent

Pyrenes, nec promissis frustrabere vanis,

Ut quondam terra fallax deprensus Hibera

Evasti nostram mentito fœdere dextram.»

Hæc Nero, et intorquet jaculum: nec futilis ictus.

795

Nam latere extremo cuspis librata resedit.

Invadit stricto super hæc interritus ense,

Conlapsique premens umbone trementia membra,

«Si qua sub extremo casu mandata referri

Germano vis forte tuo, portabimus, inquit.»

800

Contra Sidonius: «Leto non terreor ullo.

Utere Marte tuo, dum nostris manibus adsit

Actutum vindex; mea si suprema referre

Fratri verba paras, mando, Capitolia victor

Exurat, cinerique Jovis permisceat ossa

805

Et cineres nostros.» Cupientem adnectere plura

Ferventemque ira mortis transverberat ense,

281

Et rapit infidum victor caput: agmina fuso

Sternuntur duce, non ultra fidentia Marti.

Jamque diem solisque vias nox abstulit atra,

810

Quum vires parco victu somnoque reducunt;

Ac, nondum remeante die, victricia signa,

Qua ventum, referunt clausis formidine castris.

Tum Nero, procera sublimia cuspide portans

Ora ducis cæsi, «Cannas pensavimus, inquit,

815

Hannibal, et Trebiam, et Trasymeni litora tecum

Fraterno capite: i, duplica nunc perfida bella,

Et geminas arcesse acies: hæc præmia restant,

Qui tua tramissis optarint Alpibus arma.»

Compressit lacrimas Pœnus, minuitque ferendo

820

Constanter mala, et, inferias in tempore dignas

Missurum fratri, clauso conmurmurat ore.

282

Tum, castris procul amotis, adversa quiete

Dissimulans, dubia exclusit certamina Martis.


283

LIBER DECIMUS SEXTUS.


ARGUMENTUM.

Hannibal, tanto simul publico familiarique ictus luctu, in Bruttio agro belli instaurandi consilia agitat; 1-10.

Sed inpetus ejus et ardor pugnandi languescit odio invidiaque Hannonis, cujus factio ipsi res ad bellum necessarias ab domo mitti prohibet; 11-14.

Nihilo tamen secius sola virtutis illius fama ac reverentia nominis tantam habent vim, ut nec hostes quietum lacessere auderent, nec ulla vel inter milites, ex conluvione omnium gentium mixtos, vel adversus ducem seditio exsisteret; 15-22.

Romanorum contra cœptis non in Italia tantum adspirat fortuna, sed in Hispania quoque, unde Pœni pelluntur; 23-27.

Eo quidem Hannon in locum Barcini Hasdrubalis novo cum exercitu ex Africa transgreditur, dux belli peritissimus, sed multum inferior Scipione, qui castra ejus vesperascente cælo adgreditur, magnamque in iis stragem edit; 28-43.

Inter hostes vix quisquam virtute excellit præter Larum, Cantabrum fortissimum, qui solus restituit pugnam, multosque Romanos securi percutit, donec a L. Scipione, Publii fratre, gladio jugulatur; 44-67.

Tanti viri præsidio orbati Pœni terga vertunt, et Hannon vivus capitur; 68-77.

Tum Scipio Hasdrubali, Gisgonis filio, obviam procedit, sibique jam cum reliquiis hostium pugnandi occasionem fieri lætatur; 78-93.

Utrimque summo inpetu concurritur, et ingens fit cædes; 94-106.

Hasdrubal fortissime pugnat suisque jam cedentibus obsistit: at levi vulnere ictus ipse quoque fugam capessit, et navibus adceptis nocte Tartessum revertitur; 107-114.

In Pœnorum exercitu virtute eminuerat Masinissa, Nomadum rex, qui nunc omine fausto flammæ capite micantis, 284 et adversa sociorum Hannibalisque fortuna permotus, ad Romanorum partes transit, et cum ipso Scipione congressus, fide data adceptaque, cum donis dimittitur; 115-167.

Quo fœdere icto Scipio, jam Carthaginis excidium animo agitans, et præmoliendas sibi res conciliandosque aliorum etiam Libyæ regum gentiumque animos ratus, in Africam trajicit, ut Syphacem, opulentissimum regem Massyliorum, ad societatem belli inpellat; 168-179.

Eodem forte tempore eodemque consilio Hasdrubal, Gisgonis filius, terræ adplicat naves, magnificumque id Syphaci videtur, duorum populorum, de imperio orbis terrarum dimicantium, duces uno die suam pacem amicitiamque petentes venisse; 180-188.

Utrumque hospitio benigne excipit rex, et contrahere ad conloquium dirimendarum simultatium causa conatur; 189-221.

Scipio abnuit, de republica se cum hoste agere quidquam injussu senatus posse; nec tamen ad easdem venire epulas recusat; 221-228.

Postero die orta luce adit Syphacem, et fœdus cum eo facit; 229-261.

Quod ubi sacris firmatur, rex terretur prodigiis, quæ interitum regni et captivitatem ei portendunt; 262-274.

Juncto fœdere Scipio locum, unde venerat, repetit, ubi multitudo Hispanorum circumfusa Regem eum ingenti adpellat consensu, quod nomen ille, tanquam Romanis intolerabile repudiat; 275-284.

Ibidem ludos funebres in honorem patris patruique, in Hispania cæsorum, instituit, et ad certamina tam Romanos quam Hispanos præmiis propositis invitat; 284-311.

Certamen curule ineunt Cyrnus Lamponis equi, Atlas Caucasi, Durius Pelori, et Iberus Panchatis rector, qui victoriam consequitur; 312-456.

Cursu certant Tartessus, Hesperus, Bæticus, Eurytus, Lamus, Sicoris et Theron, palmamque fert Eurytus; 457-526.

Tum gladiatorium editur spectaculum, in quo non servi, neque obscuri tantum generis homines, sed clari quoque inlustresque, et in his gemini fratres, de principatu civitatis ambigentes, ferro decernunt; 527-556.

Postremo jaculandi arte contendunt Burrus, Glagus, Aconteus, Indibilis ac Ilerdes, metamque ferit Burrus; 557-574.

Ipsi quoque duces, P. et L. Scipiones cum Lælio, hastas conjiciunt, sagittaque, a P. Scipione emissa in auras ac terræ infixa, subito frondescit et in quercum mutatur; 575-591.

Quo omine adcepto ludisque finitis Scipio Romam proficiscitur, ubi consul creatur ingenti centuriarum favore, et a senatu petit, ut Africa sibi provincia extra sortem destinetur; 592-602.

Id haudquaquam primoribus Patrum placet, et Q. Fabius Maximus 285 Hannibalem prius censet ex Italia pellendum, quam bellum in ipsa Libya geratur; 603-644.

Ejus orationem et argumenta refutat Scipio, ipsique permittitur, ut in Africam trajiciat; 645-700.


Bruttia mœrentem casus patriæque suosque

Hannibalem adcepit tellus: hic aggere septus

In tempus posita ad renovandum bella coquebat:

Abditus ut silva, stabulis quum cesset ademtis,

5

Amisso taurus regno gregis, avia clauso

Molitur saltu certamina, jamque feroci

Mugitu nemora exterret, perque ardua cursu

Saxa ruit; sternit silvas, rupesque lacessit

Irato rabidus cornu; tremit omnis ab alto

10

Prospectans scopulo pastor nova bella parantem.

Sed vigor, hausurus Latium, si cetera Marti

Adjumenta forent, prava obtrectante suorum

Invidia revocare animos, ac stare negata

286

Cogebatur ope, et senio torpescere rerum.

15

Parta tamen formido manu, et tot cædibus olim

Quæsitus terror, velut inviolabile telis

Servabant sacrumque caput; proque omnibus armis,

Et castrorum opibus, dextrisque recentibus unum

Hannibalis sat nomen erat: tot dissona lingua

20

Agmina, barbarico tot discordantia ritu

Corda virum mansere gradu, rebusque retusis

Fidas ductoris tenuit reverentia mentes.

Nec vero Ausonia tantum se lætus agebat

Dardanidis Mavors: jam terra cedit Hibera

25

Auriferis tandem Phœnix depulsus ab arvis.

287

Jam Mago, exutus castris, agitante pavore

In Libyam propero tramisit cærula velo.

Ecce aliud decus, haud uno contenta favore,

Nutribat Fortuna duci: nam concitus Hannon

30

Adventabat, agens crepitantibus agmina cetris

288

Barbara, et indigenas serus raptabat Hiberos.

Non ars, aut astus belli, vel dextera deerat,

Si non Scipiadæ concurreret: omnia ductor

Magna adeo Ausonius majori mole premebat:

35

Ut Phœbe stellas, ut fratris lumina Phœben

Exsuperant, montesque Atlas, et flumina Nilus,

Ut pater Oceanus Neptunia cærula vincit.

Vallantem castra (obscuro nam vesper Olympo

Fundere non æquam trepidanti cœperat umbram)

40

Adgreditur Latius rector, subitoque tumultu

Cæduntur passim cœpti munimina valli

Inperfecta: supercontexere herbida lapsos

Pondera, et in tumuli concessit cespes honorem.

289

Vix uni mens digna viro, novisse minores

45

Quam deceat, pretiumque operis sit tradere famæ.

Cantaber ingenio membrorum et mole timeri

Vel nudus telis poterat Larus: hic fera gentis

More securigera miscebat prælia dextra.

Et, quamquam fundi se circum pulsa videret

50

Agmina, deleta gentilis pube catervæ,

Cæsorum inplebat solus loca: seu foret hostis

Comminus, expleri gaudebat vulnere frontis

Adversæ; seu læva acies in bella vocaret,

Obliquo telum reflexum Marte rotabat.

55

At, quum pone ferox aversi in terga veniret

Victor, nil trepidans retro jactare bipennem

Callebat, nulla belli non parte timendus.

Huic ducis invicti germanus turbine vasto

290

Scipio contorquens hastam, cudone comantes

60

Disjecit crines; namque altius acta cucurrit

Cuspis, et elata procul est ejecta securi.

At juvenis, cui telum ingens adcesserat ira,

Barbaricam adsiliens magno clamore bipennem

Incutit: intremuere acies, sonuitque per auras

65

Pondere belligero pulsati tegminis umbo.

Haud inpune quidem; remeans nam dextera ab ictu

Decisa est gladio, ac dilecto inmortua telo.

Qui postquam murus miseris ruit, agmina concors

Avertit fuga confestim dispersa per agros.

70

Nec pugnæ species, sed pœnæ tristis imago

Illa erat, hinc tantum cædentum, atque inde ruentum.

Per medios Hannon, palmas post terga revinctus,

Ecce trahebatur, lucemque (heu dulcia cæli

Lumina!) captivus lucem inter vincla petebat.

291 75

Cui rector Latius: «Tanta, en, qui regna reposcant,

Quis cedat toga, et armiferi gens sacra Quirini!

Servitio si tam faciles, cur bella refertis?»

