The Project Gutenberg eBook of Vitruvii De architectura libri decem

This ebook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this ebook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook.

Title: Vitruvii De architectura libri decem

Author: Vitruvius Pollio

Contributor: Marcus Cetius Faventinus

Editor: Valentin Rose

Release date: April 20, 2016 [eBook #51812]
Most recently updated: October 23, 2024

Language: Latin

Credits: Produced by Ted Garvin, abi278, Stephen Rowland and the
Online Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net

*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK VITRUVII DE ARCHITECTURA LIBRI DECEM ***

Transcriber’s Note: It would be wise to approach this book with a reference guide to Latin scribal abbreviations to hand. The Unicode characters used to render these are not supported by all fonts and may not display correctly. Additionally, there are a number of symbols on pages 232, 263-8, 271, 275-6 that have no Unicode equivalent, in particular those represented here by ◌ and ⊙ (circles of varying numbers of dots); these pages are included as images.

This key may help.

≣ text scratched out, text s̶t̶r̶u̶c̶k̶ ̶t̶h̶r̶o̶u̶g̶h̶ but legible, text ⟦erased⟧, text ⁅written in over an erasure⁆

extra spacing between words is intentional, indicating a missing word or words (lacunae)

[NT] represents NT ligature.

¦ represents a broken forward slash (/) indicating separation of two words written as one.

With reference to the MUFI Character Recommendation:

The character ᷑ (U+1DD1 COMBINING UR ABOVE, passim as t᷑) represents U+F153 COMBINING ABBREVIATION MARK SUPERSCRIPT UR ROUND R FORM.

The character ᷎ (U+1DCE COMBINING OGONEK ABOVE, passim as t᷎, r᷎) represents U+F1C8 COMBINING ABBREVIATION MARK ZIGZAG ABOVE CURLY FORM.

The character K (U+212A KELVIN SIGN, page 68 note to line 27) represents U+E8A3 LATIN ABBREVIATION SIGN AUTEM.

In this e-text, page numbers from this edition are given at the head of each page, page numbers from a previous edition in the right margin (in bold), chapter numbers at the start of paragraphs, and line numbers from both editions in the right margin, distinguished e.g. 5 and (5). This may not display well on all devices.

Notes originally split across two pages have been rejoined and placed onto the most relevant page.

For this e-text, the text is given twice: first as printed, with all notes and apparatus, and then as text alone.

[i]

VITRUVII

DE ARCHITECTURA

LIBRI DECEM.

ITERUM EDIDIT

VALENTINUS ROSE.

BGT (decorative)

LIPSIAE
IN AEDIBUS B. G. TEUBNERI
MDCCCXCIX.

[ii]

LIPSIAE. TYPIS B. G. TEUBNERI

[iii]

Ut post triginta annos Vitruvium ex meo Müllerique mei († 14. Aug. 1893) apparatu iterum ederem, id non mea effecit voluntas sed editore Lipsiensi postulante (3. I. 1895) imposita quasi necessitas. necessitatem in studium convertit occasio. nam eodem fere temporis momento evenit ut amica manu favente codicis Scletstatensis (de quo a. 1879 A. Giry, Revue de philol. III, 16-18) propter Mappae claviculam tunc in museum Berolinense delati, mox autem Josepho Gény bibliothecario Scletstatensi indulgente in bibliothecam translati amplior notitia suppeteret. quae cum ad ipsum quidem auctoris textum iuvandum nihil, non nihil tamen faceret ad illustranda textus traditi fata, prioris editionis supplementum praestare videbatur delectabile. parum quidem codex ille antiquus est (saeculi X vergentis), immo magistrali saeculi licentia multo magis etiam ut emendatus ita deformatus, quam aut Leidensis aut (unde[1] reliqui) Pithoeanus, qui propaginis Harleianae testes sunt antiquissimi, id tamen peculiare habet quod licet ad Harleiani codicis exemplar et ipse sit descriptus, proprio tamen conatu quamvis desultorio nec ultra fere primum librum pro medii aevi more pertinaci ad alterius stirpis exemplar ipso quidem codice Gudiano antiquius correctus est, non in margine tantum, et inter scribendum radendo, sed in ipsa statim prima scriptione. etenim quod primum promptumque alterius generis indicium olim (praef. p. VI) quaerenti fore videbatur, in[iv] textu ipso sine ullo rasurae vestigio habet verba quae post ipsum statim operis initium in codice antiquissimo (H saec. IX2) praetermissa sunt, reliqua autem quae solus servavit Gudianus (saec. XI1), aeque omnia desiderantur, nisi quod in eodem fere primo libro parvula quaedam verbis iam scriptis ipse superaddidit, utriusque generis a librariis postea confusi quasi princeps quoddam praebens specimen. hoc autem conscriptum est sex librariorum (sicut octo Leidense) invicem aut scribentium aut corrigentium festinanti diligentia. qui Germani certe omnes (ut is qui plumbo solummodo vel graphio impresso passim nonnulla notavit et supra p. 58, 6 “carpinus” adscripsit “haginbuocha”) non solum ad exemplaria correxerunt sed ex proprio captu multa et ad saeculi consuetudinem. atque similiter post egit qui et ipsum Scletstatense exemplar adhibuisse deprehenditur corrector codicis Gudiani, qui vice versa lectiones Harleianas infersit stirpi Gudianae.

Utrumque vero librorum genus (H et G) ad codicem Fuldensem (praef. p. IV. VI. cf. de catalogo saec. XVI N. Kindlinger, Katalog und Nachrichten von der … Bibliothek in Fulda Lpz. 1812 p. 80 sub IX, 3, 14: de antiquo enim indice ex codice Vat. Pal. 1877 imperfecte edito non habeo quod referam) redire credo in Germania antiquissimum et ad “scoticae scripturae” quam qui ex eo produnt “inexperientiam”[2], ita quidem ut ipsi[v] Fuldensi quibus praestat ea debeat Gudiani pater, lacunas Harleianus Reginberto atque exemplari quod vel “scripsit vel scribere fecit” Augiensi (inter a. 838-842 s. G. Becker Cat. ant. 9, 5), quo postea etiam usus est Hermannus Contractus monachus Augiensis in ipsa Augia mortuus a. 1054 (cf. ad p. 232, 10). in Augia enim descriptum fuisse Vitruvii exemplar illud quod in monasterium S. Pantaleonis (a. 964 conditum) translatum Coloniae legebat qui paginae vacuae iuxta crucis figuram (f. 145b) nomen inscripsit “Goderamnus propositus” eiusdem monasterii, hoc indicare videtur codicis nunc foliis quibusdam truncati[3] appendicula atque “sumpta ex phisicis probamenta” illa aeque truncata, quae ad Augiensem bibliothecam pertinent et ad Mappae claviculam iam a. 822 ibi servatam (Becker 6, 139), servatam sc. cum alio volumine iuxta collocato (6, 138) “de architectura” sine nomine tradita eadem fortasse ratione qua in codice Scletstatensi, quo utrumque opus eodem volumine coniunctum postea in ipsa Augia repetitum est.[4] istam scilicet appendiculam cuius[vi] in codice Harleiano nunc initium solum extat ab altera manu adscriptum, ex integro tunc codice uno tenore et ab ipsa Vitruvii finiti manu descriptam praebet Leidensis (f. 105a-6a, item Escorialensis f. 84-86 cf. Haenel, Cat. Mst. p. 958) atque eadem excerpta ad finem etiam aucta repetit Scletstatensis. contra Pithoeanus (item qui ex eo Vaticanus) sine nomine auctoris Vitruvio finito addidit Faventinum (qui et ipse bibliothecae Augiensis testis est: Becker 10, 2). Pithoeanus quidem omnium qui ex H ut antiquissimus fuit ita feracissimus. nam ex eo fluxerunt et is ad quem pertinent blc (et qui ex c, h et m) et Vaticanus s. XI, cuius integra nunc uti licuit scripturae collatione ab Augusto Wilmanns olim facta[5], et (ex quo Parisiensis alter p) Franekeranus (qui nunc est Leuwardiae in bibliotheca Frisiae provinciali no. 51) belle et antique scriptus saec. X2 atque Scletstatensi si non auctoritate, certe aetate compar.[6] Pithoeani autem praeter mea nunc usus sum integra librorum I et X collatione a Friderico Haase († 1867) exemplari editionis Tanchnitianae (Lips. 1836) pridem adscripta.

Antiquos igitur quos superesse scimus Vitruvii codices id est ante saec. XII scriptos, ipse vidi omnes (praeter Vaticanum, de quo supra, et Escorialensem, de quo vid.[vii] praef. p. V: post ea autem quae mea causa olim diligentissime adnotavit F. Jagor a. 1867, de eodem codice relatum est ex schedis G. Loewe anni 1879 in Sitz.-Ber. d. Wiener Ak. ph. h. Kl. 112, 180 et Wiener Stud. 1888/89 IX, 327. X, 168). principes omnium H et G. qui secundas partes agunt, ex uno omnes pendent codice Harleiano P, L, e, praeter S, qui Gudiani patrem novit cum E. reliqui omnes inferioris ordinis sunt et merito negligendi. quorum si origines sciremus, id est si nomina traderentur monasteriorum quibus scripti fuerant, architecturam germanicam lepidissima historia illustraremus. Leidense quidem exemplar monasterii olim fuisse suspicor S. Michaelis Hildenesheimensis, cui primus praepositus fuit Goderamnus ille qui codicem Harleianum (id est Coloniensem) manibus versaverat. etenim ad finem libri quarti (f. 40a) vetus lectoris coaevi manus rudem quandam sed veram imaginem margini appinxit columnae illius aeneae, tunc scilicet novae et spectabilis, quam ad exemplum Traiani factam (scil. inter annos 1001 quo Romae fuerat et quo ecclesia dedicata est 1022) Christo victori iuxta altare erexerat Bernwardus episcopus (993-1022)[7].

Vitruvio, sicut olim, subdidi Faventinum, id est Epitomam, cui nomen auctoris reddidit Iosephus Haupt anno 1871. eius textum contuli cum Anonymi cuiusdam compilatione, qua ex ipso Vitruvii textu tunc vulgari epitoma vetus aucta fuit. hanc scil. unus servavit codex Scletstatensis ad finem non perscriptam, immo remisso labore aut mutilam[viii] aut imperfectam, sicut qua eiusdem librarii manus voluminis initium fecit imperfecta est Mappae clavicula. de hac Anonymi opella nuper retulit S. Krohn a. 1896, de altera autem et recentiore (s. XII) Epitomae editione, quae est “de architectura valde utilis scientia” (cf. praef. p. XII et infra ad Faventini initium) disserendum erit ei qui ipsam edet Claviculam illam summopere memorabilem, id est ei a cuius benevolentia pauca haec praefari exorsus sum, Ludovico Kaemmerer.

Marginibus adscripsi numeros paginarum quae fuerunt editionis prioris (anni 1867) eo consilio ut novae quoque editioni servaretur indicis Nohliani (ab anno 1876) utilitas, quo de Vitruvii sermone ita nituntur recentiorum studia universa (ipsius Nohl, Praun, Oehmichen, Eberhard etc.) ut sine eo non existerent omnino.

Scripsi Berolini 26. Julii 1898 (quae libro impresso nunc relego 14. Junii 1899).

Valentinus Rose.

[1] quod demonstravit apparatus prioris editionis criticus. unum hic exemplum afferam, quod verba p. 149, 24 “et ex intestino opere lacunariis ornatus” quae leguntur in GHLS, ea cum P omittunt fpv(b)l(ch). similiter p. 273, 13. 281, 2 etc.

[2] exemplo utor vitiis ex p (= r) anglosaxonico (e. g. per = res) translato mox in n: natione (?) p. 32, 3. contigrationem G 52, 18. 24. remissionibus 136, 8. spissionibus 194, 13. notatione 219, 27. nostrum 230, 22. notae 255, 14. voluntatem 260, 22. mox in p: pythmo 9, 13. desepti 63, 20. hypetri 96, 22. excepto 167, 5. cf. p pro f: prontibus H 100, 15. porte G 168, 13.—f pro p: confressione H 237, 18.—r pro p: raribus 121, 23. saprinea G 56, 18 etc. etc. de nota anglosax. pro autem in G saepe repetita (explicat suprascripto autem Gc ad p. 155, 1. cf. 69, 22. 201, 6.) v. praef. p. VI (vid. etiam p. 191, 8. 196, 12. 199, 12 etc., pro vero HGc p. 70, 5).—simillimae sunt notae r et s, ut fuerunt in x, vel in ipso H, unde vitia plurima: sed hoc late patet, sicut u = a. alia ratio est vulgaris apud librarios saec. IX confusionis vocalium u = o, a = o, i = e.

[3] folio 158b finitur ultimus quaternio XX, post quem volumen claudunt quattuor folia 159-162. ex prioribus duo quaterniones XIIII et XV septena tantum folia habent, item post f. 108 et 114 singula folia recisa sunt, quae eadem forte causa inutilia essent quam quae pagina versa vacua relicta sunt f. 84b, 103b, 133b, 145b. quem codicem qui et foliorum forma quadrata et paginarum ambitu effigie quadam minuta repetit, etiam numero foliorum aequaret textus Scletstatensis, nisi post f. 116 (quod finitur ed. p. 200, 17 post v. ferum, ut Harl. f. 116 finitur ed. p. 200, 18 post v. dissolvere) in ipso primum folio 117a, ut iterata vice infra, omittendo peccasset. Harleianus enim grandioribus litteris verbisque sine compendio (ex exemplari quidem compendioso) exscriptus latiore spatio utitur. specimen scripturae habes in Catal. of ancient mss. in the British Museum P. II (Lond. 1884) tab. 55.

[4] Scletstatensis codicis pars prior a duobus manibus scripta fuit, quarum altera Claviculae, post prologum et indicem, particulam scripsit (f. 1-12), eadem Faventini textum, quem inceperat, reliquit imperfectum. altera eiusdem Mappae aliaque de coloribus etc. excerpta dedit varia atque confusa tribus foliorum quaternionibus (sign. I-III, f. 13-38) quorum tertii in altera parte, post inserta duo illa folia delineationibus architectonicis destinata, rursus prior manus scripsit excerptum ex Vitruvii libro III (cf. V. Mortet: Bibl. de l’éc. des ch. 1896 p. 289, Revue de phil. 1898 p. 34, aliaque veterum auctorum fragmenta per saecula IX et X celeberrima saepeque obvia, ad Mappam non pertinentia). sequitur altera Excerptorum series (m. 2) usque ad Faventinum (m. 1).—deinde altera eiusdem voluminis parte, sine nomine Incipit prologus de architectura, quo finito ipsius Vitruvii nomen uno loco comparet in rubrica libri primi (ad p. 2, 17). hanc partem alii sex librarii scripserunt.

[5] is codex, propter nitorem scil. exemplaris, multis locis verba auctoris obscura in albo omisit, velut “liacolorum” illud, de quo Nohl, Ind. Vitr. prf. p. III (cf. p. 72).

[6] hunc ad bibliothecam Berolinensem missum inspexi ipse m. Iulio 1898. unde cognovi ex eo ipso descriptum fuisse p, alius autem suaeque ex P originis esse v.

[7] qua comparata manifestum est alienum esse capitulum quod nunc spectatur columnae olim fractae restitutum (cf. tabulam in: Vaterländ. Archiv Jahrg. 1825 Bd. 2 S. 250. Kratz, Dom zu Hildesheim II S. 60 cum tab. 7 fig. 1 et tab. 12 fig. 3. cf. tab. 4 fig. 3.—de Bernwardi studiis chemicis Kratz III, 11 et Pyrgalli carmen apud Leibnitz Scr. Brunsv. II introd. p. 18. Lüntzel, Gesch. der Diöcese u. Stadt Hildesheim, II, 176. cf. Mappae inscr. in cat. Aug. “de efficiendo auro” et ipsius voluminis Scletst. “De chymia Manuscript”). in summa columna erat Christi statua crucifixi quidem, sed sine cruce (Kratz 2, 62), manibus supra pectus complicatis, praeter subligaculum nudi, cum corona spinea et cum ligno suppedaneo.

[ix]

A tree/branching graph representing the editions outlined below

Vitruvii codices antiqui
habentur hi

H = Harleianus mus. Brit. 2767 (saec. IX2)
unde L = Leidensis Voss. lat. fol. 88 (s. X)
et e = Escorialensis III F. 19 (s. X/XI)
et P = (Pithoeanus) Paris. lat 10277 (s. X1)
ex quo is unde
b = Bruxellensis 5253 (s. XI)
l = Leidensis Voss. lat. fol. 107 (s. XI)
c = Cottonianus mus. Brit. Cleop. D 1 (s. XI)
ex quo
h = Harl. mus. Brit. 3859 (s. XI/XII)
[m = Morris. nunc Berolinensis lat. fol. 601 (s. XII)]
f = (Franekeranus) Leuward. 51 (s. X2)
ex quo
p = Paris. lat. 7227 (s. XI/XII)
v = Vaticanus reg. Suec. 1504 (s. XI)
et S = Scletstatensis 1153bis (s. X2)
G = Wolfenbuttelensis Gudianus 69 (s. XI1)
E = (epitomati Vitruvii) Wolfenb. Gudianus 132 (s. X)
itaque in hac editione x mihi est pro codicum omnium consensu = H(S)G(E): de quibus singulis notatur tantum ubi differunt, de reliquis non curandum.

[x]

In supplementum editionis prioris (a. 1867) sequitur eorum quae vel addenda vel corrigenda tunc fuerant adnotatio (cf. praef. p. VII not.).

ad p. 1, 6 lege gubernaren̤tur c (contra dele ad v. 3 gloriarentur ante corr. c).

ad p. 9, 19 l. trigonis G(Lp): tridonis H(Plbch) [in p sc. trigonis est ex fc].

in p. 16, 8 l. occidentem (pro vit. typ. accidentem).

in p. 16, 13 l. vitiantur (quod volueram, cum codd., pro vitiabuntur, quod inmutatum ex textu vulg. ramansit).

ad p. 17, 20 adde (quae excidit) notam compositionis rec.: -nibus G H (Llch).

ad p. 20, 22 excidit nota haec passuum rec.: passus G H(Llch).

ad p. 27, 11 l. ae≣thestę (i. e. aetthestę) ante ras. G.

ad p. 29, 11 et 15 omisi olim, quae recentes viderentur, correcturas codicis H. sunt autem negligenti ductu atque inconsueto supra additae, quas nunc signavi H2 (sicut calamo sine atramento impressas codicis S = S2): (11) ab .ı. adab .k. et (15) ab .lı. ad .n.

ad p. 30, 22 cf. ed. pr. p. VII not.

ad p. 50, 22 add. in(im Gc)pudico G H(Llc).

ad p, 52, 25 l. despectationes G H (non disp.).

p. 52, 24 l. cenaculorum (non coe-): textum Lor. a me correctum cum in officinam dederim, fieri potuit ut remaneret o illud, non (ut p. 150, 12) deletum.

ad p. 55, 14 omisi notam quem (habent): quae H (L, quę Glc).

ad p. 57, 4 l. terreni habens G H (habentes Gc), ubi delevi habens.

ad p. 57, 10 add. est enim: &enim H (Llc) = Et n̶ G.

ad p. 59, 6 l. tinia ante corr. G (tenia errore Gc qui voluit tinea).

ad p. 60, 6 l. se dededissent H (Gc), sede dedissent Llc, [xi]se¦d̲e̲ dedissent = se dedissent Lc, sed|e(d)idissent? ante corr. G.

ad p. 61, 17 l. amiserint Gc: amiserunt G H(Llc).

ad p. 78, 14 adde notam contracturae iusta Joc.: contractura eius tali G H(Llc).

ad p. 81, 12 l. proiecturae cymatium H(Llc), proiecturę cimatiū G.

ad p. 85, 18-20 l. columnas—possent om. G etc.

ad p. 96, 4 adde notam orientis & (et) simulacrum G H(Llc).

ad p. 97, 26 adde notam altitudinis Mar. (ed. pr.): -ne G H(Llc).

ad p. 98, 8 adde notam eae H(Llc): hae G.

in p. 111, 5 l. gravis et ex gravi (= G H).

ad p. 113, 18 adde notam et disdiatesseron et disdiapente (G, & diatesseron & disdiapente H): sic codd.

ad p. 118, 7 add. n. qua Phil.: quę G, quae H (quę Ll, que c).

ad p. 124, 2 hypaethrasque Lor.: hypetrisque G H.

ad p. 127, 5 add. n. ambulationes lc.

ad p. 127, 15 adde n. subdextro G H.

ad p. 129, 20 adde n. exęquanda G(Pl): exaequenda H(Lc).

ad p. 129, 22 adde n. structura Lor.: structurae(ę) G H(Llc).

ad p. 130, 21 l. potuerunt G(Lc): poterunt H(l).

ad p. 135, 19 (non ad v. 16) l. tumore H (et ante corr. c).

ad p. 136, 8 adde n. remissiores: remissionibus E G H(Llc).

ad p. 139, 6 adde n. species se H(lc).

in p. 140, 4 l. pronuntiandum (pro c ex ed. Tauchn. negligenter rep.).

in p. 146, 29 l. ne minus pedes occupent septenos (sic codd.: ubi occupent pedes septenos edd.).

ad p. 149, 9 l. distat G (non ad 8 distantes): distant H(Llc).

in p. 151, 7 l. formatur historia (sic codd., non historia formatur, ut edd.).

ad p. 152, 15 l. materies H(Ll): matries G(ch).

ad p. 155, 9 adde n. invidiore (sine corr.) G.

ad p. 158, 24 l. extentionē G: -ne H(Llc).

ad p. 159, 11 l. De mausoleo H (De maus oleo L, De|manus oleo l, De man̤us oleo c), demaus oleo G. cf. ad p. 50, 27.

ad p. 161, 7 add. n. servos H (L, -us Glc).

ad p. 163, 6 add. n. clavis G: clavi (fixi) H.

ad p. 170, 15 add. n. canalis G: -les H (Llc).

ad p. 172, 5 add. n. e quarum: e(ae H L)quibus G H.

ad p. 176, 13 l. egraegia H.

in p. 181, 10 l. vocitant.

ad p. 181, 10 add. n. vocitant G H: vocant edd.

ad p. 182, 7 l. violacio E G H(L, -tio lc et Gc).

ad p. 189, 22 l. percipit E Gc(lc): percepit G H.

ad p. 190, 4 l. &tenuatos H E, et tenuatos G.

[xii]

ad p. 190, 17 l. atlante H (athlante lch): anthlante EG(L).

ad p. 195, 7 add. n. ammonem (-ē) GH.

ad p. 201, 8 not. v. 10 monendum est omissionem illam verborum v. 11-12 quae notatur pertinere ad codd. lc(f), non ad L.

ad p. 219, 5 add. n. architectata EG: architecta H(Llc).

ad p. 219, 26 add. n. subiens EG: subic(t L)iens H(Llc).

ad p. 220, 18 l. radios uti ꝑ centrum (hoc excidit!) cum itineribus coronantes EGH.

ad p. 222, 5 l. is E(Gc l): his GH(ch), ubi ıhıs Gc (non = hiis, sed) = ≣is Sc.

ad p. 225, 6 l. linea EG (lch): linia H(L).

ad p. 228, 12 in s. c. laevo et auriga (&auri|ga H) pedes GH (unde addidi tauri).

ad p. 229, 8 add. n. ophiuchos EH(Llc), ophiychos G.

ad p. 232, 4 add. n. ex EG: & H.

ad p. 232, 17 add. n. enascentiā H (-am c).

ad p. 234, 20 add. n. altera(-rạ̇ Lc) aestivus H(L).

ad p. 241, 19 add. n. spatio G (ut sexcenties iste o pro a).

ad p. 249, 3 l. sed ante corr. G (pro Gc) discenderent.

in p. 255, 19 l. tunc vero etiam plostra (ubi etiam errore omiserat textus Schneideri).

in p. 257, 16 l. tympani eius (cum codd., pro eius tympani edd.).

in p. 258, 16 l. est eius (cum codd., pro eius est edd.).

in p. 258, 18 l. tantundem et longitudine (sic codd., t. in l. edd.).

in p. 263, 14 l. pedum quaternum et sextantis (ubi et sextantis textus Schneideriani errore neglecto excidit).

ad p. 263, 14 add. n. sextantes EGH(Llc, -tis Lc, -te Ec).

ad p. 265, 9 add. n. denticulo (Schn.): -lus GH.

ad p. 267, 6 add. n. habentes Phil.: habens GH.

ad p. 274, 15 add. n. scorpiones G: -nis H(Llc).

ad p. 277, 13 add. n. gręce G (l, graece L): graeci H(Pch).

ad p. 278, 3 l. amoxopodes G, -pedes H(Llc).

ad p. 278, 4 l. pedes XXVIIII. H(Llc), pedes XXVIII. | G.

In codd. HG rubricae capitulorum in textu primi libri litt. unc. scribuntur hae

post tit. Vitruvii de architectura liƀ. I (H, om. G).

(ad p. 2, 17) De architectis instituendis (litt. min. in m. [xiii]suppl. Gc).

(ad p. 11, 10) II. Ex quibus rebus architectura constet.

(ad p. 12, 19) III. De aedibus sacris.

(ad p. 14, 5) IIII. De osteis (ostiis Hc G) operum et balnearum (= PL, -orum Hc G) et fenestris.

(ad p. 14, 11) V. De qualitatibus locorum et copiis operum.

(ad p. 15, 5) VI. De partibus architecturae.

(ad p. 15, 27) VII. De corporatura animalium et locorum salubritate.

(ad p. 18, 22) VIII. De iocineribus animalium inspiciendis ad explorandam aeris qualitatem (in m. Gc).

(ad p. 20, 9) VIIII. De municipio (sic GL et in textu Pvf et ind. vfc, De municio H et ante corr. e, unde De minutio ind. P et ex hoc De minucio in textu vel h et a. c. ind. f, sed De munitionibus S) de loco in locum translato.

(ad p. 20, 24) X. De fundamentis murorum et turrium constitutionibus.

(ad p. 23, 13) XI. De divisione operum quae intra muros sunt et dispositione ut ventorum noxii flatus vitentur.

(ad p. 30, 1 solus numerus restat) XI. (= PL, pro XII. ut SGc) usque ad finem, ubi Liber primus explicit (deo gratias amen add. solus H) incipit liber secundus.

quae capitula in indicem capitulorum colliguntur (post praefationem ad p. 2, 17) in cod. P Incipiunt capitula I (—XI).

ea ex P etiam habent fvpblch, non habent neque L(e) neque S. reliquorum praeter I librorum nunc non extant rubricae (sed cf. G ad p. 146, 11 et 169, 25).

Quae omittuntur in codice Harleiano (eisque qui hunc sequuntur), servata autem leguntur in G, haec sunt verba

libri I

p. 2, 18 suo indicio probantur omnia (GS) ex homoeoteleuto.

p. 15, 16 locis (GS1).

p. 19, 22 fit (G).

p. 20, 7 per (GS1).

p. 28, 8 ad Κ (ad h G = ad k S, ad h S2).

libri II

[p. 31, 11 ut (S, om. HG).

p. 43, 26 ad (GS) ex h.

[xiv]

[p. 44, 8 in (S, om. HG).

p. 47, 19 non enim (GS1).

p. 47, 20 structura (G).

p. 61, 23 quae (G) ex h.

libri III

p. 68, 9 autem (EG).

p. 72, 12-14 octo et dimidię—columnarum (G) ex hom.

p. 72, 17 invenit (G).

p. 77, 14-15 quartae reliquae—torus (G) ex hom.

p. 79, 14 ab (G) ex h.

libri IV

p. 86, 3 altitudinis (G) ex hom.

p. 86, 11-12 subtilitate—elegantia (G) ex hom.

libri V

p. 107, 16 trabes (G).

p. 112, 2 sunt (G).

p. 122, 19 autem (G).

p. 123, 5 una (G).

libri VI

p. 140, 1 cum (G).

p. 145, 28 pinacothecas (G) ex hom.

p. 148, 23 in (G) ex hom.

p. 151, 25 a (G).

libri VII

p. 160, 5-6 collecta—animad verti (GSc) ex hom.

p. 165, 7 contestateque solidiscendo (G).

p. 165, 29 se (G).

p. 169, 2 materia (G).

p. 169, 21 ita (G).

p. 173, 2 nam pinguntur (G) ex hom.

p. 179, 18 si (EG).

libri VIII

p. 186, 8 et stabiliores (G).

p. 199, 10 e quibus ad unum (EG) ex hom.

p. 199, 22 ex qua (EG) ex hom.

p. 200, 24 aquam (EG).

p. 201, 1 qua [lac. S].

p. 206, 14 dextra ac sinistra cum librata (G) [lac. ES].

p. 211, 20 et suaviorem (EG).

[xv]

libri IX

p. 212, 5 phithia (EG).

p. 217, 16 itaque neque cum maxime sunt (EG) ex h.

p. 219, 2 et stellarum cursibus (EG) ex h.

p. 221, 1-2 iustum cursum. ita efficitur (EG) ex h.

p. 225, 9 luna—occidentem (EG) ex h.

p. 228, 5 ab eo (EG).

p. 229, 15 est (EG).

p. 230, 6 se adtollens reflectitur a (EG) ex h.

p. 231, 13 nodus (EG).

p. 233, 7 et (EG).

libri X

p. 244, 8-9 et transversariis—conligationibus (G) ex h.

p. 255, 10 alteram (G).

p. 264, 5 et (EG).

p. 266, 12 latitudine (G) [lac. S] ex h.

p. 269, 21 pedes (G).

p. 280, 20 dignitate (EG).

Contra quae omittuntur in Gudiano, habentur in H sqq., haec

libri I

(deficit E)p. 13, 11 ab (HS).
p. 15, 27 ea (HSGc).
p. 20, 23 in (HS).
p. 22, 22 est (HS).
p. 28, 20 id (HS).

libri II

(def. E)p. 38, 13 perrumpit (HSGc).
p. 51, 14 inanibus (HSGc).

libri III

(def. E)p. 71, 23 in (HS).
p. 72, 3 si &trastylos facienda fuerit (HSGc) ex hom.
p. 72, 11-12 ipsarum—modulorum (HS) ex hom.
p. 74, 16-18 earumque—septem (HSLGc, om. etiam Pfvlch) ex hom.
p. 77, 1 ita (HS).
p. 84, 26 in (HS).

[xvi]

libri IV

(def. E)p. 84, 18-20 columnas—possent (HSGc).
p. 87, 16 praeter (HSGc).
p. 93, 20 habeat (HSGc).
p. 100, 5 columnas (HSGc).

libri V

(def. E)p. 120, 6-8 allelos linea—regione (HS) ex hom.
p. 122, 6 incensum (HSGc).
p. 125, 20 tegulae (HSGc).
p. 130, 9 pilae (HSGc).

libri VI

p. 135, 19 capillo (EHS).
p. 138, 20 (= E) et (HS).
(def. E)p. 142, 17 latum (HS1).
p. 143, 30 cum (HS).
p. 148, 2 in (HS).
p. 154, 1 opera constitui (HSGc) ex hom.

libri VII

(def. E)p. 165, 11 ex spica (HSGc).
p. 165, 17 in (HS).

libri VIII

p. 185, 10 in (HSE).
(def. E) p. 186, 2 ea (HS).
p. 189, 7 (= E) et (HSGc).
p. 190, 20 agger (EHSGc).
(def. E)p. 201, 13/14 πημηνη—εμην (H) [lac. ES]. hic ep. v. 5 sic scribit G ΡΑΜΗϹΗΚΑΙΔΥΡΗΙΤΗΓΗΝ.
p. 207, 25 ne minus longae (H) [lac. S].

libri IX

p. 223, 8 ardere (EHS).
p. 229, 1 supra—aquarii (EHSGc) ex hom.
p. 230, 25 (= E) ad (HS).
(def. E)p. 236, 1 rationes (HSGc).
p. 239, 22 significat (HSGc).
p. 240, 12 foramen per quod ex cas (HSGc).

[xvii]

libri X

(def. E)p. 247, 8 capite (HSGc).
p. 247, 18 est (HS).
p. 256, 4 se (HS).
p. 256, 19 ad (HS) ex hom.
p. 270, 12 praeterquam— (p. 271, 2) crassitudo (HS—notatur quidem a pr. m. ð in G, sed deest supplementum ipsum) ex hom.
p. 271, 12-13 scapos—XII K (HSGc).
p. 272, 7 ea (HSGc) ex hom.
p. 273, 9 iugis (HSGc).
p. 274, 18 autem (HS).
p. 281, 10 (= E) & (HSGc).

quorum pleraque omisit ipse G, non is ex quo ductus fuit (cum E), sicut novas lacunas et proprias plurimas praebet S, locis circiter 80, quas tamen, praeter 20 mox supplevit Sc: in quo S hoc maxime mirum est quod de magnis illis lacunis librorum VIII (p. 200, 26-208, 25) et X (p. 258, 2-267, 21) in margine nihil (ne signo quidem đ ut p. 77, 12) apposito[8] notatum est, cum ad manus essent et scribentium et corrigentium integra exemplaria. eae tales sunt ut dimidiorum fere quaternionum eius exemplaris ex quo descriptus fuerit S (non Harleiani qui plenus est sed eius simillimi aut gemelli) defectus significare videantur. quod cum ab ipso H manifesto pendeat S, equidem non concedo, quo vero casu factum sit, non explico.

[8] similiter defecit corr. S p. 113, 22-24. 114, 14-16. cf. etiam p. 283, 5-7. item ad p. 70, 16. 91, 29. 92, 1 etc.

Duplices lectiones codicis Gudiani

libri I

p. 6, 2 uti canonicam H: uti ꝉ canonicā (ex supra scripta lectione!) G, sed (eraso in textu ꝉ) supra Gc (solus) ꝉ canorā.

p. 8, 4 prieni H (LP etc.): primus v̲e̲l̲ ̲p̲r̲i̲e̲n̲i̲ in ipso textu G (primus S et qui punctis delevit vel prieni Gc). cf. G ad p. 6, 2. 77, 21. S ad p. 257, 7. x ad p. 4, 23. 94, 1. 127, 25. 230, 2. 252, 25. 261, 15.

p. 27, 12 circlas H (LPflcv, circias fc): cirtius G et (circius) S, sed in m. Gc ī aꝉ cirglas.

libri II

p. 32, 8 ꝉ si quis Gc (= HS).

p. 41, 1 liacolorum H (SLPflc): ꝉ iaculorū (hoc unum in ipso textu ut p. 6, 2 vel canonicam, retinuit) G (et inter lin. adscr. ꝉ iaculorū) S2 = Fav. p. 295, 14. totum locum (uti signinum—recipit) albo relicto om. v.

[xviii]

p. 43, 21 materia H(Sc etc.): materie G, sed supra ꝉ a Gc (-⁅æ⁆ S eraso e).

p. 44, 2 edem oportunitatis H(flc), eędem oportunitates Sfc = ęedem (sic) oportunitates v: uel eiusdē oportunitatise⟦t⟧ędem opportunitates G (quod supra scripsit Gc nunc extat in uno L sic eiusdē oportunitatis).

p. 46, 2 scalptos H(Lflc): sculptos G(Sv), sed in m. Gc ī aꝉ scalptos.

p. 49, 15 otio H(Lflcv) et in ras. S: octo G (et ante corr. S?, ī aꝉ otiū in m. Gc).

p. 56, 18 sappinea H(Lflcv)S: saprinea G (ī aꝉ sappinea Gc).

libri III

p. 71, 21 estyli H(SLlcv): eustili G (in m. ꝉ es Gc, sed in m. Sc ꝉ eustyli).

p. 74, 1 crassitudinis H(SLlcv): crassitudini G, sed supra ꝉ is Gc.

p. 74, 5 eae H (hæ Lfl, hę c, heę S): hae G, sed in m. Gc ī aꝉ eę (hic quod—aere albo relicto om. v).

p. 76, 25 lysis H (Lflcv et in ras. Sc): lapis G (et ante corr. S?), cui in marg. adscr. Gc ī aꝉ lysis.

libri IV

p. 100, 17 eum (eū S) H(Sfv): enī G (in m. ī aꝉ eū Gc).

p. 106, 17 altitudinibus HG (etc.): altitudinis solus S, unde in G supra adscr. ꝉ is Gc.

libri V

p. 129, 23 munus H(SLflv, minus ch): minus G, sed in marg. Gc ī aꝉ munus.

libri VI

p. 132, 8 labidis HS etc.: lapidis G (supra ꝉ labidis Gc, qui tamen postea deleto vel vitium sustulit).

p. 142, 2 ad maioribus H (lcvf, om. ad L, ad maiora fc): ad maiores (ex falsa emendatione) G et S, sed in m. Gc ī aꝉ maioribus, item in m. Sc ꝉ ibus.

p. 152, 12 uti|le ventonus H (utile ventonus fS, uti. levent onus discernit L = v): uti. Li|ventonus G, sed uti‿le | ventonus Gc, qui praeterea inter columnas adscripsit ī aꝉ uti | ventonꝰ (sic errans).

libri VII

p. 164, 2 eae H (ea S, eę Sc): hę G ut Lflc, sed supra [xix]ꝉ eę Gc.

p. 166, 13 tum tomices sparto H(SLflcv): tum tonices sparto G, sed in marg. ī aꝉ tomices Gc.

p. 167, 4 in hisq; H (f, que sic Sv): In his | quꝉ ęo G (= quę Gc, ut in his quę Llc).

p. 172, 5 aequibus finibis H (aequib; finibus L, equibus finibus Sflvc): equib; finiis G, sed in marg. ī aꝉ finibus Gc.

p. 172, 18 megalo graphiam H(SL): melago graphiā G (ut lcvf ex P), sed Gc copulae lineolam add. (ut L) et adscripsit in margine ī aꝉ megalo.

libri VIII

p. 188, 5 fructus H(Lflc, inde fluctus sua coniectura male S, ut v): ructus recte EG, sed in marg. Gc ī aꝉ fructus.

p. 190, 15 conchis H (Lflcv, ch⊣onchis sic S): colchys recte EG, sed ꝉc̄colchys i. e. vel con supra Gc.

libri IX

p. 217, 24 pectoribus H(SLflcv) = E: corporibus suo errore (ut v. 17) G, sed supra Gc ī aꝉ pectoribus.

p. 222, 15 divinationibus H(SLflc): divinitatibus EG (et ita v), sed Gc supra ī aꝉ divinationib;, ut S (ex EG) in marg. ipse scripsit ꝉ divinitatibꝰ.

p. 230, 22 nostrum H(L = n̅r̅m̅ v) G, sed supra rostrum Gc (non tamquam ex aꝉ. sed ex manifesta correctura = S et lc, item fc).

p. 237, 22 instituit H(SLPflcv): instruxit G, sed supra Gc ī aꝉ instituit.

libri X

p. 250, 7 bacculis H(SLPflc sed fc baculis): buculis G (= v), sed in marg. Gc ī aꝉ baculis.

p. 250, 16 trientes H(LPflcv, triantas S): trientes etiam G, sed Gc in marg. ꝉ (sic = vel, non ī aꝉ, ut olim edidi) trahentes (ex sua fortasse coniectura).

p. 258, 4 dicidantur H(Pflcv, decidantur Lfc, lac. in S): ividantur G, sed Gc in marg. ī aꝉ dicidantur.

p. 258, 16 in qua prima H(SLPflcv): inprima qua G, sed Gc in marg. ī aꝉ in qua prima.

p. 274, 4 CXX H(SLPflcv): CXXX G, sed supra Gc ī aꝉ XX.

p. 274, 5 XXIII H(SLPflcv): XIII. G, sed supra Gc ī aꝉ XXIII.

p. 276, 15; intercardinatis H(SLPflcv): inter ordinatis G, sed supra or Gc ꝉ car, contra Sc in marg. ꝉ ordinatis.

p. 281, 13 magna facta H(LPflcv): magnificata EG, sed [xx]Gc in marg. ī aꝉ magna facta.