Hæc inter celerare gradum, conjungat ut arma,

Hasdrubalem ignarum cladis prænuntius adfert

80

Explorator eques: raptat dux obvia signa.

At, postquam optatam lætus contingere pugnam

Vidit, et ad letum magno venientia cursu

Agmina, suspiciens cælum, «Nihil amplius, inquit,

Vos hodie posco, Superi; protraxtis ad arma

85

Quod profugos, satis est: in dextra cetera nobis

Vota, viri: rapite, ite, precor; vocat ecce furentes

Hinc pater, hinc patruus; gemina o mihi numina belli,

Ducite, adeste; sequor: dignas spectabitis, haud me

Præscia mens fallit, vestro jam nomine cædes.

292 90

Nam quis erit tandem campis telluris Hiberæ

Bellandi modus? en unquam lucebit in orbe

Ille dies, quo te armorum, Carthago, meorum

Adspiciam sonitus admotaque bella trementem?»

Dixerat; et raucus stridenti murmure clangor

95

Increpuit; tonuere feris clamoribus astra.

Concurrunt; quantumque rapit violentia ponti,

Et Notus, et Boreas, et inexorabilis Auster,

Quum mergunt plenas tumefacta sub æquora classes;

Aut quum letiferos adcendens Sirius ignes,

100

Torret anhelantem sævis ardoribus orbem;

Tantum acies hominumque ferox discordia ferro

Demetit: haud ullus terrarum æquarit hiatus

Pugnarum damna; aut strages per inhospita lustra

Unquam tot dederit rabies horrenda ferarum.

105

Jam campi vallesque madent, hebetataque tela.

Et Libys obcubuere, et amantes Martis Hiberi.

Stat tamen una loco perfossis debilis armis,

Luctaturque acies, qua concutit Hasdrubal hastam.

293

Nec finem daret ille dies animosaque virtus,

110

Ni perlapsa viro loricæ tegmine arundo,

Et parco summum violasset vulnere corpus,

Suasissetque fugam: rapido certamina linquit

In latebras evectus equo, noctisque per umbram

Ad Tartessiacos tendit per litora portus.

115

Proximus in pugna ductori Marte manuque

Regnator Nomadum fuerat; mox fœdere longo

Cultuque Æneadum nomen Masinissa superbum.

294

Huic fesso, quos dura fuga et nox suaserat atra,

Carpenti somnos subitus rutilante coruscum

120

Vertice fulsit apex, crispamque involvere visa est

Mitis flamma comam, atque hirta se spargere fronte.

Concurrunt famuli, et serpentes tempora circum

Festinant gelidis restinguere fontibus ignes.

At grandæva, Deum prænoscens omina, mater,

125

«Sic sit, Cælicolæ; portentaque vestra secundi

Condite, ait; duret capiti per secula lumen.

295

Ne vero, ne, nate, Deum tam læta pavesce

Prodigia, aut sacras metue inter tempora flammas.

Hic tibi Dardaniæ promittit fœdera gentis,

130

Hic tibi regna dabit, regnis majora paternis,

Ignis, et adjunget Latiis tua nomina fatis.»

Sic vates, juvenisque animum tam clara movebant

Monstra, nec a Pœnis ulli virtutis honores,

Hannibal ipse etiam jam jamque modestior armis.

296 135

Aurora obscuri tergebat nubila cæli,

Vixque Atlantiadum rubefecerat ora sororum:

Tendit ad Ausonios et adhuc hostilia castra.

Atque, ubi se vallo intulerat, ductorque benigno

Adcepit Latius vultu, rex talibus infit:

140

«Cælestum monita et sacræ responsa parentis,

Dîsque tua, o Rutulum rector, gratissima virtus

Avulsum Tyriis huc me duxere volentem.

Si tibi non segnes tua contra fulmina sæpe

Visi stare sumus, dignam te, nate Tonantis,

145

Adferimus dextram; nec nos aut vana subegit

Incertæ mentis levitas, et mobile pectus;

Aut spes et læti sectamur præmia Martis.

Perfidiam fugio et perjuram ab origine gentem.

Tu, quando Herculeis finisti prælia metis,

297 150

Nunc ipsam belli nobiscum invade parentem.

Ille tibi, qui jam gemino Laurentia lustro

Possedit regna, et scalas ad mœnia Romæ

Admovet, in Libyam flammis ferroque trahendus.»

Sic Nomadum ductor: tunc dextra Scipio dextram

155

Amplexus, «Si pulchra tibi Mavorte videtur,

Pulchrior est gens nostra fide; dimitte bilingues

Ex animo socios; magna hinc te præmia claræ

Virtutis, Masinissa, manent; citiusque vel armis,

Quam gratæ studio vincetur Scipio mentis.

160

Cetera quæ in Libyam portari incendia suades,

Expediet tempus; nec enim sunt talia rerum

Non meditata mihi, et mentem Carthago fatigat.»

298

Hinc juveni dona insignem velamine picto

Dat chlamydem, stratumque ostro, quem ceperat ipse

165

Dejecto victor Magone animique probarat,

Cornipedem; tum, qua Divum libabat ad aras

Hasdrubal, ex auro pateram, galeamque comantem.

Exin, firmato sociali fœdere regis,

Vertendas agitat jam nunc Carthaginis arces.

170

Massylis regnator erat ditissimus oris,

Nec nudus virtute, Syphax: quo jura petebant

Innumeræ gentes, extremaque litore Tethys.

Multa viro terra, ac sonipes, et bellua, terror

299

Bellorum, nec non Marti delecta juventus.

175

Nec foret, aut ebore, aut solido qui vinceret auro,

Gætulisve magis fucaret vellus ahenis.

Has adjungere opes avidus, reputansque laborem,

Si vertat rex ad Pœnos, dare vela per altum

Imperat, atque animo jam tum Africa bella capessit.

180

Verum ubi perventum, et portus tenuere carinæ,

Jam, trepida fugiens per proxima litora puppe,

Hasdrubal adflictis aderat nova fœdera quærens

Rebus, et ad Tyrios Massylia signa trahebat.

Audito, pariter populorum in regna duorum

185

Advenisse duces, qui tota mole laborent,

Disceptentque armis, terrarum uter imperet orbi,

Celsus mente Syphax adciri in tecta benigne

Imperat, et tanto regni se tollit honore.

Tum lætos volvens oculos adversa per ora,

190

Sic Latium adfatur juvenem, ac prior incipit ultro:

«Quam te, Dardanida pulcherrime, mente serena

Adcipio, intueorque libens! quamque ora recordor

300

Lætus Scipiadæ: revocat tua forma parentem.

Nam repeto, Herculeas Erythia ad litora Gades

195

Quum studio pelagi et spectandis æstibus undæ

Venissem, magnos vicina ad flumina Bætis

Ductores miro quondam me cernere amore.

Tum mihi dona viri præda delecta tulere,

Arma simul, regnoque meo tum cognita primum

200

Cornipedum frena, atque arcus, quîs cedere nostra

Non norunt jacula, et veteres tribuere magistros

Militiæ, qui dispersas sine lege catervas

Vestro formarent ritu ad certamina Martis.

Ast ego, quum nostra (in nostris quæ copia regnis)

301 205

Nunc auri ferrem, nivei nunc munera dentis,

Nil valui precibus; solos sibi cepit uterque,

Quos cohibebat ebur vaginæ sectilis, enses.

Quare, age, lætus habe nostros intrare penates,

Ac, mea quando adfert Libycum fortuna per undas

210

Ductorem, facili, quæ dicam, percipe mente.

Et vos, qui Tyriæ regitis Carthaginis arces,

Hasdrubal, huc aures, huc, quæso, advertite sensus.

«Quanta per Ausonios populos torrentibus armis

Tempestas ruat, et Latio suprema minetur,

302 215

Utque bibant Tyrium bis quinos sæva per annos

Sicana nunc tellus, nunc litora Hibera cruorem,

Cui nescire licet? quin ergo tristia tandem

Considunt bella, et deponitis arma volentes?

Tu Libya, tu te, Ausonia, cohibere memento.

220

Haud deformis erit vobis ad fœdera versis

Pacator mediusque Syphax.» Subjungere plura

Non passus, gentis morem arbitriumque Senatus

Scipio demonstrat; vanique absistere cœpti

Spe jubet, et Patres docet hæc expendere solos.

225

Suadendi modus hic: quodque est de parte diei

Exacti super, ad mensas et pocula vertunt.

Atque, epulis postquam finis, dant corpora somno,

Et dura in noctem curarum vincula solvunt.

Jamque novum terris pariebat limine primo

230

Egrediens Aurora diem, stabulisque subibant

Ad juga solis equi, necdum ipse adscenderat axem,

Sed prorupturis rutilabant æquora flammis:

Exigit e stratis corpus, vultuque sereno

Scipio contendit Massyli ad limina regis.

303 235

Illi mos patrius fetus nutrire leonum,

Et catulis rabiem atque iras expellere alendo.

Tum quoque fulva manu mulcebat colla jubasque,

Et fera tractabat ludentum interritus ora.

Dardanium postquam ductorem adcepit adesse,

240

Induitur chlamydem, regnique insigne vetusti

Gestat læva decus: cinguntur tempora vitta

Albente, ac lateri de more adstringitur ensis.

Hinc in tecta vocat, secretisque ædibus hospes

Sceptrigero cum rege pari sub honore residunt.

245

Tum prior his infit terræ pacator Hiberæ:

«Prima mihi, domitis Pyrenes gentibus, ire

Ad tua regna fuit properantem et maxima cura,

O sceptri venerande Syphax; nec me æquore sævus

Tardavit medio pontus: non ardua regnis

250

Quæsumus aut inhonora tuis; conjunge Latinis

Unanimum pectus, sociusque adcede secundis.

Non tibi Massylæ gentes, extentaque tellus

Syrtibus, et latis proavita potentia campis

Amplius adtulerint decoris, quam Romula virtus

255

Certa juncta fide, et populi Laurentis honores.

304

Cetera quid referam? non ullus scilicet ulli

Æquus Cælicolum, qui Dardana læserit arma.»

Audivit læto Massylus et adnuit ore,

Complexusque virum, «Firmemus prospera, dixit,

260

Omina, nec votis Superi concordibus absint,

Cornigerumque Jovem Tarpeiumque ore vocemus.»

Et simul exstructis cespes subrexerat aris;

Victimaque admotæ stabat subjecta bipenni;

Quum subito abruptis fugiens altaria taurus

265

Exsiluit vinclis, mugituque excita late

Inplevit tecta, et, fremitu suspiria rauco

Congeminans, trepida terrorem sparsit in aula;

Vittaque, majorum decoramen, fronte sine ullo

Delapsa adtactu, nudavit tempora regis.

270

Talia Cælicolæ casuro tristia regno

Signa dabant, sævique aderant gravia omina fati.

Hinc fractum bello regem solioque revulsum,

Tempus erit, quum ducet agens ad templa Tonantis,

305

Qui tunc orabat socialia fœdera supplex.

275

His actis repetit portum, puppesque secundo

Dat vento, et notis reddit se Scipio terris.

Concurrere avidæ gentes, variosque subacta,

Pyrene misit populos: mens omnibus una.

Concordes regem adpellant, regemque salutant.

280

Scilicet hunc summum norunt virtutis honorem.

Sed, postquam miti rejecit munera vultu,

Ausonio non digna viro, patriosque vicissim

Edocuit ritus, et Romam nomina regum

Monstravit nescire pati, tum versus in unam,

285

Quæ restat, curam, nullo super hoste relicto,

Et Latios simul, et vulgum Bætisque Tagique

Convocat, ac medio in cœtu sic deinde profatur:

«Quando ita Cælicolum nobis propensa voluntas

306

Adnuit, extremo Libys ut dejectus ab orbe,

290

Aut his occideret campis, aut, axe relicto

Hesperio, patrias exsul lustraret arenas:

Jam vestra tumulos terra celebrare meorum

Est animus, pacemque dare exposcentibus umbris.

Mente favete pari, atque aures advertite vestras.

295

Septima quum solis renovabitur orbita cælo,

Quique armis ferroque valent, quique arte regendi

Quadrijugos pollent currus, quîs vincere planta

Spes est, et studium jaculis inpellere ventos,

Adsint, et pulchræ certent de laude coronæ.

300

Præmia digna dabo, e Tyria spolia incluta præda;

Nec quisquam nostri discedet muneris expers.»

Sic donis vulgum laudumque cupidine flammat.

307

Jamque dies prædicta aderat, cœtuque sonabat

Innumero campus, similatasque ordine justo

305

Exsequias rector lacrimis ducebat obortis.

Omnis Hiber, omnis Latio sub nomine miles

Dona ferunt, tumulisque super flagrantibus addunt.

Ipse, tenens nunc lacte, sacro nunc plena Lyæo

Pocula, odoriferis adspergit floribus aras.

310

Tum manes vocat excitos, laudesque virorum

Cum fletu canit, et veneratur facta jacentum.

Inde refert sese circo, et certamina prima

Inchoat, et rapidos cursus proponit equorum.

308

Fluctuat æquoreo fremitu rabieque faventum,

315

Carceribus nondum reseratis, mobile vulgus,

Atque fores oculis et limina servat equorum.

Jamque, ubi prolato sonuere repagula signo,

Et toto prima emicuit vix ungula cornu,

Tollitur in cælum furiali turbine clamor:

320

Pronique, ac similes certantibus, ore sequuntur

Quisque suos currus, magnaque volantibus idem

Voce loquuntur equis: quatitur certamine circus

Certantum, ac nulli mentem non abstulit ardor.

309

Instant præcipites, et equos clamore gubernant.

325

Fulvus, arenosa surgens tellure, sub auras

Erigitur globus, atque operit caligine densa

Cornipedumque vias, aurigarumque labores.

Hic studio furit aeris equi, furit ille magistri.

Hos patriæ favor, hos adcendit nobile nomen

310 330

Antiqui stabuli: sunt, quos spes grata fatiget,

Et nova ferre jugum cervix: sunt, cruda senectus

Quos juvet, et longo sonipes spectatus in ævo.

Evolat ante omnes, rapidoque per aera cursu

Callaicus Lampon fugit, atque ingentia tranat

335

Exsultans spatia, et ventos post terga relinquit.

Conclamant, plausuque fremunt, votique peractam

Majorem credunt præcepto limite partem.

At, quîs interior cura, et prudentia circi

Altior, effusas primo certamine vires

340

Damnare, et cassis longe increpitare querelis

Indispensato lassantem corpora nisu:

311

«Quo nimius, quo, Cyrne, ruis? (nam Cyrnus agebat)

Verbera dimitte, et revoca moderatus habenas.»

Heu surdas aures! fertur securus equorum,

345

Nec meminit, quantum campi decurrere restet.

Proximus, a primo distans, quantum æquore currus

Occupat ipse, loci tantum: sed proximus ibat

Astur Panchates, patrium frons alba nitebat

Insigne, et patrio pes omnis concolor albo:

350

Ingentes animi, membra haud procera, decusque

Corporis exiguum; sed tum sibi fecerat alas

Concitus, atque ibat campo indignatus habenas.

Crescere sublimem, atque augeri membra putares.

Cinyphio rector cocco radiabat Hiberus.

355

Tertius æquata currebat fronte Peloro

312

Caucasus: ipse asper, nec qui cervicis amaret

Adplausæ blandos sonitus, clausumque cruento

Spumeus admorsu gauderet mandere ferrum.

At, docilis freni et melior parere, Pelorus

360

Non unquam effusum sinuabat devius axem;

Sed lævo interior stringebat tramite metam.

Insignis multa cervice, et plurimus idem

Ludentis per colla jubæ; (mirabile dictu!)

Nullus erat pater: ad Zephyri nova flamina campis

365

Vettonum eductum genitrix effuderat Harpe.

Nobilis hunc Durius stimulabat in æquore currum:

313

Caucasus antiquo fidebat Atlante magistro.

Ipsum Ætola, vago Diomedi condita, Tyde

Miserat: exceptum Trojana ab origine equorum

370

Tradebant, quos Æneæ Simoentis ad undas

Victor Tydides magnis abduxerat ausis.

Jamque, fere medium evecti certamine campum,

In spatia addebant; nisusque adprendere primos

Panchates animosus equos, super altior ire,

314 375

Et præcedentem jam jamque adscendere currum

Pone videbatur, curvatisque ungula prima

Callaicum quatiens pulsabat calcibus axem.

At postremus Atlas; sed non et segnior ibat

Postremo Durio: pacis de more putares

380

Æquata fronte et concordi currere freno.

Sensit ut exhaustas, qui proximus ibat, Hiberus

Callaicas Cyrni vires, nec, ut ante, salire

Præcipitem currum, et fumantes verbere cogi

Adsiduo violenter equos, ceu monte procella

385

Quum subita ex alto ruit, usque ad colla repente

Cornipedum protentus, et in capita ardua pendens,

Concitat ardentem, quod ferret lora secundus,

315

Panchaten, vocesque addit cum verbere mixtas:

«Tene, Astur, certante feret quisquam æquore palmam

390

Erepto? consurge, vola, perlabere campum

Adsuetis velox pennis; decrescit anhelo

Pectore consumtus Lampon, nec restat hianti,

Quem ferat ad metas, jam spiritus.» Hæc ubi dicta,

Tollit se sonipes, ceu tunc e carcere primo

316 395

Conriperet spatium, et, nitentem obponere curvos

Aut æquare gradus, Cyrnum post terga relinquit.

Confremit et cælum, et percussus vocibus altis

Spectantum circus: fertur sublime per auras

Altius adtollens cervicem victor ovantem

400

Panchates, sociosque trahit prior ipse jugales.

At postremus Atlas, Durius postremus in orbem

Exercent artes, lævos nunc adpetit ille

Conatus, nunc ille premit, certatque subire

Dexter, et alterni nequidquam fallere tentant;

405

Donec, confisus primævæ flore juventæ,

Obliquum Durius conversis pronus habenis

Obposuit currum, atque eversum propulit axem

317

Atlantis senio invalidi, sed justa querentis:

«Quo ruis? aut quinam hic rabidi certaminis est mos?

410

Et nobis et equis letum commune laboras.»

Dumque ea proclamat, perfracto volvitur axe

Cernuus, ac pariter fusi (miserabile) campo

Discordes sternuntur equi: quatit æquore aperto

Lora suis victor, mediaque Pelorus arena

415

Surgere nitentem fugiens Atlanta reliquit.

Nec longum Cyrni defessos prendere currus.

Hunc quoque, cunctantem et sero moderamina equorum

Discentem, rapido prætervolat incitus axe:

Inpellit currum clamor vocesque faventum.

420

Jamque etiam dorso atque humeris trepidantis Hiberi

Ora superposuit sonipes, flatusque vapore

Terga premi, et spumis auriga calescere sentit.

Incubuit campo Durius, misitque citatos

Verbere quadrupedes, nec frustra: æquare videtur,

425

Aut etiam æquavit juga præcedentia dexter.

Adtonitus tum spe tanta, «Genitore, Pelore.

Te Zephyro eductum nunc nunc ostendere tempus.

318

Discant, qui pecudum ducunt ab origine nomen,

Quantum divini præcellat seminis ortus.

430

Victor dona dabis, statuesque altaria patri.»

Et, ni successu nimio lætoque pavore

Proditus elapso foret inter verba flagello,

Forsan sacrasset Zephyro, quas voverat, aras.

Tum vero infelix, veluti delapsa corona

435

Victoris capiti foret, in se versus ab ira,

Auratam medio discindit pectore vestem,

Ac lacrimæ simul et questus ad sidera fusi:

Nec jam subducto parebat verbere currus.

Pro stimulis dorso quatiuntur inania lora.

440

Interea metis, certus jam laudis, agebat

Sese Panchates, et præmia prima petebat

Arduus; effusas lenis per colla, per armos

Ventilat aura jubas: tum, mollia crura superbi

Adtollens gressus, magno clamore triumphat.

319 445

Par donum solido argento cælata bipennis

Omnibus, at vario distantia cetera honore.

Primus equum volucrem, Massyli munera regis

Haud spernenda, tulit: tulit huic virtute secundus

E Tyria, quæ multa jacet, duo pocula, præda,

450

Aurifero perfusa Tago: villosa leonis

Terga feri, et cristis horrens Sidonia cassis

Tertius inde honor: et postremo munere Atlanta,

Quamvis perfracto senior subsederat axe,

Adcitum donat ductor, miseratus et ævum

455

Et sortem casus: famulus florente juventa

320

Huic datur, adjuncto gentilis honore galeri.

His actis ductor læta ad certamina plantæ

Invitat, positisque adcendit pectora donis:

«Hanc primus galeam (hac acies terrebat Hiberas

460

Hasdrubal); hunc ensem, cui proxima gloria cursus,

Adcipiet; cæso pater hunc detraxit Hyempsæ.

Tertius extremam tauro solabere palmam.

Cetera contenti discedent turba duobus

Quisque ferox jaculis, quæ dat gentile metallum.»

465

Fulgentes pueri Tartessos et Hesperos ora

Ostendere simul vulgi clamore secundo.

Hos Tyriæ misere domo patria incluta Gades.

Mox subit, adspersus prima lanugine malas,

Bæticus: hoc dederat puero cognomen ab amne

470

Corduba; et haud parvo certamina læta fovebat.

321

Inde, comam rutilus, sed cum fulgore nivali

Corporis, inplevit caveam clamoribus omnem

Eurytus: excelso nutritum colle crearat

Sætabis, atque aderant trepidi pietate parentes.

475

Tum Lamus, et Sicoris, proles bellacis Ilerdæ,

Et Theron potator aquæ, sub nomine Lethes

Quæ fluit, inmemori perstringens gurgite ripas.