Plain text

Appendicula codicum Vitruvii Harleiani Leidensis (Escorialensis) Scletstatensis.

(1) Uncia caerae colligit in fusura aeris uncias VIII et denarios
XVI, aeris cypri uncias VIIII et denarium I, stagni uncias
VII et denarios XVII, argenti uncias X et denarios XII, plumbi
libram I et denarios VI, auri libram et uncias VII et denarios
VIII. 5
(2) De ponderibus. Calculus est ciceris grana duo, et
est quarta pars oboli. quattuor calculi obolum reddunt. duo
oboli scrupulum faciunt. tres scripuli dragmam complent.
dragma scripulus et obolus quadrantem efficiunt. duo quadrantes
statera faciunt. duo stateres unciam reddunt. unciae 10
XII libram efficiunt. librae LXXII talentum faciunt. a quibusdam,
CXX libras talentum faciunt.
(3) De liquidis. Coclear habet dimidiam dragmam, id
est scripulus et obolus. cocleares tres conclam faciunt. conclae
VIII ciatum reddunt. ciati VIIII eminam efficiunt. eminae 15
II sextarium complent. sextarii VI congium reddunt. congia
IIII modium implent. modius unus et semis urnam faciunt.
urnae duae amphoram complent. urnae III cadum, id est artabam.
modii XV gomor reddunt. gomor duo chorum faciunt.

c. 1 excerptum est ex initio fragmenti notissimi De mensura caerae et metalli in operibus fusilibus (quod extat etiam in cod. Scletst. f. 38).

2 cipri untias VIII (sic) & d. S (& om. HL).

3 XVII: sic HLS (XVI. legitur vitio typ. ed. pr. p. IX). | Arngenti sic L.

5 hucusque H (mutilus). reliqua dant LeS.

c. 2 = Hultsch, Metrolog. scriptor. rel. II p. 132 (no. 135, 26-34) e cod. Mutin. s. XIII (cf. p. XXII).

7 Quatuor S. | oboli reddunt S.

8 scripulū S.

10 staterā (sic) LS.

11 duodecim S. | a quibusdam C. X. X. libras t. f. om. (sed in marg. sic suppl.) S.

c. 3 = Hultsch l. c. no. 135, 35-45.

14 obulus S.

15 ciatū reddunt. ciati VIIII (sic LS): om. Mut.

16 Congiū … Congia .IIII. LS: conzum … conzia tria (vulg.) Mutin.

18 anphorā L, amforā S. | artabū LS.

19 Modia XV LS: modii XIV Mut.

[xxi]

(4) Scripuli XVIII faciunt unciam. medietas dragmae est
scripulus et obolus. hoc debet pensare coclear.
(5) confectio dialthaeas calastica recipit haec.…
troclitis libram I S, faeni graeci eminam, lini seminis eminam.
haec omnia infundis per triduum in aquae sextariis VIII 5
in vaso aeneo. post haec tam diu coquis donec siccentur. deinde
colas fortiter et pensas de suco ipso libras II, olei libras
II, et mittis in cacabum et coquis ad ignes lentos et semper
agitas, donec sucus consumatur et solus oleus remaneat. sic
iterum colas et mittis oleum in cacabum mundum et ponis ad 10
focum. addis cerae libram I, colophoniae libram I, galbani
optimi ÷ IIII. conficis, uteris. facit enim ad multa et non
solum podagricis sed et duricias viscerum habentibus. et
quartanarios in stomacho imposita medetur, et si quae sunt
duritiae solvit. et ad omnes inflationes stomachi ＜facit＞, et 15
non solum inflationes curat, verum etiam ventris constrictionem
quamvis antiquissimam sine aliquo labore ita solvit et temperat
ut mirum sit. antiquissima squibala resolvit et macronosiam
e stomacho discutit.
(6) Tinctio vitri pratini. Tere vitrum bene, limas 20
aeramen mundum et mittes in libra de vitro aeramen ÷ III et
coques per dies tres. Alia tinctio. Teres vitrum bene, mittes
per libram aeramen uncias II, alumen aegyptium ÷ I, et decoques
per dies tres. Alia lactei coloris. In libra mittes

1 XVIII. (sic) LS (pro XXIIII).

2 obulus S qui om. coclear. idem om. (quod seq. in Le) c. 5.

c. 5 ex Antidotario (om. S). Conf dialtea calisticū L (cf. To dialtheas Th. Pr. p. 375, 3).

4. ≣roclites i. e. myrrae troglodytidis vel -ditis Th. Pr. ind. p. 546. | liƀ. IS∕∕∕∕∕ · fenugrecu . emina . lini¦semen . emina sic cod.

5 haec omnia: multas species (et eam ipsam unde nomen) ab initio neglectas esse ostendit Escorial., qui post recipit haec sic incipit Euisci radices … (SB. 112, 180). | ꝑtriduo L. | aqua .SS. VIII. L.

7 ipsos L. | oleo liƀ L.

8 ignis lent⟦o⟧ſ (cum lac.) L.

9 soluſ oleuſ sic L.

10 in cacabo mundo L (sed supra in cacabū).

11 galbano optimo ē | IIII sic L. | colofoniae L (sc. resinae).

12 multas L.

13 sed & ad d. L. | & ad qu. L.

18 antiquissimas squibalas L cf. Theod. ind. p. 542. 534 et Simon Jan. s. v. | magron⁅o⁆‿sia L.

19 aestomacho L.

20 sequentia scribo, ut leguntur in LS. c. 6 = Exc. (post Mappam) Scletst. f. 43b.

22 tincto L.

23 ae(ę S)gyptia sic LS (aluminis ęgyptii Exc.).

24 lactis S. | In libra m. st.—dies II haec in marg. suppl. L, qui in textu om. rubr. sequentem T. S. eamque verbis ad quae pertinet postponit (item in seqq.). recta servavit S.

[xxii]

stagni ÷ III et decoques per dies II. Tinctio sanguinea.
In libra mittes cinnabarin ÷ III et decoques dies duos. Tinctio
rubea. In libra vitri triti psimithin ÷ II et coques dies
sex. Tinctio alithini. Absque igne tinctum. ungues subtiles
vitria et ungues dracontea anamemigmenis, et fiet sicut 5
rubea.
(7) Crisocolon. In omnia calcu cecaumenu ÷ I, saponis
olei solidos III, calcitarii solidum I. ista commisces. primo
teres calcu cecaumenu utiliter ad pulverem, et calcitarin semotim,
et commisces cum sapone et quantum necesse fuerit ＜aqua＞ 10
ipsum crisocolon. Aliud crisocolon. Calcu cecaumenu
libram I, alumen solidos duo. Crisocolon. Aurum commixtum
cum argento vivo. et post haec intrat in caliclum, et
ardet ipsum argentum vivum. et post tolles aurum et teres
in mortario munditer donec fiet pulvis, et commiscis illum cum 15
sapone ex oleo quantum suscipit coctio crisocolli.
(8) Argenti gluten. Argenti partes II et aeramen partem
I. Alia. argenti gluten. Argentum mixtum cum argento
vivo. et pones in ignem donec desiccetur. et post haec teris
utiliter donec fiat pulvis et tum miscis cum sapone et aqua 20
quod sufficit. Aeramenti gluten. Aeramen libram I, plumbi
libras II commisces. solves primum aeramen, deinde mittes
plumbum et commisces in unum. Stagni gluten. Stagni
partes II et plumbi unam. Petrae gluten. Marmoris albi

2 cinnabarin L, -rī S. | dies II. S.

3 vḅitri L. | psimitu S.

4 unuge̦s Lc.

5 vitrea Exc.

6 robea LS.

c. 7 = Exc. Scl. f. 15b (confectio crisocollæ).

7 In omnıa L(e), In om̅ı̅a S (om. Exc.). | sapone (-nis Exc.) olei(-ea S) LS.

8 commiscens LS.

9 calcuc.—(11) crisocollum S et Exc.: om. L. | utiliter pulver S. | calcitar insemotim S (calcitarıvụ̄ semotim Exc.).

10 commiscens S, -ce Exc. | aqua Exc.: om. S. | 11 ipsu crisoclon S, ad ipsum criso collum Exc.

12 alum̄ soꝉ. II. S, aluminis soꝉ II Exc. | Item criso collon Exc. corr.

13 argentu vibu ante corr. L.

14 et post haec intrat in caliclū LS: mittitur in calido Exc.

c. 8 seq. ib. in Exc. f. 15b, ubi Argiri confectio cum suprascr. corr. I̅t̅ argenti gluten.

17 heramen (semper) L, ęram̄ S.

18 cū argentum vibum L.

19 siccetur S et ante corr. Exc. | teris L: turris S.

21 quod LS: quantum Exc. | Heramenti g. L, Ęr. g. S, ut corr. Exc. supra Calcocollae confectio.

22 commiscens solvens L

23 commisceṇ̇s L. | Stagnicollae confectio Exc. (ubi supra gluten corr.).

24 Conf. lithocollae Exc. (ubi supra corr. Petrae gluten).

[xxiii]

trito pulvere tolles ictiocollon ÷ I, taurocollon ÷ I et mittes
cum aqua. commixta coques et dum bullierit mittes pulverem
marmoris et facies gluten marmoris. Petrae gluten. Ictiocollon
÷ II, casei gluten ÷ II. et mittes ex ipso pulvere marmoris,
sicut superius. Ligni autem gluten. taurocollon semotim, 5
ictiocollon semotim glutat. aurum autem et argentum,
sicut superius docuimus in exaurata.
(9) Compositio brondisino. aeraminis partes duas,
plumbi unam, stagni unam.
(10) Compositio cinnabarin alithinis et mundissimae 10
ex argenti vivi et sulfuris vivi urina munda partem unam,
argenti vivi partes duas, et ipsa mundissima. tolles ampullam
fortem et sine fumo, qui et calorem sufferet. sulfur tritum
et admixtum argento vivo mittes in ampulla non plena minus
habente uncias II. quod si maior erit, et tres uncias minus 15
habeat. et mixta exagita. et facies fornacem minorem vitriarii,
ut ampullam large capiat, et dimittes locum unde ampulla
ingrediatur, et divides cannas, et inde incendes fornacem.
dimittes et alias fenestras minores, unde exalet flamma in
circuitu ampullae. signum autem coctionis hoc est. dum 20
videris ubi minus habet ampulla porfirizonta fumum et colorem
facientem ut cinnabarin, desines succendere. leviter autem
succendes, ne ex multo incendio ampulla crepet. et dum percoctum
fuerit, dimittes eam refrigidare.
(11) Lulax id est indica compositio. larin ÷ II, vitrioli 25

1 tritū pulverē(-re S) LS. | yctio(yccio- S)collon LS.

3 facis L. | Lithocolla. Item alia Exc.

5 Ligna LS. | glut≣ L, glutat S, ubi Exc. Ligni autem gluten ＜glutat sic add. corr.＞ cf. xylocollam Diosc.

6 gluten(-en in ras.). aurum autem L (ubi glutat Exc.), Glutat aū aurū S.

c. 9 = Exc. f. 22.

8 brondisino L, -sono S (brundisii Exc.).

9 plumbi una ⁛ stagni una L (et sine p. S).

c. 10 = Exc. f. 22.

10 ἀληθινῆϲ mundissimę LS: mundi spume a. v. Exc.

11 vivbi L. | sulphuris S. | urina munda om. Exc. | parte una S.

12 tollens LS (tolle Exc.).

13 qui & sic LS (quia et calor est Exc.). | sufferịt L, -rit ante corr. (-ret) S. | sulfhur L, sulphur S.

14 vivbo L. | mittis LS. | ampula L, ampullā n̄ plenvs S.

15 ÷ II LS. | tres ÷ LS.

17 dimittis LS. | ampullam(-ā S) LS (-la Exc.).

18 devides ante corr. L.

19 demittes L. | flamina S.

21 calorem LS.

22 desinis S.

23 ampullę crepat LS.

c. 11 sequitur etiam in Exc. f. 22b quomodo componatur lulax i. indicū.

25 Ludax S. | indico S et ante corr. L. | iarin hic L.

[xxiv]

mundi ÷ IIII, alumen aegyptium ÷ II, guatu ÷ II, ipsum autem
guatum semotim pisa munditer, larin vero et vitriolum et
alumen in unum. et tolles saponem ex oleo sine calce dimidiam
unciam, et commisces in ipsa tres species. post quod
pisas, commisces diligenter secundo cum sapone. et deinde 5
tolles guatu pisatum ut oportet, et commisces et ipsum cum
supra dictis speciebus, et defricas diligenter. diem unam
requiescere.
confectio eius haec est. tolles urinam mundam libram I,
et ipsum despumatum et commixtum cum ipsa sis species. 10
Specierum et ponderum atque colorum sumpta
ex phisicis probamenta finiunt. Amen. ＜ΘΕΟΥ ΔΟΞΙΑϹ.
Compos voti factus sum qui cognoverim quae sint in structuris
et aedificiis adservanda.＞
(12) De rosato. 15
Quinque libras rosae pridie purgatae in vini veteris X
sextariis mergis, et obstringit. a dies X despumati mellis libras
adicies, et uteris.
De oleo liliacio. Per olei libras singulas dena lilia
curabis infundere, et vas vitreum quadraginta diebus locare 20
sub divo.
De oleo roseo. In olei libras singulas rosae purgatae
singulas uncias mittis, et VII diebus in sole suspendis
et luna.
De rodomeli. In suci rosae sextariis singulis libras 25
singulas mellis admisces, et diebus XL sub sole suspendis.

1 (et 2) gautu S (ubi uuatum bis Exc. = herba isatis cf. Anecd. II, 117).

2 guatū L. | semitim S. | pisa L: ipsa S.

3 sine calce LS: sine salē Exc.

4 in ipsa: ipsas Exc.

5 pisas L: ipsas S

6 guatu pisatū L, gaittu (hic) pisatu S (ubi guuatum Exc.).

8 sic (om. dimittes, quod habent Exc.) LS.

9 sic (om. rubrica) sine lac. LS (item Exc.). | urina munda librā I L, ur. mundo libra I S.

10 ipso di(e S)spumatum (-u S) LS. | cum ipsa sis species (sic pro ipsas ispecies) etiam Escor., cum ipsas species S.

11 collorum … phicis S.

12-14 haec solus (sic) add. S (θεῷ δόξα etc., om. ut Leid., etiam Escor.).

13 coguerim (sic) S.

c. 12 ex Palladio (in m. Maio extr. VI, 13-16).

16 Quinque L: Quibus S.

17 pro et post triginta dies X … (!).

19 Per om. S. | dena¦lilia L, denallia S.

23 septem S.

25 De rodo meli L, De rodo melle S.

26 ex (d.) S.

[xxv]

(13) Si fistulae aequalis grossitudinis fuerint et maior
minorem in sua longitudine bis habuerit et insuper concavitatis
eius diametrum, diapason consonantiam ad se invicem
resonabunt. Item si fistula maior fistulae minoris longitudinem
quater in se habeat et insuper diametri quod in cavo est ter 5
mensuram contineat, bis diapason consonantiam resonabunt.
Item si fistula maior minorem in se totam habeat et insuper
longitudinis eius tertiam partem nec non et tertiam diametri
quod in cavo est, diatessaron consonantiam resonabunt.
Item si fistula maior minorem in se totam habeat et insuper 10
longitudinis eius medietatem simul cum medietate diametri
quod in cavo est, diapente consonantiam resonabunt. Item
si fistula maior habeat in se fistulam minorem totam et insuper
longitudinis eius octavam partem, tonum resonabunt.
Item si fistula maior fistulam minorem in se habeat totam et 15
insuper longitudinis eius partem sextam decimam, haec consonantia
semitonium erit.

c. 13 eadem manu scriptum sine rubrica sequitur in solo S (om. L, ubi sequitur subscriptio nominis Joh. ep̅i̅ Warmiensis manu s. XV). legitur etiam (inscr. Iterum de fistulis) in cod. Bern. B. 56 s. X (Hagen) post notissimimum fr. de fistulis organicis (v. praef. ed. pr. p. XII), quod ex cod. illo denuo edidit A. Schubiger, Musikalische Spicilegien Berl. 1876 S. 82-85. habetur idem fragmentum in cod. Einsidl. 319 s. X (Gabriel Meier, Catal. I, 290), initium etiam in cod. Berlin. Phill. 1817 s. X (Verz. I, 397).—additionem aliam hic habet post Finit suum et sententiam latinam graecis litteris male scriptam cod. Escorialensis, scil. epistolas duas, quarum altera ab congregatione beatorum Medardi et Sebastiani K. regi data (Sitz.-Ber. d. Wiener Ak. ph. h. Kl. 112, 181).

9 diatesseron S. | sonabunt (hic) S.

14 tonus S.

15 fistola (hic) S.

17 reliquum paginae (versuum 18 ex 23) vacuum in S.

[xxvi]

Propter Vitruvii IX praef. 9 sqq. (cf. Zeitschr. f. D. Alt. N. F. VI, 333) et Appendiculae Harl. c. 1 (Uncia caerae …) ex compilatione chronologica et astronomica saeculi noni incipientis (quae servatur in codice Vaticano Regin. 309 s. X:[9] cf. Bethmann in Pertz Archiv XII, 273) addo capita duo (l. V c. 1-2) iam a. 1849 edita in Catalogo (bibl. Montispess.) gallico (I p. 421 sq.).

Compilationis huius ex variis excerptis in septem libros redactae (cuius non nisi reliquiae confusae extant in codd. Mon. 210 = Vindob. 387, de quibus C. Rück: Progr. des Ludwigs-Gymn. in München 1888 cf. Detlefsen: Hermes XXXII, 328) habetur index hic in cod. Vat. (qui fuit “liber sci dionysi in francia” f. 1a) f. 4b(-5b):

Lib. I.

“I. Rota quae continet natalicia sc̅o̅rum in k̅l̅ nonis et idibus per unumquemque mensem” (haec supra f. 2b).

“II. Argumentum de cursu lunae per duodecim signa.” (deest.)

III. Martyrologium per duodecim menses. (f. 6-12b).

IIII. Cycli decennovennales cum annis dn̅i̅ (f. 17-29b usque ad a. 1063, cum dupl. contin. rec. f. 30-36-58).

V. Adbreviatio chronicae ubi mittendae (f. 59-60). cf. Verz. d. lat. Hss. Berl. I p. 292a. Rück p. 12.

VI. De ortu et obitu patrum (f. 61-63).

VII. Annus magnus de concurrentibus compositus ad ostendendum diversitatem nativitatis et passionis dominicae (f. 63b-64b).

VIII. Ratio quomodo feria qua dominus passus est inveniatur etc. usque ad c. XI.

[xxvii]

Sequuntur libri II capp. 22, l. III capp. 14, l. IV capp. 27 (argumenta paschalia).

Deinde, quae eodem ordine servatisque capitulorum numeris habentur in excerptis (Rück p. 21) codicis Montpellier 334 saec. IX2 (praeter V, 10), describo capitula libri V et VI:

Lib. V.

I. Excerptum de astrologia (f. 90-91).cf. Verz. d. lat. Hss. Berlin I p. 292b. Rück l. c. p. 7.
II. De ordine ac positione stellarum in signis (f. 91-99 cum imag. pictis).
III. De positione et cursu septem planetarum (f. 99b).ex Plin. l. II.
IIII. De intervallis earum (f. 100).
V. De absidibus earum (f. 100).
VI. De cursu earum per zodiacum (in textu “cotidianum”) circulum (f. 100b).
VII. De interlunio (f. 101b).
VIII. De eclypsi lunae (f. 101b).
VIIII. De eclypsi solis (f. 101b).
X. Quando solis eclypsis visa est moderno tempore (f. 102a cum enumerat. eclips. a. 760, 764 sub Pippino, 787, 807, 810bis, 811, 812!)
XI. Dimensio caelestium spatiorum sec. quosdam (f. 102a).
XII. De praesagiis tempestatum (f. 102b-104b) ex Plin. XVIII, 340-365.

Lib. VI.

I. De ratione unciarum (f. 104b: S̶S̶ scripulus est sex siliquae … ins. cod. M).

II. De probatione auri et argenti (f. 105).

III. De mensura caerae et metalli in operibus fusilibus (f. 105).

IIII. Ambrosii macrobii theodosii de mensura et magnitudine terrae et circuli per quem solis iter est (f. 105b).

V. Item eiusdem de mensura et magnitudine solis (f. 106).

VI. Felicis capellae de mensura lunae (f. 107).

VII. Eiusdem argumentum quo magnitudo terrae deprehensa est (f. 107b).

Deinde Lib. VII.

“I. Item liber cum capitulis suis baedae praesbitero (sic) continens de rerum naturis” (f. 108-116b cum 51 capp.).

Sequitur f. 117 appendix variorum “De mensuris et ponderibus etc.” Hultsch no. 137-39, f. 119b De ventis, f. 121 Cursus lunae per XII signa cum tabulis etc., f. 124b-125a opusc. comput. ad annum 885, rotae f. 126b-127, f. 128 “horologium viatorum”, f. 128b-140 calendarium, deinde cum tabulis aliis [xxviii]de computo varia usque ad f. 156b.

Ex archetypo igitur saeculi IX incipientis collectionis astronomicae (quae integra fere nunc extat in solo cod. S. Dionysii Par. = Vat. reg. 309 = V, quem exscripsi Romae m. Febr. a. 1892) haec duo veteris auctoris fragmenta ducta sunt (cum toto libro V) in cod. Montp. 334 saec. IX2 (de quo supra) = M et (duo sola) cod. Laud. 426bis (Palladii antiquissimo s. IX f. 120b sq.) = L, item Scletstat. 1151bis s. X (Vitruvii f. 37b sq.) = S et (cum praeced. de rat. unc.) in Monac. 14836 s. XI (f. 137 sq.) = m. hos ipse vidi: de cod. Par. 12117 (s. XI f. 181b sq.) cf. Rück p. 24. praeterea prius fragmentum (solum de prob. auri et arg.) receptum est in Epitomam Faventini interpolatam (quae est De architectura valde utilis scientia), cuius exscripsi cod. Paris. 6842c (s. XIII) = p, (ubi est cap. ultimum), contuli cod. Laud. 403 (s. XII2) = l (ubi paenultimum).

[9] nam alterius manus sunt qui versus initio leguntur f. 1a (pertin. ad a. 1107). alterius item manus sed fere coaeva est nota subscripta f. 2a Rex chnut devicit anglos et subiugavit (c. a. 1017), atque in vacuum spatium postea illata sunt etiam quae habes f. 16b + f. 3b-4a.

Plain text

De probatione auri et argenti.

Omne aurum purum cuiuslibet ponderis omni argento
similiter puro, eiusdem tamen ponderis, densius est parte sui
vicesima. quod ita probari potest. si purissima auri libra
cum aeque puri argenti simili pondere sub aqua conferatur in 5
statera, XII denariis id est vicesima sui parte, aurum gravius
argento vel argentum levius auro invenietur. quapropter si
inveneris opus aliquod auro formatum, cui argentum per mixtionem
inesse videatur, scireque volueris quantum auri quantumve
in eo contineatur argenti, sume argentum sive aurum 10
et examinato suspecti operis pondere, non minus pensantem
massam de utrovis metallo fabricato atque utrumque, et opus
scilicet et massam, staterae lancibus inponito aquisque inmergito.
si argentea fuerit massa quam fecisti, opus praeponderabit.
si aurea fuerit, allevato opere aurum inclinabitur. 15

1 Tit. om. S.

2 parum p.

3 tamen ponderis: ponderis tamen l.

4 vicesima: vicesima quarta et insuper ducentesima XLma add. solus S (item infra v. 6).

6 XII: undecim solus S.

7 auro om. V. | invenitur V p.

8 aliquod opus L. | auro om. S. | per commixtionem S, permixtum p.

9 inesse: esse p. | quantum vae L, quantumque p.

10 contineatur: conveniatur L.

11 exanimato L. | suspecti: c̄ suspecti l. | pensatū m. | pensante (sic) massam p, pensante massa l.

12 fabricante p.

14 argea L.

15 alleviato L.

[xxix]

hoc tamen ita fiet ut quot partibus inclinatur aurum, totidem
partibus sublevetur argentum, quia quicquid in ipso opere
fuerit sub aqua praeter solitum ponderis, ad aurum propter
densitatem pertinet, quicquid autem levitatis, ad argentum
propter raritatem est referendum. et ut hoc facilius possit 5
adverti, considerare debes tam in gravitate auri quam in levitate
argenti XII denarios significare libram, sicut prima
lectionis huius fronte praefixum est.
Plain text

De mensura cerae et metalli in operibus fusilibus.

In fundendis operibus cuius ponderis metallum quodlibet 10
ad certum cerae pondus respondere debeat.
Ad cerae unciam unam stagni unciae VII et denarii XVII,
aeris albi unciae VIII et denarii XVI, aeris cypri … unciae VIIII
et denarii III, argenti unciae X et denarii XII, plumbi unciae XII
et denarii VI, auri unciae XVIIII et denarii VIII. 15
Item si cerae fuerit libra, stagni VII librae et unciae X
et denarii IIII mittendi sunt, quia quot uncias cera habuerit,
tot VII uncias et XVII denarios stagni pondus habere debebit.
et ideo si cerae fuerit libra, id est XII unciae, duodecies VII
unciae stagni, quae faciunt VII libras, et duodecies XVII denarii 20
mittendi sunt, qui faciunt CCIIII denarios, id est uncias X et
denarios IIII.
si fuerit cerae libra, aeris albi librae VIII sumendae sunt

1 inclinabitur (iterum) M, inclinetur p.

3 solum V. | pondus p.

4 laevitatis L, lenitatis V.

5 est referendum: con(c̄)ferendum V.

7 XII denarios (dn̅r̅s̅ L): denar .XII. S. | libram: vicesimam partem libre solus l. | p. huius lectionis f. S.

8 fronte om. l. | premissum est l.

9-11 (De mensura—certum) in vacuo pro rubrica scribenda (2½ versuum) spatio om. S (qui incipit aerae pondus r. d.).

9 (etc.)caerae (-rę, -re) LMVSm semper.

11 deb& S.

13 XVI MVSm: XVII L. | post aeris cypri lacunam significavi quia statim subiecta auricalci (v. infra) mensura, aeris cypri (VIIII u. + I d.) excidit (iam in exemplari ex quo descripta est coll. Vaticana, unde pendent omnes).

14 unciae (un̅c̅) XII LMVm: ÷ I. S.

15 VI MVSm: V L. | VIII LMVm: VIIII S.

17 IIII: quattuor MV. | quot: quod L. | cae(ę)ra: cęrę L.

18 et XVII: et X et VIII S.

19 VII: XVII M.

20 duodecies: Duę decies L.

21 unciae M.

[xxx]

et duodecies XVI denarii, quod sunt CXCII denarii, qui faciunt
uncias VIIII et denarios XII.
in libram cerae aeris cypri librae VIIII et denarii XII
mittendi sunt.
sic in libram cerae auricalci librae VIIII et duodecies 5
tres denarii, qui faciunt unciam unam et denarios XVI.
contra libram cerae argenti librae X et duodecies XII
denarii.
simili modo in libram cerae plumbi librae XII et duodecies
VI denarii mittendi sunt. 10
in auri fusione contra libram cerae auri librae XVIIII et
duodecies octo denarii, quod sunt unciae IIII et denarii XVI.

2 VIIII: VIII V.

4 mittende L.

6 tres: III MS. | unam: I LS. | XVI: VI L.

7 Contra—(11) auri fusione om. M. | duodecies XII LSm: duodecim V.

11 contrā (sic) L.

12 octo: VIII S. quod (qđ L) sunt LMVm (ut supra): qui faciunt S (qui suus est et arbitrarius, ut in Vitruvio et in Faventino etc.). | unciae: ÷ S. | IIII ego: III. LMVSm. | XVI: XIII. S.

VITRUVII

DE ARCHITECTURA LIBRI DECEM

[1]

1

VITRUVII DE ARCHITECTURA

Plain text

LIBER PRIMUS.

1 Cum divina tua mens et numen, imperator Caesar,
imperio potiretur orbis terrarum invictaque virtute cunctis
hostibus stratis, triumpho victoriaque tua cives gloriarentur
et gentes omnes subactae tuum spectarent nutum populusque
| Romanus et senatus liberatus timore amplissimis tuis 5
cogitationibus consiliisque gubernaretur, non audebam,
tantis occupationibus, de architectura scripta et magnis
cogitationibus explicata edere, metuens ne non apto tempore
2 interpellans subirem tui animi offensionem. cum vero
attenderem te non | solum de vita communi omnium curam 10
publicaeque rei constitutione habere sed etiam de opportunitate
publicorum aedificiorum, ut civitas per te non
solum provinciis esset aucta, verum etiam ut maiestas
imperii publicorum aedificiorum egregias haberet auctoritates,
non putavi praetermittendum | quin primo quoque 15
tempore de his rebus ea tibi ederem. ideo quod primum
parenti tuo de eo fueram notus et eius virtutis studiosus.
cum autem concilium caelestium in sedibus in|mortalitatis 2
eum dedicavisset et imperium parentis in tuam potestatem

1 um (sic sine litt. init., quam D pro C adscr. manus recens) divina tua mens in albo primae lineae suppl. Gc (Cum—numen litt. capital. scr. H primo pag. versu). | ocaesar Gc.

10 ”curam … ”habere signis mutandae positionis coniungit Sc (ut ed. Lor.).

11 constitutione S(Gc): constitutionem H (-nē) G.

17 (virtutis) erat add. S.

[2]

Plain text

transtulisset, idem studium meum in eius memoria permanens
in te contulit favorem. itaque cum M. Aurelio
et P. Minidio et Gn. Cornelio ad apparationem ballistarum
| et scorpionum reliquorumque tormentorum refectionem fui (5)
praesto et cum eis commoda accepi. quae cum primo 5
mihi tribuisti, recognitionem per sororis commendationem
3 servasti. cum ergo eo beneficio essem obligatus, ut ad
exitum vitae non haberem inopiae timorem, haec tibi
scribere coepi quod | animadverti multa te aedificavisse et (10)
nunc aedificare, reliquo quoque tempore et publicorum et 10
privatorum aedificiorum pro amplitudine rerum gestarum
ut posteris memoriae tradantur curam habiturum. conscripsi
praescriptiones terminatas, ut eas attendens et ante
facta et futura qualia sint opera per | te posses nota habere. (15)
namque his voluminibus aperui omnes disciplinae rationes. 15
I Architecti est scientia pluribus disciplinis et variis
eruditionibus ornata, cuius iudicio probantur omnia quae
ab ceteris artibus perficiuntur opera. ea nascitur ex fabrica
et | ratiocinatione. fabrica est continuata ac trita (20)
usus meditatio, qua manibus perficitur e materia cuiuscumque 20
generis opus est ad propositum deformationis.
ratiocinatio autem est quae res fabricatas sollertia, ratione
2 proportionis demonstrare atque explicare potest. itaque
architecti qui sine litteris | contenderant ut manibus essent (25)
exercitati, non potuerunt efficere ut haberent pro laboribus 25
auctoritatem, qui autem | ratiocinationibus et litteris solis 3

3 ballistarum G: balistarum HS (ut p. 6, 3 ed. pr. et ubi ballistae Hc 12, 20 etc., sed idem in l. X plerumque scr. ball- ut ego semper, cum rec. PSG praeferant bal-).

4 scorpionvem H.

5 quae (Quę S) cum HS: Quęcūq⁊ G.

6 recognotionem S.

7 (servasti) in animo. add. S (suo errore).

10 aedificaviss& ante ras. H.

12 traderentur (quasi ab gestarum) x (cf. p. 103, 22).

14 sunt (a. c.) G.

17 cuius iudicio probantur omnia GS (cf. p. 132, 24): om. H.

18 ex GS: & (et) H.

20 quae (quę SG) x. | cuius cumque HG: unius cuiusque S (unius ante cuius cumque add. Gc).

22 quaerés (sic, cum apice, ut mox p. 3, 2. 6 etc.) H. | sollertiae (-tię GS) ac rationis proportione x (cf. p. 65, 6. 10, 18).

[3]

Plain text

confisi fuerant, umbram non rem persecuti videntur. at
qui utrumque perdidicerunt, uti omnibus armis ornati
citius cum auctoritate quod fuit propositum sunt adsecuti.
3 cum in omnibus enim rebus, tum | maxime etiam in architectura (5)
haec duo insunt, quod significatur et quod significat. 5
significatur proposita res de qua dicitur, hanc
autem significat demonstratio rationibus doctrinarum explicata.
quare videtur utraque parte exercitatus esse
debere qui se architectum profiteatur. itaque eum etiam
| ingeniosum oportet esse et ad disciplinam docilem. neque 10
enim ingenium sine disciplina aut disciplina sine ingenio
perfectum artificem potest efficere. et ut litteratus sit,
peritus graphidos, eruditus geometria, historias complures
noverit, philosophos diligenter audierit, musicam scierit,
medicinae | non sit ignarus, responsa iurisconsultorum noverit, 15
astrologiam caelique rationes cognitas habeat.
4 Quae cur ita sint haec sunt causae. litteras architectum
scire oportet, uti commentariis memoriam firmiorem
efficere possit. deinde graphidos scientiam habere, quo
facilius | exemplaribus pictis quam velit operis speciem 20
deformare valeat. geometria autem plura praesidia praestat
architecturae, et primum ea euthygrammi et circini
tradit usum, e quo maxime facilius aedificiorum in areis
expediuntur descriptiones normarumque et librationum et
linearum directio|nes. item per opticen in aedificiis ab 4
certis regionibus caeli lumina recte ducuntur. per arithmeticen 26
vero sumptus aedificiorum consummantur, mensurarum
rationes explicantur, difficilesque symmetriarum
quaestiones geometricis rationibus | et methodis inveniuntur. (5)

1 fuerant G (Eberhard): fuerunt HS.

10 disciplinā HcS: -na H, -nas G.

11 aut (ante corr.) om. H. | aut sine ingenio disciplina G.

13 graphidos HG: -dis S (ut x v. 19) et in m. idē. descriptionibꝰ figurarū vel picturę Sc

17 haec H, hęc S: hę G.

22 ex euthy(-i G)grammis circini x.

23 aeris S.

24 descriptionis ante corr. H.

25 opthicen HS, optichen G.

26 dicuntur G. | arithmetichen (-ⱶcen Sc) x.

[4]

Plain text

5 historias autem plures novisse oportet, quod multa ornamenta
saepe in operibus architecti designant, de quibus
argumenti rationem cur fecerint quaerentibus reddere
debent. quemadmodum si qui statuas marmoreas muliebres
stolatas, quae caryatides dicuntur, pro | columnis in opere 5 (10)
statuerit et insuper mutulos et coronas conlocaverit, percontantibus
ita reddet rationem. Carya civitas Peloponnensis
cum Persis hostibus contra Graeciam consensit,
postea Graeci per victoriam gloriose bello liberati communi
consilio Caryatibus bellum indixerunt. itaque oppido 10
| capto viris interfectis civitate desacrata matronas (15)
eorum in servitutem abduxerunt, nec sunt passi stolas
neque ornatus matronales deponere, uti non una triumpho
ducerentur sed aeterno servitutis exemplo gravi contumelia
pressae poenas pendere viderentur pro civitate. ideo qui 15
tunc architecti | fuerunt aedificiis publicis designaverunt (20)
earum imagines oneri ferundo conlocatas, ut etiam posteris
6 nota poena peccati Caryatium memoriae traderetur. non
minus Lacones, Pausania Agesipolidos filio duce, Plataico
proelio pauca manu | infinitum numerum exercitus Persarum 5
cum superavissent, acto cum gloria triumpho spoliorum 21
et praedae, porticum Persicam ex manubiis, laudis
et virtutis civium indicem, victoriae posteris pro tropaeo
constituerunt, ibique captivorum | simulacra barbarico vestis (5)
ornatu, superbia meritis contumeliis punita, sustinentia 25
tectum conlocaverunt, uti et hostes horrescerent, timore
eorum fortitudinis effectus, et cives id exemplum virtutis
aspicientes gloria erecti ad defendendam libertatem essent

3 argumentis x.

4 si quis x (ut p. 7, 14).

5 cary(i HS)atides x.

6 percontantibus HG: percuntantibus Hc, percunctantibus S(Gc).

7 caria x. | peloponnessis H, -ponensis GS.