Qui postquam adrecti plantis et pectora proni,

Pulsantesque æstu laudum exsultantia corda,

480

Adcepere tuba spatium, exsiluere per auras

Ocius effusis nervo exturbante sagittis.

Diversa et studia et clamor, pendentque faventes

322

Unguibus; atque suos, ut cuique est gratia, anheli

Nomine quemque cient: grex inclutus æquore fertur,

485

Nullaque tramissa vestigia signat arena.

Omnes primævi, flaventiaque ora decori,

Omnes ire leves, atque omnes vincere digni.

Extulit, incumbens medio jam limite, gressum

Eurytus, et primus brevibus, sed primus, abibat

490

Præcedens spatiis. Instat non segnius acer

Hesperos, ac prima stringit vestigia planta

Progressæ calcis: satis est huic esse priori;

Huic sperare sat est, fieri se posse priorem.

Acrius hoc tendunt gressus, animique vigore

495

Corpora agunt; auget pueris labor ipse decorem.

Ecce, levi nisu postremoque agmine currens,

Postquam sat visus sibi concepisse vigoris,

Celsus inexhaustas effundit turbine vires

Non exspectato, subitusque erumpit, et auras

500

Prævehitur Theron: credas Cyllenida plantam

Æthereo nexis cursu talaribus ire.

323

Jamque hos, jamque illos, populo mirante, relinquit:

Et modo postremus, nunc ordine tertia palma,

Hesperon infestat sua per vestigia pressum.

505

Nec jam quem sequitur tantum, sed prima coronæ

Spes trepidat tantis venientibus Eurytus alis.

Quartus sorte loci, sed, si tres ordine servent

Inceptos cursus, nequidquam vana laborans,

Tartessos fratrem medio Therone premebat.

510

Nec patiens ultra tollit sese æquore Theron

Igneus, et plenum prætervolat Hesperon iræ.

Unus erat super, et metæ propioribus ægros

Urebat finis stimulis: quascumque reliquit

324

Hinc labor, hinc penetrans pavor in præcordia vires,

515

Dum sperare licet, brevia ad conamina uterque

Advocat: æquantur cursus; pariterque ruebant.

Et forsan gemina meruissent præmia palma,

Pervecti simul ad metas, ni, terga secutus

Theronis, fusam late per lactea colla

520

Hesperos ingenti tenuisset sævus ab ira,

Traxissetque comam: tardato lætus ovansque

Eurytus evadit juvene, atque ad præmia victor

Emicat, et galeæ fert donum insigne coruscæ.

Cetera promisso donata est munere pubes,

525

Intonsasque comas viridi redimita corona

325

Bina tulit patrio quatiens hastilia ferro.

Hinc graviora virum certamina, comminus ensis

Destrictus, bellique feri simulacra cientur.

Nec, quos culpa tulit, quos crimina noxia vitæ,

530

Sed virtus animusque ferox ad laudis amorem,

Hi crevere pares ferro; spectacula digna

Martigena vulgo, suetique laboris imago.

Hos inter gemini (quid jam non regibus ausum?

Aut quod jam regnis restat scelus?) inpia Circo

326 535

Innumero fratres, cavea damnante furorem,

Pro sceptro armatis inierunt prælia dextris.

Is genti mos dirus erat; patriumque petebant

Orbati solium lucis discrimine fratres.

Concurrere animis, quantis confligere par est,

540

Quos regni furor exagitat; multoque cruore

Exsatiata simul portantes corda sub umbras

Obcubuere: pari nisu per pectora adactus

Intima descendit mucro; superaddita sævis

Ultima vulneribus verba; et, convicia volvens,

545

Dirus in invitas effugit spiritus auras.

Nec manes pacem passi; nam corpora junctus

Una quum raperet flamma rogus, inpius ignis

Dissiluit, cineresque simul jacuisse negarunt.

Cetera distincto donata est munere turba,

550

Ut virtus et dextra fuit: duxere juvencos,

Inpressis dociles terram proscindere aratris:

Duxere adsuetos lustra exagitare ferarum

Venatu juvenes, quos dat Maurusia præda.

327

Nec non argenti, nec non insignia vestis

555

Captivæ pretia, et sonipes, et crista nitenti

Insurgens cono, spolia exuviæque Libyssæ.

Tum jaculo petiere decus, spectacula Circi

Postrema, et metæ certarunt vincere finem

Burrus avis pollens, quem misit ripa metalli,

560

Qua Tagus auriferis pallet turbatus arenis,

Et Glagus, insignis ventos anteire lacerto,

Et, cujus numquam fugisse hastilia cervi

Prærapida potuere fuga, venator Aconteus,

Indibilisque, diu lætus bellare Latinis,

565

Jam socius, volucresque vagas deprendere nube

Adsuetus jaculis, idem et bellator, Ilerdes.

Laus Burri prima, infixit qui spicula metæ:

328

Est donum serva, albentes invertere lanas

Murice Gætulo docta. At, quem proxima honorant

570

Præmia, vicinam metæ qui propulit hastam,

Adcepto lætus puero discessit Ilerdes,

Cui ludus, nullam cursu non tollere damam.

Tertia palma habuit geminos insignis Aconteus

Nec timidos agitare canes latratibus aprum.

575

Quos postquam clamor plaususque probavit honores,

Germanus ducis atque effulgens Lælius ostro

Nomina magna vocant læti manesque jacentum,

Atque hastas simul effundunt: celebrare juvabat

Sacratos cineres, atque hoc decus addere ludis.

580

Ipse etiam, mentis testatus gaudia vultu,

Ductor, ut æquavit meritis pia pectora donis,

Et frater thoraca tulit multiplicis auri,

Lælius Asturica rapidos de gente jugales,

329

Contorquet magnis victricem viribus hastam

585

Consurgens, umbrisque dari testatur honorem.

Hasta volans (mirum dictu!) medio incita campo

Substitit ante oculos, et terræ infixa cohæsit.

Tum subitæ frondes, celsoque cacumine rami,

Et latam spargens quercus, dum nascitur, umbram.

590

Ad majora jubent præsagi tendere vates;

Id monstrare Deos, atque hoc portendere signis.

Quo super augurio, pulsis de litore cunctis

Hesperio Pœnis, ultor patriæque domusque

Ausoniam repetit, fama ducente triumphum.

330 595

Nec Latium curis ardet flagrantius ullis,

Quam juveni Libyam et summos permittere fasces.

Sed frigens animis, nec bello prospera turba

Ancipiti senior temeraria cœpta vetabant,

Magnosque horrebant cauta formidine casus.

600

Ergo, ubi delato consul sublimis honore

Ad Patres consulta refert, deturque potestas,

Orat, delendæ Carthaginis, altius orsus

Hoc grandæva modo Fabius pater ora resolvit:

«Haud equidem metuisse queam, satiatus et ævi

605

Et decoris, cui tam superest et gloria et ætas,

Ne credat nos invidiæ certamine consul

Laudibus obtrectare suis: satis incluta nomen

Gestat fama meum, nec egent tam prospera laude

Facta nova; verum et patriæ, dum vita manebit,

610

Deesse nefas, animumque nefas scelerare silendo.

331

Bella nova in Libyæ moliris ducere terras?

Hostis enim deest Ausoniæ; nec vincere nobis

Est satis Hannibalem: petitur quæ gloria major

Litore Elissæo? stimuli si laudis agunt nos,

615

Hanc segetem mete: composuit propioribus ausis

Dignum te Fortuna parem; vult Itala tellus

Ductoris sævi, vult tandem, haurire cruorem.

Quo Martem, aut quo signa trahis? restinguere primum est

Ardentem Italiam: tu fessos obvius hostes

620

Deseris, ac septem denudas proditor arces.

«An, quum tu Syrtim ac steriles vastabis arenas,

Non dira illa lues notis jam mœnibus urbis

Adsiliet? vacuumque Jovem sine pube, sine armis

332

Invadet? quanti, ut cedas, Romamque relinquas

625

Emerito, est? tanto perculsi fulmine belli

Siccine te, ut nuper Capua est adcitus ab alta

Fulvius, æquoreis Libyæ revocabimus oris?

Vince domi, et trinis mœrentem funera lustris

Ausoniam purga bello: tum tende remotos

630

In Garamantas iter, Nasamoniacosque triumphos

Molire; angustæ prohibent nunc talia cœpta

Res Italæ: pater ille tuus, qui nomina vestræ

Addidit haud segnis genti, quum consul Hiberi

Tenderet ad ripas, revocato milite primus

635

Descendenti avide superatis Alpibus ultro

Obposuit sese Hannibali: tu consul abire

A victore paras hoste, atque avellere nobis

Scilicet hoc astu Pœnum? si deinde sedebit

333

Inpavidus, nec te in Libyam tuaque arma sequetur,

640

Capta damnabis consulta inprovida Roma.

Sed fac turbatum convertere signa, tuæque

Classis vela sequi: nempe idem erit Hannibal, idem,

Cujus tu vallum vidisti e mœnibus urbis.»

Hæc Fabius: seniorque manus paria ore fremebant.

645

Tum contra consul: «Cæsis ductoribus olim

Magnanimis leto gemino, quum tota subisset

Sidonium possessa jugum Tartessia tellus,

Non Fabio, non, quîs eadem est sententia cordi,

Quoquam ad opem verso, fateor, primoribus annis

650

Excepi nubem belli, solusque ruenti

Objeci cælo caput, atque in me omnia verti.

Tum grandæva manus, puero male credita bella,

334

Atque idem hic vates temeraria cœpta canebat.

Dîs grates laudemque fero, sub numine quorum

655

Gens Trojana sumus; puer ille, et futilis ætas,

Inbellesque anni, necdum maturus ad arma

Scipio, restituit terras inlæsus Hiberas

Trojugenis: pepulit Pœnos, solisque secutus

Extremas ad Atlanta vias, exegit ab orbe

660

Hesperio nomen Libyæ, nec rettulit urbi

Signa prius, quam fumantes circa æquora vidit

Romano Phœbum solventem litore currus.

335

Adscivit reges idem: nunc ultimus actis

Restat Carthago nostris labor: hoc sator ævi

665

Jupiter æterni monet. Hannibali ecce senectus

Intremit, aut ægros simulat mentita timores,

Ne finem longis tandem peperisse ruinis

Sit noster titulus. Certe jam dextera nobis

Experta, et robur florentibus auximus annis.

670

«Ne vero fabricate moras; sed currere sortem

Hanc sinite ad veterum delenda opprobria cladum

Quam mihi servavere Dei. Sat gloria cauto

Non vinci pulchra est Fabio, peperitque sedendo

Omnia Cunctator nobis: nec Mago, nec Hannon,

336 675

Nec Gisgone satus, nec Hamilcare terga dedissent,

Si segnes clauso traheremus prælia vallo.

Sidoniusne puer, vix pubescente juventa,

Laurentes potuit populos et Troia adire

Mœnia, flaventemque sacro cum gurgite Thybrim?

680

Et potuit Latium longo depascere bello?

Nos Libyæ terris tramittere signa pigebit?

Et Tyrias agitare domos? Secura pericli

Litora lata patent, et opima pace quieta

Stat tellus; timeat tandem Carthago, timeri

685

Adsueta, et nobis, quamvis Œnotria nondum

Hannibale arva vacent, superesse intelligat arma.

337

«Illum ego, quem vosmet cauti consultaque vestra

In Latio fecere senem, cui tertia large

Fundenti nostrum ducuntur lustra cruorem,

690

Illum ego ad incensas trepidantem et sera paventem

Avertam patriæ sedes: an Roma videbit

Turpia Agenoreæ muris vestigia dextræ?

Carthago inmunis nostros secura labores

Audiet interea, et portis bellabit apertis?

695

Tum vero pulset nostras iterum inprobus hostis

Ariete Sidonio turres, si templa suorum

Non ante audierit Rutulis crepitantia flammis.»

338

Talibus adcensi Patres, fatoque vocante,

Consulis adnuerunt dictis, faustumque precati

700

Ut foret Ausoniæ, tramittere bella dederunt.


339

LIBER DECIMUS SEPTIMUS.


ARGUMENTUM.

Quum inventum esset carmen in libris Sibyllinis inspectis, hostem pelli Italia vincique posse, si mater Idæa a Pessinunte Romam transportata esset; quumque oraculum Delphicum dedisset responsum, Deam hospitio excipiendam esse ab eo, qui vir optimus Romæ esset: missa in Phrygiam nave advehitur Cybele, et Scipio Nasica, quem Patres judicaverant in tota civitate virum bonorum optimum esse, Ostiam ire jussus obviam Deæ, eam adcipit de nave, quæ deinde inter cymbalorum tympanorumque strepitus, saltationes et cantus a matronis per Tiberim trahitur; 1-22.

Eadem mox in vado fluminis hæret; at Claudia Quinta propalam precata, ut ita demum se sequeretur, si pudicitia, a multis in dubium vocata, sibi constaret, facili eam negotio sola movet; 23-45.

Tum læta spes belli tandem feliciter conficiendi omnium animos tenet, et Scipio e Sicilia cum classe profectus, mactata victima aquilisque viam monstrantibus, in Africam trajicit; 46-58.

Expositis ibi copiis, ad Syphacem, qui, ducta in matrimonium Hasdrubalis filia, a Romanis desciverat ad Pœnos, literas dat, quibus etiam atque etiam monet eum, ne jura hospitii secum, neu cum populo Romano initæ societatis fallat; 59-82.

Quo quum nihil profecisset, castra Numidarum et mapalia arundine texta noctu incendit; 83-91.

Flamma late effusa uno repente omnia haurit incendio, et rex ipse vix e somno expergefactus a satellite effugit; 92-108.

Mox Syphax, ira, pudore precibusque conjugis motus, residuam juventutem excit ex regno, et Hasdrubali junctus concitato inpetu in Romanos incurrit: at, equo graviter icto effusus, vivus capitur; 109-145.

340

Quo facto Hasdrubal cum reliquiis Numidarum Pœnorumque iterum fugam capessit, jamque omnis spes Carthaginis sita est in Hannibale, ad quem propere senatus mittendos censet, qui ex Italia eum arcessant; 146-157.

Is quum somnio perterritus surrexisset, de summo patriæ periculo certior fit per legatos, ac frendens indignatur, nunc auxilium inplorari suum ab iis, a quibus ipse nec subplemento nec pecunia adjutus esset: 158-200.

Terram tamen hostilem, etsi invitus mœstusque, relinquit, nec Romani duces discessum ejus remorantur; 201-217.

Enimvero ubi vix in altum evectus e conspectu Italiæ aufertur, illuc redeundi Romamque obpugnandi consilia agitat; 218-235.

Iis desistit, acerrima tempestate a Neptuno commota, qua sæviente tristem lamentatur sortem suam; 236-282.

Veneris autem interventu ira Neptuni ventique remittunt, et Hannibal classem adpellit ad Libyam, ubi castris Scipionis sua obponit; 283-291.

Tum acie utrimque instructa Hannibal concionem ad milites habet, qua ad virtutem eos acuit, et res in Italia gestas, tot duces Romanos, tot exercitus occidione occisos, et sua cuique decora, ubi ad insignem alicujus pugnæ memoria militem venit, refert; 292-337.

Romani contra milites moræ inpatientes signum prælii committendi poscunt; 338-340.

Magna hæc rerum molimina procul e nubibus mœsto vultu lustrat Juno, quam Jupiter exhortatur, ut tandem aliquando Pœnos adjuvare desinat, neque amplius fini hujus belli imperioque Romanorum, quod fato fixum sit, inferat moram; 341-356.

Respondet Juno, se non eo consilio pugnam contemplari, ut fata mutare et trahere bellum conetur, sed id unum petere a conjuge ac fratre, ut neque Hannibalem perire vel vivum capi, neque Carthaginem dirui patiatur; 357-369.

His precibus cedit Jupiter et sorori hanc veniam dat, ut Hannibalem præsenti eripiat periculo, sed docet quoque in fatis ita esse, ut ille nunquam repetat Italiam, et Carthago mox ab alio Scipione exscindatur; 370-384.

Dum fata pandit rex deorum, in supremum de imperio orbis terrarum certamen descendunt duorum opulentissimorum populorum duo longe clarissimi duces, duo fortissimi exercitus, multa ante parta decora aut cumulaturi eo die, aut eversuri; 385-405.

Hastis primo inpetu effusis, res gladiis geritur, et Masinissa, acer juvenis, in Macedonum legionem incursans viam facit Romanis, in turbatos submotosque gradum inferentibus; 406-431.

Lælius etiam Bruttios milites, Hannibalem ex Italia decedentem sequutos, acerrime increpat et in fugam vertit; 432-443.

341

Aciem vero inclinatam restituit Hannibal, cæsisque Herio ac Pleminio fratribus, reliquos hostes profligat; 444-478.

Alia campi parte Scipio Pœnos, usu militiæ famaque rerum gestarum Romanis pares, ingenti clade prosternit, et terrorem addit perculsis; 479-508.

Mox ipsum quærit Hannibalem, et ad certamen singulare provocat; 509-521.

Sollicita de ejus vita Juno periculum propulsat, objecta illi falsa Scipionis imagine; 522-533.

Eam Hannibal infesta petit hasta, et fugientem persequitur, donec procul a prælio simulacrum repente oculis ipsius subducitur; 534-547.

Ubi dolum sibi a Deo aliquo nexum esse sentit, furibundus repetit campum sed equus febri, a Junone ipsi inmissa, conreptus subito conlabitur; 548-557.

Tum Pœnus iterum inlusus et instinctus furore necem sibi consciscere in animum inducit; 558-566.

Juno autem, in formam habitumque pastoris mutata, et similans, se erranti proximam ad Scipionem viam monstraturam esse, longius eum a campo removet; 567-580.

Interea Pœni, ducem suum vel periisse, vel spe omni abjecta acie excessisse rati, pavidi terga vertunt, et per patentem circa campum late fuga sparguntur; 581-596.

Hannibalem vero fessum Juno ad tumulum propinquum ducit, in quo omnis pugnæ stragisque facies ante oculos ei versatur; 597-604.

Tandem et ipse, Romanis colli adpropinquantibus, at ne nunc quidem sine fastu ac minis, fugientibus inmistus montium latebras quærit; 605-617.

Ita prælio belloque finito conditiones pacis conveniunt, et Scipio Romam profectus non modo primus imperator nomine devictæ a se gentis ac terræ nobilitatur, sed etiam triumpho omnium clarissimo urbem invehitur; 618-628.

Currum ejus præcedunt Syphax et Hannon cum reliquis captivis, et tabulæ victorum regum, populorum, terrarum, urbium, fluminumque in ferculis præferuntur: tum Scipio ipse, Bacchi Herculisque instar, insignis habitu ac ore invehitur curru, et, velut alter Romulus aut Camillus, laudibus in cælum tollitur; 629-654.


342

Hostis ut Ausoniis discederet advena terris,

Fatidicæ fuerant oracula prisca Sibyllæ,

Cælicolum Phrygia genetricem sede petitam

Laomedonteæ sacrandam mœnibus urbis:

5

Advectum exciperet numen, qui, lectus ab omni

Concilio Patrum, præsentis degeret ævi

Optimus: heu nomen melius majusque triumphis!

Jamque petita aderat, Latia portante Cybebe

343

Puppe, adque os amnis, magno censente Senatu,

10

Obvius adcitis properabat Scipio sacris,

Qui, genitus patruo ductoris ad Africa bella

Tunc lecti, multa fulgebat imagine avorum.

Isque ubi longinquo venientia numina ponto

344

Adcepit supplex palmis, Tuscique sonora

15

Thybridis adducit sublimis ad ostia puppim,

Femineæ tum deinde manus subiere, per amnem

Quæ traherent celsam religatis funibus alnum.

Circum arguta cavis tinnitibus æra, simulque

Certabant rauco resonantia tympana pulsu;

20

Semivirique chori, gemino qui Dindyma monte

Casta colunt; qui Dictæo bacchantur in antro;

Quique Idæa juga et lucos novere silentes.

345

Hos inter fremitus ac læto vota tumultu,

Substitit adductis renuens procedere vinclis

25

Sacra ratis, subitisque vadis inmobilis hæsit.

Tum puppe e media magno clamore sacerdos,

«Parcite pollutis contingere vincula palmis,

Et procul hinc, moneo, procul hinc, quæcumque profanæ,

Ferte gradus, nec vos casto miscete labori;

30

Dum satis est monuisse Deæ: quod si qua pudica

Mente valet, si qua inlæsi sibi corporis adstat

Conscia, vel sola subeat pia munera dextra.»

Hic, prisca ducens Clausorum ab origine nomen,

Claudia, non æqua populi mala credita fama,

346 35

In puppim versis palmisque oculisque profatur:

«Cælicolum genitrix, numen, quod numina nobis

Cuncta creas, cujus proles terramque, fretumque,

Sideraque, et manes regnorum sorte gubernant,

Si nostrum nullo violatum est crimine corpus,

40

Testis, Diva, veni, et facili me absolve carina.»

Tum secura capit funem; fremitusque leonum

347

Audiri visus subito, et graviora per auras

Nulla pulsa manu sonuerunt tympana Divæ.

Fertur prona ratis (ventos inpellere credas),

45

Contraque adversas ducentem prævenit undas.

Extemplo major cunctis spes pectora mulcet,

Finem armis tandem, finemque venire periclis.

Ipse alacer Sicula discedens Scipio terra

Abscondit late propulsis puppibus æquor,

50

Cui numen pelagi placaverat hostia taurus,

Jactaque cæruleis innabant fluctibus exta.

Tunc a sede Deum purumque per æthera lapsæ

Armigeræ Jovis ante oculos cœpere volucres

Æquoreas monstrare vias, ac ducere classem.