10 caryatibus H, cariatybus G, cariatibus S.

11 declarata x.

13 una (unâ S) sic x.

16 (designaverunt) quod add. S.

17 onera Sc. | ferundo H: ferendo HcGS.

18 caryatium x.

19 Agesipolidos: hagest illae (ille G, hagestillę SGc) polidos x. | Plataico: pitalco x.

23 tropae(ę G)o HG: tropheo S.

[5]

Plain text

parati. itaque ex eo multi statuas Persicas | sustinentes (10)
epistylia et ornamenta eorum conlocaverunt, et ita ex eo
argumento varietates egregias auxerunt operibus. item
sunt aliae eiusdem generis historiae, quarum notitiam
7 architectos tenere oportet. philosophia vero perficit architectum 5
animo magno et uti non sit adrogans, sed potius
| facilis aequus et fidelis sine avaritia, quod est maximum, (15)
nullum enim opus vere sine fide et castitate fieri potest.
ne sit cupidus neque in muneribus accipiendis habeat
animum occupatum, sed cum gravitate suam tueatur 10
dignitatem bonam famam habendo. et haec enim philosophia
praescribit. | praeterea de rerum natura quae graece (20)
φυϲιολογια dicitur philosophia explicat, quam necesse est
studiosius novisse, quod habet multas et varias naturales
quaestiones, ut etiam in aquarum ductionibus. incursibus 15
enim et circumitionibus et librata planitie expressionibus
spiritus naturales aliter at|que aliter fiunt, quorum (25)
offensionibus mederi nemo poterit nisi qui ex philosophia
principia rerum naturae noverit. item qui Ctesibii aut
Archimedis et ceterorum qui eiusdem generis praecepta 20
conscripserunt leget, sentire non poterit nisi his | rebus 6
8 a philosophis erit institutus. musicen autem sciat oportet,
uti canonicam rationem et mathematicam notam habeat,
praeterea ballistarum catapultarum scorpionum temperaturas
possit recte facere. in capitulis enim dextra ac 25
sinistra | sunt foramina hemitoniorum, per quae tenduntur (5)
suculis et vectibus e nervo torti funes, qui non praecluduntur
nec praeligantur nisi sonitus ad artificis aures
certos et aequales fecerint. bracchia enim quae in eas
tentiones includuntur, cum extenduntur, aequaliter et pariter 30

1 multi GS: multis ante ras. H.

5 oporteat x.

13 phy(i S)siologia HS, phisioloya G. | (dicitur.) quę add. S.

16 circuitionibus x.

19 ctesibii: cum(cū GS)thesbia x.

23 uti ꝉ (vel) canonicā G (sed eraso ꝉ supra scr. ꝉ canorā Gc).

26 emitoniorum HS.

27 surculis x.

29 fecerint GS: -runt H. | bracchia H: brachia GS.

[6]

Plain text

utraque plagam mittere | debent. quodsi non homotona (10)
9 fuerint, inpedient directam telorum missionem. item theatris
vasa aerea, quae in cellis sub gradibus mathematica
ratione conlocantur sonituum ad discrimina, quae Graeci
ηχεια appellant, ad symphonias musicas sive concentus 5
componuntur divisa in circinatione dia|tessaron et diapente (15)
et ＜diapason ad＞ disdiapason, uti vox scaenici sonitus
conveniens in dispositionibus tactu cum offenderit, aucta
cum incremento clarior et suavior ad spectatorum perveniat
aures. hydraulicas quoque machinas et cetera quae 10
sunt similia his organis, sine musicis rationibus efficere
10 | nemo poterit. disciplinam vero medicinae novisse oportet (20)
propter inclinationes caeli, quae Graeci κλιματα dicunt,
et | aeris et locorum qui sunt salubres aut pestilentes 7
aquarumque usus. sine his enim rationibus nulla salubris 15
habitatio fieri potest. iura quoque nota habeat oportet
ea quae necessaria sunt aedificiis communium parietum
ad ambitum stilli|cidiorum, et cloacarum, luminum, item (5)
aquarum ductiones. et cetera quae eiusmodi sunt nota
oportet sint architectis, uti ante caveant quam instituant 20
aedificia, ne controversiae factis operibus patribus familiarum
relinquantur et ut legibus scribendis prudentia
caveri possit et locatori et conductori. | namque si lex (10)
perite fuerit scripta, erit ut sine captione uterque ab
utroque liberetur. ex astrologia autem cognoscitur oriens 25
occidens meridies septentrio, etiam caeli ratio, aequinoctium
solstitium astrorum cursus. quorum notitiam si qui non
habuerit, horologiorum rationem omnino scire | non poterit. (15)
11 Cum ergo tanta haec disciplina sit condecorata et
abundans eruditionibus variis ac pluribus, non puto posse 30

1 utrae(ę GS)que x. | o motonia HG, ＜o＞motonia in ras. S (i. equaliter sonantia in textu ipso male add. S).

2 impedient directam G et in ras. S: impediendi | rectam H.

4 sonitum (-tū GS) & d. x. | 5 echea x. | 7 diapason ad om. x.

13 inclinationem (-nē GS) x. | climata x.

17 communibus x.

23 cavere x.

27 si qui Praun: si quis x.

[7]

Plain text

se iuste repente profiteri architectos nisi qui ab aetate
puerili his gradibus disciplinarum scandendo, scientia plerarumque
lit|terarum et artium nutriti pervenerint ad summum (20)
12 templum architecturae. at fortasse mirum videbitur
inperitis, hominis posse naturam tantum numerum doctrinarum 5
perdiscere et memoria continere. cum autem animadverterint
omnes disciplinas inter se coniunctionem
rerum et communicationem | habere, fieri posse faciliter (25)
credent. encyclios enim disciplina uti corpus unum ex
his membris est composita. itaque | qui a teneris aetatibus 10
eruditionibus variis instruuntur, omnibus litteris 8
agnoscunt easdem notas communicationemque omnium
disciplinarum, et ea re facilius omnia cognoscunt. ideoque
de veteribus architectis Pytheos, qui Priene aedem
Minervae | nobiliter est architectatus, ait in suis 15 (5)
commentariis architectum omnibus artibus et doctrinis plus oportere
posse facere quam qui singulas res suis industriis et
exercitationibus ad summam claritatem perduxerunt. id
13 autem re non expeditur. non enim debet nec potest esse
architectus gram|maticus uti fuerat Aristarchus, sed non 20 (10)
agrammatos, nec musicus ut Aristoxenus, sed non amusos,
nec pictor ut Apelles, sed graphidos non inperitus,
nec plastes quemadmodum Myron seu Polyclitus, sed
rationis plasticae non ignarus, nec denuo medicus ut Hippocrates,
sed non aniatrologetos, | nec in ceteris doctrinis 25 (15)
singulariter excellens, sed in is non inperitus. non enim

1 se om. x (ut G p. 36, 1).

2 ẹscandendo H. | plerumque x.

4 ac x.

5 hominibus x.

8 haberi ante corr. G.

9 enciclios G.

10 qui a: quia x (qui¦a Gc).

14 py(i G)thios HG, pythius (ut 9, 7 x) S. | prieni H (cf. p. 159, 3), primus S, primus ꝉ̣ p̲r̲i̲e̲n̲i̲ G i. e. primus Gc (cf. ad p. 6, 2)

20 fuerat (cf. p. 252, 2 etc.): fuerit x. | aristarcus G.

21 agrammatus x.

25 aniatrologetus G, -gecus H (sed -getus Hc = LP), -gicus S(Gc).

26 is: his x. ita sexcenties (praevalente pronomine hic apud recentiores) poterit corrigi: cf. mox p. 9, 6. quod raro tentavi, nisi quod semper scribo is qui … pro hic qui … (quod est rec. et medii aevi). | imperitos H.

[8]

Plain text

in tantis rerum varietatibus elegantias singulares quisquam
consequi potest, quod earum ratiocinationes cognoscere et
14 percipere vix cadit in potestatem. nec tamen non tantum
architecti non possunt in omnibus rebus | habere summum (20)
effectum, sed etiam ipsi qui privatim proprietates tenent 5
artium non efficiunt ut habeant omnes sum|mum laudis 9
principatum. ergo si in singulis doctrinis singuli artifices
neque omnes sed pauci aevo perpetuo nobilitatem vix sunt
consecuti, quemadmodum potest architectus, qui pluribus
artibus debet esse peritus, non id ipsum mirum | et magnum 10 (5)
facere ne quid ex is indigeat, sed etiam ut omnes artifices
superet qui singulis doctrinis adsiduitatem cum industria
15 summa praestiterunt. igitur in hac re Pytheos errasse
videtur quod non animadvertit ex duabus rebus singulas
artes esse compositas, ex opere et eius ratiocinatione. |ex 15 (10)
his autem unum proprium est eorum qui singulis rebus
sunt exercitati, id est operis effectus, alterum commune
cum omnibus doctis, id est ratiocinatio, uti medicis et
musicis est de venarum rythmo et ad pedem motu, at si
vulnus mederi aut aegrum eripere de periculo oportuerit, 20
non accedet mu|sicus, sed id opus proprium erit medici. (15)
item in organo non medicus sed musicus modulabitur, ut
16 aures suam cantionibus recipiant iucunditatem. similiter
cum astrologis et musicis est disputatio communis de
sympathia stellarum et symphoniarum in quadratis et 25
trigonis diatessaron et diapente, | et geometris de visu qui (20)
graece λογοϲ οπτικοϲ appellatur, | ceterisque omnibus doctrinis 10

1 eligantias x (sic etiam 87, 2 et H 36, 17. 145, 21. item G 86, 12—sed elegantiam 10, 3 x).

6 laudes (a. c.) H.

11 is S: his HG et (ubi exⱶıſ) Sc.

12 qui HS: qıu,ín S (id est quin S, qui in Sc), & qui G.

16 est: esse (e̅e̅ GS) x. | rebus om. S (suppl. S2).

18 ratione (-nē S) x.

19 est: & x. pythmo x (sed supra Sc ꝉ rithmo). | pedem motus H, pedū motus GS (s. metricorum supra add. Sc). | at: ut x.

23 suae (suę GS) x. | iocunditatem (sic) semel H (semper SEG).

25 stillarum ante corr. H (ut 230, 11 H, qui staellae 232, 8).

26 trigonis GS: tridonis H. | et g. de visu: a g. divisus x.

27 logos opticos x | appellat᷎ H = apellat᷑ S, appellatur G.

[9]

Plain text

multae res vel omnes communes sunt dumtaxat ad
disputandum. operum vero ingressus, qui manu ac tractationibus
ad elegantiam perducuntur, ipsorum sunt qui
proprie una arte ad faciendum sunt | instituti. ergo satis (5)
abunde videtur fecisse qui ex singulis doctrinis partes et 5
rationes earum mediocriter habet notas eas quae necessariae
sunt ad architecturam, uti si quid de his rebus et artibus
iudicare et probare opus fuerit ne deficiat. quibus vero
natura tantum tribuit sollertiae acumi|nis memoriae ut (10)
possint geometriam astrologiam musicen ceterasque disciplinas 10
penitus habere notas, praetereunt officia architectorum
et efficiuntur mathematici. itaque faciliter contra
eas disciplinas disputare possunt, quod pluribus telis disciplinarum
sunt armati. hi autem inveniuntur raro, ut
| aliquando fuerunt Aristarchus Samius, Philolaus et Archytas 15
Tarentini, Apollonius Pergaeus, Eratosthenes Cyrenaeus,
Archimedes et Scopinas ab Syracusis, qui multas res
organicas et gnomonicas numero naturalibusque rationibus
inventas atque explicatas posteris reliquerunt.
17 | Cum ergo talia ingenia ab naturali sollertia non 20
passim cunctis gentibus sed paucis viris habere concedatur,
officium vero architecti omnibus eruditionibus debeat esse
exercitatum, et ratio propter amplitudinem rei permittat
non iuxta necessitatem summas sed etiam mediocres scientias
habere dis|ciplinarum, peto, Caesar, et a te et ab is 11
qui ea volumina sunt lecturi, ut si quid parum ad regulam 26
artis grammaticae fuerit explicatum ignoscatur. namque
non uti summus philosophus nec rhetor disertus nec grammaticus
summis rationibus | artis exercitatus sed ut architectus (5)

2 ac: aut x.

5 ex om. S (sed supra suppl. in Sc).

8 deficiat Sc: -tur x (cf. p. 184, 14. 132, 20 etc.).

15 phy(i S)lolaus x. | architas GS.

17 ab HG: a HcS(Gc)

18 organicas gnomonicas G et (ips. corr.) H Sc (= L), organicas gnominicas H2S (= P. cf. not. ed. pr.).

20 ab HG: ac S (ubi naturali＜s＞ Sc).

22 deb& S.

24 non ＜summas sed etiam iuxta necessitatem＞ mediocres in ras. Sc.| mediocris H.

25 peto: Pro eo S (ubi post lecturi add. Sc expostulo). | is: his x.

[10]

Plain text

is litteris imbutus haec nisus sum scribere. de
artis vero potestate quaeque insunt in ea ratiocinationes
polliceor, uti spero, his voluminibus non modo aedificantibus
sed etiam omnibus sapientibus cum maxima auctoritate
me sine dubio praestaturum. 5
II | Architectura autem constat ex ordinatione, quae graece (10)
ταξιϲ dicitur, et ex dispositione, hanc autem Graeci διαθεϲιν
vocitant, et eurythmia et symmetria et decore et
distributione, quae graece οικονομια dicitur.
2 Ordinatio est modica membrorum operis commoditas 10
| separatim universaeque proportionis ad symmetriam comparatio. (15)
haec componitur ex quantitate, quae graece
ποϲοτηϲ dicitur. quantitas autem est modulorum ex ipsius
operis ＜membris＞ sumptio e singulisque membrorum partibus
universi operis conveniens effectus. 15
| Dispositio autem est rerum apta conlocatio elegansque (20)
e compositionibus effectus operis cum qualitate. species
dispositionis, quae graece dicuntur ιδεαι, sunt hae, ichnographia
orthographia scaenographia. ichnographia est
circini regulaeque modice continens usus, e qua capiuntur 20
forma|rum in solis arearum descriptiones. orthographia (25)
autem est | erecta frontis imago modiceque picta rationibus 12
operis futuri figura. item scaenographia est frontis
et laterum abscedentium adumbratio ad circinique centrum
omnium linearum responsus. hae nascuntur ex cogitatione 25
et inventione. | cogitatio est cura, studii plena et industriae (5)
vigilantiaeque, effectus propositi cum voluptate.

1 is: his x.

7 taxis x. | diathesin x.

8 eyrithmia (sic) HSG (sed infra p. 12, 9 eurithmia omnes).

9 oeconomia x.

11 proportiones H: -nis S, proporticionis (sic) G.

13 possotes HS, posotis G.

14 membris om. x. | sumptio. e singulis que HG: sumptione. sinġu̇larisque S (sumptione singulisque Gc), cui sc. in marg. adscripsit Sc in singulis.

16 eligans x (praeter S) et sic 103, 10 (pr. S). 145, 23. 155, 1 (pr. S). 173, 20. 173, 24 (pr. S). 175, 4. 178, 21 (pr. E). 182, 25 (pr. Ec). item H 160, 13 (ubi ele- GS). sed eleg. x 13, 15. 13, 16, 15, 24. 23, 20 (pr. S). 46, 2. 244, 10.

17 e om. x.

18 ideae (-ę S) x.

20 equa G: aequa H, ęqua SGc.

21 solis G: soliis HS.

[11]

Plain text

inventio autem est quaestionum obscurarum explicatio
ratioque novae rei vigore mobili reperta. hae sunt terminationes
dispositionum.
3 Eurythmia est venusta species commodusque in compo|sitionibus (10)
membrorum aspectus. haec efficitur cum 5
membra operis convenientis sunt altitudinis ad latitudinem,
latitudinis ad longitudinem et ad summam omnia respondent
suae symmetriae.
4 Item symmetria est ex ipsius operis membris conveniens
| consensus ex partibusque separatis ad universae 10 (15)
figurae speciem ratae partis responsus. uti in hominis
corpore e cubito pede palmo digito ceterisque particulis
symmetros est eurythmiae qualitas, sic est in operum perfectionibus.
et primum in aedibus sacris aut e columnarum
crassitudi|nibus aut triglypho aut etiam embate, 15 (20)
sed et ballistae e foramine ＜et＞ quod Graeci περιτρητον
vocitant, navis interscalmio, quod διαπηγμα dicitur, item
ceterorum operum e membris invenitur symmetriarum
ratiocinatio.
5 Decor autem est emendatus operis aspectus probatis 20
| rebus compositi cum auctoritate. is perficitur statione, (25)
quod graece θεματιϲμωι dicitur, seu consuetudine aut
natura. statione, cum Iovi Fulguri et Caelo et Soli et
Lunae aedi|ficia subdiu hypaethraque constituentur. horum 13
enim deorum et species et effectus in aperto mundo atque 25
lucenti praesentes videmus. Minervae et Marti et Herculi
aedes doricae fient. his enim diis propter virtutem sine
deliciis aedificia | constitui decet. Veneri Florae Proserpinae (5)
Fonti Lumphis corinthio genere constitutae aptas

6 convenientia x.

7 respondent G: -deant HS.

11 ratę GS: latę H.

15 embatere ballistae (balistę HcGS) foramine quod graeci (greci G) peritreton x.

17 navibus x. | quae (quę GS) dipheciaca x.

22 thematismo x.

24 sub divo hyphetraque (hip̄hetraque S, hypethraque G) x (cf. p. 124, 2). | constituentur HS: -untur G.

26 videmus GSc: vidimus HS.

28 di(e SGc)liciis x.

29 fontycum phys H, fonty cūphys S (ubi supra ı. nīphıs), fonticym phis G (phys Gc).

[12]

Plain text

videbuntur habere proprietates, quod his diis propter teneritatem
graciliora et florida foliisque et volutis ornata
opera facta augere videbuntur iustum decorem. Iunoni
Dianae Libero Patri cete|risque diis qui eadem sunt similitudine (10)
si aedes ionicae construentur, habita erit ratio 5
mediocritatis, quod et ab severo more doricorum et ab
teneritate corinthiorum temperabitur earum institutio proprietatis.
6 ad consuetudinem autem decor sic exprimitur, cum
aedificiis interioribus ma|gnificis item vestibula convenientia (15)
et elegantia erunt facta. si enim interiora prospectus 10
habuerint elegantes, aditus autem humiles et inhonestos,
non erunt cum decore. item si doricis epistyliis
in coronis denticuli scalpentur aut in pulvinatis columnis
ionicis epistyliis exprimentur triglyphi, | translatis ex alia (20)
ratione proprietatibus in aliud genus operis offendetur 15
7 aspectus, alius ante ordinis consuetudinibus institutis. naturalis
autem decor sic erit, si primum omnibus templis
saluberrimae regiones aquarumque fontes in is locis idonei
eligentur in quibus fana constituantur, deinde maxime
| Aesculapio Saluti, quorum deorum plurimi medicinis aegri 20 (25)
curari videntur. cum enim ex pestilenti in salubrem locum 14
corpora aegra translata fuerint et e fontibus salubribus
aquarum usus subministrabuntur, celerius convalescent.
ita efficietur uti ex natura loci maiores auctasque cum
dignitate | divinitas excipiat opiniones. item naturae decor 25 (5)
erit, si cubiculis et bybliothecis ab oriente lumina capiuntur,
balineis et hibernaculis ab occidente hiberno, pinacothecis
et quibus certis luminibus opus est partibus a
septentrione, quod ea caeli regio neque exclaratur neque

6 ab HS: om. G.

7 eorum x.

10 perfectus x (cf. p. 119, 25).

13 sculpentur x. | aut in pulvinatis columnis et ionicis episty(i GS)liis capitulis exprimentur triglyphis (G, triclyphis H, tricliphis S) x.

16 alius: aliis x.

18 is: his x.

20 saluti et eorum deorum quorum pl. x.

25 opinionis ante corr. H.

27 balneis x. | pinacothi(e S2)cis S, ubi in m. solo calamo (ut saepius = S2) impressum legitur ubi pingitur.

[13]

Plain text

obscuratur solis cursu | sed est certa inmutabilis die perpetuo. (10)
8 Distributio autem est copiarum locique commoda dispensatio
parcaque in operibus sumptus cum ratione temperatio.
haec ita observabitur, si primum architectus ea 5
non quaeret quae non poterunt inveniri aut parari nisi
magno. | namque non omnibus locis harenae fossiciae nec (15)
caementorum nec abietis nec sappinorum nec marmoris
copia est, sed aliud alio loco nascitur, quorum comportationes
difficiles sunt et sumptuosae. utendum autem est 10
ubi non est harena fossicia, fluviatica aut marina lota,
inopiae quoque | abietis aut sappinorum vitabuntar utendo (20)
cupresso populo ulmo pinu, reliquaque his similiter erunt
9 explicanda. alter gradus erit distributionis, cum ad usum
patrum familiarum aut ad pecuniae copiam aut ad eloquentiae 15
dignitatem aedificia aliter disponentur. namque
aliter urbanas domos opor|tere constitui videtur, aliter (25)
quibus ex possessionibus rusti|cis influunt fructus, non item 15
feneratoribus, aliter beatis et delicatis, potentibus vero
quorum cogitationibus respublica gubernatur, ad usum 20
conlocabuntur, et omnino faciendae sunt aptae omnibus
personis aedificiorum distributiones.
III | Partes ipsius architecturae sunt tres, aedificatio, gnomonice, (5)
machinatio. aedificatio autem divisa est bipertito,
e quibus una est moenium et communium operum in 25
publicis locis conlocatio, altera est privatorum aedificiorum
explicatio. publicorum autem distributiones sunt tres, e
qui|bus est una defensionis, altera religionis, tertia (10)
opportunitatis. defensionis est murorum turriumque et portarum
ratio ad hostium impetus perpetuo repellendos excogitata, 30
religionis deorum inmortalium fanorum aediumque sacrarum

4 cū (supra add. ips.) S (unde rec.): om. HG

6 poterunt G et (in ras.) S: potuerunt H (-rint Pcv).

11 lota x: loca (L) Gc.

13 reliqua que H (-quaq⁊ S): reliquaq; quę G.

15 f. & ad p. x.

16 alte (-ae a. r. H) disp. x (aliter L).

17 urbanas HS: -nos G. | construi S.

18 idem x.

25 e: ex S.

28 est una HS: una est G.

31 sacrorum x.

[14]

Plain text

conlocatio, opportunitatis communium locorum ad
usum publicum dis|positio, uti portus fora porticus balineae (15)
theatra inambulationes ceteraque quae isdem rationibus in
publicis locis designantur.
2 Haec autem ita fieri debent ut habeatur ratio firmitatis 5
utilitatis venustatis. firmitatis erit habita ratio, cum fuerit
| fundamentorum ad solidum depressio et quaque e materia (20)
copiaram sine avaritia diligens electio, utilitatis autem,
cum emendata et sine inpeditione usus locorum dispositio
et ad regiones sui cuiusque generis apta et commoda 10
distributio, venustatis vero cum fuerit operis species grata
et elegans | membrorumque commensus iustas habeat symmetriarum (25)
ratiocinationes.
IV In ipsis vero moenibus ea erunt principia. primum
electio loci saluberrimi. is autem erit excelsus et non 15
ne|bulosus non pruinosus regionesque caeli spectans neque 16
aestuosas neque frigidas sed temperatas, deinde si vitabitur
palustris vicinitas. cum enim aurae matutinae cum
sole oriente ad oppidum pervenient et his ortae nebulae
adiun|gentur spiritusque bestiarum palustrium venenatos 20 (5)
cum nebula mixtos in habitatorum corpora flatu spargent,
efficient locum pestilentem. item si secundum mare erunt
moenia spectabuntque ad meridiem aut occidentem non
erunt salubria, quod per aestatem caelum meridianum sole
exoriente | calescit meridie ardet, item quod spectat ad 25 (10)
occidentem sole exorto tepescit meridie calet vespere fervet.
2 igitur mutationibus caloris et refrigerationis corpora quae
in his locis sunt vitiantur. hoc autem licet animadvertere
etiam ex is quae non sunt animalia. in cellis enim
vinariis tectis | lumina nemo capit a meridie nec ab occidente 30 (15)

2 uti HS: ut G. | balinea H, balnea HcSG

3 hisdem x.

4 locis G et (supra lin. ips. add.) S: om. H.

7 et om. x, ubi pro depressio (deprạ̇esio H) quaque HG in rasura sic dispositio & cū erit libere ut solet ipse corrigit S.

9 cum om. x. | usu x.

12 ẹ̇membrorūq; Hc = membrorumque G (membrorum S, qui om. que).

14 ea (ante corr.) om. G.

17 si: sic x.

24 quod HS: quia G.

28 vitiantur: sic x.

29 is: his x.

[15]

Plain text

sed a septentrione, quod ea regio nullo tempore
mutationes recipit sed est firma perpetuo et inmutabilis.
ideo etiam ea granaria quae ad solis cursum spectant
bonitatem cito mutant, obsoniaque et poma quae non in
ea parte caeli ponuntur quae | est aversa a solis cursu, 5 (20)
3 non diu servantur. nam semper calor cum excoquit e
rebus firmitatem et vaporibus fervidis eripit exsugendo
naturales virtutes, dissolvit eas et fervore mollescentes
efficit inbecillas. ut etiam in ferro animadvertimus, quod
quamvis natura sit durum, in fornacibus ab | ignis vapore 10 (25)
percalefactum ita mollescit uti in omne genus formae
faciliter fabricetur, et idem cum molle et candens refrigeretur,
tinctum frigida redurescit et restituitur in antiquam
4 proprietatem. licet etiam considerare haec ita esse
ex eo quod aestate non solum in pestilentibus locis sed 15
| etiam in salubribus omnia corpora calore fiant inbecilla, (30)
et | per hiemem etiam quae pestilentissimae sint regiones 17
efficiantur salubres ideo quod a refrigerationibus solidantur.
non minus etiam quae ab frigidis regionibus corpora traducuntur
in calidas, non possunt durare sed dissolvuntur, 20
quae | autem ex calidis locis sub septentrionum regiones (5)
frigidas, non modo non laborant inmutatione loci valetudinibus
5 sed etiam confirmantur. quare cavendum esse
videtur in moenibus conlocandis ab is regionibus quae
caloribus flatus ad corpora hominum possunt spargere. 25
namque e principiis, | quae Graeci ϲτοιχεια appellant, ut (10)
omnia corpora sunt composita, id est e calore et umore,
terreno et aere, ita mixtionibus naturali temperatura figurantur

2 mutationis ante corr. H.

3 ea: & x.

6 e rebus: aeribus x.

7 exugendo HSGc (exsugendo GSc).

11 inomni genus H et (ante corr.2) S.

13 redurescat et restituatur x.

22 valitudinibus (hic) x (sed val&udo solus H 32, 23 ubi valit. SLP vlchEG).

24 is: his x. | quae caloribus (sic) x (a cal. L).

26 e (princ.) om. x. | stoechia x.

27 ecalore HS: acalore G. | humore Hc, humore GS. ita saepius, ut Hc, et (ⱶumore) Gc—pro umore (umido etc.) x. humore etc. semper SPL, haud raro etiam HG.

28 ita: & ita x (eṭ del. Gc).

[16]

Plain text

omnium animalium in mundo generatim qualitates.
6 ergo in quibus corporibus cumque exsuperat e principiis
calor, tunc interficit dissol|vitque cetera fervore. haec (15)
autem vitia efficit fervidum ab certis partibus caelum,
cum insidit in apertas venas plus quam patitur e mixtionibus 5
naturali temperatura corpus. item si umor occupavit
corporum venas inparesque eas fecit, cetera principia
ut a liquido corrupta diluuntur et dissol|vuntur compositionibus (20)
virtutes. item haec e refrigerationibus umoris
ventorum et aurarum infunduntur vitia corporibus. non 10
minus aeris etiamque terreni in corpore naturalis compositio
augendo aut minuendo infirmat cetera principia,
terrenum cibi plenitate, aer gravitate caeli. |
7 Sed si qui voluerit diligentius haec sensu percipere, 18
animadvertat attendatque naturas avium et piscium et 15
terrestrium animalium, et ita considerabit discrimina temperaturae.
aliam enim mixtionem habet genus avium,
aliam | piscium, longe aliter terrestrium natura. volucres (5)
minus habent terreni, minus umoris, caloris temperate,
aeris multum. igitur levioribus principiis compositae facilius 20
in aeris impetum nituntur. aquatiles autem piscium
naturae quod temperatae sunt a calido plurimoque et
aeris et terreni sunt | compositae sed umoris habent oppido (10)
quam paulum, quo minus habent e principiis umoris in
corpore, facilius in umore perdurant, itaque cum ad terram 25
perducuntur, animam cum aqua relinquunt. item terrestria
quod e principiis ab aere caloreque sunt temperata
minusque habent terreni plurimum|que umoris, quod abundant (15)
umidae partes, non diu possunt in aqua vitam tueri.
8 ergo si haec ita videntur quemadmodum proposuimus et 30

1 qualitatis ante corr. H.

2 cumque Nohl: cum x (cf. p. 232, 21). | exuperatae H = exsuperat e GS.

4 certis: cae(ę GS)teris x.

8 ut aliquida H, ut liquida G, aut aliquida S. | con (m GS)positionibus (-ibꝰ) sic x.

13 terrena x.

14 si qui x (si quis in ras. S, unde Gc, sed si qui in marg. S2).

15 attendat: tendat HS, intendat G.

16 considerabit GS: -uit H.

19: temperate G, -tae H (-ti S).

22 plurimum(-ū S)que ex x.

[17]

Plain text

e principiis animalium corpora composita sensu percipimus
et e superationibus aut defectionibus ea laborare dissolvique
iudicamus, non dubitamus quin dili|gentius quaeri (20)
oporteat uti temperatissimas caeli regiones eligamus, cum
quaerenda fuerit in moenium conlocationibus salubritas. 5
9 itaque etiam atque etiam veterem revocandam censeo
rationem. maiores enim pecoribus immolatis quae pascebantur
in is locis quibus aut oppida aut castra stativa
| constituebantur, inspiciebant iocinera, et si erant livida et (25)
vitiosa primo, alia immolabant dubitantes utrum morbo 10
an pabuli vitio laesa essent. cum pluribus experti erant
et probaverant integram et solidam naturam iocinerum ex
aqua | et pabulo, ibi constituebant munitiones, si autem 19
vitiosa inveniebant, iudicium transferebant item humanis
corporibus pestilentem futuram nascentem in his locis 15
aquae cibique copiam, et ita transmigrabant et mutabant
10 regiones quaeren|tes omnibus rebus salubritatem. hoc autem (5)
fieri uti pabulo ciboque salubres proprietates terrae videantur,
licet animadvertere et cognoscere ex agris Cretensium
qui sunt circa Pothereum flumen, quod est Cretae 20
inter duas civitates Gnoson et Gortynam. dextra enim
et sinistra eius fluminis | pascuntur pecora, sed ex his quae (10)
pascuntur proxime Gnoson ＜lienosa＞ sunt, quae autem ex
altera parte proxime Gortynam, non habent apparentem
splenem. unde etiam medici quaerentes de ea re invenerunt 25
in his locis herbam, quam pecora rodendo inminuerunt
lienes. ita eam herbam colli|gendo curant lienosos (15)
hoc medicamento, quod etiam Cretenses αϲπληνον

2 esuperationibus x (i. e. e sup. = 64, 3 cf. exuperat = exsuperat 17, 14).

6 censeo GS: cens& H.

8 is: his x.

14 iudicio transferebant. Idem in humanis x.

18 (terrę) habere supra add. Sc.

20 pothereum (-ū G) HG: potherū S.

21 (24) corty(i GS)nam x.

23 Gnoson ＜lienosa＞ sunt, quae autem: gnoson(. GS) si quae (que G, quę S) autem x (ubi ad gnoson˸ in marg. Sc  ˸splenem habent, ut rec., inepte).

24 proxime G (S2): -ma HS(Gc).

26 rudendo HG (rodendo S, radendo Gc).

27 lienosus H.

28 asplenon x.

[18]

Plain text

vocitant. ex eo licet scire cibo atque aqua proprietates
locorum naturaliter pestilentes aut salubres esse.
11 Item si in paludibus moenia constituta erunt, quae
paludes secundum mare fuerint, spectabuntque ad septentrio|nem (20)
aut inter septentrionem et orientem, eaeque paludes 5
excelsiores fuerint quam litus marinum, ratione videbuntur
esse constituta. fossis enim ductis fit aquae exitus
ad litus, et mare tempestatibus auctum in paludes redundantia
motionibus concitata amarique mixtionibus non
patitur bestia|rum palustrium genera ibi nasci, quaeque de 10 (25)
superioribus | locis natando proxime litus perveniunt, 20
inconsueta salsitudine necantur. exemplar autem huius rei
Gallicae paludes possunt esse quae circum Altinum Ravennam
Aquileiam aliaque quae in eiusmodi locis municipia
sunt proxima paludi|bus, quod his rationibus habent 15 (5)
12 incredibilem salubritatem. quibus autem insidentes sunt
paludes et non habent exitus profluentes neque per flumina
neque per fossas, uti Pomptinae, stando putescunt et
umores graves et pestilentes in his locis emittunt. item
in Apulia oppidum Salpia vetus, quod | Diomedes ab Troia 20 (10)
rediens constituit sive quemadmodum nonnulli scripserunt
Elpias Rhodius, in eiusmodi locis fuerat conlocatum, ex
quo incolae quotannis aegrotando laborantes aliquando
pervenerunt ad M. Hostilium ab eoque publice petentes
impetraverunt ut is idoneum locum ad moenia trans|ferenda 25 (15)
conquireret eligeretque. tunc is moratus non est, sed
statim rationibus doctissime quaesitis secundum mare mercatus
est possessionem loco salubri ab senatuque populoque

7 fit G: om. HS.

8 mare … aucto H (auctum Ussing), mari … aucto GS. | paludis HS (-des G).

9 concitata marique (marisque GS) x.

14 aquilegiam x.

17 per (fl.) GSc: om. H et ante ips. corr. S.

18 pomptinae H: pomtinę GS. | putescunt: sic x (putrescunt L. cf. Lachmann ad Lucr. p. 188, Keil ad Varr. p. 90). putṛescunt (sic) male corr. Plin. Aug. 11, 277—non 12, 96.

20 diomedis H.

22 elphias x.

23 quod annis (semper) H (ut quod pro quot).

24 m̄ H, M. S, marcū G.

25 ut his HS, uti his G.

26 elegeret quae H.

[19]

Plain text

Romano petiit ut liceret transferre oppidum, constituitque
moenia et areas divisit nummoque sestertio
singulis | municipibus mancipio dedit. his confectis lacum (20)
aperuit in mare et portum e lacu municipio perfecit.
itaque nunc Salpini quattuor milia passuum progressi ab 5
oppido veteri habitant in salubri loco.
V Cum ergo his rationibus erit salubritatis moenium
con|locandorum explicatio regionesque electae fuerint fructibus (25)
ad alendam civitatem copiosae et viarum munitiones
aut opportunitates fluminum seu per portus marinae 10
subvectiones | habuerint ad moenia comportationes expeditas, 21
tunc turrium murorumque fundamenta sic sunt
facienda uti fodiantur, si queat inveniri, ad solidum et in
solido, quantum ex amplitudine operis pro ratione videatur,
crassitudine ampliore | quam parietum qui supra terram 15 (5)
sunt futuri, et ea impleantur quam solidissima structura.
2 item turres sunt proiciendae in exteriorem partem, uti
cum ad murum hostis impetu velit adpropinquare, a turribus
dextra ac sinistra lateribus apertis telis vulneretur.
curandumque maxime videtur ut | non facilis aditus sit ad 20 (10)
oppugnandum murum, sed ita circumdandum ad loca praecipitia
et excogitandum uti portarum itinera non sint
directa sed scaeva. namque cum ita factum fuerit, tum
dextrum latus accedentibus quod scuto non erit tectum
proximum erit muro. conlocanda autem | oppida sunt non 25 (15)
quadrata nec procurrentibus angulis sed circumitionibus,
uti hostis ex pluribus locis conspiciatur. in quibus enim
anguli procurrunt, difficiliter defenditur, quod angulus
3 magis hostem tuetur quam civem. crassitudinem autem
muri ita faciendam censeo uti armati homines supra | obviam 30 (20)

1 romano GS, ṝ H. | petiit S(Gc) = petit HG.

5 passus x (cf. p. 27, 4. 203, 4. al. p. 251, 1).

6 veteri HS: -re G (ut x 33, 14). | in HS: om. G.

7 inmoe(ę S)nium con(l GS)locandorum x (cf. p. 17, 8. 18, 21. 108, 15).

11 subvectionis (pro -nes) Sc (ut L) | habuerit x.

13 queant x.

14 videatur G: -antur HS.

19 vulneretur Gc: -rentur x.

23 tum H: dum G, tunc S.

26 circuitionibus x.

28 quod S(Gc): quo HG.

29 tuetur HS: tueatur G.

[20]

Plain text

venientes alius alium sine inpeditione praeterire possint.
tum in crassitudine perpetuae taleae oleagineae ustilatae
quam creberrime instruantur, uti utraeque muri frontes
inter se, quemadmodum fibulis, his taleis conligatae aeternam
habeant firmitatem. namque ei materiae nec caries 5
| nec tempestates nec vetustas potest nocere, sed ea et in (25)
terra obruta et in aqua conlocata permanet sine vitiis
utilis sempiterno. itaque non solum in muro sed etiam
in substructionibus quique parietes murali crassitudine
erunt faciundi hac ratione religati non cito vitiabuntur. 10
4 intervalla | autem turrium ita sunt facienda ut ne longius 22
sit alia ab alia sagittae missionis, uti si qua oppugnetur,
tum a turribus quae erunt dextra ac sinistra scorpionibus
reliquisque telorum missionibus hostes reiciantur. etiamque
contra in|teriora turrium dividendus est murus intervallis 15 (5)
tam magnis quam erunt turres, ut itinera sint
interioribus partibus turrium contignata, neque ea ferro
fixa. hostis enim si quam partem muri occupaverit, qui
repugnabunt rescindent et si celeriter administraverint,
non patientur reliquas partes tur|rium murique hostem 20 (10)
penetrare, nisi se voluerit praecipitare. turres itaque
5 rotundae aut polygoniae sunt faciendae. quadratas enim

2 tum: dum x. | taleae: tabulae x.

3 creberrimae H = -me (adv. sine unc.) GS.

5 neceſ̣ſ̣carieſ Hc, ne.cc̣ aries Gc, neccaries S.

6 tempestates HS: -tas G.

7 permanet G: -nent H et (ubi utiles) S.

12 sagitta emissionis x.

13 ac om. x (ut 29, 5).

14 hostis a. c. H.

15 inferiores x.

22 rutundae H, qui sic—item rutunditas, rutundare, rutundatio—semper solus (raro sequente uno L, ut p. 208, 6. 243, 26. 271, 14). scil. e 37 locis (ind. Nohl.) corrigendo litt. u in o mutatur his septem 22, 11. 13. 66, 2. 4. 79, 4. 94, 4. 6. r&undationi legitur 25, 26 (cf. ital. ritondo). at (sine corr., ut videtur) o non legitur nisi duobus 29, 2 et 264, 6. alteratutunditatis H 252, 13 ut repetunt L et P (l—sed corr. c) ex H, ita ex antiquiore fonte G (qui, ut EPS, ipse numquam habet ru-) sic scribens altera rotutunditatis. sic etiam in antiquissimo Plinii Augiensi semper ru- 11, 275. 12, 127. 13, 47. 14, 30 (sed 11, 58 rotonditatum sic!) etc. item cod. Marcianus SRR. et Lucretii vett. cf. Lachmann ad Lucr. 2, 402. Keil ad Cat. p. 43 et ad Varr. p. 6. | poly(i S)gonea x.

[21]

Plain text

machinae celerius dissipant, quod angulos arietes tundendo
frangunt, in rotundationibus autem uti cuneos ad centrum
adigendo laedere non possunt. item munitiones | muri (15)
turriumque aggeribus coniunctae maxime sunt tutiores,
quod neque arietes neque suffossiones neque machinae 5
6 ceterae eis valent nocere. sed non in omnibus locis est
aggeris ratio facienda nisi quibus extra murum ex alto
loco plano pede accessus fuerit ad moenia oppugnanda.
itaque in eius|modi locis primum fossae sunt faciendae (20)
latitudinibus et altitudinibus quam amplissimis, deinde 10
fundamentum muri deprimendum est intra alveum fossae
et id extruendum est ea crassitudine ut opus terrenum
7 facile sustineatur. item interiore parte substructionis fundamentum
distans ab exte|riore introrsus amplo spatio ita (25)
uti cohortes possint quemadmodum in acie instructae ad 15
defendendum supra latitudinem aggeris consistere. cum
autem fundamenta ita distantia inter se fuerint constituta,
tunc inter ea alia transversa, coniuncta exteriori et interiori
fundamento, pectinatim dis|posita, quemadmodum (30)
serrae dentes solent esse conlocentur. cum enim sic erit 20
factum, tunc ita oneris terreni magnitudo | distributa in 23
parvas partes neque universa pondere premens poterit ulla
8 ratione extrudere muri substructiones. de ipso autem
muro e qua materia struatur aut perficiatur, ideo non est
praefiniendum quod in omnibus locis quas optamus co|pias, 25 (5)
eas non possumus habere. sed ubi sunt saxa quadrata
sive silex seu caementum aut coctus later sive crudus, his
erit utendum. non enim uti Babylone abundantes liquido
bitumine pro calce et harena ex cocto latere factum habent

2 cuneos GS: cuneus H.

3 munition＜is＞ in ras. S (ex -ibꝰ).

8 munia x.

12 est (ea) HS: om. G.

20: solentes se G, solventes se HS(Gc).

22 pondere HS: -ra G.

29 harena HcSG (ut p. 14, 15. 19 x): arena H, qui ante corr. sic saepius scripsit (item G), sicut arenoso HG 38, 1. arenariis G 40, 18. harena Gc 40, 1. harenaria Hc 40, 9. 43, 25. ⱶarenę Gc 41, 1. harenę Hc 41, 3. harenosa Hc 43, 21 etc. (harena etc. semper S). | ex: & x.

[22]

Plain text

murum, sic item possunt omnes regiones seu locorum pro|prietates (10)
habere tantas eiusdem generis utilitates uti ex
his comparationibus ad aeternitatem perfectus habeatur
sine vitio murus.
VI Moenibus circumdatis secuntur intra murum arearum 5
divisiones platearumque et angiportorum ad caeli regionem
| directiones. dirigentur haec autem recte, si exclusi erunt (15)
ex angiportis venti prudenter. qui si frigidi sunt laedunt,
si calidi vitiant, si umidi nocent. quare vitandum videtur
hoc vitium et advertendum ne fiat quod in multis civitatibus 10
usu solet venire. quemadmodum in insula Lesbo
oppidum | Mytilene magnificenter est aedificatum et eleganter, (20)
sed positum non prudenter. in qua civitate auster
cum fiat, homines aegrotant, cum corus, tussiunt, cum
septentrio, restituuntur in salubritatem sed in angiportis 15
et plateis non possunt consistere propter vehementiam
2 frigoris. ventus | autem est aeris fluens unda cum incerta (25)
motus redundantia. nascitur cum fervor offendit umorem
et impetus calefactionis exprimit vim spiritus flantis. id
autem verum esse ex aeolipilis aereis licet aspicere et de 20
latentibus caeli rationibus | artificiosis rerum inventionibus 24
divinitatis exprimere veritatem. fiunt enim aeolipilae
aereae cavae. hae habent punctum angustissimum quo
aqua infunduntur conlocanturque ad ignem, et antequam

2 utilitatis H.

5 secuntur H: sequntur G (sequuntur SGc).

6 angiportuum (-uū) x (pro -tûm?). cf. p. 26, 17. 22. 29, 23 [plinthuum H = plinthum G 78, 3].

7 de(i G)rectione(i G)s dirigentur. haec (Hęc GS) x.

10 avertendum x.

11 usu HS usus G.

14 chorus (ut infra) x.

19 calfactionis (= fervoris rec.) Lorentzen (tactionis olim ego, cf. impetu tangit p. 189, 10 190, 1. 188, 8. 123, 27. 27, 19): factionis x (= ἡ τῆϲ ζέϲεωϲ ῥύμη apud Gal. XVI, 398 cf. G. Kaibel: Hermes 20, 581). | vim x: vi Sc. | flantis Lor. (φυϲοῦντοϲ Gal.): flatus H et (ante ras.) S, flatum G (-ū Sc).

20 ex acolis aeris H, ex … ris G (ex eolypylis aereis in ras. Gc), ex eolis aereis S (ubi aereis in ras. et in marg. ꝉ eolippilis Sc). itaque ex eolis aeris ante ras. GS (corr. ex p. 24, 2).

23 quo aqua: quae qua H, quę aqua GS.

[23]

Plain text

calescant non habent ullum spiritum, | simul autem fervere (5)
coeperint, efficiunt ad ignem vehementem flatum. ita
scire et iudicare licet e parvo brevissimoque spectaculo
de magnis et inmanibus caeli ventorumque naturae rationibus.
3 ＜igitur venti si ex habitationibus＞ exclusi fuerint, 5
non solum efficient corporibus valentibus locum salubrem,
sed etiam si | qui morbi ex aliis vitiis forte nascentur, qui (10)
in ceteris salubribus locis habent curationes medicinae
contrariae, in his propter temperaturam exclusione ventorum
expeditius curabuntur. vitia autem sunt quae difficulter 10
curantur in regionibus quae sunt supra scriptae
haec, gravido, arteriace, | tussis, pleuritis, pthisis, sanguinis (15)
eiectio et cetera quae non detractionibus sed adiectionibus
curantur. haec ideo difficulter medicantur primum quod
ex frigoribus concipiuntur, deinde quod defatigatis morbo 15
viribus eorum, aer agitatus e ventorum agitationibus extenuatur
unaque a vitiosis | corporibus detrahit sucum et (20)
efficit ea exiliora. contra vero lenis et crassus aer, qui
perflatus non habet neque crebras redundantias, propter
inmotam stabilitatem adiciendo ad membra eorum alit 20
eos et reficit qui in is sunt inpliciti morbis.
4 | Nonnullis placuit esse ventos quattuor, ab oriente (25)
aequinoctiali solanum, a meridie austrum, ab occidente
aequinoctiali | favonium, ab septentrionibus septentrionem. 25
sed qui diligentius perquisierunt tradiderunt eos esse octo, 25
maxime quidem Andronicus Cyrrestes, qui etiam exemplum

1 s. a. ut f. x (ut del. Stock).

4 rationibus exclusi fuerint (sine albo) x (ex Gal XVI, 398 sic lacunam, de qua v. not. ed. pr., certius explet G. Kaibel: Hermes 20, 582 cf. infra p. 26, 19).

9 exclusiones x.

12 gravitudo arteria ca&ussis H, gravitudo arteriacę (-ce S) tussis GS (κόρυζα ἀρθρῖτιϲ? βήξ Gal. XVI, 399). ubi gravitudo librariorum est (cf. Theod. Prisc. p. 515) ex forma gravido = gravedo scil. narium = κόρυζα Cels. 4, 5 etc. de arteriaca autem passione i. e. brancho vid. Paul. 3, 28 f. 39 Ven. 1528 (Gal. XIII, 4) quem citat Simon Ian. s. v. | pleuri(e S)tis tiphisis x.

16 e (ex S): est (ex é) H, ē G (ē ex Gc). | extenuabitur x.

21 is: his x.

22 ventos GSc: -tus HS.

24 ab septentrionali x (cf. ad p. 144, 26).

[24]

Plain text

conlocavit Athenis turrim marmoream octagonon et in
singulis lateribus octa|goni singulorum ventorum imagines (5)
excalptas contra suos quosque flatus designavit, supraque
eam turrim metam marmoream perfecit et insuper Tritonem
aereum conlocavit dextra manu virgam porrigentem, 5
et ita est machinatus uti vento circumageretur et semper
contra flatum consisteret supraque | imaginem flantis venti (10)
5 indicem virgam teneret. itaque sunt conlocati inter solanum
et austrum ab oriente hiberno eurus, inter austrum
et favonium ab occidente hiberno africus, inter favonium 10
et septentrionem caurus, quem plures vocant corum, inter
septentrionem et solanum aquilo. hoc modo vi|detur esse (15)
expressum uti capiat numeros et nomina et partes unde
flatus certi ventorum spirent. quod cum ita exploratum
habeatur, ut inveniantur regiones et ortus corum sic erit 15
6 ratiocinandum. conlocetur ad libellam marmoreum amussium
mediis moenibus, aut locus ita expoliatur ad regula
et li|bellam ut amussium non desideretur, supraque eius (20)
loci centrum medium conlocetur aeneus gnomon indagator
umbrae, qui graece ϲκιαθηραϲ dicitur. huius antemeridiana 20
circiter hora quinta sumenda est extrema gnomonis umbra
et puncto signanda, deinde circino diducto ad punctum
quod est gno|monis umbrae longitudinis signum, ex eo a (25)
centro circumagenda linea rotundationis. itemque observanda
postmeri|diana istius gnomonis crescens umbra, et 26
cum tetigerit circinationis lineam et fecerit parem 26

1 turrem HG (-rim S = Gc, ut v. 6 x).

2 octagonon HS: octogonon G (item p. 29, 17. 23) sed 25, 4 octagoni x.

3 excalpas H, exscaptas G, exsculpnas S. | quosque (Faventini cod. S p. 288, 18): cuiusque x.

11 caurus HS: chaurus G.

13 numerus x (-ros Sc).

16 libellum HGc (-lam G et in ras. -lā S et G2 = v. 20). | marmoream ante corr. H et supra S2. | amusium HS, hamusium G.

18 hamusium HG (amusium S).

19 aeneos H.

20 sciotheres (ciotheres S) x. | ante meridianā c. horā quinta (-tā SGc) x.

21 (non 23) gnominis ante corr. S.

23 ex eoque x.

24 ro(e H)tundationi x (-ne Sc, -nis G2).

25 gnominis HS.

26 tetiger& HS (-rit GSc).

[25]

Plain text

7 antemeridianae umbrae postmeridianam, signanda puncto. ex
his duobus signis circino decussatim describendum, et per
decussationem et | medium centrum linea perducenda ad (5)
extremum, ut habeatur meridiana et septentrionalis regio.
tum postea sumenda est sexta decima pars circinationis 5
lineae totius rotundationis, centrumque conlocandum in
meridiana linea qua tangit circinationem, et signandum
dextra ac sinistra in circinatione | et meridiana et (10)
septentrionali parte. tunc ex signis his quattuor per centrum
medium decussatim lineae ab extremis ad extremas circinationes 10
perducendae. ita austri et septentrionis habebitur
octavae partis designatio. reliquae partes dextra tres ac
sinistra tres aequales his distribuendae sunt | in tota (15)
rotundatione, ut aequales divisiones octo ventorum designatae
sint in descriptione. tum per angulos inter duas ventorum 15
regiones et platearum et angiportorum videntur debere
8 dirigi descriptiones. is enim rationibus et ea divisione
exclusa erit ex habitationibus et vicis ventorum vis | molesta. (20)
cum enim plateae contra directos ventos erunt
conformatae, ex aperto caeli spatio impetus ac flatus 20
frequens conclusus in faucibus angiportorum vehementioribus
viribus pervagabitur. quas ob res convertendae
sunt ab regionibus ventorum directiones vicorum, uti advenientes
ad angulos | insularum frangantur repulsique dissipentur. 25 (25)
9 Fortasse mirabuntur i qui multa ventorum nomina
noverunt, quod a nobis expositi sunt tantum octo esse
venti. si autem animadverterint orbis terrae circumitionem

2 (10, etiam 28, 25. 29, 15) decusatim x.

3 decusationē HS (decussacionē G).

4 septentrionales H.

5 tum HS: tunc G.

7 qua&angit H (quę t. GS).

12 dextra ac sinistra tres aequales et tres his x.

16 debere G: -ri HS (cf. 134, 23).

17 is: his x.

18 excluserit H (-sa erit GS). | vis molesta HS: molesta vis G.

19 derectos x. | ventus HS (-tos G).

23 ad (pro ab) regionibus HG (a reg. S). | derectiones HS (non G).

26 i (ei): hi (hi≣ H) x. cf. p. 117, 17. 217, 3.

28 venti G(Sc): ventis H, -tos S. | animadverterint HS: adverterint G. | circum(-ū S)itionē HS: circuitionē G.

[26]

Plain text

per solis | cursum et umbras gnomonis aequinoctiales et 27
inclinationem caeli ab Eratosthene Cyrenaeo rationibus
mathematicis et geometricis methodis esse inventam ducentorum
quinquaginta duum milium stadium, quae fiunt
passuum C̅C̅C̅X̅V̅ milia, | huius autem octava pars quam 5
ventus tenere videtur est triciens nongenta triginta septem
milia et passus quingenti, non debebunt mirari si in tam
magno spatio unus ventus vagando inclinationibus et recessionibus
10 varietates mutatione flatus faciat. itaque dextra
et sinistra austrum leuconotus | et altanus flare solet, 10
africum libonotus et subvesperus, circa favonium argestes
et certis temporibus etesiae, ad latera cauri circias et
corus, circa septentrionem thracias et gallicus, dextra ac
sinistra aquilonem supernas et caecias, circa solanum
carbas et certo tempore ornithiae, euri vero medias | partes 15
tenentis in extremis eurocircias et volturnus. sunt autem
et alia plura nomina flatusque ventorum e locis aut fluminibus
11 aut montium procellis tracta. praeterea aurae
matutinae, qua sol cum emergit de subterranea parte versando
pulsat aeris umorem et impetu scandendo profundens 20
ex|primit aurarum antelucano spiritu flatus. qui 28
cum exorto sole permanserunt, euri venti tenent partes,
et ea re quod ex auris procreatur ab Graecis ευροϲ videtur

1 gnominis HS. | ae(e S)quinoctialis x.

2 inclinatione x (-nē Gc). | erat(h G)osthenin HG (eratostene SGc).

3 methodiis H(Gc), -dus GS.

4 stadium HG: -diorum S(Gc).

5 passus x. | trecenties et decies quinquaginta milia x (cf. Plin. 2, 247).

6 triciens HG: -cies S.

9 varietatis ante corr. G (non HS).

11 subvesperos x. | ergastes x.

12 aet | thestae (aetthestę G) HG (ethesie SGc). | chauri x. | circlas H(S), circ(t G)ius GSc (ī aꝉ cirglas Gc in marg.).

15 ornitiae H (-tię) S, -thiae G (-tⱶıę) Sc (-ciae Gc).

16 tenentes x. | euri cert(c S)ias HS, euri circias GSc. | uol.turṇus HS (vulturnus G). servavi (cf. H 158, 5. 160, 23) uo- pro uu- in solis nom. propriis cf. p. 30, 15. 45, 16. frequens enim in H litt. u et o confusio in nom. sg. praecipue decl. II -os: itaque et -uos velut 161, 7. 190, 16. 205, 3. 230, 24 etc..

19 qua: quas x.

20 profundens: prudens HG (procedens in ras. S et -p.cerụdens Gc, prodens ec).

23 ab HG: a S. | aurus x.

[27]

Plain text

esse appellatus crastinusque dies propter auras matutinas
αυριον fertur esse | vocitatus. sunt autem nonnulli (5)
qui negant Eratosthenem potuisse veram mensuram orbis
terrae colligere. quae sive est certa sive non vera, non
potest nostra scriptura non veras habere terminationes 5
12 regionum unde spiritus ventorum oriuntur. ergo si ita
est, tantum erit uti non certam mensurae | rationem sed (10)
aut maiores impetus aut minores habeant singuli venti.
Quoniam haec a nobis sunt breviter exposita, ut facilius
intellegantur visum est mihi in extremo volumine 10
formas, sive uti Graeci ϲχηματα dicunt, duo explicare, unum
ita de|formatum ut appareat unde certi ventorum spiritus (15)
oriantur, alterum quemadmodum ab impetu eorum aversis
directionibus vicorum et platearum evitentur nocentes flatus.
erit autem in exaequata planitie centrum ubi est littera A, 15
gnomonis autem antemeridiana umbra ubi est B, et a
centro ubi est A | diducto circino ad id signum umbrae (20)
ubi est B, circumagatur linea rotundationis. reposito
autem gnomone ubi antea fuerat, expectanda est dum decrescat
faciatque iterum crescendo parem antemeridianae 20
umbrae postmeridianam tangatque lineam rotundationis
ubi erit littera C. tunc a signo ubi | est B et a signo ubi (25)
est C circino decussatim describatur ubi erit D, deinde
per decussationem ubi est D et centrum perducatur linea
ad extremum, in qua linea erunt litterae | E et F. haec 29
linea erit index meridianae et septentrionalis regionis. 26

2 aurion x. | autem HS: enim G.

3 eratostenem (H, -ē GS) x.

10 intelle(i Gc, ut 104, 19. 111, 4. 252, 16. 263, 5)gatur x.

11 formā x. | sch(sc S)emata x | explicare HG: explanare S.

12 in marg. H fol. 16b extat octo ventorum rota in XVI partes descripta cf. p. 64, 23.

16 ubi est .b. et .a. centro (a centro GS) ubi est .a. et .b. deducto x.

17 id HS: om. G.

20 parem G: partem HS(Gc).

22 .c. G(H2): .e. H (vel e— pro c— in marg. S2), d S(Gc).

23 .c. HG (vel c supra S2): d S(Gc). | .d. HG (vel d S2 in m.): e S(Gc).

24 per decusationem et centrum ubi est .d. (HG, e SGc, vel d Sc in m.) perducatur x.

25 ad S: ab (extremum) HG. | er̄ litterę S(Gc): erit littera HG.

26 index HG: indextra S. | septentrionales H.

[28]

Plain text

13 tunc circino totius rotundationis sumenda est pars XVI,
circinique centrum ponendum est in meridiana linea qua
tangit rotundationem ubi est littera E, et signandum | dextra (5)
ac sinistra ubi erunt litterae G H. item in septentrionali
parte centrum circini ponendum in rotundatione 5
et septentrionali linea ubi est littera F, et signandum
dextra ac sinistra ubi sunt litterae I et K, et ab G ad K
et ab H ad I per centrum lineae perducendae. ita quod
erit spatium | ab G ad H, erit spatium venti austri et (10)
partis meridianae, item quod erit spatium ab I ad K, erit 10
septentrionis. reliquae partes dextra tres ac sinistra tres
dividendae sunt aequaliter, quae sunt ad orientem in
quibus litterae L M et ab occidente in quibus sunt litterae
N et O. ab M ad O et | ab L ad N perducendae sunt lineae (15)
decussatim. et ita erunt aequaliter ventorum octo spatia 15
in circumitione. quae cum ita descripta erunt, in singulis
angulis octagoni cum a meridie incipiemus inter eurum
et austrum in angulo erit littera G, inter austrum et
africum H, inter africum et favonium N, | inter favonium (20)
et caurum O, inter caurum et septentrionem K, inter septentrionem 20
et aquilonem I, inter aquilonem et solanum L,
inter solanum et eurum M. ita his confectis inter angulos
octagoni gnomon ponatur, et ita dirigantur angiportorum
divisiones. |
VII Divisis angiportis et plateis constitutis arearum electio 30
ad opportunitatem et usum communem civitatis est explicanda 26
aedibus sacris foro reliquisque locis communibus.
et si erunt moenia secundum mare, area ubi forum

2 qua: quae (quę GS) x.

4 ac om. x.

5 ro(u H)tundationis et x.

7 ab .g. ad .k. (h supra S2) et ab .h. ad .i. S (= ed.): ab .g. ad .h. et ab .h. ad .i. G(S2), ab .g. et ab .h. ad .i. H(LP).

10 ab .i. ad .k. (H2) S(Gc): ab .i. ab .k. HG.

11 dextra tres. ac sinistra tres HS(Gc): dextrates ac sinistrates G(S2).

14 ab .l. ad .n. H2 (= ed.): ab .i. ad .n. x.

16 circumitione S: -nem H, -nē G.

20 chaurum x. | caurum H: chaurum HcGS.

23 angiportu(oc)rū H.

24 divisiones. XI. divisis H(LP)G, divisiones. XII. Divisis S(Gc). sequitur enim cap. XII (sine rubr.).

[29]

Plain text

constituatur | eligenda proxime portum, sin autem mediterranea, (5)
in oppido medio. aedibus vero sacris, quorum deorum
maxime in tutela civitas videtur esse, et Iovi et Iunoni
et Minervae in excelsissimo loco unde moenium maxima
pars conspiciatur areae distribuantur. Mercurio autem in 5
foro, aut etiam ut | Isidi et Serapi in emporio, Apollini (10)
Patrique Libero secundum theatrum, Herculi in quibus
civitatibus non sunt gymnasia neque amphitheatra ad
circum, Marti extra urbem sed ad campum, itemque Veneri
ad portum. id autem etiam Etruscis haruspicibus disciplinarum 10
scripturis ita est dedicatum, extra | murum Veneris (15)
Volcani Martis fana ideo conlocari uti non insuescat in
urbe adulescentibus seu matribus familiarum veneria libido,
Volcanique vi e moenibus religionibus et sacrificiis evocata
ab timore incendiorum aedificia videantur liberari. Martis 15
vero divinitas cum sit extra moenia dedi|cata, non erit (20)
inter cives armigera dissensio, sed ab hostibus ea defensa
2 a belli periculo conservabit. item Cereri extra urbem
loco, quo non omnes semper homines nisi per sacrificium
necesse habeant adire, cum religiose caste sanctisque moribus 20
is locus debeat tueri. ceterisque diis ad sacrificiorum
| rationes aptae templis areae sunt distribuendae. (25)
De ipsis autem aedibus sacris faciundis et de earum
symmetriis in tertio et quarto volumine reddam rationes,
quia | in secundo visum est mihi primum de materiae 31
copiis quae in aedificiis sunt parandae, quibus sint virtutibus 26
et quem habeant usum exponere, ＜deinde＞ commensus
aedificiorum et ordines et genera singula symmetriarum
peragere et in sin|gulis voluminibus explicare. (5)

1 mediterraneo x.

3 et (iovi) HG: ut S.

10 &hruscis H.

12 (14) uolcani H: uulcani GS. | ideo: deo (ante corr. 2) S. | insuescant x (-cat S2).

13 adolescentibus GS.

14 vis x.

15 ab (timore) HS: a G.

17 defensa G(S2): -si HS.

18 cereri GS: cerei H.

19 non omnes: nomine x (scil. ex n̄omnesemper …).

20 religione x.

21 deb& x.

23 earum: arearum x.

27 habent (ante corr.) H. | deinde om. x.

[30]

Plain text

LIBER SECUNDUS.

1 Dinocrates architectus cogitationibus et sollertia fretus,
cum Alexander rerum potiretur, profectus est e Macedonia
ad exercitum regiae cupidus commendationis. is e patria
| a propinquis et amicis tulit ad primos ordines et purpuratos 5 (10)
litteras ut aditus haberet faciliores, ab eisque exceptus
humane petiit uti quamprimum ad Alexandrum
perduceretur. cum polliciti essent, tardiores fuerunt idoneum
tempus expectantes. itaque Dinocrates ab his se
existimans ludi ab | se petiit praesidium. fuerat enim 10 (15)
amplissima statura, facie grata, forma dignitateque summa.
his igitur naturae muneribus confisus vestimenta posuit in
hospitio et oleo corpus perunxit caputque coronavit populea
fronde, laevum umerum pelle leonina texit, dextraque
clavam tenens incessit contra | tribunal regis ius dicentis. 15 (20)
2 novitas populum cum avertisset, conspexit eum
Alexander. admirans ei iussit locum dari ut accederet,
interrogavitque quis esset. at ille, Dinocrates, inquit,
architectus Macedo, qui ad te cogitationes et formas adfero
dignas tuae claritatis. namque Athon montem formavi 20
| in statuae virilis figuram, cuius manu laeva designavi (25)
civi|tatis amplissimae moenia, dextra pateram quae 32
exciperet omnium fluminum quae sunt in eo monte aquam,
3 ut inde in mare profunderetur. delectatus Alexander narratione
formae statim quaesiit, si essent agri circa qui 25
possent frumentaria | ratione eam civitatem tueri. cum (5)
invenisset non posse nisi transmarinis subvectionibus, Dinocrates,
inquit, attendo egregiam formae compositionem

3 e (mac.) HS: a EG.

6 ut (add.) S: om. HEG.

7 (10) petit x.

10 exestimans H.

14 humerum Hc = hum. SEG, ut semper S (um- H, ut semper HL et infra p. 101. 228. 229 etiam G).

17 ei iussit HS: iussit ei EG.

20 tuę (tuae E) claritati x.

24 narratione: natione HS, ratione EG (deratione in marg. Sc). cf. p. 87, 5.

25 quaesiit HE: quęsivit SG.

26 possent EG: possint HS.

[31]

Plain text

et ea delector, sed animadverto si qui deduxerit eo loci
coloniam fore ut iudicium eius vituperetur. ut enim
natus infans sine nutricis lacte non potest | ali neque ad (10)
vitae crescentis gradus perduci, sic civitas sine agris et
eorum fructibus in moenibus affluentibus non potest crescere 5
nec sine abundantia cibi frequentiam habere populumque
sine copia tueri. itaque quemadmodum formationem
puto probandam, sic iudico locum inprobandum, teque
4 volo | esse mecum, quod tua opera sum usurus. ex eo (15)
Dinocrates ab rege non discessit et in Aegyptum est eum 10
persecutus. ibi Alexander cum animadvertisset portum
naturaliter tutum, emporium egregium, campos circa totam
Aegyptum frumentarios, inmanis fluminis Nili magnas
utilitates, iussit eum | suo nomine civitatem Alexandriam (20)
constituere. ita Dinocrates a facie dignitateque corporis 15
commendatus ad eam nobilitatem pervenit. mihi autem,
imperator, staturam non tribuit natura, faciem deformavit
aetas, valetudo detraxit vires. itaque quoniam ab his
praesidiis sum desertus, per | auxilia scientiae scriptaque (25)
ut spero perveniam ad commendationem. 20
5 Quoniam autem primo volumine de officio architecturae
terminationibusque artis perscripsi, item de moenibus et |
intra moenia arearum divisionibus, cum sequatur ordo de 33
aedibus sacris et publicis aedificiis itemque privatis quibus
proportionibus et symmetriis debeant esse uti explicentur, 25
non putavi ante ponendum nisi prius de materiae copiis,
e | quibus conlatis aedificia structuris et materiae rationibus (5)
perficiuntur, quas habeant in usu virtutes exposuissem
quibusque rerum naturae principiis essent temperatae dixissem.
sed antequam naturales res incipiam explicare, 30

1 siqui deduxerit EG: siquid deduxerit H, siquid eduxerit S (unde Gc in marg. vel siquid). | eo loco x.

2 fore EG(S2): forte HS.

8 iudicio H et (ante ras.) S.

10 abcessit S.

15 dignitate EGS: -tis H.

18 valitudo GS (cf. ad 17, 6).

19 auxilia HS: -um EG.

21 Quoniam: Cum x.

23 cum sequatur: insequatur x.

29 temperate G (-tę Gc): -ta HS.

[32]

Plain text

de aedificiorum rationibus unde initia ceperint et uti creverint
eorum inven|tiones ante ponam, et insequar ingressus (10)
antiquitatis rerum naturae et eorum qui initia humanitatis
et inventiones perquisitas scriptorum praeceptis dedicaverunt.
itaque quemadmodum ab his sum institutus exponam. 5
I Homines veteri more ut ferae in silvis et speluncis et
| nemoribus nascebantur ciboque agresti vescendo vitam exigebant. (15)
interea quodam in loco ab tempestatibus et
ventis densae crebritatibus arbores agitatae et inter se 10
terentes ramos ignem excitaverunt, et eo flamma vehementi
perterriti qui circa eum locum fuerunt sunt fugati. post
ea re|quieta propius accedentes cum animadvertissent commoditatem (20)
esse magnam corporibus ad ignis teporem, ligna
adicientes et ita conservantes alios adducebant et nutu 15
monstrantes ostendebant quas haberent ex eo utilitates.
in eo hominum congressu cum profundebantur aliter spiritu
voces, cotidiana | consuetudine vocabula ut obtigerant (25)
constituerunt, deinde significando res saepius in usu ex
eventu fari fortuito coeperunt et ita sermones inter se 20
2 procreaverunt. ergo cum propter ignis inventionem conventus
initio apud homines et | concilium et convictus 34
esset natus, et in unum locum plures convenirent habentes
ab natura praemium praeter reliqua animalia ut non
proni sed erecti ambularent mundique et astrorum magnificientiam 25
aspicerent, item manibus et arti|culis quam (5)
vellent rem faciliter tractarent, coeperunt in eo coetu alii
de fronde facere tecta, alii speluncas fodere sub montibus,
nonnulli hirundinum nidos et aedificationes earum imitantes

1 ceperint GS: coeperint H(Gc).

3 humanitatis GS: -tes H.

7 vetere x (cf. p. 20, 22).

8 exgıebant Hc, exi＜ge in ras.＞bant Sc i. e. exiebant HS: eigebant G.

9 quodam GS: quondam H. | ab HS: a G.

11 eo GS (ea Sc): eos H.

12 effugati S.

13 requieta HS (re¦quieta Sc): requie data G. | proprius H et ante ras. S. | cum—(15) adicientes om. S (sed in ima pagina calamo impressa supplet S2).

15 ita: id x.

17 espiritu x.

18 obtigerant S(Gc): optegerent H(G).

[33]

Plain text

de luto et virgulis facere loca quae subirent. tunc
observantes aliena tecta et adicientes suis cogitationibus
res | novas, efficiebant in dies meliora genera casarum. (10)
3 cum essent autem homines imitabili docilique natura,
cotidie inventionibus gloriantes alius alii ostendebant 5
aedificiorum effectus, et ita exercentes ingenia certationibus in
dies melioribus iudiciis efficiebantur. primumque furcis
erectis et | virgulis interpositis luto parietes texerunt. alii (15)
luteas glaebas arefacientes struebant parietes, materia eos
iugumentantes, vitandoque imbres et aestus tegebant harundinibus 10
et fronde. posteaquam per hibernas tempestates
tecta non potuerunt imbres sustinere, fastigia facientes
luto inducto, proclinatis | tectis stillicidia deducebant. (20)
4 Haec autem ex is quae supra scriptae sunt originibus
instituta esse possumus sic animadvertere quod ad hunc 15
diem nationibus exteris ex his rebus aedificia constituuntur,
ut in Gallia Hispania Lusitania Aquitania, scandulis robusteis
aut | stramentis. apud nationem Colchorum in Ponto (25)
propter silvarum abundantiam arboribus perpetuis planis
dextra ac sinistra in terra positis, spatio inter eas relicto 20
quanto arborum longitudines patiuntur, conlocantur in
extremis partibus earum supra alterae transversae, quae
circumcludunt | medium spatium habitationis. tum insuper (30)
alternis trabibus ex quattuor partibus angulos iugumentantes
et ita parietes | arboribus statuentes ad perpendiculum 35
imarum educunt ad altitudinem turres, intervallaque, 26
quae relinquuntur propter crassitudinem materiae,
schidiis et luto obstruunt. item tecta, recidentes ab extremo
transtra, traiciunt gradatim contra|hentes, et ita ex (5)

5 cotidie: sic (et cotidianus) semper H (sed 33, 24 et 35, 25 Hc) et G, rec. cottidie SL. | aliu(o H)s alii x (alii aliis Gc).

9 glebas x (sic etiam glebe x 165, 15 ut semper SG, numquam praeterea H, nisi quod glebulae x 197, 22).

14 is: his x. | scripta x.

16 his (GS, hı̣is Hc): iis H. | constituuntur G: -antur HS.

17 utigallia x. | hispania S: spania HG (ispania Hc). | æ(e S)quitania GS. | scandulis G: scandalis HS.

23 tum HS: tunc G.

28 adextremos x.

[34]

Plain text

quattuor partibus ad altitudinem educunt medio metas,
quas fronde et luto tegentes efficiunt barbarico more
5 testudinata turrium tecta. Phryges vero, qui campestribus
locis sunt habitantes, propter inopiam silvarum egentes
materiae eligunt tumulos naturales eosque medios fossura 5
dis|tinentes et itinera perfodientes dilatant spatia quantum (10)
natura loci patitur. insuper autem stipites inter se religantes
metas efficiunt, quas harundinibus et sarmentis
tegentes exaggerant supra habitationes e terra maximos
grumos. ita hiemes calidissimas, aestates frigidissimas 10
efficiunt tectorum | rationes. nonnulli ex ulva palustri (15)
componunt tuguria tecta. apud ceteras quoque gentes ad
nonnulla loca pari similique ratione casarum perficiuntur
constitutiones. non minus etiam Massiliae animadvertere
possumus sine tegulis, subacta cum paleis terra, tecta. 15
Athenis Areopagi antiquitatis exemplar | ad hoc tempus luto (20)
tectum. item in Capitolio commonefacere potest et significare
mores vetustatis Romuli casa et in arce sacrorum
6 stramentis tecta. ita his signis de antiquis inventionibus
aedificiorum sic ea fuisse ratiocinantes possumus iudicare. 20
| Cum autem cotidie faciendo tritiores manus ad aedificandum (25)
profecissent et sollertia ingenia exercendo per
consuetudinem ad artes pervenissent, tum etiam industria
in animos eorum adiecta perfecit ut qui fuerunt in his
studio|siores fabros esse se profiterentur. cum ergo haec 36
ita fuerint primo constituta et natura non solum sensibus 26
ornavisset gentes quemadmodum reliqua animalia, sed etiam
cogitationibus et consiliis armavisset mentes et subiecisset

5 materiae H (-ę S): materia G. | fossura G: -rae H (-rę) S.

6 detinentes x. | quantum HS: inquantum G.

8 quas GS: qua H.

9 exaggerabant x. | habitationis H (-nes GS).

10 crumos x. | aestatis H (-tes GS).

11 efficiunt GS: -cit H.

12 tiguria ante corr. H. | ad Praun: et (&) x. | 16 areopagi HS: ariopagi G.

18 vetustates H (-tis GS).

21 tritiores GSc (tristiores ante ras. S): tritores H.

22 profecissent S2 (qui et edificantium antea scr. pro ad aed.): per(ꝑ)fecissent x. | ingenia HS: -nii G.

25 esse se H (e̅e̅ se) S: esse G.

26 solum HS(Gc): plus G.

[35]

Plain text

cetera | animalia sub potestate, tunc vero ex fabricationibus (5)
aedificiorum gradatim progressi ad ceteras artes et disciplinas,
e fera agrestique vita ad mansuetam perduxerunt
7 humanitatem. tum autem instruentes animo se et eprospicientes
maioribus cogitationibus ex varietate artium 5
natis, non casas sed etiam | domos fundatas et latericiis (10)
parietibus aut e lapide structas materiaque et tegula
tectas perficere coeperunt, deinde observationibus studiorum
e vagantibus iudiciis et incertis ad certas symmetriarum
perduxerunt rationes. posteaquam animadverterunt profusos 10
esse partus ab natura materiae et abun|dantiam (15)
copiarum ad aedificationes ab ea comparatam, tractando
nutrierunt et auctam per artes ornaverunt voluptatibus
elegantiam vitae. igitur de his rebus quae sunt in aedificiis
ad usum idoneae, quibus sint qualitatibus et quas 15
habeant virtutes ut potuero dicam.
8 | Sed si qui de ordine huius libri disputare voluerit, (20)
quod putaverit eum primum institui oportuisse, ne putet
me erravisse sic reddam rationem. cum corpus architecturae
scriberem, primo volumine putavi quibus eruditionibus 20
et disciplinis esset ornata exponere finireque terminationibus
| eius species et e quibus rebus esset nata (25)
dicere. itaque quid oporteat esse in architecto, ibi pronuntiavi.
ergo in primo ＜dixi＞ de artis officio, in hoc
de naturalibus materiae rebus quem habeant usum disputabo. 25
namque hic liber non profitetur unde architectura
nascatur, sed unde origines aedifi|ciorum sint institutae et 37
quibus rationibus enutritae et progressae sint gradatim ad
9 hanc finitionem. ergo ita suo ordine et loco huius erit
voluminis constitutio. 30

1 ex: & (et G) x.