55

Augurium clangor lætum dabat: inde, secuti

Tantum progressos liquida sub nube volatus,

348

Quantum non frustra speculantum lumina servant,

Litora Agenoreæ tenuerunt perfida terræ.

Nec segnis, tanta in semet veniente procella,

60

Africa terribilem magno sub nomine molem

Regis opes contra et Massyla paraverat arma:

Spesque Syphax Libycis una, et Laurentibus unus

Terror erat: campos pariter vallesque refusas

Litoraque inplerat, nullo decorare tapete

65

Cornipedem Nomas adsuetus, densæque per auras

Condebant jaculis stridentibus æthera nubes.

Inmemor is dextræque datæ junctique per aras

Fœderis, et mensas testes, atque hospita jura,

Fasque, fidemque simul, pravo mutatus amore,

70

Ruperat, atque toros regni mercede pararat.

349

Virgo erat eximia specie claroque parente,

Hasdrubalis proles: thalamis quam cepit ut altis,

Ceu face subcensus prima tædaque jugali,

Vertit opes gener ad Pœnos, Latiæque soluto

75

Fœdere amicitiæ, dotalia transtulit arma.

Sed non Ausonio curarum extrema Syphacem

350

Ductori monuisse fuit, missique minantur,

Stet regno, reputet Superos, pacta hospita servet:

Longe conjugia, ac longe Tyrios Hymenæos

80

Inter Dardanias acies fore; sanguine quippe,

Si renuat, blando nimium facilique marito

Statura obsequia et thalami flagrantis amores.

Sic Latius permixta minis, at cassa movebat

Ductor; nam surdas conjux obstruxerat aures.

85

Ergo, asper monitis frustra nitentibus, enses

Advocat, et, castas polluti fœderis aras

Testatus, varia Martem movet inpiger arte.

Castra, levi calamo cannaque intecta palustri,

351

Qualia Maurus amat dispersa mapalia pastor,

90

Adgreditur, furtum armorum tutantibus umbris,

Ac tacita spargit celata incendia nocte.

Inde, ubi conlecti rapidam diffundere pestem

Cœperunt ignes, et se per pinguia magno

Pabula ferre sono, clare exspatiantur in auras,

95

Et frenos volucri propellunt lumine flammæ.

It totis inimica lues cum turbine castris,

Atque alimenta vorat strepitu Vulcanus anhelo

352

Arida, et ex omni manant incendia tecto.

Sentitur plerisque prius, quam cernitur, ignis

100

Excitis somno, multorumque ora vocantum

Auxilium invadunt flammæ: fluit undique victor

Mulciber; et rapidis amplexibus arma virosque

Conripit: exundat pestis, semiustaque castra

Ardenti volitant per nubila summa favilla.

105

Ipsius ingenti regis tentoria saltu

Lugubre increpitans late circumvolat ardor;

Hausissetque virum, trepidus ni clade satelles

E somno ac stratis rapuisset multa precantem.

Verum, ubi mox juncto sociarant aggere vires

353 110

Massylus Tyriusque duces, adcitaque regno

Lenierat pubes infaustæ vulnera noctis,

Ira, pudorque dabant, et conjux, tertius ignis,

Inmanes animos; adflataque barbarus ora

Castrorum flammis, et se velamine nullo

115

Vix inter trepidas ereptum ex hoste catervas

Frendebat minitans: sed enim non luce Syphacem,

Nec claro potuisse die, nec sole tuente,

A quoquam vinci: jactarat talia vecors;

Sed jam claudebat flatus, nec plura sinebat

354 120

Atropos; et tumidæ properantur stamina linguæ.

Namque, ubi prosiluit castris, ceu turbidus amnis,

Qui, silvas ac saxa trahens, per devia præceps

Volvitur, et ripas spumanti gurgite laxat,

Ante omnes prævectus equo, trahit agmina voce.

125

Contra nava manus Rutuli, celsusque ruebat

Viso rege procul raptis exercitus armis.

Ac sibi quisque, «Videsne, videsne, ut in agmine primo

355

Massylus volitet, deposcens prælia, rector?

Fac nostrum hoc, mea dextra, decus: violavit et aras

130

Cælicolum, et casti ductoris fœdera rupit.

Sit satis hunc castris semel effugisse crematis.»

Sic secum taciti, et certatim spicula fundunt.

Prima in cornipedis sedit spirantibus ignem

Naribus hasta volans, erexitque ore cruento

135

Quadrupedem, elatis pulsantem calcibus auras.

Corruit asper equus, confixaque cuspide membra

Huc illuc jactans, rectorem prodidit hosti.

356

Invadunt, vanumque fugæ, atque adtollere fessos

Adnitentem artus, revocato a vulnere telo,

140

Conripiunt: tum vincla viro manicæque (pudendum)

Addita, et, exemplum non unquam fidere lætis,

Sceptriferas arta palmas vinxere catena.

Ducitur ex alto dejectus clumine regni,

Qui modo sub pedibus terras, et sceptra, patensque

357 145

Litora ad Oceani sub nutu viderat æquor.

Prostratis opibus regni Phœnissa metuntur

Agmina, et invisus Marti, notusque fugarum

Vertit terga citus damnatis Hasdrubal ausis.

Stabat Carthago, truncatis undique membris

150

Uni nixa viro, tantoque fragore ruentem

Hannibal absenti retinebat nomine molem.

Id reliquum fessos opis auxiliique ciere

Rerum extrema jubent: huc confugere paventes,

Postquam se Superum desertos numine cernunt.

155

Nec mora: propulsa sulcant vada salsa carina,

Qui revocent, patriæque ferant mandata monentis,

Ne lentus nullas videat Carthaginis arces.

358

Quarta Aurora ratem Dauni devexerat oras,

Et fera ductoris turbabant somnia mentem.

160

Namque gravis curis carpit dum nocte quietem,

Cernere Flaminium, Gracchumque, et cernere Paulum

Visus erat simul adversos mucronibus in se

Destrictis ruere, atque Itala depellere terra:

Omnisque a Cannis, Trasymenique omnis ab undis

165

In pontum inpellens umbrarum exercitus ibat.

Ipse, fugam capiens, notas evadere ad Alpes

Quærebat, terræque ulnis amplexus utrisque

Hærebat Latiæ; donec vis sæva profundo

Truderet, et rapidis daret absportare procellis.

170

His ægrum visis adeunt, mandata ferentes,

Legati, patriæque extrema pericula pandunt:

Massyla ut ruerint arma, ut cervice catenas

Regnator tulerit Libyæ, letoque negato,

Servetur nova pompa Jovi: Carthago laboret

175

Ut trepidi Hasdrubalis, qui rerum agitarit habenas,

Non una concussa fuga: se, triste profatu,

Vidisse, arderent quum bina in nocte silenti

359

Castra, et luceret sceleratis Africa flammis.

Prærapidum juvenem minitari, Bruttia servet

180

Litora dum Pœnus, detracturum ignibus atris,

In quam se referat, patriam, suaque incluta facta.

Hæc postquam dicta, et casus patuere metusque,

Effundunt lacrimas, dextramque ut numen adorant.

Audivit torvo obtutu defixus, et ægra

185

Expendit tacite cura secum ipse volutans,

An tanti Carthago foret: sic deinde profatur:

«O dirum exitium mortalibus! o nihil unquam

Crescere, nec magnas patiens exsurgere laudes,

Invidia! eversam jam pridem exscindere Romam,

190

Atque æquasse solo potui, traducere captam

360

Servitum gentem, Latioque inponere leges.

Dum sumtus, dumque arma duci, fessosque secundis

Submisso tirone negant recreare maniplos,

Dumque etiam Cerere et victu fraudasse cohortes

195

Hannoni placet, induitur tota Africa flammis:

Pulsat Agenoreas Rhœteia lancea portas.

Nunc patriæ decus, et patriæ nunc Hannibal unus

Subsidium; nunc in nostra spes ultima dextra.

Vertentur signa, ut Patres statuere; simulque

200

Et patriæ muros, et te servabimus, Hannon.»

Hæc ubi detonuit, celsas e litore puppes

Propellit, multumque gemens movet æquore classem.

Non terga est ausus cedentum invadere quisquam,

Non revocare virum: cuncti præstare videntur,

205

Quod sponte abscedat, Superi, tandemque resolvat

361

Ausoniam: ventos optant; et litora ab hoste

Nuda videre sat est: ceu flamina comprimit Auster

Quum fera, et abscedens reddit mare, navita parco

Interea voto non auras poscit amicas,

210

Contentus caruisse Noto, pacemque quietam

Pro facili cursu reputat salis. Omnis in altum

Sidonius visus converterat undique miles;

Ductor defixos Itala tellure tenebat

Intentus vultus, manantesque ora rigabant

215

Per tacitum lacrimæ, et suspiria crebra ciebat.

Haud secus ac patriam pulsus dulcesque penates

Linqueret, et tristes exsul traheretur in oras.

Ut vero adfusis puppes procedere ventis,

Et sensim cœpere procul subsidere montes,

362 220

Nullaque jam Hesperia, et nusquam jam Daunia tellus;

Hæc secum infrendens: «Mentisne ego compos, et hoc nunc

Indignus reditu, qui memet finibus unquam

Amorim Ausoniæ? flagrasset subdita tædis

Carthago, et potius cecidisset nomen Elissæ.

225

Quid tunc? sat compos, qui non ardentia tela

A Cannis in templa tuli Tarpeia, Jovemque

Detraxi solio? sparsissem incendia montes

Per septem bello vacuos, gentique superbæ

Iliacum exitium et proavorum fata dedissem.

230

Cur porro hæc angant? nunc, nunc invadere ferro

Quis prohibet, rursumque ad mœnia tendere gressus?

Ibo; et, castrorum relegens monimenta meorum,

Qua via nota mihi est, remeabo Anienis ad undas.

Flectite in Italiam proras, avertite classem.

235

Faxo, ut vallata revocetur Scipio Roma.»

363

Talibus ardentem furiis Neptunus ut alto

Prospexit, vertique rates ad litora vidit,

Quassans cæruleum genitor caput æquora fundo

Eruit, et tumidum movet ultra litora pontum.

240

Extemplo ventos, imbresque, et rupe procellas

Concitat Æolias, ac nubibus æthera condit.

Tum, penitus telo molitus regna tridenti

Intima, ab occasu Tethyn inpellit et ortu,

Ac totum Oceani turbat caput. Æquora surgunt

245

Spumea, et inlisu scopulus tremit omnis aquarum.

364

Primus, se adtollens Nasamonum sedibus, Auster

Nudavit Syrtim conrepta nubilus unda.

Insequitur sublime ferens nigrantibus alis

Abruptum Boreas ponti latus: intonat acer

250

Discordi flatu, et partem rapit æquoris, Eurus.

Hinc rupti reboare poli, atque hinc crebra micare

Fulmina, et in classem ruere inplacabile cælum.

Consensere ignes, nimbique, et fluctus, et ira

Ventorum, noctemque freto inposuere tenebræ.