4 tum HS: tunc G. | e(ae ante ras. H)prospicientes x (≣prospicientes Sc).

8 tectas G: tecta HS.

11 ab natura materiae: ab naturae materia H, ≣ naturę materia S, naturę admateriā G(S2). | abundantē x.

12 copiarum H et (ante ras.) S: copiā G(S2).

15 quibus sint: quibusque sunt x.

24 dixi om. x.

27 sunt x.

29 ita om. S.

[36]

Plain text

Nunc revertar ad propositum et de copiis quae aptae
| sunt aedificiorum perfectionibus, quemadmodum videantur (5)
esse ab natura rerum procreatae quibusque mixtionibus
principiorum congressus temperentur, ne obscura sed perspicua
legentibus sint ratiocinabor. namque nulla materiarum 5
genera neque corpora neque res sine principiorum
coetu na|sci neque subici intellectui possunt, neque aliter (10)
natura rerum praeceptis physicorum veras patitur habere
explicationes, nisi causae quae insunt in his rebus quemadmodum
et quid ita sint subtilibus rationibus habeant 10
demonstrationes.
II | Thales primum aquam putavit omnium rerum esse (15)
principium. Heraclitus Ephesius, qui propter obscuritatem
scriptorum a Graecis ϲκοτεινοϲ est appellatus, ignem. Democritus
quique est eum secutus Epicurus atomos, quas 15
nostri insecabilia corpora, nonnulli individua vocitaverunt.
Pytha|goreorum vero disciplina adiecit ad aquam et ignem (20)
aera et terrenum. ergo Democritus etsi non proprie res
nominavit sed tantum individua corpora proposuit, ideo
ea ipsa dixisse videtur quod ea cum sint disiuncta nec 20
laeduntur nec interitionem recipiunt nec sectionibus dividuntur
sed | sempiterno aevo perpetuo infinitam retinent in (25)
2 se soliditatem. ex his ergo congruentibus cum res omnes
coire nascique videantur ut eae in infinitis generibus rerum
natura essent disparatae, putavi oportere de varietatibus 25
et discriminibus usus earum quasque haberent in aedificiis
qualitates exponere, | uti cum fuerint notae, non habeant (30)
qui aedificare cogitant errorem, sed aptas ad usum copias
aedificiis comparent.
III Itaque primum de lateribus, qua de terra duci eos 30

2 svınt H.

4 ne G: nec H (cf. p. 180, 9), n̄ (non) S. | sed ut p. S.

12 Tales x.

14 scotinos x.

15 quique HG: quoque S(Gc). | quos x.

17 pythari eorum H, pythareorū G, phitagoreorū S (pythagoreorū Gc).

18 aera G: aerea HS.

20 nec leguntur HG, negleguntur S(Gc).

24 ut eae: et hạ̶ẹ̶ae H, ethę G, & hę S.

29 cōpararent S.

[37]

Plain text

| oporteat dicam. non enim de harenosa neque calculosa 38
neque sabulone soluto sunt ducendi, quod ex his generibus
cum sint ducti primum fiunt graves, deinde cum ab imbribus
in parietibus sparguntur, dilabuntur et dissolvuntur
pa|leaeque in is non cohaerescunt propter asperitatem. 5
faciendi autem sunt ex terra albida cretosa sive de
rubrica aut etiam masculo sabulone. haec enim genera
propter levitatem habent firmitatem et non sunt in opere
2 ponderosa et faciliter aggerantur. ducendi autem sunt
per vernum tempus et | autumnale, ut uno tenore siccescant. 10
qui enim per solstitium parantur ideo vitiosi fiunt quod
summum corium sol acriter cum praecoquit, efficit ut
videatur aridus, interior autem sit non siccus. et cum
postea siccescendo se contrahit, perrumpit ea quae erant
arida. ita rimosi facti efficiuntur in|becilli. maxime autem 15
utiliores erunt, si ante biennium fuerint ducti. namque
non ante possunt penitus siccescere. itaque cum recentes
et non aridi sunt structi, tectorio inducto rigideque obsolidato
permanente ipsi sidentes non possunt eandem altitudinem
qua est tectorium tenere, contractione|que moti 20
non haerent cum eo, sed ab coniunctione eius disparantur.
igitur tectoria ab structura seiuncta propter tenuitatem
per se stare non possunt sed franguntur, ipsique
parietes fortuito sidentes vitiantur. ideo etiam Uticenses
latere si sit aridus et ante quinquennium ductus, cum 25
arbi|trio magistratus fuerit ita probatus, tunc utuntur in (25)
3 parietum structuris. fiunt autem laterum genera tria.
unum quod graece Lydium appellatur, id est quo nostri

1 harenosa neque calculosa (sc. terra, ut v. 6 = solo Plin. 35, 170) neque sabulone soluto: harenoso neque calculoso luto (H, luto om. S, calculo soluto G) neque sabulonoso luto x.

3 ab imbribus in p. G(S2): ab intribus in p. HSc, in tribus p. (om. ab et in) S.

5 is: his x.

10 tenore: tempore x.

12 corium GS: chorium H. | effecit H.

13 aridum (-ū) x. | 14 perrumpit (a. c.) om. G.

18 ri(e H)gidoque obsolidati permanent x.

20 qua est tectorium HS (ubi ē tector⟦ı⟧ū cum ras. Sc): quę ē tectorū G.

24 fortuito HG (ut 33, 26 x): -tu (Hc)S(Gc) | sidentes (ut v. 18 x) sedentes x.

25 laterem H (-rē) GS.

27 lidiū GS.

[38]

Plain text

utuntur, longum | sesquipede, latum pede. ceteris duobus 39
Graecorum aedificia struuntur. ex his unum πενταδωρον,
alterum τετραδωρον dicitur. δωρον autem Graeci appellant
palmum, quod munerum datio graece δωρον appellatur, id
autem semper | geritur per manus palmam. ita quod est 5
quoquoversus quinque palmorum pentadoron, quod quattuor
tetradoron dicitur, et quae sunt publica opera πενταδωροιϲ,
4 quae privata τετραδωροιϲ struuntur. fiunt autem
cum his lateribus semilateria, quae cum struuntur, una
parte lateribus ordines, | altera semilateres ponuntur. ergo 10
ex utraque parte ad lineam cum struuntur, alternis coriis
parietes alligantur et medii lateres supra coagmenta conlocati
et firmitatem et speciem faciunt utraque parte non
invenustam.
Est autem in Hispania ulteriore civitas Maxilua, item 15
| Callet, in Asia Pitane, ubi lateres cum sunt ducti et (15)
arefacti, proiecti natant in aqua. natare autem eos posse
ideo videtur quod terra est de qua ducuntur pumicosa.
ita cum est levis, aere solidata non recipit in se nec
combibit liquorem. igitur levi raraque cum sint proprietate 20
nec patiantur pene|trare in corpus umidam potestatem, (20)
quocumque pondere fuerint cogitur ab rerum natura quemadmodum
pumex uti ab aqua sustineantur. sic autem
magnas habent utilitates, quod neque in aedificationibus
sunt onerosi, et cum ducuntur, a tempestatibus non dissolvuntur. 25
IV | In caementiciis autem structuris primum est de harena 40

2 pentadoron … (3) tetradoron x.

3 (4) doron x.

5 palmam: palmum x (ut v. 4).

6 quinque G(Sc): equinque HS.

7 pentadoros HS, -toros G.

8 tetradoros GS, -doro H.

11 cum (cū S) struuntur HS: construuntur G. | coriis S: choriis H et (ubi chorus) G (chorı¦iſ Gc).

12 collocati HS: collecti G (et in marg. S2 vel collecti).

15 Maxilua … Pitane (Plin. 35, 171): maxima et in galliis et in asia ita ne x.

16 sint ante corr. S.

20 sint Gc: sit x.

21 nec: non H, n̄ GS. | patiantur HS: patiuntur G.

22 fuerit x. | cogitur (sic) x (= cogit rerum natura, necessitas).

23 sustineatur x.

[39]

Plain text

quaerendum, ut ea sit idonea ad materiem miscendam
neque habeat terram commixtam. genera autem harenae
fossiciae sunt haec, nigra, cana, rubra, carbunculus. ex
his | quae in manu confricata fecerit stridorem erit optima, (5)
quae autem terrosa fuerit non habebit asperitatem. item 5
si in vestimentum candidum ea coniecta fuerit, postea excussa
vel lota id non inquinarit neque ibi terra subsiderit,
2 erit idonea. sin autem non erunt harenaria unde fodiatur,
tum de flumi|nibus aut e glarea erit excernenda, non minus (10)
etiam de litore marino. sed ea in structuris haec habet 10
vitia, difficulter siccescit, neque onerari se continenter paries
patitur nisi intermissionibus requiescat, neque concamarationes
recipit. marina autem hoc amplius quod etiam
parietes, cum in is | tectoria facta fuerint, remittentes (15)
3 salsuginem corium dissolvunt. fossiciae vero celeriter in 15
structuris siccescunt, et tectoria permanent, et concamarationes
patiuntur, sed eae quae sunt de harenariis recentes.
si enim exemptae diutius iacent, ab sole et luna
et pruina concoctae resolvuntur et | fiunt terrosae. ita cum (20)
in structuram coiciuntur, non possunt continere caementa, 20
sed ea ruunt et labuntur onera quae parietes non possunt
sustinere. recentes autem fossiciae cum in structuris tantas
habeant virtutes, eae in tectorio ideo non sunt utiles quod

3 carbunculus G(S2): -lum HS.

6 coniecta GS: contecta H.

7 vel lota: vel icta x. | subsiderit: sic x.

9 tum HG: tunc S.

11 sicces(r G)sit HGc (-scit S) | continenter | recipit paries patitur … recipit. marina H (item Lch, sed l ante corr.—qui inter lineas adscripsit—omisit ea quae fuerunt inter duo illa recipit deditque continenter recipit . marina, atque idem sine dubio fecerat S, ubi nunc Sc continenter ＜⁖paries in ras.＞ Marina cum suppletis in ima pagina verbis ⁖patitur … recipit. sine lapsus vestigio G. itaque sic statuo continentes paries G(Sc): continenter recipit paries HS.

12 (16) concamerationes x.

14 is: his x. | remittentes (remittentese G, unde ad Fav. p. 295, 5 An. S salsugine sua se remittente) salsuginem (-nē etiam G) eorum dissolvuntur x.

17 eae: hae H, hę S, hęc G.

21 ea ruunt GS: earunt H. | oneraque x.

23 eae H: hae G, heę S. | tectorio (ut p. 41, 2): -riis x.

[40]

Plain text

pinguitudine eius calx palea com|mixta propter vehementiam (25)
non potest sine rimis inarescere. | fluviatica vero, propter 41
macritatem inutilis signino, liaculorum subactionibus in
tectorio recipit soliditatem.
V De harenae copiis cum habeatur explicatum, tum etiam 5
de calce diligentia est adhibenda uti de albo saxo aut
silice | coquatur. et quae erit ex spisso et duriore, erit (5)
utilis in structura, quae autem ex fistuloso, in tectoriis.
cum ea erit extincta, tunc materia ita misceatur ut si
erit fossicia, tres harenae et una calcis infundantur, si 10
autem fluviatica aut marina duae harenae et una calcis
coiciantur. ita enim erit | iusta ratio mixtionis temperaturae. (10)
etiam in fluviatica aut marina si qui testam tunsam et
succretam ex tertia parte adiecerit, efficiet materiae temperaturam
2 ad usum meliorem. quare autem cum recipit 15
aquam et harenam calx tunc confirmat structuram, haec
esse causa videtur quod e principiis | uti cetera corpora (15)
ita et saxa sunt temperata. et quae plus habent aeris
sunt tenera, quae aquae lenta sunt ab umore, quae terrae
dura, quae ignis fragiliora. itaque ex his saxa si antequam 20
coquantur, contusa minute mixta harenae in structuram
coiciantur, non solidescunt nec eam poterunt | continere. (20)
cum vero coniecta in fornacem ignis vehementi
fervore correpta amiserint pristinae soliditatis virtutem,
tunc exustis atque exhaustis eorum viribus relinquuntur 25
patentibus foraminibus et inanibus. ergo liquor qui est
in eius lapidis corpore et aer cum exustus et ereptus
fuerit, habuerit|que in se residuum calorem latentem, intinctus (25)
in aqua, priusquam ea ignis vim recipit, umore

1 pinguitudine (eius sc. operis tectorii Fav. p. 295, 12): pinguitudini HG (ut Anon. ed. Fav. S), pinguedini S (ut ipse Fav. p. 295, 13).

3 inutilis signino (ex Fav. cf. p. 211, 10): uti signinū x. | liacolorum HS: l iaculorum (in ipso textu) G (et inter lin. S2), item (iac.) codd. Faventini. | subactionibus HS: -nes G.

5 habeatur HG: sit S.

10 infundatur x.

11 duo harenę una x.

12 coiciatur x.

20 dura GS: durae H.

21 insṭructuram G: in instructuram HS

22 potuer̄ ante corr. S.

29 ea ignis: ex igni x.

[41]

Plain text

penetrante in foraminum raritates confervescit et ita refrigeratus
3 reicit ex calcis corpore fervorem. ideo autem
quo pondere saxa coiciuntur in fornacem, cum eximuntur
non possunt ad id | respondere, sed cum expenduntur, permanente 42
ea magnitudine, excocto liquore circiter tertia 5
parte ponderis inminuta esse inveniuntur. igitur cum patent
foramina eorum et raritates, harenae mixtionem in se corripiunt
et ita cohae|rescunt siccescendoque cum caementis (5)
coeunt et efficiunt structurarum soliditatem.
VI Est etiam genus pulveris quod efficit naturaliter res 10
admirandas. nascitur in regionibus Baianis et in agris
municipiorum quae sunt circa Vesuvium montem. quod
com|mixtum cum calce et caemento non modo ceteris aedificiis (10)
praestat firmitatem, sed etiam moles cum struuntur
in mari, sub aqua solidescunt. hoc autem fieri hac ratione 15
videtur quod sub his montibus et terrae ferventes sunt et
fontes crebri, qui non essent, si non in imo haberent aut
e sulphure | aut alumine aut bitumine ardentes maximos (15)
ignes. igitur penitus ignis et flammae vapor per intervenia
permanans et ardens efficit levem eam terram, et 20
ibi qui nascitur tofus turgens est sine liquore. ergo cum
tres res consimili ratione ignis vehementia formatae in
unam pervenerint mixtionem, | repente recepto liquore una (20)
cohaerescunt et celeriter umore duratae solidantur, neque
2 eas fluctus neque vis aquae potest dissolvere. ardores 25
autem esse in his locis etiam haec res potest indicare
quod in montibus Cumanorum Baianis sunt loca sudationibus
excavata, in quibus vapor fervidus ab imo | nascens (25)
ignis vehementia perforat eam terram per eamque manando

11 et om. x.

14 firmitate | (pro -tē) G: -tes HS(Gc).

18 sulphure GS: sulpure (sic hoc solo loco) H.

19 inter vena (venī̱a) S2.

21 qui: quod (qđ GS) x (cf. p. 44, 23). | tophus S (qui 44, 12 thophus) ut 44, 24 et Plin. 11, 203. | exurgens H (exsurgens GS) scil. pro &urgens (= sive simpl. turgens sive et turgens).

25 dissolvere HS: dies solvere G.

27 cūanorū G: cum | annorum H, cumannorū S.

29 post manando iterum fervidus ab imo nascens rep. x.

[42]

Plain text

in his locis oritur et ita sudationum egregias efficit utilitates.
non minus etiam memorantur antiquitus crevisse
ardores et abundavisse sub Vesuvio monte et inde evomuisse
circa agros flammam. ideoque tunc quae spongia
sive pumex | Pompeianus vocatur excocto ex alio genere 5 (30)
lapidis in hanc redacta esse videtur generis qualitatem.
3 id autem genus | spongiae quod inde eximitur non in 43
omnibus locis nascitur, nisi circum Aetnam et collibus
Mysiae quae a Graecis κατακεκαυμενη nominatur et si
quae eiusdem modi sunt locorum proprietates. si ergo in 10
his locis aquarum ferventes | inveniuntur fontes et montibus (5)
excavatis calidi vapores, ipsaque loca ab antiquis
memorantur pervagantes in agris habuisse ardores, videtur
esse certum ab ignis vehementia ex tofo terraque, quemadmodum
in fornacibus ex calce, ita ex his ereptum esse 15
4 liquorem. igitur dissimilibus et dis|paribus rebus correptis (10)
et in unam potestatem conlatis, calida umoris ieiunitas
aquae repente satiata communibus corporibus latenti calore
confervescit et vehementer efficit ea coire celeriterque unam
soliditatis percipere virtutem. 20
Relinquetur desideratio, quoniam item sunt in Etruria
| ex aqua calida crebri fontes, quid ita non etiam ibi nascitur (15)
pulvis, e quo eadem ratione sub aqua structura solidescat.
itaque visum est antequam desideraretur de his
5 rebus quemadmodum esse videantur exponere. omnibus 25
locis et regionibus non eadem genera terrae nec lapides
nascuntur, sed | nonnulla sunt terrena alia sabulosa itemque (20)
glareosa aliis locis harenosa non minus materia, et
omnino dissimili disparique genere in regionum varietatibus

2 memorantur G(Sc): -rentur HS.

5 ponpeianus HS. | excocto HS: -ta G(Sc).

8 aetnam H: aethnam G, ethnam S(Gc).

9 catacae | caumae (-me S) nominatur H, cata cecaumenos nom. G (lig. add. Gc), cata | cecaumnosenominatur S2.

11 montibus (Jocundus, ut p. 42, 23): in omnibus x.

14 ex (tofo): & x.

15 & acalce x.

18 aquae H: aqua GS.

21 item: ita x.

28 glareosa G: glariosa HS. | materia HS(Gc): -rie G.

[43]

Plain text

qualitates insunt in terra. maxime autem id sic licet
considerare quod qua mons Appenninus regiones Italiae
Etruriaeque circa cingit, prope | in omnibus locis non desunt (25)
fossicia harenaria, trans Appenninum vero quae pars
est ad Adriaticum mare, nulla inveniuntur, item Achaia 5
Asia omnino trans mare nec nominan|tur quidem. igitur 44
non in omnibus locis quibus effervent aquae calidae crebri
fontes, eaedem opportunitates possunt similiter concurrere,
sed omnia uti natura rerum constituit, non ad voluptatem
6 hominum sed ut fortuito disparata pro|creantur. ergo quibus 10 (5)
locis non sunt terrosi montes sed tenerae materiae, ignis
vis per eius venas egrediens adurit eam. quod est molle
et tenerum exurit, quod autem asperum relinquit. itaque
uti in Campania exusta terra cinis, sic in Etruria excocta
materia efficitur carbunculus. utraque autem | sunt egregia 15 (10)
in structuris, sed alia in terrenis aedificiis alia etiam in
maritimis molibus habent virtutem. est autem materiae
potestas mollior quam tofus, solidior quam terra, qua
penitus ab imo vehementia vaporis adusta, nonnullis locis
procreatur id genus harenae quod dicitur carbunculus. 20
VII | De calce et harena quibus varietatibus sint et quas (15)
habeant virtutes dixi. sequitur ordo de lapidicinis explicare,
de quibus et quadrata saxa et caementorum ad
aedificia eximuntur copiae et comparantur. haec autem
inveniuntur esse disparibus et dissimilibus virtutibus. sunt 25
enim aliae | molles, uti sunt circa urbem Rubrae Pallenses (20)
Fidenates Albanae, aliae temperatae, uti Tiburtinae Amiterninae

1 sic licet (L): silicet G, scilicet HS(Gc), licet (del. sci) Sc.

2 regionis HS (-nes G).

5 ē ad adriaticū GS: est adriaticum H. sed infra hadrianum bis H.

6 nec nominatur x.

8 eędem (ęedē Sc) op(p G)ortunitates GSc (vel eiusdem oportunitatis Gc ex L): edem oportunitatis HS.

10 fortuito HG: -tu (Hc)S(Gc).

11 tenerae: genere x.

14 uti campania (in om.) HG, ubi S Itaq.utiue ịn campania (ipse sic addens quod omiserat uti). cf. v. 23.

18 quo … 19 adusto x.

20 procrearetur S2.

22 lapidicinis HG: lapidibus S (sed in marg. ipse add. vel lapiditinis).

24 haec (hęc GS) sic x.

27 tiburtinae G: tibertinae H et (ante ips. corr.) S. | ame(i Sc)terninae x.

[44]

Plain text

Soractinae et quae sunt his generibus, nonnullae
durae, uti siliceae. sunt etiam alia genera plura, uti in
Campania rubri et nigri tofi, in Umbria et Piceno et in
Venetia albus, qui | etiam serra dentata uti lignum secatur. (25)
2 sed haec omnia quae mollia sunt hanc habent utilitatem 5
quod ex is saxa cum sunt exempta in opere faciliter tractantur.
et si sunt | in locis tectis, sustinent laborem, si 45
autem in apertis et patentibus, gelicidiis et pruina contacta
friantur et dissolvuntur. item secundum oram maritimam
ab salsugine exesa diffluunt neque perferunt aestus. 10
Tiburtina vero et quae eodem | genere sunt omnia sufferunt (5)
et ab oneribus et a tempestatibus iniurias, sed ab
igni non possunt esse tuta simulque sunt ab eo tacta
dissiliunt et dissipantur, ideo quod temperatura naturali
parvo sunt umore itemque non multum habent terreni sed 15
aeris plurimum et ignis. igitur cum et | umor et terrenum (10)
in his minus inest, tum etiam ignis, tactu et vi
vaporis ex is aere fugato, penitus insequens et interveniorum
vacuitates occupans fervescit et efficit ea suis ardentia
3 corporibus similia. sunt vero item lapidicinae complures 20
in finibus Tarquiniensium, quae dicuntur Anicianae,
| colore quemadmodum Albanae, quarum officinae maxime (15)
sunt circa lacum Volsiniensem, item praefectura Statonensi.
haec autem habent infinitas virtutes. neque enim is
gelicidiorum tempestas neque ignis tactus potest nocere, 25

1 quae (-ę) HSGc: si quę G et S2.

2 silice≣ę (pro -cetę) G: siliciae H, -tię S.

3 rubrum et nigrum tofum (tophū S) x. | umbria . picens S.

4 albus (alb; GS) quod (qđ S) x (cf. Plin. 36, 167).

6 is: his x.

7 sustineant x.

8 (contecta pro—cf. v. 7) contacta (cf. p. 53, 16. 46, 13): congesta x (cf. etiam ad p. 40, 7).

9 friantur H: fricantur (Hc)GS (ut ap. Plin. 36, 166). | ora maritima x.

10 exesa: exea x.

11 tibertina ante corr. S.

13 igni: sic semper x (nisi quod bis igne E 179, 18 181, 8 et semel S 200, 18). | tacta HS: tecta G.

16 terrenus x.

18 is: his x. | insequens intervenarum vacue(HS, i G)tates x.

19 ea suis: asuis x.

22 quorum x.

23 uulsiniensem x. | statonensi. haec (hęc GS) x.

24 is: his x.

[45]

Plain text

sed sunt firmae et ad vetustatem ideo permanentes quod parum
habent e | naturae mixtione aeris et ignis, umoris autem (20)
temperate plurimumque terreni. ita spissis comparationibus
solidatae neque ab tempestatibus neque ab ignis vehementia
4 nocentur. id autem maxime iudicare licet e monumentis 5
quae sunt circa municipium Ferenti ex his facta
lapidicinis. namque | habent et statuas amplas factas 46
egregie et minora sigilla floresque et acanthos eleganter
scalptos. quae cum sint vetusta, sic apparent recentia uti
si sint modo facta. non minus etiam fabri aerarii de his 10
lapidicinis in aeris flatura | formis comparatis habent ex (5)
is ad aes fundendum maximas utilitates. quae si prope
urbem essent, dignum esset ut ex his officinis omnia opera
5 perficerentur. cum ergo propter propinquitatem necessitas
cogat ex Rubris lapidicinis et Pallensibus et quae sunt 15
urbi proximae copiis uti, si qui vo|luerit sine vitiis perficere, (10)
ita erit praeparandum. cum aedificandum fuerit,
ante biennium ea saxa non hieme sed aestate eximantur,
et iacentia permaneant in locis patentibus. quae autem
eo biennio a tempestatibus tacta laesa fuerint, ea in fundamenta 20
coiciantur. cetera quae non erunt vitiata, ab
| natura rerum probata durare poterunt supra terram (15)
aedificata. nec solum ea in quadratis lapidibus sunt observanda
sed etiam in caementiciis structuris.
VIII Structurarum genera sunt haec, reticulatum quo nunc 25
omnes utuntur, et antiquum quod incertum dicitur. ex
his | venustius est reticulatum, sed ad rimas faciendas ideo (20)
paratum quod in omnes partes dissoluta habet cubilia et
coagmenta. incerta vero caementa alia super alia sedentia
inter seque imbricata non speciosam sed firmiorem quam 30

1-5 sed est (ē GS) firma … permanens … habet … solidata … nocetur x.

3 con(HG, cō SGc)parationibus (sic recte) x.

6 ferentis x.

8 achanthos H (-tos GS).

9 scalptos H(Gc): sculptos GS.

10 sunt ante ras. G.

11 formis con(cō SGc)paratas HS, formas conparatas G.

12 is: his x.

15 palliensibus x.

16 urbę S. | qui HS: quis G.

28 cubilia HS: cubicula G.

30 inbricata H.

[46]

Plain text

2 reticulata praestant structuram. utraque autem ex minutis|simis (25)
sunt instruenda, uti materia ex calce et harena
crebriter parietes satiati diutius contineantur. molli enim
et rara potestate cum sint, exsiccant sugendo e materia
sucum. cum autem superarit et abundarit copia calcis et 5
harenae, paries plus habens umoris non cito fiet evanidus,
sed ab his | continetur. simul autem umida potestas e 47
materia per caementorum raritatem fuerit exsucta calxque
ab harena discedat et dissolvatur, item caementa non
possunt cum his cohaerere, sed in vetustatem parietes 10
3 efficiunt ruinosos. id | autem licet animadvertere etiam (5)
de nonnullis monumentis, quae circa urbem facta sunt e
marmore seu lapidibus quadratis intrinsecusque medio calcata
structuris, vetustate evanida facta materia caementorumque
exsucta raritate, proruunt et coagmentorum ab 15
4 ruina dissolutis iuncturis dissi|pantur. quodsi qui noluerit (10)
in id vitium incidere, medio cavo servato secundum orthostatas,
intrinsecus ex rubro saxo quadrato aut ex testa aut
ex silicibus ordinariis struat bipedales parietes, et cum
his ansis ferreis et plumbo frontes vinctae sint. ita enim 20
non acervatim sed ordine structum | opus poterit esse sine (15)
vitio sempiternum, quod cubilia et coagmenta eorum inter
se sedentia et iuncturis alligata non protrudent opus neque
orthostatas inter se religatos labi patiuntur.
5 Itaque non est contemnenda Graecorum structura. non 25
| enim utuntur e molli caemento structura polita, sed cum (20)
discesserunt a quadrato, ponunt de silice seu lapide duro
ordinaria, et ita uti latericia struentes alligant eorum

2 rebus (ante sunt) add. S. | et inharena ante ras. G.

4 e HG: a S.

6 paries: partes H et (ips. in marg.) S(Gc), -tis G.

7 si (ante humida) add. S.

8 exsuta HG, exuta S.

9 discedat (sed ips. corr. -it) et dissolvitur S.

11 ruinosos HS: rimosos G.

15 exstructa x.

16 qui HG: quis S.

17 orchostatas HS (ortho- G).

21 acervati x.

24 orto statas HG (ortho- S).

25 non enim G (et qui ipse addit post finem lineae) S: om. H.

26 structura G: om. HS.

27 discesserunt (-ser̄ S) HS: -rint G. | lapide: de lapide S.

[47]

Plain text

alternis coriis coagmenta, et sic maxime ad aeternitatem
firmas perficiunt virtutes. haec autem duobus generibus
struuntur. ex his | unum isodomum, alterum pseudisodomum (25)
6 appellatur. isodomum dicitur cum omnia coria aequa
crassitudine fuerint structa, pseudisodomum cum inpares 5
et inaequales ordines | coriorum diriguntur. ea utraque 48
sunt ideo firma, primum quod ipsa caementa sunt spissa
et solida proprietate neque de materia possunt exsugere
liquorem sed conservant eam in suo umore ad summam
vetustatem, ipsaque eorum cubilia | primum plana et librata 10 (5)
posita non patiuntur ruere materiam, sed perpetua parietum
crassitudine religata continent ad summam vetustatem.
7 altera est quam εμπλεκτον appellant, qua etiam nostri
rustici utuntur. quorum frontes poliuntur, reliqua ita uti sunt
nata cum materia conlocata alternis al|ligant coagmentis. 15 (10)
sed nostri celeritati studentes, erecta conlocantes
frontibus serviunt et in medio farciunt fractis separatim
cum materia caementis. ita tres suscitantur in ea structura
crustae, duae frontium et una media farturae. Graeci
vero non ita, sed plana conlocantes et longitudines | eorum 20 (15)
alternis in crassitudinem instruentes, non media farciunt
sed e suis frontibus perpetuam et unam crassitudinem
parietum consolidant. praeterea interponunt singulos crassitudine
perpetua utraque parte frontatos, quos διατονουϲ
appellant, qui maxime religando confirmant parietum 25
8 solidi|tatem. itaque si qui voluerit ex his commentariis (20)
animadvertere et eligere genus structurae, perpetuitatis poterit
rationem habere. non enim quae sunt e molli caemento
subtili facie venustatis, non eae possunt esse in vetustate

3 (4) hisodomum x. | (et 5) speudisodomum S et (ante ras.) G.

8 exsugere SG: exugere H.

9 eam: ea x.

13 enplecton x.

14 quorum (ante corr. marg.) om. S.

16 celeritate ante corr. G.

17 faciunt (sed Sc farciunt) factis x.

18 structurę S.

22 frontibus: frontatis x. | et unam: et in unam HG, om. S.

23 preterea GSc: praecaetera H, p̄cętera (ante corr.) S.

24 parte SGc (porte G): partes H. | diatonos HG, diatanos S.

29 eae H et (eę) S(Gc): hae G. | venustate x.

[48]

Plain text

non ruinosae. itaque cum arbitri communium parietum
su|muntur, non aestimant eos quanti facti fuerint, sed cum (25)
ex tabulis inveniunt eorum locationes, pretio praeteritorum
annorum singulorum deducunt octogensimas et ita ea reliqua
summa pacta reddi pro his parietibus sententiam 5
pronuntiant eos non posse plus quam annos LXXX durare.
9 | De latericiis vero dummodo ad perpendiculum sint 49
stantes nihil deducitur, sed quanti fuerint olim facti, tanti
esse semper aestimantur. itaque nonnullus civitatibus et
publica opera et privatas domos etiam regias e latere 10
structas licet | videre, et primum Athenis murum qui spectat (5)
ad Hymettum montem et Pentelensem, item Patris
in aede Iovis et Herculis latericias cellas, cum circa lapidea
in aede epistylia sint et columnae, in Italia Arretio
vetustum egregie factum murum, Trallibus domum regibus 15
Attalicis factam quae ad | habitandum semper datur ei (10)
qui civitatis gerit sacerdotium. item Lacedaemone e quibusdam
parietibus etiam picturae excisae intersectis lateribus
inclusae sunt in ligneis formis et in comitium ad
ornatum aedilitatis Varronis et Murenae fuerunt adlatae. 20
10 Croesi domus, quam Sardiani civibus ad | requiescendum (15)
aetatis otio, seniorum collegio gerusiam dedicaverunt. item
Halicarnasso potentissimi regis Mausoli domus cum Proconnesio
marmore omnia haberet ornata, parietes habet
latere structos, qui ad hoc tempus egregiam praestant firmitatem 25
ita tectoriis operibus expoliti uti vitri perlucidi|tatem (20)
videantur habere. neque is rex ab inopia id
fecit. infinitis enim vectigalibus erat fartus, quod imperabat
11 Cariae toti. acumen autem eius et sollertiam ad

1 arbitrio x.

3 pretia x.

4 octogesimas x. | ea: ex x.

5 pacta: parte x.

9 nonnullis: n̄baınıllıſ (sic) S.

12 hy(i S)mectiū HS, himettiū G. | tentelensem x. | item paries HG, itaque paries S.

13 lapideae (-ee G, -eę S) x.

14 arretio (sic) x.

15 tralibus x. | domus … (16) facta x.

20 murrenę G.

22 otio H et (in ras.) S: octo G (ī aꝉ otiū Gc in m.).

23 alicarnasso HS(Gc): helicarnassio G. | proconnensio x.

28 ininfinitis x.

29 toti om. (in albo) S.

[49]

Plain text

aedificia paranda sic licet considerare. cum esset enim
natus Mylasis et animadvertisset Halicarnasso locum naturaliter
esse munitum em|poriumque idoneum portum utilem, (25)
ibi sibi domum constituit. is autem locus est theatri curvaturae
similis. itaque in imo secundum portum forum 5
est constitutum. per mediam autem altitudinis curvaturam
praecinctionemque platea ampla lati|tudine facta, in qua 50
media Mausoleum ita egregiis operibus est factum ut in
septem spectaculis nominetur. in summa arce media Martis
fanum habens statuam colossicam acrolithon nobili manu 10
Leocharis factam. hanc autem statuam | alii Leocharis (5)
alii Timothei putant esse. in cornu autem summo dextro
Veneris et Mercurii fanum ad ipsum Salmacidis fontem.
12 is autem falsa opinione putatur venerio morbo inplicare
eos qui ex eo biberint. sed haec opinio quare per orbem 15
terrae falso rumore sit pervagata non pigebit ex|ponere. (10)
non enim quod dicitur molles et inpudicos ex ea aqua
fieri, id potest esse, sed est eius fontis potestas perlucida
saporque egregius. cum autem Melas et Arevanias ab
Argis et Troezene coloniam communem eo loci deduxerunt, 20
barbaros Caras et Lelegas eiecerunt. hi autem ad mon|tes (15)
fugati inter se congregantes discurrebant et ibi latrocinia
facientes crudeliter eos vastabant. postea de colonis unus
ad eum fontem propter bonitatem aquae quaestus causa
tabernam omnibus copiis instruxit eamque exercendo eos 25
barbaros allectabat. ita singillatim decurrentes et ad coetus
| convenientes e duro feroque more commutati in Graecorum (20)
consuetudinem et suavitatem sua voluntate reducebantur.
ergo ea aqua non inpudici morbi vitio sed humanitatis

2 my(i S)lasus HS (-sis HcScG, sed -sus Gc). | alicarnasso (-naso S) x. | locū G: loco cum H, lo≣͜cū S.

10 colossicam: colossi (colosi G) quam x.

11 telocharis HS(Gc), telo claris G. | teleocharis HS(Gc), teleo claris G.

13 mercuri H (-rii GS).

15 biberint HS: -runt G.

16 falsorum (-oꝝ S) ore x.

19 (saporque) eius. e̶i̶u̶s̶ add. S.

20 troezen x.

21 eiecerunt S: eicerunt HG.

26 allectabat HG: -tavit S. | singillatim HG: singulatim S.

27 feroque Sc: ferroque x.

29 in(m S)pudico x. | morbo ante corr. H.

[50]

Plain text

dulcedine mollitis animis barbarorum eam famam
est adepta.
13 Relinquitur nunc quoniam ad explicationem moenium
| eorum sum invectus, ut tota uti sunt definiam. quemadmodum (25)
enim in dextra parte fanum est Veneris et fons 5
supra scriptus, ita in sinistro cornu regia domus, quam
rex Mausolus ad suam rationem conlocavit. conspicitur
enim ex ea | ad dextram partem forum et portus moeniumque 51
tota finitio, sub sinistram secretus sub moenibus latens
portus ita ut nemo posset quid in eo gereretur aspicere 10
14 nec scire, at rex ipse de sua domo remigibus et militibus
sine ullo sciente | quae opus essent imperaret. itaque (5)
post mortem Mausoli Artemisia uxore eius regnante Rhodii
indignantes mulierem imperare civitatibus Cariae totius,
armata classe profecti sunt uti id regnum occuparent. 15
tum Artemisiae cum esset id renuntiatum, in eo portu
abstrusam classem celatis remigibus | et epibatis comparatis, (10)
reliquos autem cives in muro esse iussit. cum autem
Rhodii ornata classe in portum maiorem exposuissent,
plausum iussit ab muro bis dare pollicerique se oppidum 20
tradituros. qui cum penetravissent intra murum relictis
navibus inanibus, Artemisia repente fossa facta in | pelagus (15)
eduxit classem ex portu minore et ita invecta est in
maiorem. expositis autem militibus classem Rhodiorum
inanem abduxit in altum. ita Rhodii non habentes quo 25
se reciperent, in medio conclusi in ipso foro sunt trucidati.
15 ita Artemisia in navibus Rhodiorum suis militibus et

4 ut tota: tota (GSc, totā HSGc) x (om. ut).

7 mausolus GS: manu solus H.

8 portus HcS: portum HG.

9 sinistram x (-tra Sc). | moenibus: montibus x.

10 geratur x.

11 at: ut x.

12 imperaret: sperarent S, spirarent HGSc (-ret Gc).

13 artemi(e ante corr. S, item v. 8. 19)siam (-ā S) uxorē eius regnantem (-tē GS) x (-re … te Sc). | rhodii HG (≣ⱶrodii Sc): throdii (ante ras., et sic semper exc. v. 24. 25) S.

16 (item v. 22) tum HS: tunc G.

19 hrodii (hic ante corr.) G. | ornatam classem G (non HS).

20 dare G: darent HS.

22 inanibus (ante corr.) om. G. | pelagum (-ū GS) x (-us L).

[51]

Plain text

remigibus | inpositis Rhodum est profecta. Rhodii autem (20)
cum prospexissent suas naves laureatas venire, opinantes
cives victores reverti hostes receperunt. tum Artemisia
Rhodo capta principibus occisis tropaeum in urbe Rhodo
suae victoriae constituit aeneasque duas statuas fecit unam 5
Rhodiorum civita|tis alteram suae imaginis. eam ita figuravit (25)
Rhodiorum | civitati stigmata inponentem. ideo autem 52
postea Rhodii religione inpediti quod nefas est tropaea
dedicata removeri, circa eum locum aedificium struxerunt
et ita erecta Graia statione texerunt ne qui posset aspicere, 10
et id αβατον voci|tari iusserunt. (5)
16 Cum ergo tam magna potentia reges non contempserint
latericiorum parietum structuras, quibus et vectigalibus et
praeda saeptis licitum fuerat non modo caementicio aut
quadrato saxo sed etiam marmoreo habere, non puto oportere 15
| inprobari quae sunt e latericia structura facta aedificia, (10)
dummodo recte sint tecta. sed id genus quid ita
populo Romano in urbe fieri non oporteat exponam, quaeque
sint eius rei causae et rationes non praetermittam.
17 leges publicae non patiuntur maiores crassitudines quam 20
sesquipedales constitui | loco communi. ceteri autem parietes, (15)
ne spatia angustiora fiant, eadem crassitudine conlocantur.
latericii vero nisi diplinthii aut triplinthii fuerint, sesquipedali
crassitudine non possunt plus unam sustinere contignationem.
in ea autem maiestate urbis et civium infinita 25
frequentia innumerabiles habitationes | opus est explicare. (20)
ergo cum recipere non possent areae planatae

1 throdum (et sic ante ras. semper exc. v. 23) S, ⱶrodum H (Sc), rhodū G.

4 tropeum HG, ⊣thropheū (sic) S. | in urbem (-bē GS, -be Sc) rhodo x.

6 eam: et (&) x.

7 ideo: id x.

8 tropea HG, trophea S.

10 ita: id x.

11 abathon x.

12 regis x. | contempserint H: -rit S, -runt G.

14 saeptis Nohl: sae(e)pius x.

16 in(m S)probare x.

17 sint H(Gc): sunt GS. | ita p. HS: ita a p. G.

19 sunt x.

20 Legis (a. c.) H.

22 fierent x.

24 plus unam HS: plusquā unā G (Plin.).

26 habitationis (a. c.) H.

27 possunt area planata HS, possunt areæ planatę G, posset (supra S2) area plana Sc.

[52]

Plain text

tantam multitudinem ad habitandum in urbe, ad auxilium
altitudinis aedificiorum res ipsa coegit devenire. itaque
pilis lapideis structuris testaceis parietibus caementiciis
altitudines extructae et contignationibus crebris coaxatae
cenaculorum ad | summas utilitates perficiunt dispertitiones. 5 (25)
ergo moenibus e contignationibus variis alto spatio multiplicatis
populus Romanus egregias habet sine inpeditione
habitationes.
18 | Quoniam ergo explicata ratio est quid ita in urbe 53
propter necessitatem angustiae arearum non patiuntur esse 10
latericios parietes, cum extra urbem opus erit his uti, sine
vitiis ad vetustatem sic erit faciendum. summis parietibus
structura | testacea sub tegulas subiciatur altitudine circiter (5)
sesquipedali, habeatque proiecturas coronarum. ita vitari
poterunt quae solent in his fieri vitia. cum enim in tecto 15
tegulae fuerint fractae aut a ventis deiectae, qua possit
ex imbribus aqua perpluere, non patietur lorica testacea
laedi laterem, | sed proiectura coronarum reiciet extra (10)
perpendiculum stillas et ea ratione servaverit integras parietum
19 latericiorum structuras. de ipsa autem testa si sit 20
optima seu vitiosa ad structuram statim nemo potest
iudicare, quod in tempestatibus, et aetate, in tecto cum
est conlocata, tunc si est firma | probatur. namque quae (15)
non fuerit ex creta bona aut parum erit cocta, ibi se
ostendit esse vitiosam gelicidiis et pruina tacta. ergo 25
quae non in tectis poterit pati laborem, ea non potest in
structura oneri ferendo esse firma. quare maxime ex
veteribus tegulis testa structi parietes firmitatem poterunt
20 | habere. craticii vero velim quidem ne inventi essent. (20)

3 cae(ę S)mentaciis H et (ante corr.) S.

4 altitudinis HS (-nes G). | et om. x.

5 cae(ę S, e G)naculorum H. | dispertitiones: despectationes (sic) x.

6 e: & S.

10 angustiae arearum Mar.: angustiarum x. | patiuntur HS: -antur G.

13 tegula x.

14 vitari HS: -re G.

16 possint x.

17 aqua HS: aque(ę Gc) G.

19 integras GS: -gris H.

22 ae(e GS)state x.

25 ostendit HS: -det G.

28 testa structi: tecta structa x.

29 gratic(t S)ii H et (ante ras.) S.

[53]

Plain text

quantum enim celeritate et loci laxamento prosunt, tanto
maiori et communi sunt calamitati, quod ad incendia uti
faces sunt parati. itaque satius esse videtur inpensa testaceorum
in sumptu quam compendio craticiorum esse in
periculo. etiam|que in tectoriis operibus rimas intus faciunt 5 (25)
arrectariorum et transversariorum dispositione. cum enim
linuntur, recipientes umorem turgescunt, deinde siccescendo
contrahuntur et ita extenuati disrumpunt tectoriorum soliditatem.
sed quoniam nonnullos celeritas aut inopia aut
in pendenti loco | dissaeptio cogit, sic erit faciundum. solum 54
substruatur alte, ut sint intacti ab rudere et pavimento. (11)
obruti enim in his cum sunt, vetustate marcidi fiunt,
deinde subsidentia proclinantur et disrumpunt speciem tectoriorum.
| De parietibus et apparatione generatim materiae 15 (5)
eorum, quibus sint virtutibus et vitiis, quemadmodum potui
exposui, de contignationibus autem et copiis earum, quibus
comparentur ut ad vetustatem non sint infirmae, uti natura
rerum monstrat explicabo.
IX | Materies caedenda est a primo autumno ad id tempus 20 (10)
quod erit antequam flare incipiat favonius. vere enim
omnes arbores fiunt praegnantes et omnes suae proprietatis
virtutem efferunt in frondem anniversariosque fructus. cum
ergo inanes et tumidae temporum necessitate eorum | fuerint, (15)
vanae fiunt et raritatibus inbecillae, uti etiam corpora 25
muliebria cum conceperint, ad fetus partum non iudicantur
integra, neque in venalibus ea cum sunt praegnantia praestantur
sana, ideo quod in corpore praeseminatio crescens

1 prosint S.

4 gratic(t S)iorum HS.

5 etiamque Schn.: etiam qui x. | intus: inhis x (cf. p. 55, 8).

7 sicciscendo x.

10 disseptio HS: deseptio G. | faciundum H: faciendum GS.

11 alte: aliae (alię GS) x (del. Sc). | sit intactum x.

12 obruta x. | marcida x.

13 subsidentiâ: sic (abl.) x (cf. 200, 8).

15 apparitione x.

18 con(cō S)parentur HS: cōparantur G. | ut: et (&) x. | sint HS: sunt G.

24 tumidae: umidae (-ę H) HG, humidę HcS. | necessitates x.

26 ad fae(ę GS, oe HcGc)tus apartu x.

[54]

Plain text

ex omnibus cibi potestatibus detrahit alimentum in se, et
| quo firmior efficitur ad maturitatem partus, eo minus (20)
patitur esse solidum id ex quo ipso procreatur. itaque
edito fetu quod prius in aliud genus incrementi detrahebatur
cum ab disparatione procreationis est liberatum, inanibus 5
et patentibus venis in se recipient lambendo sucum
et ita soli|descunt et redeunt in pristinam naturae firmitatem. (25)
2 eadem ratione autumnali tempore maturitate fructuum
flaccescente | fronde, ex terra recipientes per radices 55
arbores in se sucum recuperantur et restituuntur in antiquam 10
soliditatem. at vero aeris hiberni vis comprimit et
consolidat eas per id quod supra scriptum est tempus.
ergo si ea ratione et eo tempore | quod est supra scriptum (5)
3 caeditur materies, erit tempestiva. caedi autem ita oportet
uti incidatur arboris crassitudo ad mediam medullam, et 15
relinquatur, uti per eam exsiccescat stillando sucus. ita
qui inest intus inutilis liquor effluens per torulum non
patietur emori in saniem nec corrumpi | materiae qualitatem. (10)
tum autem cum sicca et sine stillis erit arbor,
4 deiciatur et ita erit optima in usu. hoc autem ita esse 20
licet animo advertere etiam de arbustis. ea enim cum
suo quoque tempore ad imum perforata castrantur, profundunt
e medullis quem habent in se superantem et vitiosum
| per foramina liquorem, et ita siccescendo recipiunt (15)
in se diuturnitatem. qui autem non habent ex arboribus 25
exitus umores intra concrescentes putrescunt et efficiunt
inanes eas et vitiosas. ergo si stantes et vivae siccescendo
non senescunt, sine dubio cum eae ad materiam deiciuntur,

3 ipsum (-ū) x.

5 ad di(e GS)sperationē x.

6 recipient (sc. corpora mul.) HS: -piet G.

7 &iā (et ita Oehmichen) solidescit et redit x.

9 ex: & (et G) x. | recipientes radices arborum x.

12 id quod Oehmichen: id ut x.

17 intus (cf. p. 58, 15): inhis x.

18 emori in eo saniem x. | necorumpi H et (ante corr.) S. | materiae(e G, ę S) ae(e G, ę SGc)qualitatem x.

21 animum (-ū S) advertere x (animum‿advertere Gc).

23 quem: quae (quę GS) x.

25 qui: quae (quę GS) x.

27 et (vit.) om. x.

28 non: conṉ (male) S2 (i. e. consenescunt). | eadem materiam (-ā G) HG, eadem materia HcS(Gc).

[55]

Plain text

cum ea | ratione curatae fuerint, habere poterunt magnas (20)
in aedificiis ad vetustatem utilitates.
5 Eae autem inter se discrepantes et dissimiles habent
virtutes, uti robur ulmus populus cupressus abies ceteraeque
quae maxime in aedificiis sunt idoneae. namque non 5
potest | id robur quod abies, nec cupressus quod ulmus, (25)
nec ceterae | easdem habent inter se natura rerum similitates, 56
sed singula genera principiorum proprietatibus comparata
alios alii generis praestant in operibus effectus.
6 et primum abies aeris habens plurimum et ignis minimumque 10
umoris et terreni le|vioribus rerum naturae potestatibus (5)
comparata non est ponderosa. itaque rigore naturali contenta
non cito flectitur ab onere, sed directa permanet in
contignatione. sed ea quod habet in se plus caloris, procreat
et alit cariem ab eaque vitiatur, etiamque ideo celeriter 15
accenditur quod quae inest | in eo corpore aeris (10)
raritas, ea ut est patens accipit ignem et ita vehementem
7 ex se mittit flammam. ex ea autem antequam est excisa
quae pars est proxima terrae per radices recipiens ex
proximitate umorem enodis et liquida efficitur. quae vero 20
est superior, vehementia caloris eductis in aera | per nodos (15)
ramis, praecisa alte circiter pedes XX et perdolata propter
nodationis duritiem dicitur esse fusterna. ima autem cum
excisa quadrifluviis dispertitur eiecto torulo ex eadem arbore
ad intestina opera comparatur et ita sappinea vocatur. 25
8 contra vero quercus terrenis principiorum satietatibus
| abundans parumque habens umoris et aeris et ignis, cum (20)
in terrenis operibus obruitur, infinitam habet aeternitatem.
ex eo cum tangitur umore non habens foraminum raritates
propter spissitatem non potest in corpus recipere liquorem, 30

3 eae: ea HS, hae G.

4 ce(ę GS)tera x.

5 idonea x.

6 abeis H.

7 ce(ae G, ę S)tera x. | natura HG: naturæ Hc, -rę S.

12 ponderosa G et (in ras.) Sc: ponderata HS.

14 ea: eo S.

15 cariem: pariē G, partem H, -tē S(Gc). | abea quae (quę GS) x.

17 raritas et (&) est patens x.

23 durit(c S)iem HS: -tiam G.

24 dispertitur (Plin. 16, 195): disparatur x.

25 et ita sappinea: et intima fusternea sappinea x (saprinea G).

[56]

Plain text

sed fugiens ab umore resistit et torquetur et efficit in
9 quibus | est operibus ea rimosa. aesculus vero quod est (25)
omnibus principiis temperata, habet in aedificiis magnas
utilitates, sed ea, cum in umore conlocatur, recipiens penitus
per foramina liquorem eiecto aere et igni operatione 5
umidae potestatis vitiatur. cerrus et fagus quod pariter
habent mix|tionem umoris et ignis et terreni, aeris plurimum, 57
per huius raritates umores penitus recipiendo celeriter
marcescunt. populus alba et nigra, item salix tilia
vitex ignis et aeris habendo satietatem, umoris temperate, 10
parum autem terreni, | leviore temperatura comparatae (5)
egregiam habere videntur in usu rigiditatem. ergo cum
non sint durae terreni mixtione, propter raritatem sunt
candidae et in scalpturis commodam praestant tractabilitatem.
10 alnus autem, quae proxima fluminum ripis procreatur 15
et minime materies utilis videtur, habet | in se (10)
egregias rationes. est enim aere et igni plurimo temperata,
non multum terreno, umore paulo. itaque in palustribus
locis infra fundamenta aedificiorum palationibus
crebre fixa, recipiens in se quod minus habet in corpore 20
liquoris, permanet inmortalis ad aeternitatem et sustinet
inmania | pondera structurae et sine vitiis conservat. ita (15)
quae non potest extra terram paulum tempus durare, ea
11 in umore obruta permanet ad diuturnitatem. est autem
maxime id considerare Ravennae, quod ibi omnia opera 25
et publica et privata sub fundamentis eius generis habent

6 cerrus et fagus: cerrus quercus fagus x.

8 per huius: ꝑuisa (cf. 56, 10 et 27). | u(hu- HS)moris x.

10 temperata HS(Gc), -te G, -tæ Sc (-tę G2).

11 (terreni) habens (habentes Gc) add. x | comparata HS(Gc), temperata G.

12 videntur Gc: videtur x. | rigiditatem: vel ariditatem suprascr. S2.

13 dura … (14) candida x.

14 sculpturis x.

15 proxima HG: -mę S.

16 materies HS: admateries G(S2).

17 est enim: & (et GS) enim x.

18 Itaque non (ṅȯṅ Gc) minus habent (habeṇ̇t Gc) incorpore (h HcS)umoris inpalustribus (inplaustribus H) locis x.

22 Itaque (-q: H, -q⁊ GS) x.

23 paulolū S.

25 maximum (-ū HS) x.

26 habeant x.

[57]

Plain text

palos. ulmus | vero et fraxinus maximos habent umores (20)
minimumque aeris et ignis, terreni temperate mixtione
comparatae. sunt in | operibus cum fabricantur lentae et 58
ab pondere umoris non habent rigorem et celeriter pandant.
simul autem vetustate sunt aridae factae aut in agro proiecto 5
qui inest eis liquore stantes emoriuntur, fiunt duriores
et in commissuris et | coagmentationibus ab lentitudine (5)
12 firmas recipiunt catenationes. item carpinus quod est
minima ignis et terreni mixtione, aeris autem et umoris
summa continetur temperatura, non est fragilis sed habet 10
utilissimam tractabilitatem. itaque Graeci quod ex ea
materia iuga iumentis comparant, quod apud | eos iuga (10)
ζυγα vocitantur, item zygiam eam appellant. non minus
est admirandum de cupresso et pinu, quod eae habentes
umoris abundantiam aequamque ceterorum mixtionem, propter 15
umoris satietatem in operibus solent esse pandae, sed
in vetustatem sine vitiis conservantur, quod is liquor | qui (15)
inest penitus in corporibus earum habet amarum saporem,
qui propter acritudinem non patitur penetrare cariem neque
eas bestiolas quae sunt nocentes. ideoque quae ex 20
his generibus opera constituuntur permanent ad aeternam
13 diuturnitatem. item cedrus et iunipirus easdem habent
virtutes | et utilitates, sed quemadmodum ex cupresso et (20)
pinu resina, ex cedro oleum quod cedrium dicitur nascitur,
quo reliquae res cum sunt unctae, uti etiam libri, a tineis 25
et carie non laeduntur. arboris autem eius est similis

1 maximos … umoris (-res Gc) HG: maximū … humoris S.

2 temperate mixtione G: temperata | emixtione H, temperata emixtione S.

4 pandant HS: pandunt G.

5 ꝑfecto qui est eis liquor x.

12 iuga zy(i GS)za x.

13 zigaeam (H, ziga eam G, zigeā S) appellant x.

14 pinvo H. | eae H: hae G, hęc S.

17 is: his x.

20 bestiolas etc.: cf. p. 147, 25.

22 iuniperus x (sed cf. Hc 166, 11).

23 ex cupr(ae H)essu pinu x (cf. 105, 19).

24 cidreum x (cedri oleo Plin. 16, 197, cedrino 32, 76. cf. 24, 17. 16, 52: lat. citrus et citreum = gr. κέδροϲ, κέδριον, -ινον).

25 co(quo SG)reliquę H. | iunctę S.

26 arbores autem eius sunt similes (-lis G) cupresseae foliaturae (sic H, cupresse aefoliaturae G, cupressę ęfoliaturę S, sed cupresseę Sc) x (ubi arbores autem similes cupressę ac folia Gc).

[58]

Plain text

cupresseae foliatura, materies vena directa. ea Ephesi in
aede simulacrum | Dianae, etiam lacunaria et ibi et in 59
ceteris nobilibus fanis propter aeternitatem sunt facta.
nascuntur autem eae arbores maxime Cretae et Africae et
14 nonnullis Syriae regionibus. larix vero, quae non est nota 5
nisi is municipalibus | qui sunt circa ripam fluminis Padi (5)
et litora maris Hadriani, non solum ab suci vehementi
amaritate ab carie aut tinea non nocetur, sed etiam flammam
ex igni non recipit, nec ipsa per se potest ardere
nisi uti saxum in fornace ad calcem coquendam aliis lignis 10
uratur. nec tamen tunc flam|mam recipit nec carbonem (10)
remittit, sed longo spatio tarde comburitur. quod est
minima ignis et aeris e principiis temperatura, umore
autem et terreno est spisse solidata, non habet spatia
foraminum qua possit ignis penetrare, reicitque eius vim 15
nec patitur ab eo sibi cito noceri, propterque pon|dus ab (15)
aqua non sustinetur, sed cum portatur, aut in navibus aut
supra abiegneas rates conlocatur.
15 Ea autem materies quemadmodum sit inventa est causam
cognoscere. divus Caesar cum exercitum habuisset 20
circa Alpes imperavissetque municipiis praestare commeatus
ibi|que esset castellum munitum quod vocabatur Larignum, (20)
tunc qui in eo fuerunt naturali munitione confisi
noluerunt imperio parere. itaque imperator copias iussit
admoveri. erat autem ante eius castelli portam turris ex 25
hac materia alternis trabibus transversis uti pyra inter se
composita alte, uti | possent de summo sudibus et lapidibus (25)
accedentes repellere. tunc vero cum animadversum
est alia eos tela praeter sudes non habere neque posse
longius a muro propter pondus iaculari, imperatum est 30
fasciculos ex virgis alligatos et faces ardentes ad eam

1 materies: sic x (i. e. materiei ut p. 60, 12). | ea om. x ubi aephesi H.

4 eae (eę S) HS: hę G.

5 qui … notus x (masc. ut nunc ital. hisp.).

6 is: his x.

7 hadriani H: adriani GS. | suci (Gc): suco x.

9 ipse x.

18 abiegnas HG, abigenas S (cf. p. 166, 5).

19 causam: causa x.

22 vocaretur x.

27 posset (G, poss& HS) x.

[59]

Plain text

munitionem accedentes mittere. itaque ce|leriter milites (30)
16 congesserunt. posteaquam flamma circa illam | materiam 60
virgas comprehendisset, ad caelum sublata effecit opinionem
uti videretur iam tota moles concidisse. cum autem ea
per se extincta esset et requieta turrisque intacta apparuisset, 5
admirans Caesar iussit extra telorum missionem
| eos circumvallari. itaque timore coacti oppidani cum se (5)
dedidissent, quaesitum unde essent ea ligna quae ab igni
non laederentur. tunc ei demonstraverunt eas arbores,
quarum in his locis maximae sunt copiae. et ideo ut id 10
castellum Larignum ita materies larigna est appellata.
haec autem | per Padum Ravennam deportatur, in colonia (10)
Fanestri Pisauri Anconae reliquisque quae sunt in ea
regione municipiis praebetur. cuius materies si esset facultas
adportationibus ad urbem, maximae haberentur in aedificiis 15
utilitates, et si non in omne, certe tabulae in subgrundis
circum in|sulas si essent ex ea conlocatae, ab (15)
traiectionis incendiorum aedificia periculo liberarentur, quod
eae neque flammam nec carbonem possunt recipere nec
17 facere per se. sunt autem eae arbores foliis similibus 20
pini, materies earum prolixa, tractabilis ad intestinum opus
non minus quam sappinea, | habetque resinam liquidam (20)
mellis Attici colore quare etiam medetur pthisicis.
De singulis generibus quibus proprietatibus e natura
rerum videantur esse comparatae quibusque procreantur 25
rationibus exposui. insequitur animadversio quid ita quae

3 sublata G(Sc): sublatā H(Gc), -tam S. | efficit x.

4 moles HGS: molis HcSc. | concidisse GS: concediss& H (-se Hc).

5 turrisque: turris x.

7 se dededissent H(Gc), sed | eı⁞ıdissent (sic) G (littera post e radendo incerta), se dedissent S (= Lc).

10 ut id … (11) ita Nohl: id … item x.

12 coloniā x.

14 materies si: sic x. cf. ad p. 233, 21.

16 in omnạ̇e H, -ne S: -ni G. | subgrundiis x (cf. p. 277, 7. Fav. 297, 10. sugrundis Plin. codd. 25, 160. sugrundas Varro r. r. 274, 10 Keil. sugrunda, suggrunda, sugurunda CGL. II, 192. 290. 520. 594. grunda ib. II, 36. Dig. 39, 2. cf. suggrundatio Vitr. p. 88, 15).

18 traiectionis: -nib; x.

19 ea x.

20 eae H: heę S, hae G.

22 sappina HS(Gc): saprina G.

23 thisicis x.

24 e: ea G.

26 itaque x.

[60]

Plain text

in | urbe supernas dicitur abies deterior est, quae infernas (25)
|egregios in aedificiis ad diuturnitatem praestat usus, et 61
de his rebus, quemadmodum videantur e locorum proprietatibus
habere vitia aut virtutes, uti sint considerantibus
X apertiora exponere. montis Appennini primae radices 5
ab Tyrrenico | mari inter Alpes et extremas Etruriae regiones (5)
oriuntur. eius vero montis iugum se circumagens
et media curvatura prope tangens oras maris Hadriani
pertingit circumitionibus contra fretum. itaque citerior
eius curvatura quae vergit ad Etruriae Campaniaeque regiones 10
apricis est potestatibus. | namque impetus habet (10)
perpetuos ad solis cursum. ulterior autem quae est proclinata
ad superum mare, septentrionali regioni subiecta
continetur umbrosis et opacis perpetuitatibus. itaque quae
in ea parte nascuntur arbores umida potestate nutritae 15
non solum ipsae augentur amplissimis | magnitudinibus, (15)
sed earum quoque venae umoris copia repletae turgentes
liquoris abundantia saturantur. cum autem excisae et
dolatae vitalem potestatem amiserunt, venarum rigore permanente
siccescendo propter raritatem fiunt inanes et evanidae, 20
ideoque in aedificiis non possunt habere diu|turnitatem. (20)
2 quae autem ad solis cursum spectantibus locis
procreantur, non habentes interveniorum raritates siccitatibus
exsuctae solidantur, quia sol non modo ex terra lambendo
sed etiam ex arboribus educit umores. itaque quae 25
sunt in apricis regionibus spissis venarum crebritatibus
solidatae, | non habentes ex umore raritatem cum in materiem (25)
perdolantur, reddunt magnas utilitates ad vetustatem.

4 essent (e̅e̅nt GS) x.

5 exponerem(. S) montes HS, exponerē(. Gc) mortis (sic) G (cf. p. 259, 20).

6 tyrrhenico H, ty(i S)rrenico HcS, thyrhenico G. | inalpis et inextremas x.

8 hadriani H: adriani GS.

10 regionis (a. c.) H.

13 regione x (-ni Gc).

17 repletae (-te G, -tę S) urgentes (-tis Gc) x.

19 amiserunt (-r̄ S) x (-rint GcSc). | permanentes x.

20 sicci(e HcS)scendo HG.

23 inter venarum x.

24 exsuctę x (exsucatę Sc).

25 umoris (a. c.) H. | itaque quę G: itaque HS.

27 cum in: quae cum in H, que(ę SGc)cū in GS.

[61]

Plain text

ideo | infernates, quod ex apricis locis adportantur, meliores 62
sunt quam quae ab opacis de supernatibus advehuntur.
3 Quantum animo considerare potui, de copiis quae sunt
necessariae in aedificiorum comparationibus et quibus tem|peraturis
e rerum natura principiorum habere videantur 5
mixtionem quaeque insunt in singulis generibus virtutes
et vitia, uti non sint ignota aedificantibus exposui. ita
qui potuerint eorum praeceptorum sequi praescriptiones
erunt prudentiores, singulorumque generum usum eligere
poterunt in | operibus. ergo quoniam de apparationibus 10
est explicatum, in ceteris voluminibus de ipsis aedificiis
exponetur, et primum de deorum inmortalium aedibus
sacris et de earum symmetriis et proportionibus, uti ordo
postulat, insequenti perscribam. |

15

LIBER TERTIUS.

1 Delphicus Apollo Socratem omnium sapientissimum
Pythiae responsis est professus. is autem memoratur prudenter
doctissimeque dixisse, oportuisse hominum pectora
fenestrata et aperta esse, uti non occultos haberent sensus
sed patentes | ad considerandum. utinam vero rerum natura 20
sententiam eius secuta explicata et apparentia ea constituisset.
si enim ita fuisset, non solum laudes aut vitia
animorum ad manum aspicerentur, sed etiam disciplinarum
scientiae sub oculorum consideratione subiectae non incertis
iudiciis probarentur, sed | et doctis et scientibus auctoritas 25
egregia et stabilis addere|tur. igitur quoniam haec non 63
ita sed uti natura rerum voluit sunt constituta, non efficitur
ut possint homines obscuratis sub pectoribus ingeniis

2 ad | ḍueuntur H, advehuntur S: adducuntur G.

8 praeceptorvem H.

10 apparitionibus x.

12 exponitur x.

[62]

Plain text

scientias artificiorum penitus latentes quemadmodum sint
iudicare. ipsique artifices si | pollicentur suam prudentiam, (5)
si non pecunia sint copiosi seu vetustate officinarum habuerint
notitiam, aut etiam gratia forensi et eloquentia non
fuerint parati, pro industria studiorum auctoritates ＜non＞ 5
possunt habere ut eis quod profitentur scire id credatur.
2 maxime autem id animadvertere | possumus ab antiquis (10)
statuariis et pictoribus, quod ex his qui dignitatis notas
et commendationis gratiam habuerunt, aeterna memoria
ad posteritatem sunt permanentes, uti Myron Polycletus 10
Phidias Lysippus ceterique qui nobilitatem ex arte sunt
consecuti. namque ut civitatibus magnis aut | regibus aut (15)
civibus nobilibus opera fecerunt, ita id sunt adepti. at
qui non minore studio et ingenio sollertiaque fuerunt nobilibus,
et humili fortuna civibus non minus egregie perfecta 15
fecerunt opera, nullam memoriam sunt adsecuti, quod
hi non ab industria neque artis sollertia sed a felici|tate (20)
fuerunt deserti, ut Teleas Atheniensis, Chion Corinthius,
Myagrus Phocaeus, Pharax Ephesius, Boedas Byzantius
etiamque alii plures. non minus item pictores, uti Aristomenes 20
Thasius, Polycles et ＜Andron Ephesii＞, Theo Magnes
ceterique, quos neque industria neque artis studium neque
| sollertia defecit, sed aut rei familiaris exiguitas aut 64
inbecillitas fortunae seu in ambitione certationis contrariorum
3 superatio obstitit eorum dignitati. nec tamen est admirandum 25
si propter ignotitiam artis virtutes obscurantur. sed
maxime | indignandum, cum etiam saepe eblandiatur gratia (5)
conviviorum a veris iudiciis falsam probationem. ergo uti

2 artifices pollicerentur x.

3 seu: sed x.

4 non Joc.: cum x.

5 non om. x.

6 crederetur x.

8 dignitates x (-te E).

10 posteritatem HSc(Gc): potestatem EG et (ante ras.) S.

14 minore EG: -ri HS.

17 hi HcSEG: hii H(Gc).

18 deserti: diserti S, desepti HEG (scil. r = p in x) cf. p. 9, 13. | Teleas (= Telesias?): thellas EG, hellas HS (Hegias?).

19 boedas: sic x.

21 andramithes (-tes S) nitheo magnis x.

22 ceterisque x.

25 superati x.

27 blandiatur HS(Gc), -antur G.

28 adfalsam x.

[63]

Plain text

Socrati placuit si ita sensus et sententiae scientiaeque
disciplinis auctae perspicuae et perlucidae fuissent, non
gratia neque ambitio valeret, sed si qui veris certisque
laboribus doctri|narum pervenissent ad scientiam summam, (10)
eis ultro opera traderentur. quoniam autem ea non sunt 5
inlustria neque apparentia in aspectu, ut putamus oportuisse,
et animadverto potius indoctos quam doctos gratia
superare, non esse certandum iudicans cum indoctis ambitione,
potius his prae|ceptis editis ostendam nostrae scientiae (15)
virtutem. 10
4 Itaque, imperator, in primo volumine tibi de arte et
quas habeat ea virtutes quibusque disciplinis oporteat esse
auctum architectum exposui, et subieci causas quid ita
earum oporteat eum esse peritum, rationesque summae
architectu|rae partitione distribui finitionibusque 15 (20)
terminavi. deinde quod erat primum et necessarium, de moenibus
quemadmodum eligantur loci salubres ratiocinationibus explicui,
ventique qui sint et e quibus ＜regionibus＞ singuli
spirent deformationibus grammicis ostendi, platearumque et
vicorum uti emendate | fiant distributiones in moenibus docui 20 (25)
et ita finitionem primo volumine constitui. item in secundo
de materia quas habeat in operibus utilitates et quibus
virtutibus e natura reram sit comparata peregi. nunc in
tertio de deorum inmortalium aedibus sacris dicam et uti
oportet perscriptas ex|ponam. 25 (30)
I | Aedium compositio constat ex symmetria, cuius rationem 65
diligentissime architecti tenere debent. ea autem
paritur a proportione, quae graece αναλογια dicitur. proportio
est ratae partis membrorum in omni opere totiusque

4 doctrinarum HScEGc: -nam G, -na S (ubi rū in ras. Sc pro ꝑ).

15 partitione: paratione S.

17 locis x. | salubres HEG: salubris S (ubi supra S2 vel bus i. e. salubribus). | ratiotinationibusq⁊ S (sed q̄⁊ del. S2).

18 sint HEG: sunt (ſ̄) S. | regionibus add. Joc.

19 spirant x. | grammatic̅i̅s x.

25 oporteat x.

27 teneri H.

28 paritura (paratura E) proportione x. | analogia HE(ScGc): -loia GS.

29 est ratae (-tę S) HS: strate (-tę G) EG. | totaque x.

[64]

Plain text

com|modulatio, ex qua ratio efficitur symmetriarum. (5)
namque non potest aedis ulla sine symmetria atque proportione
rationem habere compositionis, nisi uti ad hominis
bene figurati ＜speciem＞ membrorum habuerit exactam
2 rationem. corpus enim hominis ita natura composuit uti 5
os capitis a | mento ad frontem summam et radices imas (10)
capilli esset decimae partis, item manus palma ab articulo
ad extremum medium digitum tantundem, caput a mento
ad summum verticem octavae, cum cervicibus imis ab
summo pectore ad imas radices capillorum sextae, ＜a medio 10
pectore＞ ad sum|mum verticem quartae. ipsius autem oris (15)
altitudinis tertia est pars ab imo mento ad imas nares,
nasus ab imis naribus ad finem medio superciliorum tantundem,
ab ea fine ad imas radices capilli frons efficitur
item tertiae partis. pes vero altitudinis corporis sextae, 15
cubitus quartae, pectus | item quartae. reliqua quoque (20)
membra suas habent commensus proportiones, quibus etiam
antiqui pictores et statuarii nobiles usi magnas et infinitas
3 laudes sunt adsecuti. similiter vero sacrarum aedium
membra ad universam totius magnitudinis summam ex 20
partibus singulis convenientissimum de|bent habere commensus (25)
responsum. item corporis centrum medium naturaliter
est umbilicus. namque si homo conloca|tus fuerit 66
supinus manibus et pedibus pansis circinique conlocatum
centrum in umbilico eius, circumagendo rotundationem 25
utrarumque manuum et pedum digiti linea tangentur. non

1 ex qua ratio HS(Gc): ex quadrato EG.

4 sꝑeciem (cf. 66, 13. 68, 19): om. x.

7 palma x: pansa (sic) Exc. Vitr. de eumetria cod. Scletst. f. 35.

9 octavę EG (Sc in ras. taueVIII): octae H (et fort. ante ras. S).

10 a medio pectore om. x (item Exc. Scl.).

13 nasus (Sc, item Exc. Scletst.): nasum x (HEG et ante ras. nasū S). | medio: medium (-ū) x.

14 ea (sic) x. | capillis H.

15 corporis sextę EG: corporis extae H, corpori sextę S.

16 cubitum (H, -tū EGS, item Exc. Scl.) x.

17 suos x. | commensvos H. | proportionis Ec (-nes x).

24 sopinus H (Gc et ante ras. S) | spansis E.

26 utrarumque manuum et p. HS: utrarumque rerum(. E) manuum et p. EG.

[65]

Plain text

minus quemadmodum schema rotundationis in corpore | efficitur, (5)
item quadrata designatio in eo invenietur. nam si
a pedibus imis ad summum caput mensum erit eaque
mensura relata fuerit ad manus pansas, invenietur eadem
latitudo uti altitudo, quemadmodum areae quae ad normam 5
4 sunt quadratae. ergo si ita natura composuit corpus hominis
uti | proportionibus membra ad summam figurationem (10)
eius respondeant, cum causa constituisse videntur antiqui
ut etiam in operum perfectionibus singulorum membrorum
ad universae figurae speciem habeant commensus exactionem. 10
igitur cum in omnibus operibus ordines traderent,
＜tum＞ maxime in aedi|bus deorum, ＜quorum＞ operum et (15)
laudes et culpae aeternae solent permanere.
5 Nec minus mensurarum rationes, quae in omnibus
operibus videntur necessariae esse, ex corporis membris 15
collegerunt, uti digitum palmum pedem cubitum, et eas
distri|buerunt in perfectum numerum, quem Graeci τελειον (20)
dicunt, perfectum autem antiqui instituerunt numerum qui
decem dicitur. namque ex manibus digitorum numero ab
palmo pes est inventus. si autem in utrisque palmis ex 20
articulis ab natura decem sunt perfecti, etiam Platoni
placuit esse | eum numerum ea re perfectum qui ex (25)
singularibus rebus, quae μοναδεϲ apud Graecos dicuntur,
perficitur decussis. | simul autem undecim aut duodecim 67
sunt facti, quod superaverint, non possunt esse perfecti, 25
donec ad alterum decussim perveniant. singulares enim
6 res particulae sunt eius numeri. mathematici vero contra
disputantes ea re perfectum | dixerunt esse numerum qui (5)
sex dicitur, quod is numerus habet partitiones eorum rationibus

1 scaema H (scema EGS).

4 spansas H.

10 universae (cf. 12, 15): -sam x (cf. 68, 18).

12 tum om. x. | quorum (= corum) om. x. | et laudes sculptę E (ut L).

15 necessaria H.

16 colligerunt G et ante corr. H (non EHcS).

17 teleon x.

19 numerum (-rū HSE) x.

22 qui: quod (in ras. S) x.

23 monades x.

24 decusisq: s. HS (ubi q; del. S2 qui in marg. adscr. Quę), decusis. Quae(ę G) s. EG.

26 decusis x.

29 is: his (ante corr.) E.

[66]

Plain text

numero convenientes sic, sextantem unum, trientem
duo, semissem tria [bessem quem διμοιρον dicunt quattuor,
quintarium quem πενταμοιρον dicunt quinque, perfectum
sex. cum ad superlationem | crescat, supra sex adiecto (10)
asse εφεκτον, cum facta sunt octo quod est tertia adiecta 5
tertiarium alterum qui επιτριτοϲ dicitur, dimidia adiecta
cum facta sunt novem sesquialterum qui ημιολιοϲ
appellatur, duabus partibus additis et decussi facto bessem
alterum quem επιδιμοιρον vocitant, in undecim | numero (15)
quod adiecti sunt quinque quintarium quem επιπεμπτον 10
dicunt, duodecim autem quod ex duobus numeris simplicibus
7 est effectus διπλαϲιον]. non minus etiam quod pes
hominis altitudinis sextam habet partem, id est ex eo
quod perficitur pedum numero corporis sexis altitudinis
| terminatio, eum perfectum constituerunt, cubitumque 15 (20)
animadverterunt ex sex palmis constare digitisque XXIIII.
ex eo etiam videntur civitates Graecorum fecisse et quemadmo|dum
cubitus est sex palmorum, in drachma qua 68
nummo uterentur aereos signatos uti asses ex aequo sex,
quos obolos appellant, quadrantesque obolorum, quae alii 20
dichalca nonnulli trichalca dicunt, pro digitis viginti quattuor

1 numero: sex numero x (ἔχειν μέρη ἐκεῖνα τὰ ἐνθεωρόυμενα τοῖϲ ἀριθμοῖϲ ἐξ ὧν ϲυνέϲτη Nicom. ar. I, 16, 4. cf 2. cf. Mart. Cap. 753 etc.). | trientes duos x.