255

Ecce, intorta Noto, veniensque a rupe procella

Antennæ inmugit, stridorque inmite rudentum

Sibilat, ac similem monti, nigrante profundo,

365

Ductoris frangit super ora trementia fluctum.

Exclamat, volvens oculos cæloque fretoque:

260

«Felix, o frater, Divisque æquate cadendo,

Hasdrubal! egregium fortis cui dextera in armis

Pugnanti peperit letum, et cui fata dedere,

Ausoniam extremo tellurem adprendere morsu.

At mihi Cannarum campis, ubi Paulus, ubi illæ

265

Egregiæ obcubuere animæ, dimittere vitam

Non licitum: vel, quum ferrem in Capitolia flammas,

Tarpeio Jovis ad manes descendere telo.»

Talia dum mæret, diversis flatibus acta

In geminum ruit unda latus, puppimque sub atris

270

Æquoris aggeribus tenuit, ceu turbine mersam.

Mox, nigris altæ pulsa exundantis arenæ

Vorticibus, ratis æthereas remeavit ad auras,

Et fluctus supra, vento librante, pependit.

At geminas Notus in scopulos atque horrida saxa

366 275

Dura sorte rapit (miserandum et triste!) biremes.

Increpuere ictu proræ; tum murice acuto

Dissiliens sonuit, rupta compage, carina.

Hic varia ante oculos facies: natat æquore toto

Arma inter, galeasque virum, cristasque rubentes,

280

Florentis Capuæ gaza, et seposta triumpho

Laurens præda ducis, tripodes, mensæque Deorum,

Cultaque nequidquam miseris simulacra Latinis.

Quum Venus, emoti facie conterrita ponti,

Talibus adloquitur regem maris: «Hoc satis iræ

285

Interea, genitor: satis ad majora minarum.

Cetera parce, precor, pelago: ne tollat acerba

Hoc Carthago decus, nullo superabile bello

Progenuisse caput, nostrosque in funera Pœni

Æneadas undis totoque eguisse profundo.»

367 290

Sic Venus: et tumidi considunt gurgite fluctus;

Obviaque adversis propellunt agmina castris.

Dux vetus armorum, scitusque adcendere corda

368

Laudibus, ignifero mentes furiabat in iram

Hortatu, decorisque urebat pectora flammis.

295

«Tu mihi Flaminii portas rorantia cæsi

Ora ducis: nosco dextram: tu primus in ictus

Ingentis Pauli ruis, ac defigis in ossa

Mucronem; tibi pugnacis gestantur opima

Marcelli: Gracchusque cadens tibi proluit ensem.

300

Ecce manus, quæ te pulsantem, belliger Appi,

369

Mœnia sublimis Capuæ de culmine muri

Excelso fusa moribundum propulit hasta.

Ecce aliud fulmen dextræ, quo nobile nomen

Fulvius excepit non unum pectore vulnus.

305

Huc prima te siste acie, cui consul in armis

Crispinus cecidit: me tu comitare per hostes,

Qui nobis (memini) ad Cannas lætissimus iræ

Servili fers ora ducis subfixa veruto.

«Cerno flagrantes oculos; vultumque timendum

310

Non ipso minus ense tuum, fortissime Pœnum

O juvenis: qualem vidi, quum flumine sævo

Insignis Trebiæ complexum ingentibus ulnis

Mersisti fundo luctantem vana tribunum.

At tu, qui gelidas Ticini primus ad undas

315

Scipiadæ patris tinxisti sanguine ferrum,

Incepta exsequere, et nati mihi redde cruorem.

Horrescamne ipsos, veniant ad prælia, Divos,

Quum stetis turmæ, vidi certantia cælo

370

Quas juga calcantes summas volitare per Alpes?

320

Quum videam, quorum ferro manibusque capaces

Arsere Argyripæ campi, num segnior ibis

Nunc mihi, qui primus torques in mœnia telum

Dardana, nec nostræ facilis concedere laudi?

«Te vero, te, te exstimulem; qui fulmina contra,

325

Et nimbos, tonitrusque, ac summi numinis iras

Quum starem, perferre ferox hæc vana jubebas

Nubila, et ante ducem Capitolia celsa petebas?

Quid vos, quîs claro deletum est Marte Saguntum,

371

Exhorter, quos nobilitant primordia belli?

330

Ut meque et vobis dignum, defendite, quæso,

Præteritas dextræ laudes. Divum ipse favore,

Vincendoque senex patriam post trina labantem

Lustra, et non visos tam longa ætate penates,

Ac natum, et fidæ jam pridem conjungis ora,

335

Confisus vobis, repeto: non altera restat

Jam Libye; nec Dardaniis pugna altera restat.

Certatus nobis hodie dominum adcipit orbis.»

Hannibal hæc: sed non patiens remorantia verba

Ausonius miles, quoties dux cœperat ora

340

Solvere ad adfatus, signum pugnamque petebant.

Hæc procul aeria speculantem nube sororem

Ut vidit Divum genitor, mœstosque sub acri

372

Obtutu vultus, sic ore effutus amico est:

«Qui te mentis edunt morsus, da noscere, conjux:

345

Num Pœni casus ducis, et Carthaginis angit

Cura tuæ? sed enim reputa tecum ipsa furores

Sidonios: gentem contra et fatalia regna

Teucrorum quis erit, quæso, germana, rebelli

Fractis fœderibus populo modus? Ipsa malorum

350

Non plus Carthago tulit, exhausitque laboris,

Quam pro Cadmea tu exercita gente tulisti.

Turbasti maria ac terras, juvenemque ferocem

Inmisti Latio; tremuerunt mœnia Romæ,

Perque bis octonos primus fuit Hannibal annos

355

Humani generis: tempus componere gentem.

Ad finem ventum; et claudenda est janua belli.»

Tum supplex Juno: «Neque ego, mutare laborans,

373

Quîs est fixa dies, pendenti nube resedi:

Nec revocare acies, bellumve extendere quæro:

360

Quæ donare potes, quoniam mihi gratia languet,

Et cecidit jam primus amor, nil fila sororum

Adversus posco: vertat terga Hannibal hosti,

Ut placet, et cineres Trojæ Carthagine regnent.

Illud te gemini per mutua pignora amoris

365

Et soror et conjux oro, tranare pericla

Magnanimum patiare ducem, vitamque remittas,

374

Neve sinas captum Ausonias perferre catenas.

Stent etiam contusa malis mea mœnia, fracto

Nomine Sidonio, et nostro serventur honori.»

370

Sic Juno, et contra breviter sic Jupiter orsus:

«Do spatium muris, ut vis, Carthaginis altæ.

Stent lacrimis precibusque tuis; sed percipe, conjux,

Quatenus indulsisse vacet: non longa supersunt

Fata urbi, venietque pari sub nomine ductor,

375

Qui nunc servatas evertat funditus arces.

Æthereas quoque, uti poscis, trahat Hannibal auras,

Ereptus pugnæ: miscere hic sidera ponto,

Et terras inplere volet redeuntibus armis.

Novi feta viri bello præcordia; sed lex

380

Muneris hæc esto nostri: Saturnia regna

Ne posthac videat, repetat neve amplius unquam

Ausoniam; nunc instanti raptum avehe leto;

Ne, si miscebit latis fera prælia campis,

Romulei nequeas juvenis subducere dextræ.»

385

Dum statuit fata omnipotens urbique ducique,

375

Invadunt acies pugnam, et clamore lacessunt

Sidera: non alio graviores tempore vidit

Aut populos tellus, aut, qui patria arma moverent,

Majores certare duces; discriminis alta

390

In medio merces, quidquid tegit undique cælum.

Ibat Agenoreus præfulgens ductor in ostro,

Excelsumque caput penna nutante levabat

Crista rubens, sævus magno de nomine terror

Præcedit, Latioque micat bene cognitus ensis.

395

At contra ardenti radiabat Scipio cocco,

Terribilem ostentans clipeum, quo patris et una

Cælarat patrui spirantes prælia dira

Effigies: flammam ingentem frons alta vomebat.

Sub tanta cunctis vi telorumque virorumque,

376 400

In ducibus stabat spes et victoria solis.

Quin etiam, favor ut subigit plerosque metusve,

Scipio si Libycis esset generatus in oris,

Sceptra ad Agenoreos credunt ventura nepotes.

Hannibal Ausonia genitus si sede fuisset,

405

Haud dubitant terras Itala in ditione futuras.

Contremuere auræ, rapido vibrantibus hastis

Turbine, et horrificam traxere per æthera nubem.

Inde ensis, propiorque acies, et comminus ora

Admota, ac dira flagrantia lumina flamma.

410

Sternitur in medium contemtrix turba pericli,

Quæ primis se præcipitem tulit obvia telis,

Gentilemque bibit tellus invisa cruorem.

Fervidus ingenii Masinissa, et fervidus ævi,

In primas Macetum turmas inmania membra

377 415

Infert, et jaculo circumvolat alite campum.

Cærulus haud aliter, quum dimicat, incola Thules

Agmina falcifero circumvenit arta covino.

Graia phalanx patrio densarat more catervas,

Intentisque adstat nulli penetrabilis hastis.

420

Inmemor has pacti post fœdus in arma Philippus

378

Miserat, et quassam refovebat Agenoris urbem.

Rarescit multo laxatus vulnere miles,

Atque aperit patulas prostrato corpore late

Inter tela vias; inrumpit mole ruinæ

425

Ausonius globus, et perjuria Graia resignat.

Archemorum Rullus, Teucrum Norbanus, et ambo

Mantua labenti genitrix dimiserat ævo.

Obtruncat Samium bellacis dextra Caleni.

At Clytium Selius, Pellæum et vana tumentem

430

Ad nomen patriæ Clytium; sed gloria Pellæ

Haud valuit misero defendere Daunia tela.

Sævior his Latios vastabat Bruttia signa

Lælius increpitans: «Adeone Œnotria tellus

379

Detestanda fuit, quam per maria aspera, perque

435

Insanos Tyrio fugeretis remige fluctus?

Sed fugisse satis fuerit. Latione cruore

Insuper externas petitis perfundere terras?»

Hæc dicens Silarum, meditantem in prælia, telo

Prævenit: hasta volans imo sub gutture sedit,

440

Et vitæ vocisque vias simul incita clausit.

Virgilio Caudinus, acerbo Sarris Amano

Sternitur: adcendunt iras vultusque virorum,

Armorumque habitus noti, et vox consona linguæ.

Quos ubi nudantes conspexit Hamilcare cretus

445

Terga fuga, «state, ac nostram ne prodite gentem,»

Vociferans subit, et convertit prælia dextra.

Qualis in æstiferis Garamantum feta veneno

Adtollit campis ferventi pastus arena

Colla Parætonius serpens, lateque per auras

380 450

Undantem torquet perfundens nubila tabem.

Continuo infesta portantem cuspide vulnus

Inpedit antevolans Herium; cui nobile nomen

Marrucina domus, clarumque Teate ferebat.