2 besem H (Besem S et in m. vel bissem Sc), Bosem E: om. G. hic sequitur interpolatio quasi librarii cuiusdam antiqui mathematici inepte luxuriantis usque ad v. 16 [bessem—diplasiona], quam delevissem nisi ipsius etiam esset Vitruvii explicatio non modo otiosa sed vitiosa VIII, 6, 4 p. 207, 24 (Tannery: Rev. de phil. XXI, 125). | dimoeron x (dimeron Gc).

3 pentemeron HS(Gc), pente moeron EG.

4 superlationem (ἐπιϲώρευϲιν): supplicationem x (suppletionem Gc).

5 e(ae H)ffectum x. | quod: quę S.

6 tertiarū EG. | alterum: autem x. | epitritos x.

7 hemiolius (H, emiolius EGS) x.

8 decusis x (cusis E). | bes alterum x.

9 epidimoeron x.

10 epipempton x.

12 diplasiona x.

13 habet partem HS: partem habet EG. | id est: ita etiam x.

14 sexis: seies HE, sexies HcSG.

15 terminavit x.

17 et om. x.

18 drachma HG: dracma E, dragma S(Gc). | nummo: numero x.

21 XXIIII EGS.

[67]

Plain text

8 in drachma | constituisse. nostri autem primo fecerunt (5)
antiquum numerum et in denario denos aeris constituerunt,
et ea re compositio nominis ad hodiernum diem
denarium retinet. etiamque quarta pars quod efficiebatur
ex duobus assibus et tertio semisse, sestertium vocitaverunt. 5
postea autem quam anim|adverterunt utrosque numeros (10)
esse perfectos et sex et decem, utrosque in unum coiecerunt
et fecerunt perfectissimum decussis sexis. huius autem
rei auctorem invenerunt pedem. a cubito enim cum dempti
sunt palmi duo, relinquitur pes quattuor palmorum, palmus 10
autem habet quattuor digitos. | ita efficitur uti habeat (15)
pes sedecim digitos et totidem asses aeris ratius denarius.
9 Ergo si convenit ex articulis hominis numerum inventum
esse et ex membris separatis ad universam corporis
speciem ratae partis commensus fieri responsum, relinquitur 15
| ut suspiciamus eos qui etiam aedes deorum inmortalium (20)
constituentes ita membra operum ordinaverunt ut
proportionibus et symmetriis separatae atque universae convenientes
efficerentur eorum distributiones.
II Aedium autem principia sunt e quibus constat figura|rum 20 (25)
aspectus. et primum in antis, quod graece ναοϲ
εν παραϲταϲιν dicitur, deinde prostylos, amphiprostylos,
peripte|ros, pseudodipteros, ＜dipteros,＞ hypaethros. horum 69
2 exprimuntur formationes his rationibus. in antis erit aedis,
cum habebit in fronte antas parietum qui cellam circumcludunt, 25
et inter antas in medio columnas duas, supraque
fastigium | symmetria ea conlocatum quae in hoc libro (5)
fuerit perscripta. huius autem exemplar erit ad tres Fortunas

1 dragma (hic) x.

4 quarta pars HS: pars quarta EG.

6 autem EG: om. HS.

8 decusis sexis x (sed sex eis EG).

9 auctorem HG: ductorem E, inventorem S.

12 sedecim HS, XVI EGc (XIII G). | asses (ases G) aerac(t G)ius d. (sic) x.

15 partes H.

16 suscipiamus x (corr. Perr.).

18 convenientesque x.

19 eorum H(S): operum EG et (in ras.) Sc.

21 et (ante corr.) om. G. | naosen parastasin x.

23 dipteros om. x. | hypetros x.

24 post rationibus in x anticipantur verba seq. v. 9 quemadmodum—(10) exemplar (bis posita). | ae(ę)des (hic) x.

27 quae: quod x.

[68]

Plain text

3 ex tribus quae est proxime portam Collinam. prostylos
omnia habet quemadmodum in antis, columnas autem
contra antas angulares duas, supraque epistylia quemadmodum
et in antis, et dextra | ac sinistra in versuris (10)
singula. huius exemplar est in insula Tiberina in aede 5
4 Iovis et Fauni. amphiprostylos omnia habet ea quae prostylos,
praetereaque habet in postico ad eundem modum
5 columnas et fastigium. peripteros autem erit quae habebit
in fronte et postico senas columnas, in lateribus cum
| angularibus undenas. ita autem sint hae columnae conlocatae 10 (15)
ut intercolumnii latitudinis intervallum sit a parietibus
circum ad extremos ordines columnarum, habeatque
ambulationem circa cellam aedis, quemadmodum est in
porticu Metelli Iovis Statoris Hermodori et aedis Mariana
6 Honoris | et Virtutis sine postico a Mucio facta. 15 (20)
pseudodipteros autem sic conlocatur ut in fronte et postico sint
columnae octonae, in lateribus cum angularibus quinae
denae. sint autem parietes cellae contra quaternas columnas
medianas in fronte et postico. ita duorum intercolumniorum
et imae crassitu|dinis columnae spatium erit 20 (25)
ab parietibus circa ad extremos ordines columnarum. huius
exemplar Romae non est sed | Magnesiae ＜aedis＞ Dianae 70
Hermogenis, Alabandis etiam Apollinis a Menesthe facta.
7 dipteros autem octastylos et pronao et postico, sed circa
aedem duplices habet ordines columnarum, uti est aedis 25
Quirini dorica et Ephesi Dianae ionica | a Chersiphrone (5)
8 constituta. hypaethros vero decastylos est in pronao et

5 tiberina S; -riana HG(Sc).

7 posticio (-tio S) x.

8 peripteros: Peripsū S.

10 autem: ut x.

14 statoris G(Sc) = (staartoris) Hc: startoris H et (ubi toris in ras.) S. | hermodi x. | aedis Mariana: admariana x.

15 mucio H: mutio GS.

20 imae: unae (ę GS) x.

21 ab parietibus G, aṗ̣parietibus H (a parietibus HcS).

22 aedis om. x.

23 alabandi G et (in ras.) Sc, alaba＜rinthi in ras. litt. tenuiss.＞ Hc. | etiam: et x. | menesthe H, -te G (tę S).

25 aedem: eadem (ante ras.) H.

26 ather | si frone G, a＜chre＞ si frone (in ras.) Hc, achrisifone S.

27 hypethros H (-tros S, -dros G). | vero HS(Gc): K (autem) G.

[69]

Plain text

postico. reliqua omnia eadem habet quae dipteros, sed
interiore parte columnas in altitudine duplices, remotas
a parietibus ad circumitionem ut porticus peristylorum.
medium autem subdiu est sine tecto. aditus valvarum ex
| utraque parte in pronao et postico. huius item exemplar 5 (10)
Romae non est, sed Athenis octastylos est templo Olympii.
III Species autem aedium sunt quinque, quarum ea sunt
vocabula, pycnostylos id est crebris columnis, systylos
paulo remissioribus intercolumniorum spatiis, diastylos amplius
| patentibus, rarius quam oportet inter se diductis 10 (15)
2 araeostylos, eustylos intervallorum iusta distributione. ergo
pycnostylos est cuius intercolumnio unius et dimidiatae
columnae crassitudo interponi potest, quemadmodum est
divi Iuli et in Caesaris foro Veneris et si quae aliae sic
sunt compositae. | item systylos est in qua duarum columnarum 15 (20)
crassitudo in | intercolumnio poterit conlocari, et 71
spirarum plinthides aeque magnae sint ei spatio quod
fuerit inter duas plinthides, quemadmodum est Fortunae
Equestris ad theatrum lapideum reliquaeque quae eisdem
3 rationibus sunt compositae. haec | utraque genera vitiosum 20 (5)
habent usum. matres enim familiarum cum ad supplicationem

3 circumitionem HG: circuitionem S. | peristy(i)liorum x. cf. ad p. 149, 6.

4 sub divo x.

6 octasty(i G)los et (sic HG, & S) templo oly(i GS)mpio x (ubi praeter rem—nam nihil hic refert regio—L. Gerlach ectos asteos Philol. XXXII, 189. cf. etiam p. 161, 16). cf. p. 84, 20.

8 pigna(o Gc)sty(i GS)los x.

9 remissioribus inter esty(i G)los amplius patentibus rare quam oportet inter se di(e Hc et ante corr. S)ductis. Areosty(i GS)los et stilos intervallorum x (ubi G deductis. A̲r̲e̲o̲s̲t̲i̲l̲o̲s̲ s̲p̲a̲t̲i̲i̲s̲ i̲n̲t̲e̲r̲c̲o̲l̲u̲m̲n̲i̲o̲r̲ū̲ | p̲i̲g̲n̲o̲s̲t̲i̲l̲o̲s̲ s̲p̲a̲t̲i̲i̲s̲ i̲n̲d̲i̲a̲s̲t̲i̲l̲o̲s̲ areosti|los et stilos intervalloarū sic linea subducta a Gc, contra S post v. 15 Areostilos plane omisit et stilos—pignastilos i. e. v. 16).

12 est om. (ante corr.) G (non S, ubi Areostilos ē cuius …).

14 iuli ante corr. H: iulii HcGS.

15 patentibus rare(ę S) post con(HG, cō S)positae(ę GS) iterum add. x. | Itē sistilos G: Item stylos HS. | qua: quo x.

17 (18) plinthides H: -tides GS. | ei: eo GS, & H (Gc).

19 ad om. S. | reliqueq⁊ quę G: reliquae (q: ante corr. H, -quę S) quae(ę S)que HS.

[70]

Plain text

gradibus ascendunt, non possunt per intercolumnia
amplexae adire nisi ordines fecerint, item valvarum aspectus
abstruditur columnarum crebritate ipsaque signa obscurantur,
item circa aedem propter angu|stias inpediuntur (10)
4 ambulationes. diastyli autem haec erit compositio, cum 5
trium columnarum crassitudinem intercolumnio interponere
possumus, tamquam est Apollinis et Dianae aedis. haec
dispositio hanc habet difficultatem quod epistylia propter
5 intervallorum magnitudinem franguntur. | in araeostylis (15)
autem nec lapideis nec marmoreis epistyliis uti datur, sed 10
inponendae de materia trabes perpetuae. et ipsarum aedium
species sunt barycephalae humiles latae, ornanturque signis
fictilibus aut aereis inauratis earum fastigia tuscanico more,
uti est ad Circum Maximum Cereris et | Herculis Pompeiani, (20)
item Capitolii. 15
6 Reddenda nunc est eustyli ratio, quae maxime probabilis
et ad usum et ad speciem et ad firmitatem rationes
habet explicatas. namque facienda sunt in intervallis spatia
duarum columnarum et quartae partis columnae crassitudinis,
| mediumque intercolumnium unum quod erit in 20 (25)
fronte, alterum quod in postico, trium columnarum crassitudine.
sic enim habebit et figurationis aspectum venustum
et aditus | usum sine inpeditionibus et circa cellam ambulatio 72
7 auctoritatem. huius autem rei ratio explicabitur
sic. frons loci quae in aede constituta fuerit, si tetrastylos 25
facienda fuerit, dividatur in partes XI S praeter
crepidines et proiecturas | spirarum, si sex erit columnarum, (5)
in partes XVIII. si octastylos constituetur, dividatur
in XXIV et semissem. item ex his partibus sive tetrastyli

2 abspectus H.

12 barycephalae: baryce parycefale H, baricę paryce (paricę S) fale GS.

14 ce(ę SGc)reris GS: ca&eris H.

15 capituli HS (-tulıı Sc, -tolii G).

16 eustili G (in m. vel es Gc): estyli HS (in m. vel eustyli Sc).

18 in HS: om. G.

25 si—(26) fuerit HS: om. G (in m. suppl Gc). | &trastylos H (erastylos S, etrasylos Gc).

26 XI S: decusas semis x.

27 protecturas HS (proiecturas HcG). | spinarum (ante ras.) S.

28 XVIII: dece(i Hc)m (& add. Gc) novem x.

29 viginti quinque HS, XXV G.

[71]

Plain text

sive hexastyli sive octastyli una pars sumatur eaque erit
modulus. cuius moduli unius erit crassitudo columnarum.
intercolumnia singula, praeter | media, modulorum duorum (10)
et moduli quartae partis. mediana in fronte et postico
singula ternum modulorum. ipsarum columnarum altitudo 5
modulorum VIIII et dimidiae moduli partis. ita ex ea
divisione intercolumnia altitudinesque columnarum habebunt
8 iustam rationem. huius exemplar Ro|mae nullam habemus, (15)
sed in Asia Teo hexastylon Liberi Patris.
Eas autem symmetrias constituit Hermogenes, qui etiam 10
primus octastylon pseudodipteri invenit rationem. ex dipteri
enim aedis symmetria distulit interiores ordines columnarum
XXXVIII eaque ratione sumptus operasque com|pendii (20)
fecit. is in medio ambulationi laxamentum egregie
circa cellam fecit, de aspectuque nihil inminuit sed sine 15
desiderio supervacuorum conservavit auctoritatem totius
9 operis distributione. pteromatos enim ratio et columnarum
circum aedem dispositio ideo est inventa ut aspectus propter
| asperitatem intercolumniorum habeat auctoritatem, 73
praeterea si ex imbribus aquae vis occupaverit et intercluserit 20
hominum multitudinem, ut habeat in aede circaque
cellam cum laxamento liberam moram. haec autem
ita explicantur in pseu|dodipteris aedium dispositionibus. (5)
quare videtur acuta magnaque sollertia effectus operum
Hermogenes fecisse reliquisseque fontes unde posteri possent 25
haurire disciplinarum rationes.

2 crassitudinis (-es ante corr. S) x.

3 media: mediam (-ā S) HS, mediū G.

5 ipsarum—(6) modulorum HS: om. G.

6 octo (pro VIIII) et dimidię moduli partis. Ita ex ea d. i. a. columnarum G: om. HS.

9 theo x. | exastilon x.

10 hermogenis S (-nes HG).

11 primus HS: primus invenit G. | octastylon: exosty(i S)lum HS, exastilū G. | speudo dipteri uerationem H, speudo dipteriue (dipteri¦ue Sc) rationē S, pseudo dipteriuerationē (dipteriue,rationē Gc) G.

12 symmetriae (-ę S) x. | distulit HS: sustulit G.

19 habeat G: hab& HS (haber& L).

20 imbrium (-ū GS) x.

23 ita: ut x. | speudo dipteris S.

25 hermogenis x.

[72]

Plain text

10 Aedibus araeostylis columnae sic sunt faciendae uti
| crassitudines earum sint partis octavae ad altitudines. (10)
item in diastylo dimetienda est altitudo columnae in partes
octo et dimidiam et unius partis columnae crassitudo conlocetur.
in systylo altitudo dividatur in novem et dimidiam 5
partem et ex eis una ad crassitudinem columnae
detur. item in | pycnostylo dividenda est altitudo in decem (15)
et eius una pars facienda est columnae crassitudo.
eustyli autem aedis columnae, uti systyli, in novem partes
altitudo dividatur et dimidiam partem et eius una pars 10
constituatur in crassitudine imi scapi. ita habebitur pro
11 rata parte intercolumnio|rum ratio. quemadmodum enim (20)
crescunt spatia inter columnas, proportionibus adaugendae
sunt crassitudines scaporum. namque si in araeostylo
nona aut decima pars crassitudini fuerit, tenuis et exilis 15
apparebit, ideo quod per latitudinem intercolumniorum aer
consumit et inminuit aspectu | scaporum crassitudinem. (25)
contra vero pycnostylis, si octava | pars crassitudini fuerit, 74
propter crebritatem et angustias intercolumniorum tumidam
et invenustam efficiet speciem. itaque generis operis oportet 20
persequi symmetrias. etiamque angulares columnae
crassiores faciendae sunt ex sua | diametro quinquagensima (5)
parte, quod eae ab aere circumciduntur et graciliores videntur
esse aspicientibus. ergo quod oculus fallit, ratiocinatione
12 est exaequandum. contracturae autem in summis 25
columnarum hypotracheliis ita faciendae videntur uti si
columna sit ab minimo ad pedes quinos de|nos, ima crassitudo (10)

1 areosty(i G)lis HcSG: aureostylos (a. c.) H.

2 altitudinis (a. c.) H.

4 dimidium (HG, -ū S) x.

6 eis HG: his S.

7 py(i G)cnosty(i G)lo HG: pignostylo S.

9 Eusty(i G)li GS: Custyli H. | partes (i. e. -tis): -tibus x.

14: crassitudines G: -nis HS. | simare ostylo (sic) H.

15 crassitudini: -nis x.

17 aspectuscaporum (aspectusscaporum Hc, aspectus caporū G, aspectus scaporū S) x.

18 pignostylis HS, pinostilis G. | crassitudini G: -nis HS (vel is supra Gc).

22 suo x. | quinquagesima x.

23 eae H (ī aꝉ eę in m. Gc): hae G, heę S.

25 exequandū G: exạ̇equendum Hc, exequendū S.

26 hypotrachelis HG, ypotrachelis S.

[73]

Plain text

dividatur in partes sex et earum partium quinque
summa constituatur. item quae erit ab quindecim pedibus
ad pedes viginti, scapus imus in partes sex et semissem
dividatur earumque partium quinque et semisse superior
crassitudo columnae fiat. item quae erit a pedibus | viginti 5 (15)
ad pedes triginta, scapus imus dividatur in partes septem
earumque sex summa contractura perficiatur. quae autem
ab triginta pedibus ad quadraginta alta erit, ima dividatur
in partes septem et dimidiam, ex his sex et dimidiam in summo
habeat contracturae ratione. quae erunt ab | quadraginta 10 (20)
pedibus ad quinquaginta, item dividendae sunt in
octo partes et earum septem in summo scapo sub capitulo
contrahantur. item si quae altiores erunt, eadem ra|tione 75
13 pro rata constituantur contracturae. haec autem propter
altitudinis intervallum, scandente oculi specie, adiciuntur 15
crassitudinibus temperaturae. venustatem enim persequitur
visus, cuius si non blandimur voluptati proportione et
mo|dulorum adiectionibus, uti quod fallit temperatione adaugeatur, (5)
vastus et invenustus conspicientibus remittetur
aspectus. de adiectione quae adicitur in mediis columnis, 20
quae apud Graecos ενταϲιϲ appellatur, in extremo libro
erit forma et ratio eius quemadmodum mollis et conveniens
efficiatur sub|scripta. (10)
IV Fundationes eorum operum fodiantur si queat inveniri
ab solido et in solidum quantum ex amplitudine operis 25
pro ratione videbitur, extruaturque structura totum solum
quam solidissima. supraque terram parietes extruantur
sub co|lumnas, dimidio crassiores quam columnae sunt (15)
futurae uti firmiora sint inferiora superioribus. qua et

2 itemq: (q⁊ GS) x.

3 viginti capus H, XX scapus GS. | post partes add. x septem superior crassitudo columnae (deinde sex et semissem etc., ubi in ante sex suppl. Sc).

5 itemque (q: H, q⁊ GS) erunt (er̅t̅ S) x.

6 imus G et in ras. Sc: is H.

7 earumque—(9) septem HS(LGc): om. G(P).

10 rationem (-nē GS) x.

14 constituatur x.

15 scandentis oculis species x.

16 venustates x.

18 fallitur x.

21 ent(h S)asis x.

22 forma et: formata x.

29 quae est (quę ē G) ereobates HG, quę estereobates S, quę ē stereobates Gc.

[74]

Plain text

stereobatae appellantur, nam excipiunt onera. spirarumque
proiecturae non procedant extra solidum. item supra
parietis ad eundem modum crassitudo servanda est, intervalla
autem concama|randa aut solidanda festucationibus (20)
2 uti distineantur. sin autem solidum non invenietur, sed 5
locus erit congesticius ad imum aut paluster, tunc is locus
fodiatur exinaniaturque et palis alneis aut oleagineis aut
robusteis ustilatis configatur, | sublicaeque machinis adigantur 76
quam creberrimae, carbonibusque expleantur intervalla
palorum et tunc structuris solidissimis fundamenta 10
impleantur. extructis autem fundamentis ad libramentum
3 stylobatae sunt conlocandi. supra sty|lobatas columnae (5)
disponendae quemadmodum supra scriptum est, sive in
pycnostylo quemadmodum pycnostyloe, sive systylo aut
diastylo aut eustylo quemadmodum supra scriptae sunt 15
et constitutae. in araeostylis enim libertas est quantum
cuique libet constituendi. sed ita columnae in peripteris
| conlocentur uti quot intercolumnia sunt in fronte, totidem (10)
bis intercolumnia fiant in lateribus. ita enim erit duplex
longitudo operis ad latitudinem. namque qui columnarum 20
duplicationes fecerunt erravisse videntur, quod unum intercolumnium
in longitudine plus quam oportet procurrere
4 vi|detur. gradus in fronte constituendi ita sunt uti sint (15)
semper inpares. namque cum dextro pede primus gradus
ascendatur, item in summo templo primus erit ponendus. 25
crassitudines autem eorum graduum ita finiendas censeo
ut neque crassiores dextante nec tenuiores dodrante sint
conlocatae. | sic enim durus non erit ascensus. retractiones (20)

3 parietes x.

4 concamaranda HG (-meranda S).

5 destineantur x.

6 congesticius G: coniesticius HS. | paluster G: plaı≣ter H, plauster S.

7 alneis (p. 130, 22): saligneis x. | aut (rob.) om. x.

8 configatur G: configuratur HS. | subligaque … adigatur x.

12 con(l SGc)locandae (-ę GS) x.

14 py(i GS)gnosty(i GS)lo x. | py(i GS)gnosty(i G)la x.

15 euastilo S. | scripta … (16) constituta x.

18 quot G(Sc): quod HS.

22 oporteat x.

23 (ita) sunt G: sint HS. | ut S.

26 crassitudinis a. c. H.

27 dextante G: extantạe (-tę S) HS.

28 retractiones G (et ante ips. corr. S): retractationes HSc.

[75]

Plain text

autem graduum nec minus quam sesquipedales nec plus
quam bipedales faciendae videntur. item si circa aedem
5 gradus futuri sunt, ad eundem modum fieri debent. sin
autem circa aedem ex tribus lateribus podium faciendum
erit, ad id con|stituatur uti quadrae spirae trunci coronae 5 (25)
lysis ad ipsum stylobatam qui erit sub columnarum spiris
conveniant. sty|lobatam ita oportet exaequari uti habeat 77
per medium adiectionem per scamillos inpares. si enim
ad libellam dirigetur, alveolatus oculo videbitur. hoc
autem ut scamilli ad id convenientes fiant, item in extremo 10
libro forma et demonstratio | erit descripta. (5)
V His perfectis in suis locis spirae conlocentur eaeque
ad symmetriam sic perficiantur uti crassitudo cum plintho
sit columnae ex dimidia crassitudine proiecturamque, quam
Graeci εκφοραν vocitant, habeant aeque tantam. ita tum 15
lata et | longa erit columnae crassitudinis unius et dimidiae. (10)
2 altitudo eius si atticurges erit, ita dividatur ut
superior pars tertia parte sit crassitudinis columnae, reliquum
plintho relinquatur. dempta plintho reliquum dividatur
in partes quattuor fiatque superior torus quartae, 20
reliquae tres aequaliter dividan|tur et una sit inferior torus, (15)
altera pars cum suis quadris scotia, quem Graeci τροχιλον
3 dicunt. sin autem ionicae erunt faciendae, symmetriae
earum sic erunt constituendae uti latitudo spirae quoqueversus
sit columnae crassitudinis adiecta crassitudinis quarta 25

4 aedem; eadem (ante corr.) H (ut 70, 3).

5 spinę S.

6 lysis H et in ras. Sc: lapis G (ī aꝉ lysis Gc). | ipsum H: ipsam G et (-ā in ras.) Sc. | stylobata (sic)] qui—(7) stylobata (sic) om. S. (sed adscr đ suppl. in m. ħ Sc). | columna\ H, -na≣ (in ras.) Sc, columnę G.

7 ita HS: om. G.

8: scamillos H et in ras. S: scanullos (ante corr.) G.

9 alveolatum (-ū) x.

12 eae HG: heę S.

15 eΚΦΟΡΑΝ graece scr. (hoc primo loco) x (sine Ο G). | aeque tantam Oehmichen: sextantem x. | tum (tū S) HS: dū G.

17 atti(adti ante corr. G)gurges x.

18 reliquum] plintho—(19) reliquum HG: om. S (đ adscr. Sc, nil ultra).

20 torus] quartae—(21) torus G: om. H et (sine nota) S.

22 quem: quam x. | trochilon x.

24 quoque (q̅q̅ ante corr. G, o∕ꝗꝗ Sc) versus x.

25 crassitudine x.

[76]

Plain text

et octava, altitudo ita uti atti|curges, ita et eius plinthus, (20)
reliquumque praeter plinthum, quod erit tertia pars
crassitudinis columnae, dividatur in partes septem. inde
trium partium torus qui est in summo, reliquae quattuor 78
partes dividendae sunt aequaliter et una | pars fiat cum 5
suis astragalis et supercilio superior trochilus, altera pars
inferiori trochilo relinquatur, sed inferior maior apparebit
ideo quod habebit ad extremam plinthum proiecturam.
astragali faciendi sunt octavae partis trochili. proie|ctura (5)
erit spirae pars octava et sexta decuma pars crassitudinis 10
columnae.
4 Spiris perfectis et conlocatis columnae sunt medianae
in pronao et postico ad perpendiculum medii centri conlocandae,
angulares autem quaeque e regione earum futurae
sunt | in lateribus aedis dextra ac sinistra, uti partes 15 (10)
interiores quae ad parietes cellae spectant ad perpendiculum
latus habeant conlocatum, exteriores autem partes uti
dictum ante de earum contractura. sic enim erunt figurae
compositionis aedium contracturae iusta ratione exactae.
5 | Scapis columnarum statutis capitulorum ratio ＜sic 20 (15)
erit.＞ si pulvinata erunt, his symmetriis conformabuntur
uti quam crassus imus scapus fuerit addita octava decuma
parte scapi abacus habeat longitudinem et latitudinem,
crassitudinem cum volutis eius dimidiam. recedendum
autem est ab extremo abaco | in interiorem partem frontibus 25 (20)
volutarum parte duodevicensima et eius dimidia.

1 adti(atti Gc)gurges x. | ita et: ita ut x. | plinthos x.

2 erit tertia: ei ad tertia HS, erit ei tercia G.

4 thorus (hic) x.

7 inferiori ScG: inferior HS

8 extremam HcGS: -mum H. | plinthū G: plinthuum H et (-thuū) in ras. Sc.

10 decuma apars H et ante corr. S (scil. ex XVIa pars): decima pars ScG.

14 futurę S: -ra HG.

16 ad perpendiculum ＜medii supra add. Sc＞.

17 uti dicant se earum contracturam (-ā S) x.

19 contractura eius tali ratione x (corr. Joc.).

20 ratio si pulvinata erunt (si e̅r̅ pulvinata S) h. s. conformabuntur x (cf. p. 123, 6. 80, 9. 130, 29).

21 hys H (his GS).

22 craſuſſimꝰ H. | octava decuma HS: nona decima G.

26 parte G: -tem H (-tē S). | duodevicensima HG: -gesima S.

[77]

Plain text

tunc crassitudo dividenda est in partes novem et dimidiam,
et secundum abacum in quattuor partibus volutarum secundum
extremi abaci quadram lineae demittendae quae cathetoe
dicuntur. tunc ex novem parti|bus et dimidia una (25)
pars et dimidia abaci crassitudo relinquatur, reliquae octo 5
6 volutis constituantur. tunc ab linea quae secundum abaci
extremam partem demissa erit, in interiorem partem ＜alia＞
recedat unius et dimidiatae partis lati|tudine. deinde eae 79
lineae dividantur ita ut quattuor partes et dimidia sub
abaco relinquantur. tunc in eo loco, qui locus dividit 10
quattuor et dimidiam et tres et dimidiam partem, centrum
oculi ＜ponatur＞ signeturque ex eo centro rotunda cir|cinatio (5)
tam magna in diametro quam una pars ex octo
partibus est. ea erit oculi magnitudo et in ea catheto
respondens diametros agatur. tunc ab summo sub abaco 15
incepto in singulis tetrantorum actionibus dimidiatum oculi
spatium minuatur, doneque in eundem tetrantem qui est
7 sub abaco | veniatur. capituli autem crassitudo sic est (10)
facienda ut ex novem partibus et dimidia tres partes praependeant
infra astragalum summi scapi, cymatio, adempto 20
abaco et canali, reliqua sit pars. proiectura autem cymatii
habeat extra abaci quadram oculi magnitudinem. pulvinorum
baltei ab abaco | hanc habeant proiecturam uti (15)
circini centrum unum cum sit positum in capituli tetrante
et alterum diducatur ad extremum cymatium, circumactum 25
balteorum extremas partes tangat. axes volutarum ne
crassiores sint quam oculi magnitudo, volutaeque ipsae
succidantur ad altitudinis suae duo|decimam partem. haec (20)

3 dimittendae(ę GS) x. | cathetoe x.

7 dı(e Gc)missa x. | alia om. x.

8 ae (ubi deinde aelineae) H: hę GS.

10 relinquantur G: -quatur HS.

12 ponatur om. x.

14 magnitudine x. | catheton S, cathecton GH.

15 ab HG: a S.

16 inceptum (-tū) x. | tetrantorum: (sic) x.

17 doneque (Hermes II, 468): denique x (deinque Gc).

18 sub abaco (subco G) veniat GS: subaabccon veniat H.

20 adepto x.

21 cymati H (-tii GS).

22 habet ante corr. S.

23 ab G: om. HS.

25 diducatur G: deducatur HS (ubi t. deducatur & alterū S).

26 ne: nec x.

27 i. sic ce(ę Gc)dantur altitudinis x.

28 haec (hęc S) x.

[78]

Plain text

erunt symmetriae capitulorum, quae columnae futurae sunt
ab minimo ad pedes XXV. quae supra erunt reliquas
habebunt ad eundem modum symmetrias, abacus autem
erit longus et latus quam crassa columna est ima adiecta
parte VIIII, uti quo minus habuerit altior | columna 5
contractum, eo ne minus habeat capitulum suae symmetriae 80
8 proiecturam et in latitudine suae partis adiectionem. de
volutarum descriptionibus, uti ad circinum sint recte involutae
quemadmodum describantur, in extremo libro | forma (5)
et ratio earum erit subscripta. 10
Capitulis perfectis, deinde ＜pro ratione＞ columnarum
non ad libellam sed ad aequalem modulum conlocatis, ut
quae adiectio in stylobatis facta fuerit, in superioribus
membris respondeat, epistyliorum ratio sic est habenda uti
si columnae fuerint | a minima XII pedum ad quindecim 15 (10)
pedes, epistylii sit altitudo dimidiae crassitudinis imae
columnae, item si ab XV pedibus ad XX, columnae altitudo
dimetiatur in partes tredecim et unius partis altitudo
epistylii fiat, item si a XX ad XXV pedes, dividatur altitudo
in partes XII et semissem | et eius una pars epistylii in 20 (15)
altitudine fiat, item si ab XXV pedibus ad XXX, dividatur
in partes XII et eius una pars altitudo fiat. item ＜si
altiores＞, rata parte ad eundem modum ex altitudine columnarum
9 expediendae sunt altitudines epistyliorum. quo altius
enim scandit oculi species, non facile | persecat aeris 25 (20)
crebritatem. dilapsa itaque altitudinis spatio et viribus exsucta
incertam modulorum renuntiat sensibus quantitatem.

1 capitulorumque HS (·quę G).

2 reliqua x.

7 latitudine: altitudine x. | suae (suę S, sue Gc) partis Hc S(Gc): repartis HG.

11 deinde columnarum (sic) x (om. ratione vel pro ratione). cf. p. 123, 12.

14 respondeat sy(i G)mmetria aepystiliorum (epystiliorū G, epistylioꝝ S). Epystiliorum (Epistyliorū GS) ratio … x (cum rubr.).

16 dimidia x.

17 si om. x.

18 demetiatur x.

20 episty(i G)lium (-iū GS) x.

23 si altiores (vel si quae supra altiores fuerint cf. p. 74, 22. 79, 21) om. x. | ratā partē (-tem H) x.

25 candit ante corr. H.

26 exsucta (ut p. 47, 8 cf. 137, 22. 47, 2): extructam H, exstructā S, exstructa G.

[79]

Plain text

quare semper adiciendum est rationis supplementum in
symmetriarum membris, ut cum fuerint aut altio|ribus 81
locis opera aut etiam ipsa colossicotera, habeant magnitudinum
rationem. epistylii latitudo in imo quod supra
capitulum erit quanta crassitudo summae columnae sub 5
capitulo erit tanta fiat, summum quantum imus scapus.
10 cy|matium epistylii septima parte suae altitudinis est faciendum, (5)
et in proiectura tantundem. reliqua pars praeter
cymatium dividenda est in partes XII et earum trium ima
fascia est facienda, secunda IIII, summa V. item zophorus 10
supra epistylium quarta parte minor quam epistylium, sin
autem | sigilla designari oportuerit, quarta parte altior (10)
quam epistylium, uti auctoritatem habeant scalpturae. cymatium
suae altitudinis partis septimae, proiectura cymatii
11 quantum crassitudo. supra zophorum denticulus est faciendus 15
tam altus quam epistylii media fascia, proiectura eius
quantum altitudo. | intersectio, quae graece μετοπη dicitur, (15)
sic est dividenda uti denticulus altitudinis suae dimidiam
partem habeat in fronte, cavum autem intersectionis huius
frontis e tribus duas partes, huius cymatium altitudinis 20
eius sextam partem. corona cum suo cymatio, praeter
simam, quantum media fascia | epistylii, proiectura coronae (20)
cum denticulo facienda est quantum erit altitudo a zophoro
ad summum coronae cymatium, et omnino omnes ecphorae
venustiorem habent speciem quae quantum altitudinis tantundem 25
12 habeant proiecturae. tympani autem quod est in
fastigio altitudo sic est facienda | uti frons coronae ab 82
extremis cymatiis tota dimetiatur in partes novem et ex

1 rationis G: rationi HS. | sublementū G.

2 ut cum fuerint aut: cum fuerint ut aut x.

3 colossi(| H)cae(ę S)tera HS, colosi. ce(ę Gc)tera G.

7 cymatiū epistilii Sc: cimatiū epistiliū G, cymatii epy(i S)stilii HS.

9 ima: iam x.

11 minus x.

12 altiorem (-ē GS) x.

14 proiecturae cymatium H, proiecturę cy(i G)matiū GS.

15 quantum: quam (quā GS) x.

16 fascia: fastigia x.

17 metoce HS, meta(o Gc)che G.

19 cavus x. | intersectionis G: -nes HS.

20 &tribus S, et tribus G (ettribus Gc).

22 fasci≣a H.

25 habeant x. | altitudinis GSc: -nes HS.

27 uti HG: ut S.

[80]

Plain text

eis una pars in medio cacumine tympani constituatur,
dum contra epistylia columnarumque hypotrachelia ad perpendiculum
respondeat. coronaeque supra | aequaliter imis (5)
praeter simas sunt conlocandae. insuper coronas simae,
quas Graeci επαιετὶδαϲ dicunt, faciendae sunt altiores 5
octava parte coronarum altitudinis. acroteria angularia
tam alta quantum est tympanum medium, mediana altiora
octava parte quam angularia.
13 | Membra omnia quae supra capitula columnarum sunt (10)
futura id est epistylia zophoroe coronae tympana fastigia 10
acroteria inclinanda sunt in fronte suae cuiusque altitudinis
parte XII, ideo quod cum steterimus contra frontes, ab
oculo lineae duae si extensae fuerint et una tetigerit
imam | operis partem, altera summam, quae summam tetigerit (15)
longior fiet. ita quo longior visus linea in superiorem 15
partem procedit, resupinatam facit eius speciem. cum
autem, uti supra scriptum est, in fronte inclinata fuerint,
tunc in aspectu videbuntur esse ad perpendiculum et normam.
14 columnarum | striae faciendae sunt XXIIII ita excavatae (20)
uti norma in cavo striae cum fuerit coniecta, 20
circumacta anconibus striarum dextra ac sinistra ＜angulos＞
tangat cacumenque normae circum rotundationem tangendo
pervagari possit. crassitudines striarum faciendae sunt
quantum adiectio in media columna ex | descriptione invenietur. (25)
15 in simis quae supra coronam in lateribus sunt 25
aedium, capita leonina sunt scalpenda, disposita | ita uti 83
contra columnas singulas primum sint designata, cetera
aequali modo disposita uti singula singulis mediis tegulis
respondeant. haec autem quae erunt contra columnas

2 epi(y H)sty(i G)lii x.

3 respondeant x. | coronae(ę) quae (quę G, q̄ S) x.

6 epi(y S)tidas x.

10 zophora x. | corona & ty(i G)mpana x.

11 fronte S(G?): frontis HGc (fronte＜s＞ ante ips. corr. G).

12 cvom H.

14 alterā S et ante ras. H.

15 lineae (-eę) x.

16 procedit HSGc: -det G. | resopinatam S et ante corr. H.

17 fuerit x.

21 angulos om. x.

22 acumen quae (quę G, q̄ S) x (cac. Ussing ex p. 92, 10). | ro(u ante corr. H)tundatione x.

23 crassitudinis H (-nes GS).

26 ita om. x.

29 autem om. S.