Atque illi magnum nitenti, et laudibus hostis

455

Adrecto, capuli ad finem manus ilia fodit,

Quærebatque miser morienti lumine fratrem,

Quum juvenis subit, et, leto stimulatus acerbo,

Pleminius sævum mucronem ante ora coruscat,

Ac fratrem magno minitans clamore reposcit.

460

Huic proles Barcæ: «Germanum reddere vero

381

Si placet, haud renuo: maneant modo fœdera nostra,

Hasdrubalem revocare umbris: egone aspera ponam

Unquam in Romanos odia? aut mansuescere corda

Nostra sinam? parcamque viro, quem terra crearit

465

Itala? tum manes inimicos æde repellat

Æterna, socioque abigat me frater Averno.»

Sic ait, et clipei propulsum pondere toto,

Lubrica qua tellus lapsantis sanguine fratris

Fallebat nisus, prosternit, et occupat ense.

470

Extendit labens palmas, Heriumque jacentem

Amplexus, juncta lenivit morte dolorem.

Tum Libys invadit mixtæ certamina turbæ,

382

Convertitque ruens per longum hostilia terga:

Ut quum fulminibus permixta tonitrua mundum

475

Terrificant, summique labat domus alta parentis,

Omne hominum in terris trepidat genus; ipsaque ob ora

Lux atrox micat, et præsens adstare viritim

Creditur intento perculsis Jupiter igne.

Parte alia, ceu sola forent discrimina campo,

480

Qua miscebat agens truculentus Scipio Martem,

Aspera pugna novas varia sub imagine leti

Dat formas. Hic ense jacet prostratus adacto;

Hic saxo perfracta gemit lacrimabilis ossa;

Ast hos (turpe) pavor fusos projecit in ora;

383 485

Horum adversa dedit Gradivo pectora virtus.

Ipse super strages ductor Rhœteius instat;

Qualis apud gelidum currus quatit altior Hebrum,

Et Geticas solvit ferventi sanguine Mavors

Lætus cæde nives, glaciemque Aquilonibus actam

490

Perrumpit stridens sub pondere belliger axis.

Jamque ardore truci lustrans fortissima quæque

Nomina obit ferro: claris spectata per orbem

Stragibus obcumbit late inter tela juventus.

Qui muros rapuere tuos, miserasque nefandi

495

Principium belli fecere, Sagunte, ruinas;

Qui sacros, Trasymene, lacus, Phaethontia quique

Polluerant tabo stagna; ac fiducia tanta

Quos tulit, ut Superum regi soliumque domosque

384

Irent direptum, mactantur comminus uno

500

Exitio; redduntque animas, temerata ferebant

Qui secreta Deum, et primo reserasse negatas

Gressibus humanis Alpes: formidinis hujus

Plena acies propere retro exanimata ruebat.

Haud secus, ac tectis urbis Vulcania pestis

505

Quum sese infundit, rapidusque incendia flatus

Ventilat, et volucres spargit per culmina flammas:

Adtonitum erumpit subita formidine vulgus,

Lateque ut capta passim trepidatur in urbe.

Verum ubi cunctari tædet dispersa virorum

510

Prælia sectantem, et leviori Marte teneri,

385

Omnes in caussam belli auctoremque malorum

Vertere jam vires tandem placet. Hannibal unus

Dum restet, non, si muris Carthaginis ignis

Subdatur, cæsique cadant exercitus omnis,

515

Profectum Latio: contra, si concidat unus,

Nequidquam fore Agenoreis cuncta arma virosque.

Illum igitur lustrans circumfert lumina campo,

Rimaturque ducem: juvat in certamina summa

Ferre gradum, cuperetque viro concurrere, tota

520

Spectante Ausonia; celsus clamore feroci

Provocat increpitans hostem, et nova prælia poscit.

Quas postquam audivit voces conterrita Juno,

386

Ne Libyci ducis inpavidas ferrentur ad aures,

Effigiem informat Latiam, propereque coruscis

525

Adtollit cristis: addit clipeumque jubasque

Romulei ducis, atque humeris inponit honorem

Fulgentis saguli: dat gressum habitusque cientis

Prælia, et audaces adicit sine corpore motus.

Tum par effigies fallacis imagine vana

530

Cornipedis moderanda cito per devia passu

Belligeræ datur ad speciem certaminis umbræ.

Sic Pœni ducis ante oculos exsultat, et ultro

Scipio Junoni similatus tela coruscat.

At, viso lætus rectore ante ora Latino,

535

Et tandem propius sperans ingentia, Pœnus

Quadrupedi citus inponit velocia membra,

Et jacit adversam properati turbinis hastam.

Dat terga, et, campo fugiens, volat ales imago,

Tramittitque acies: tum vero, ut victor, et alti

540

Jam compos voti, ferrata calce cruentat

387

Cornipedem, et largas Pœnus quatit asper habenas.

«Quo fugis, oblitus nostris te cedere regnis?

Nulla tibi Libyca latebra est, o Scipio, terra.»

Hæc ait, et stricto sequitur mucrone volantem,

545

Donec longinquo frustratum duxit in arva

Diversa spatio procul a certamine pugnæ.

Tum fallax subito simulacrum in nubila cessit.

Fulmineus ductor, «Quisnam se lumine cæco

Composuit nobis, inquit, Deus? aut latet idem

550

Cur monstro? tantumne obstat mea gloria Divis?

Sed non avelles unquam, quicumque secundus

Cælicolum stas Ausoniæ, non artibus hostem

Eripies verum nobis.» Frena inde citati

388

Convertit furibundus equi, campumque petebat,

555

Quum subitæ occulto pestis conlapsa tremore

Cornipedis moles ruit, atque efflavit anhelo

Pectore, Junonis curis, in nubila vitam.

Tum vero inpatiens, «Vestra est hæc altera, vestra

Fraus, inquit, Superi: non fallitis: æquore mersum

560

Texissent scopuli, pelagusque hausisset et undæ.

Anne huic servabar leto? Mea signa secuti,

Quîs pugnæ auspicium dedimus, cæduntur; et absens

Adcipio gemitus vocesque et verba vocantum

Hannibalem; quis nostra satis delicta piabit

565

Tartareus torrens?» Simul hæc fundebat, et una

Spectabat dextram, ac leti fervebat amore.

Tum Juno, miserata virum, pastoris in ora

389

Vertitur, ac silvis subito procedit opacis,

Atque his adloquitur versantem ingloria fata:

570

«Quænam te silvis adcedere caussa subegit

Armatum nostris? num dura ad prælia tendis,

Magnus ubi Ausoniæ reliquos domat Hannibal armis?

Si velox gaudes ire, et compendia grata

Sunt tibi, vicino in medios te tramite ducam.»

575

Adnuit, atque onerat promissis pectora largis

Pastoris, Patresque docet Carthaginis altæ

Magna repensuros, nec se leviora daturum.

Præcipitem et vasto superantem proxima saltu

Circumagit Juno, et, fallens regione viarum,

580

Non gratam invito servat celata salutem.

390

Interea Cadmea manus, deserta pavensque,

Non ullum Hannibalem, nusquam certamina cernit

Sævi nota ducis: pars ferro obcumbere credunt,

Pars damnasse aciem, et Superis cessisse sinistris.

585

Ingruit Ausonius, versosque agit æquore toto

Rector, jamque ipsæ trepidant Carthaginis arces.

Inpletur terrore vago cuncta Africa pulsis

Agminibus, volucrique fuga sine more ruentes

Tendunt adtonitos extrema ad litora cursus,

590

Ac Tartessiacas profugi sparguntur in oras:

Pars Batti petiere domos, pars flumina Lagi.

Sic ubi, vi cæca tandem devictus, ad astra

Evomuit pastos per secula Vesbius ignes,

Et pelago et terris fusa est Vulcania pestis,

391 595

Videre Eoi (monstrum admirabile!) Seres

Lanigeros cinere Ausonio canescere lucos.

At fessum tumuto tandem regina propinquo

Sistit Juno ducem, facies unde omnis, et atræ

Adparent admota oculis vestigia pugnæ.

600

Qualem Gargani campum, Trebiæque paludem,

Et Tyrrhena vada, et Phaethontis viderat amnem

Strage virum undantem; talis (miserabile visu!)

Prostratis facies aperitur dira maniplis.

Tum superas Juno sedes turbata revisit.

605

Jamque propinquabant hostes, tumuloque subibant,

Quum secum Pœnus: «Cælum licet omne soluta

In caput hoc compage ruat, terræque dehiscant,

Non ullo Cannas abolebis, Jupiter, ævo;

Decedesque prius regnis, quam nomina gentes

610

Aut facta Hannibalis sileant: nec deinde relinquo

Securam te, Roma, mei; patriæque superstes

Ad spes armorum vivam tibi; nam modo pugna

Præcellis, resident hostes: mihi satque superque,

392

Ut me Dardaniæ matres atque Itala tellus,

615

Dum vivam, exspectent, nec pacem pectore norint.»

Sic rapitur, paucis fugientum mixtus, et altos

Inde petit retro montes tutasque latebras.

Hic finis bello: reserantur protinus arces

Ausonio jam sponte duci. Jura inproba ademta,

393 620

Armaque, et incisæ leges, opibusque superbis

Vis fracta, et posuit gestatas bellua turres.

Excelsæ tum sæva rates spectacula Pœnis

Flammiferam adcepere facem, subitaque procella

Arserunt maria, atque expavit lumina Nereus.

625

Mansuri compos decoris per secula rector,

Devictæ referens primus cognomina terræ,

Securus sceptri, repetit per cærula Romam,

394

Et patria invehitur sublimi tecta triumpho.

Ante Syphax, feretro residens, captiva premebat

630

Lumina, et auratæ servabant colla catenæ.

Hic Hannon, clarique genus Phœnissa juventa,

Et Macetum primi, atque incocti corpora Mauri,

Tum Nomades, notusque sacro, quum lustrat arenas,

Hammoni Garamas, et semper naufraga Syrtis.

395 635

Mox victas tendens Carthago ad sidera palmas

Ibat, et effigies oræ jam lenis Hiberæ,

Terrarum finis Gades, ac laudibus olim

Terminus Herculeis Calpe, Bætisque lavare

Solis equos dulci consuetus fluminis unda:

640

Frondosumque apicem subigens ad sidera mater

Bellorum fera Pyrene, nec mitis Hiberus,

Quum simul inlidit ponto, quos adtulit, amnes.

396

Sed non ulla magis mentesque oculosque tenebat,

Quam visa Hannibalis campis fugientis imago.

645

Ipse, adstans curru, atque auro decoratus et ostro,

Martia præbebat spectanda Quiritibus ora.

Qualis odoratis descendens Liber ab Indis

Egit pampineos frenata tigride currus.

Aut quum Phlegræis, confecta mole Gigantum,

650

Incessit campis tangens Tirynthius astra.

Salve, invicte parens, non concessure Quirino

Laudibus, ac meritis non concessure Camillo.

Nec vero, quum te memorat de stirpe Deorum,

Prolem Tarpeii mentitur Roma Tonantis.

FINIS.