[81]

Plain text

perterebrata sint ad canalem qui excipit e tegulis aquam
| caelestem, mediana autem sint solida, uti quae cadit vis (5)
aquae per tegulas in canalem ne deiciatur per intercolumnia
neque transeuntes perfundat, sed quae sunt contra columnas
videantur emittere vomentia ructus aquaram ex ore. 5
Aedium ionicarum quam apertissime potui dispositiones
| hoc volumine scripsi, doricarum autem et corinthiarum (10)
quae sint proportiones insequenti libro explicabo.

LIBER QUARTUS.

1 Cum animadvertissem, imperator, plures de architectura 10
praecepta voluminaque commentariorum non ordinata sed
| incepta uti particulas errabundas reliquisse, dignam et (15)
utilissimam rem putavi tantae disciplinae corpus ad perfectam
ordinationem perducere et praescriptas in singulis
voluminibus singulorum generum qualitates explicare. itaque, 15
Caesar, primo volumine tibi de officio eius et quibus
eruditum | esse rebus architectum oporteat exposui. secundo (20)
de copiis materiae, e quibus aedificia constituuntur, disputavi.
tertio autem de aedium sacrarum dispositionibus et
de earum generum varietate quasque et quot habeant 20
species earumque quae sint in singulis generibus distributiones,
2 ex tribus ge|neribus, quae subtilissimas haberent (25)
proportionibus modulorum quantitates, ionici generis moribus
docui. nunc hoc volumine de dorici corinthiique constitutis
rationibus dicam eorumque discrimina et proprietates 25
explicabo.

1 perterebrata HS: ꝑteri brate G (-tæ Sc, sed -taẹ Gc).

4 perfundant x.

12 errabundos x.

13 tantae: antea x.

19 disputationibus S.

20 quot GS: quod H (qui sic semper).

21 sunt (ſ̄ S) x.

24 doricis corinthiisque constitutis & omnibus x.

25 proprietatis ante corr. H.

[82]

Plain text

I | Columnae corinthiae praeter capitula omnes symmetrias 84
habent uti ionicae, sed capitulorum altitudines efficiunt
eas pro rata excelsiores et graciliores, quod ionici capituli
altitudo tertia pars est crassitudinis columnae, corinthii
tota | crassitudo scapi. igitur quod duae partes e crassitudine 5
＜in altitudine＞ corinthiorum adiciuntur, efficiunt
2 excelsitate speciem earum graciliorem. cetera membra
quae supra columnas inponuntur aut e doricis symmetriis
aut ionicis moribus in corinthiis columnis conlocantur,
quod ipsum co|rinthium genus propriam coronarum reliquorumque 10
ornamentorum non habuerat institutionem, sed
aut e triglyphorum rationibus mutuli in coronis et in
epistyliis guttae dorico more disponuntur, aut ex ionicis
institutis zophoroe scalpturis ornati cum denticulis et coronis
3 distribuuntur. ita e ge|neribus duobus capitulo interposito 15
tertium genus in operibus est procreatum. e columnarum
enim formationibus trium generum factae sunt
nominationes, dorica, ionica, corinthia, e quibus prima et
antiquitus dorica est nata.
Namque Achaia Peloponnesoque tota Dorus Hellenos 20
et | Pthias nymphae filius regnavit, isque Argis vetusta (20)
civitate Iunonis templo aedificavit eius generis fortuito
formae fanum, deinde isdem generibus in ceteris Achaiae
civitatibus, cum etiamnum non esset symmetriarum ratio
nata. postea autem quam Athenienses ex responsis Apollinis 25
4 Del|phici, communi consilio totius Hellados, XIII colonias (25)
uno tempore in Asiam deduxerunt ducesque in
singulis coloniis | constituerunt et summam imperii potestatem 85

1 omnis (omīſ) S

4 corinthię x.

6 in altitudine om. x.

10 propria x.

12 &rygiliphorum H, etrigili(gli G)phorum GS. | in (ep.) om. x.

14 zophoro escalpturis x.

15 capituloꝝ Hc et ante ras. S (capitulo HGSc).

20 peloponnesso H, -ponnenso S, -ponenso G. | helenidos (hellenidos S) & exptidos (ex‿ptidos Sc, expetidos G) x. cf. Apollod. I, 7, 4, 6.

22 templo: templum (-ū S) x. | fortuitu S (-to Sc HG).

23 hisdem x.

24 ratio nata HS(Gc): ratio,nata G, ratio‿nata Sc.

25 ex: & S.

27 in singulis HS: singulis G.

[83]

Plain text

Ioni Xuthi et Creusae filio dederunt, quem etiam
Apollo Delphis suum filium in responsis est professus, isque
eas colonias in Asiam deduxit et Cariae fines occupavit
ibique civitates amplissi|mas constituit Ephesum, Miletum, (5)
Myunta, quae olim ab aqua est devorata, cuius 5
sacra et suffragium Milesiis Iones attribuerunt, Prienen,
Samum, Teon, Colophona, Chium, Erythras, Phocaeam,
Clazomenas, Lebedon, Meliten. istaec Melite propter civium
adrogantiam ab is civitatibus bello | indicto communi consilio (10)
est sublata, cuius loco postea regis Attali et Arsinoes 10
5 beneficio Zmyrnaeorum civitas inter Ionas est recepta. hae
civitates cum Caras et Lelegas eiecissent, eam terrae regionem
a duce suo Ione appellaverunt Ioniam ibique deorum
inmortalium templa constituentes coeperunt | fana aedificare, (15)
et primum Apollini Panionio aedem uti viderant 15
in Achaia constituerunt et eam Doricam appellaverunt,
quod in Dorieon civitatibus primum factam eo genere viderant.
6 in ea aede cum voluissent columnas conlocare,
non habentes symmetrias earum et quaerentes quibus rationibus
| efficere possent uti et ad onus ferendum essent 20
idoneae et in aspectu probatam haberent venustatem, dimensi
sunt virilis pedis vestigium et id retulerunt in altitudinem.
cum invenissent pedem sextam partem esse altitudinis
in homine, idem in columnam transtulerunt et qua
crassitudine fecerunt | basim scapi, tantas sex cum capitulo 25
in altitudinem extulerunt. ita dorica columna virilis corporis

1 ionix uthi &(et | G)ereuso x.

5 my(i GS)anta x.

6 milesius x. | pre(ę G)nem (-ē S) x.

7 theon x. | coloponachium x. | ery(i GS)tras x. | phocea x.

8 glazomenum (-ū S) x. | lebedon HS: glebedē G (vel on supra Gc). | meletenis. haec (hęc GS) melite x.

9 is: his x.

10 atali G

11 zmirnae(ę H, e S)orum x (smirneorum Gc). | est—(12) caras om. (sed in ima m. suppl. /.) S.

14 coeperunt H(Gc): cęperunt GS.

15 apolloni S. | pandionio x.

17 doricon G, -chon HS. | viderunt x.

18 colūnas—(20) potuissent (om. G) in ima m. suppl. Gc.

20 essent: ẹ̄̇ eēnt G.

24 idem: item x.

25 tantas G: tanta HS.

[84]

Plain text

proportionem et firmitatem et venustatem in aedificiis
praestare coepit.
7 | Item postea Dianae constituere aedem quaerentes novi 86
generis specie, isdem vestigiis ad muliebrem transtulerunt
gracilitatem, et fecerunt primum columnae crassitudinem 5
altitudinis octava parte, ut haberet speciem excelsiorem.
basi | spiram supposuerunt pro calceo, capitulo volutas uti (5)
capillamento concrispatos cincinnos praependentes dextra
ac sinistra conlocaverunt et cymatiis et encarpis pro crinibus
dispositis frontes ornaverunt truncoque toto strias 10
uti stolarum rugas matronali more demiserunt. ita duobus
discriminibus co|lumnarum inventionem, unam virili (10)
sine ornatu nuda specie, alteram muliebri subtilitate et
8 ornatu symmetriaque sunt mutuati. posteri vero elegantia
subtilitateque iudiciorum progressi et gracilioribus modulis 15
delectati septem crassitudinis diametros in altitudinem columnae
doricae, ionicae | novem constituerunt. id autem (15)
＜genus＞, quod Iones fecerunt primo, Ionicum est nominatum.
Tertium vero, quod Corinthium dicitur, virginalis habet
gracilitatis imitationem, quod virgines propter aetatis 20
teneritatem gracilioribus membris figuratae effectus recipiunt
9 in | ornatu venustiores. eius autem capituli prima inventio (20)
sic memoratur esse facta. virgo civis Corinthia iam matura
nuptiis inplicata morbo decessit. post sepulturam
eius, quibus ea virgo viva pauculis delectabatur, nutrix 25
collecta et composita in calatho pertulit ad monumentum
et in summo | conlocavit et, uti ea permanerent diutius (25)
subdiu, tegula texit. is calathus fortuito supra acanthi

4 speciem (-ē S) x. | isdem S(Gc): hisdem HG (ḥ̇ıısdē Gc).

6 altitudinis G: om. HS.

9 encarpis (sic) x.

10 strias G: istrias HS.

11 rugus HS. | di(e Gc)miserunt x.

13 nudam (-ā GS) speciem (-ē G)x. | subtilitate—(14) eligantia G: om. HS.

18 genus om. x. | quod (ante corr.) om. S.

19 virginales H.

25 pauculis: poculis x (ioculis Salmas. = ital. giocoli). ad rem Plautus Rud. IV, 4.

26 mom̄tū S.

27 sūmoạ Gc

28 sub diu HG: sub divo HcS(Gc). | fortuito HG: -tu HcS | achanti x (item v. 27).

[85]

Plain text

radicem fuerat conlocatus. interim pondere pressa radix
acanthi media folia et cauliculos circum vernum tempus
profudit, cuius cauliculi secundum calathi latera crescentes
et ab angulis tegulae | ponderis necessitate expressi flexuras (30)
10 in extremas partes vo|lutarum facere sunt coacti. tunc 87
Callimachus, qui propter elegantiam et subtilitatem artis 6
marmoreae ab Atheniensibus catatexitechnos fuerat nominatus,
praeteriens hoc monumentum animadvertit eum calathum
et circa foliorum nascentem te|neritatem, delectatusque (5)
genere et formae novitate ad id exemplar columnas 10
apud Corinthios fecit symmetriasque constituit, et ex eo in
11 operum perfectionibus Corinthii generis distribuit rationes. eius
autem capituli symmetria sic est facienda uti quanta fuerit
crassitudo imae columnae, tanta | sit altitudo capituli cum (10)
abaco. abaci latitudo ita habeat rationem ut quanta fuerit 15
altitudo, tanta dua sint diagonia ab angulo ad angulum
spatia. ita enim iustas habebunt frontes quoquoversus latitudinis.
frontes sinuentur introrsus ab extremis angulis
abaci suae frontis latitudinis nona. ad | imum capitulum (15)
tantam habeat crassitudinem, quantam habet summa columna 20
praeter apothesim et astragalum. abaci crassitudo
12 septima capituli altitudinis. dempta abaci crassitudine,
dividatur reliqua pars in partes tres, e quibus una imo
folio detur. secundum folium mediam altitudinem
te|neat. cauliculi eandem habeant altitudinem, e quibus 25 (20)
folia nascuntur proiecta uti excipiant quae ex cauliculis
natae procurrunt ad extremos angulos volutae, minoresque
helices intra suum medium qui est in abaco flori

1 fuerat G: -rit HS.

2 cauliculos: sic x.

7 catatexitechnos Plin.: catatechnos (-thecnos G) x.

11 et om. x.

12 operis x.

13 faciunda (ante corr.) G. | uti HG: ut S.

17 spatia. ita enim Oehmichen: spatia enim ita x.

18 frontes—(19) latitudinis om. S (sed infra in m. suppl. Sc). | simentur x (ut p. 89, 4).

19 non (n̄ GS) ad imum (-ū S) capituli x.

21 praeter om. G (sed p̄t̄ suppl. Gc). | apothesim (sic HG, -sin S) et abaci astragalum (-ū GS) cr. x.

25 coaliculi HS, coliculi G (= 26 coliculis x, ut infra p. 173 et in cod. Varr. r. r.).

28 flores x.

[86]

Plain text

subiecti scalpantur. flores in quattuor partibus quanta
erit abaci crassitudo tam | magni formentur. ita his symmetriis (25)
corinthia capitula suas habebunt exactiones.
Sunt autem quae isdem columnis inponuntur capitulorum
genera variis vocabulis nominata, quorum nec proprietates 5
| symmetriarum nec columnarum genus aliud nominare 88
possumus, sed ipsorum vocabula traducta et commutata
ex corinthiis et pulvinatis et doricis videmus, quorum
symmetriae sunt in novarum scalpturarum translatae
subtilitatem. 10
II | Quoniam autem de generibus columnarum origines et (5)
inventiones supra sunt scriptae, non alienum mihi videtur
isdem rationibus de ornamentis eorum quemadmodum sunt
prognata et quibus principiis et originibus inventa dicere.
in aedificiis omnibus insuper conlocatur materiatio variis 15
| vocabulis nominata. ea autem uti in nominationibus, ita (10)
in re varias habet utilitates. trabes enim supra columnas
et parastaticas et antas ponuntur, in contignationibus tigna
et axes. sub tectis, si maiora spatia sunt, et transtra et
capreoli, si commoda, columen et cantherii prominentes 20
ad | extremam suggrundationem. supra cantherios templa, (15)
deinde insuper sub tegulas asseres ita prominentes uti
2 parietes proiecturis eorum tegantur. ita unaquaeque res
et locum et genus et ordinem proprium tuetur. e quibus
rebus et a materiatura fabrili in lapideis et marmoreis 25
aedium sacrarum | aedificationibus artifices dispositiones (20)
eorum scalpturis sunt imitati et eas inventiones persequendas
putaverunt. ideo quod antiqui fabri quodam in loco
aedificantes, cum ita ab interioribus parietibus ad extremas
partes tigna prominentia habuissent conlocata, inter tigna 30
struxerunt supraque coronas | et fastigia venustiore specie (25)

4 hisdem x.

13 hisdem x (hiisdem Gc).

17 re: res x.

18 parastaticas HG: parasticas S.

19 &ranstra S.

20 capręoli G, capreoli Sc: caprae(e S)olis HS.

23 protecturis x (proiecturis Gc).

26 dispositiones HG: disputationes S (item 89, 1 et ante ips. corr. 89, 4).

[87]

Plain text

fabrilibus operibus ornaverunt, tum proiecturas tignorum
quantum eminebant ad lineam et perpendiculum parietum
praesecuerunt, quae species cum invenusta is visa esset
tabellas ita formatas uti nunc fiunt triglyphi contra tignorum
praecisiones in fronte fixerunt et | eas cera caerulea 5 (30)
depinxerunt ut praecisiones tignorum tectae non
offenderent visum. ita divisiones tignorum imitati tri|glyphorum 89
dispositionem et intertignia metoparum habere in
3 doricis operibus coeperunt. postea alii in aliis operibus
ad perpendiculum triglyphorum cantherios prominentes proiecerunt 10
eorumque proiecturas simaverunt. ex eo uti e
tignorum | dispositionibus triglyphi, ita e cantheriorum (5)
proiecturis mutulorum sub coronis ratio est inventa. ita
fere in operibus lapideis et marmoreis mutuli inclinatis
scalpturis deformantur, quod imitatio est cantheriorum. 15
etenim necessario propter stillicidia proclinati conlocantur.
ergo et triglyphorum et | mutulorum in doricis operibus (10)
ratio ex ea imitatione inventa est.
4 Non enim quemadmodum nonnulli errantes dixerunt
fenestrarum imagines esse triglyphos ita potest esse, quod 20
in angulis contraque tetrantes columnarum triglyphi
consti|tuuntur, quibus in locis omnino non patitur res fenestras (15)
fieri. dissolvuntur enim angulorum in aedificiis iuncturae,
si in is fenestrarum fuerint lumina relicta. etiamque ubi
nunc triglyphi constituuntur si ibi luminum spatia fuisse 25
iudicabuntur, isdem rationibus denticuli in ionicis
fenestra|rum occupavisse loca videbuntur. utraque enim et inter (20)
denticulos et inter triglyphos quae sunt intervalla metopae
nominantur. οπαϲ enim Graeci tignorum cubilia et

1 proiecturis S (ubi proiectura | stignorum H).

2 l. adꝑp. G (& suppl. Gc).

3 is: his x.

7 imitati Nohl: tectae (ę) x.

8 dispositione (disputatione S). | inter(in a. c. G)tignum (-ū GS) & oparum (-ū S, et apharū G) x.

10 (17. 20) tryclyphorum H.

11 simaverunt (sic) x (ut 87, 13). | uti tignorum x.

12 e: et (cant.) S.

13 coronulis x.

18 ex G: & HS.

24 is: his x.

26 hisdem x. | denticulis x.

27 utrique x.

28 trycluphos H. | metophe x (methophe S, sed intervallā &ophe sic H).

29 ophas x. | cubilia Mar.: cubicula x (ut G p. 46, 21).

[88]

Plain text

asserum appellant, uti nostri ea cava columbaria. ita quod
inter duas opas est intertignium, id μετοπη est apud eos
nominatum.
5 | Uti autem in doricis triglyphorum et mutulorum est (25)
inventa ratio, ita in ionicis denticulorum constitutio propriam 5
in operibus habet rationem, et quemadmodum mutuli
cantheriorum proiecturae ferunt imaginem, sic in ionicis
| denticuli ex proiecturis asserum habent imitationem. itaque 90
in graecis operibus nemo sub mutulos denticulos constituit.
non enim possunt subtus cantherios asseres esse. 10
quod ergo supra cantherios et templa in veritate debet
esse conlocatum, | id in imaginibus si infra constitutum (5)
fuerit mendosam habebit operis rationem. etiamque antiqui
non probaverunt neque instituerunt in fastigiis ＜mutulos
aut＞ denticulos fieri sed puras coronas, ideo quod 15
nec cantherii nec asseres contra fastigiorum frontes distribuuntur
nec possunt prominere, sed | ad stillicidia proclinati (10)
conlocantur. ita quod non potest in veritate fieri, id
non putaverunt in imaginibus factum posse certam rationem
6 habere. omnia enim certa proprietate et a veris 20
naturae deducta moribus transduxerunt in operum perfectiones,
et ea probaverunt quorum explicationes in
dispu|tationibus rationem possunt habere veritatis. itaque ex (15)
eis originibus symmetrias et proportiones uniuscuiusque
generis constitutas reliquerunt. quorum ingressus persecutus 25
de ionicis et corinthiis institutionibus supra dixi, nunc
vero doricam rationem summamque eius speciem breviter
exponam.
III | Nonnulli antiqui architecti negaverunt dorico genere (20)
aedes sacras oportere fieri, quod mendosae et disconvenientes 30
in his symmetriae conficiebantur. itaque negavit

1 caba x.

2 ophas & (et G) inter tignū id metopha est (ē GS) … nominata x.

4 uti: ita uti x.

5 ita (a. c.) H: itǣ Hc, itē GS.

7 fuerunt x.

8 denticulis & (et G) pr. x.

9 mutulo x.

11 veritate G: -tem H, -tē S.

13 etiam quod (qđ GS) x.

14 mutulos aut om. x.

17 stillicia HS (-cidia G).

19 pvotauerunt H.

21 deductis x.

30 disconvenientis ante corr. H.

[89]

Plain text

Arcesius, item Pytheos, non minus Hermogenes. nam is
cum paratam habuisset marmoris copiam in doricae aedis
perfectionem, ＜rationem＞ com|mutavit et eadem copia aedem (25)
ionicam Libero Patri fecit. sed tamen non quod invenusta
est species aut genus aut formae dignitas, sed 5
quod inpedita est et incommoda in opere triglyphorum et
2 lacunariorum distributio. namque necesse est triglyphos
constitui contra medios tetrantes co|lumnarum, metopasque (30)
quae inter triglyphos fient aeque lon|gas esse quam altas. 91
contraque in angulares columnas triglyphi in extremis 10
partibus constituuntur et non contra medios tetrantes. ita
metopae, quae proximae ad angulares triglyphos fiunt, non
exeunt quadratae sed oblongiores triglyphi | dimidia latitudine. (5)
at qui metopas aequales volunt facere, intercolumnia
extrema contrahunt triglyphi dimidia latitudine. 15
hoc autem sive in metoparum longitudinibus sive intercolumniorum
contractionibus efficietur, est mendosum. quapropter
antiqui vitare visi sunt in aedibus sacris doricae
| symmetriae rationem. (10)
3 Nos autem exponimus, uti ordo postulat, quemadmodum 20
a praeceptoribus accepimus, uti si qui voluerit his
rationibus attendens ita ingredi, habeat proportiones explicatas,
quibus emendatas et sine vitiis efficere possit
aedium sacra|rum dorico more perfectiones. frons aedis (15)
doricae in loco quo columnae constituuntur dividatur, si 25
tetrastylos erit, in partes XXVII, si hexastylos, XXXXII. ex
his pars una erit modulus, qui graece εμβατηϲ dicitur,
cuius moduli constitutione ratiocinationibus efficiuntur omnis
4 operis distribu|tiones. crassitudo columnarum erit duorum (20)

1 tarchesius x. | pytheus HG, protheus S.

3 rationem om. x. | et … aedem: ex … et eam (& eā) x.

6 in(m S)pedita est distributio et inc. in o. tr. et lacunariorum (lucaniorum sic S) distributione. namque n. e. x.

8 (etc.) metophas x.

13 dimidia altitudine x.

15 dimidia (demedia Hc S) altitudine x (alatitudine sine puncto ips. corr. H)

16 methopharū S.

17 effic(t S)ietur HS: -ciatur G.

21 qui HS: quis G.

26 XXVIII … XXXII x.

27 embates x.

[90]

Plain text

modulorum, altitudo cum capitulo XIIII. capituli crassitudo
unius moduli, latitudo duorum et moduli sextae partis.
crassitudo capituli dividatur in partes tres, e quibus una
plinthus cum cymatio fiat, altera echinus cum anulis, tertia
hypotrachelion. con|trahatur columna ita uti in tertio 5 (25)
libro de ionicis est scriptum. epistylii altitudo unius moduli
cum taenia et guttis, taenia moduli septima, guttarum
longitudo sub taenia contra triglyphos alta cum regula
parte sexta moduli praependeat. item epistylii latitudo
ima respondeat hypotrachelio summae | columnae. supra 10 (30)
epistylium conlocandi sunt triglyphi cum | suis metopis, 92
alti unius et dimidiati moduli, lati in fronte unius moduli,
ita divisi ut in angularibus columnis et in mediis contra
tetrantes medios sint conlocati, et in intercolumniis reliquis
bini, in mediis pronao et postico terni. | ita relaxatis 15 (5)
mediis intervallis, sine inpeditionibus aditus accedentibus
5 erit ad deorum simulacra. triglyphorum latitudo dividatur
in partes sex, ex quibus quinque partes in medio, duae
dimidiae dextra ac sinistra designentur regula. una in
medio deformetur femur, quod graece μεροϲ dicitur. | secundum 20 (10)
eam canaliculi ad normae cacumen inprimantur.
ex ordine eorum dextra ac sinistra altera femina constituantur.
in extremis partibus semicanaliculi intervertantur.
triglyphis ita conlocatis, metopae quae sunt inter triglyphos
aeque altae sint quam longae, item in extremis angulis 25
semi|metopia sint inpressa dimidia moduli latitudine. ita (15)
enim erit ut omnia vitia et metoparum et intercolumniorum
et lacunariorum, quod aequales divisiones factae erunt,
6 emendentur. triglyphi capitula sexta parte moduli sunt

3 tres HS, III G.

5 ypotrachelio x. | columna HS: colūnę G.

7 tae(ę S)nia (thenia G) … thae (the GS)nia, (item 27) x.

9 item—(10) respondeat om. S

12 unius—fronte om. S. | unius dimidiati x.

14 & intercolumnīis (-nis S) x.

15 binis x.

17 latitudo: altitudo x.

18 quinque partibus x.

20 graecạ̇e (H, grece GS) eros x.

22 earum x.

24 methophe S. | intertrigliphos (in ras.) G: inter (t̄ S) glyphos HS.

25 semi memphia x.

26 dimedia Hc.

27 methopharū S.

[91]

Plain text

faciunda. supra triglyphorum capitula corona est conlocanda
in pro|iectura dimidiae et sextae partis habens cymatium (20)
doricum in imo, alterum in summo. ita cum
cymatiis corona crassa | ex dimidia moduli. dividendae 93
autem sunt in corona ima ad perpendiculum triglyphorum 5
et medias metopas viarum directiones et guttarum distributiones,
ita uti guttae sex in longitudinem, tres in latitudinem
pateant. reliqua spatia, | quod latiores sunt metopae (5)
quam triglyphi, pura relinquantur aut fulmina scalpantur,
ad ipsumque mentum coronae incidatur linea quae 10
scotia dicitur. reliqua omnia, tympana et simae coronae,
quemadmodum supra scriptum est in ionicis, ita perficiantur.
7 | Haec ratio in operibus diastylis erit constituta. si (10)
vero systylon et monotriglyphon opus erit faciundum, frons
aedis, si tetrastylos erit, dividatur in partes XVIIII S, si 15
hexastylos erit, dividatur in partes XXVIIII S. ex his pars
una erit modulus, ad quem uti supra scriptum est dividatur.
8 ita supra | singula epistylia et metopae et triglyphi (15)
bini erunt conlocandi, in angularibus hoc amplius
dimidiatus et quantum est spatium hemitriglyphi id accedit. 20
in mediano contra fastigium trium triglyphorum et trium
metoparum spatium distabit, quo latius medium intercolumnium
accedentibus ad | aedem habeat laxamentum et (20)
adversus simulacra deorum aspectus dignitatem.

2 dimidiae (-ę S) et sextae (ę S) parte HS, dimidię et sexta parte G. | habens—(5) perpendiculum: haec eadem verba repetunt infra post (21) in mediano x.

3 ita: item (-ē) x.

4 moduli: hoc infra in rep. om. HS (non G).

5 corona (sic infra rep.) x: (hic) columna x.

6 de(i S)rectiones x.

7 latitudinem Hc GS: altitudinem ante (ips.) corr. H.

8 quod (qđ S) HS: quo G. | sunt GSc: sint H et (ſ̄int) S.

9 flumina x.

10 incidantur x. | linia HS.

11 et simae (coronae cf. p. 82, 6): et imae (e G, ę SGc).

12 perficiantur G: -atur HS.

13 diasty(i G)liis x.

15 tetrasty(i G)lo x. | XVIII … XXVIIII x.

17 dividantur x (corr. Ussing).

18 metopha x.

19 amplius quantum dimidiatum est (ē GS) spatium x.

21 in mediano habens cymatium etc. add. x (= v. 2-5).

22 quo: quod (qđ GS) x.

23 habeat om. G (hebeat suppl. in m. Gc). | laxiamentum H (non GS).

[92]

Plain text

9 Columnas autem striari XX striis oportet. quae si
planae erunt, angulos habeant XX designatos. sin autem
| excavabuntur, sic est forma facienda uti quam magnum 94
est intervallum striae, tam magnis striaturae paribus lateribus
quadratum describatur, in medio autem quadrato 5
circini centrum conlocetur et agatur linea rotundationis,
quae qua|drationis angulos tangat, et quantum erit curvaturae (5)
inter rotundationem et quadratam descriptionem, tantum
ad formam excaventur. ita dorica columna sui generis
10 striaturae habebit perfectionem. de adiectione eius 10
qua media adaugetur, uti in tertio volumine de ionicis est
perscripta, ita et in his transferatur.
| Quoniam exterior species symmetriarum et corinthiorum et (10)
doricorum et ionicorum est perscripta, necesse est etiam interiores
IV cellarum pronaique distributiones explicare. distribuitur 15
autem longitudo aedis uti latitudo sit longitudinis
| dimidiae partis, ipsaque cella parte quarta longior (15)
sit, quam est latitudo, cum pariete, qui paries valvarum
habuerit conlocationem. reliquae tres partes pronai ad
antas parietum procurrant, quae antae columnarum crassitudinem 20
habere debent. et si aedis erit latitudine maior
quam pedes XX, | duae columnae inter duas antas interponantur, (20)
quae disiungant pteromatos et pronai spatium.
item intercolumnia tria, quae erunt inter antas et columnas,
pluteis marmoreis sive ex intestino opere factis intercludantur 25
ita uti fores habeant, per quas itinera pronao
2 fiant. item si maior erit latitudo | quam pedes XL, columnae (25)
contra regiones columnarum, quae inter antas sunt,
introrsus conlocentur. et eae altitudinem habeant aeque
quam quae sunt in fronte, crassitudines autem earum 30

3 uti: ita uti x (cf. p. 89, 25).

6 centrū S(Gc): centum (-tū G)HG.

8 descriptionem (-ē) HS(Gc): destructionē G.

11 qua: quae (-ę GS)x.

19 habuerit G: hab&erit HS.

20 antę G: ante HS(Gc).

21 ędis S: aedes HG (ędes Sc).

23 pteromotos HS (-matos G).

27 latitudo: altitudo x.

28 regiones (L): religiones x.

29 eae: heę S, hae HG.

[93]

Plain text

extenuentur his rationibus uti si octava parte erunt quae
sunt in fronte, hae fiant X parte, sin autem VIIII | aut decima, 95
pro rata parte. in concluso enim aere si quae extenuatae
erunt, non discernentur. sin autem videbuntur
graciliores, cum exterioribus fuerint striae ＜XX aut＞ XXIIII, 5
in his faciendae erunt XXVIII aut XXXII. ita quod de|trahitur (5)
de corpore scapi, striarum numero adiecto adaugebitur
ratione quo minus videatur, et ita exaequabitur dispari
3 ratione columnarum crassitudo. hoc autem efficit ea
ratio quod oculus plura et crebriora signa tangendo maiore 10
visus circumitione pervagatur. namque si duae columnae
| aeque crassae lineis circummetientur, e quibus una sit (10)
non striata et altera striata, et circa striglium cava et
angulos striarum linea corpora tangat, tametsi columnae
aeque crassae fuerint, lineae quae circumdatae erunt ＜non 15
erunt＞ aequales, quod striarum et striglium circumitus
maiorem efficit lineae | longitudinem. sin autem hoc ita (15)
videbitur, non est alienum in angustis locis et in concluso
spatio graciliores columnarum symmetrias in opere constituere,
cum habeamus adiutricem striaturae temperaturam. 20
4 ipsius autem cellae parietum crassitudinem pro rata parte
magnitudinis fieri oportet, dum antae | eorum crassitudinibus (20)
columnarum sint aequales. et si ex structis futuri
sunt, quam minutissimis caementis struantur, sin autem
quadrato saxo aut marmore, maxime modicis paribusque 25
videtur esse faciundum, quod media coagmenta medii lapides
continentes firmiorem facient omnis operis perfectionem,
item | circum coagmenta et cubilia eminentes expressiones (25)
graphicoteran efficient in aspectu delectationem.

2 fiant. X. partes. sin autem VIIII (aVIIII Gc) aut decima x.

5 XX aut om. x.

8 videtur x.

10 signat tangendo x.

11 circuitione x.

12 crasse G (-ę Gc): crassi HS.

13 et (circa) om. x.

15 non erunt om. x.

16 circuitus x.

17 efficit HS: -ciet G.

20 striatarum (-ū S) x.

21 parietū G et in ras. Sc: parte tum H(S).

22 magnitudinis GS: -nes H

23 exstructi GS, extructi H.

26 faciundum GH, -endum S. | lapidis x.

29 graphicoteran (sic) x.

[94]

Plain text

V Regiones autem quas debent spectare aedes sacrae
deorum inmortalium, sic erunt constituendae uti si nulla
ratio | inpedierit liberaque fuerit potestas, aedis signumque 96
quod erit in cella conlocatum spectet ad vespertinam
caeli regionem, uti qui adierint ad aram immolantes aut 5
sacrificia facientes spectent ad partem caeli orientis ad
simulacrum quod | erit in aede, et ita vota suscipientes (5)
contueantur eadem exorientem caelum ipsaque simulacra
videantur exorientia contueri supplicantes et sacrificiantes.
2 sin autem loci natura interpellaverit, tunc convertendae 10
sunt earum regionum constitutiones, uti quam plurima
pars moenium e templis deo|rum conspiciatur. item si (10)
secundum flumina aedes sacrae fient, ita uti Aegypto circa
Nilum, ad fluminis ripas videntur spectare debere. similiter
si circum vias publicas erunt aedificia deorum, ita 15
constituantur uti praetereuntes possint respicere et in conspectu
salutationes facere.
VI | Ostiorum autem et eorum antepagmentorum in aedibus (15)
hae sunt rationes uti primum constituantur quo genere
sint futura. genera sunt enim thyromaton haec, doricum, 20
ionicum, atticurges.
Dorici symmetriae conspiciuntur his rationibus uti co|rona (20)
summa, quae supra antepagmentum superius inponitur,
aeque librata sit capitulis summis columnarum quae in
pronao fuerint. lumen autem thyretri constituatur sic uti 25
quae altitudo aedis a pavimento ad lacunaria fuerit, dividatur
in partes tres semis et ex eis duae partes ＜semis＞ lumini

4 incellae(ę GS) x.

6 orientis & sim. x.

8 eadem (= eâdem simul cf. Varr. r. r. 2, 5, 2) HS: aedē GSc | & orientem (et orientē G) caelum sic x.

9 post sacrificantes ex rubrica marg. addunt x quod aras omnes deorum necesse esse videantur ad orientem spectare. (sin autem …)

12 e: & S. | deorum: eorum x.

13 aedis sacra fiet x (sed fiēt ante ras. G).

15 circa (vias) ante corr. (-ū) G.

19 quo GS: quod H.

20 futurae x (corr. Nohl). | thiromaton G, thyromathon HS.

21 attigurges x.

22 Dorici: Horum x.

23 in(m S)ponetur HS i. e. inponitur G.

25 thyretri: hypetri x.

27 III. semis G | duae (ę GS) partes (-is H) lumine x.

[95]

Plain text

valvarum alti|tudine constituantur. haec autem dividatur 97
in partes XII et ex eis quinque et dimidia latitudo luminis
fiat in imo. et in summo contrahatur si erit lumen ab
imo ad sedecim pedes, antepagmenti III parte, si XVI pedum
ad XXV, su|perior pars luminis contrahatur antepagmenti 5
parte IIII, si ab pedibus XXV ad XXX, summa pars
contrahatur antepagmenti parte VIII. reliqua quo altiora
2 erunt, ad perpendiculum videntur oportere conlocari. ipsa
autem antepagmenta contrahantur in summo suae crassitudinis
XIIII parte. su|percilii crassitudo quanta antepagmentorum 10
in summa parte erit crassitudo. cymatium
faciundum est antepagmenti parte sexta, proiectura autem
quanta est eius crassitudo. scalpendum est cymatium
lesbium cum astragalo. supra cymatium quod erit in
supercilio, conlocandum est hyperthyrum crassi|tudine supercilii, 15
et in eo scalpendum est cymatium doricum, astragalum
lesbium. summa scalpatur corona plana cum cymatio,
proiectura autem eius erit quanta altitudo. supercilii
quod supra antepagmenta inponitur, dextra atque
sinistra proiecturae sic sunt faciundae uti crepidines excurrant 20
| et in unguem ipso cymatio coniungantur. (20)
3 Sin autem ionico genere futura erunt, lumen altum ad
eundem modum quemadmodum in doricis fieri videtur.
latitudo constituatur ut altitudo dividatur in partes duas
et dimidiam, eiusque partis unius ima luminis fiat latitudo. 25
| contracturae ita uti in doricis. crassitudo antepagmentorum (25)
altitudinis luminis in fronte XIIII parte, cymatium
huius | crassitudinis sexta. reliqua pars praeter 98
cymatium dividatur in partes XII. harum trium prima

2 latitudo Hc S(Gc): altitudo a. c. HG.

4 III (tiaIII Sc) parte. XVI. x.

6 parte IIII (taIIII Sc) HS: quarta parte G. | ad pedibus H, apedibus GS.

12 faciundum H: -endum GS.

13 sculpendum (hic) x.

14 (et 17) lespiū S.

15 est om. S (ē suppl. Sc). | hy(i G)perthy(i GS)rum x.

17 summa scalpatur: sima scalptura x.

19 atque HS: ac G. | 20 faciundae HS: -endae G.

21 ungue x.

25 ima luminis G et (in ras.) Sc: simalum in his H.

27 altitudinis: -ne x.

29 dividitur x. | horum x.

[96]

Plain text

corsa fiat cum astragalo, secunda quattuor, tertia quinque,
4 et eae aeque corsae cum astragalis circumcurrant. hyperthyra
autem ad eundem mo|dum componantur quemadmodum (5)
in doricis, pro ratis partibus. ancones, sive parotides
vocantur, excalptae dextra ac sinistra praependeant 5
ad imi supercilii libramentum praeter folium. eae habeant
in fronte crassitudinem ex antepagmenti tribus partibus
＜duarum＞, in imo quarta parte gracilio|rem quam superiora. (10)
Fores ita compingantur uti scapi cardinales sint ex 10
latitudine luminis totius XII parte. inter duos scapos tympana
5 ex XII partibus habeant ternas partes. inpagibus
distributiones ita fient uti divisis altitudinibus in partes V
| duae superiori, tres inferiori designentur. super medium (15)
medii inpages conlocentur, ex reliquis alii in summo alii 15
in imo compingantur. altitudo inpagis fiat tympani tertia
parte, cymatium sexta parte inpagis. scaporum latitudines
inpagis dimidia parte, item replum de inpage dimidia et
sexta parte. | scapi qui sunt secundum antepagmenta, dimidium (20)
inpagis constituantur. sin autem valvatae erunt, 20
altitudines ita manebunt, in latitudinem adiciatur amplius
foris latitudo. si quadriforis futura est, altitudo adiciatur.
6 Atticurge autem isdem rationibus perficiuntur quibus
| dorica. praeterea corsae sub cymatiis in antepagmentis (25)
| circumdantur, quae ita distribui debent uti antepagmenti 99
praeter cymatium ex partibus VII habeant duas partes. 26
ipsaque non fiunt clostrata neque bifora sed valvata, et
aperturas habent in exteriores partes.

2 et eae: ex ea x. | hyperthyra: hypetra HS, hipetre G (-ę Gc).

4 in om. S. | doricis protis (ꝓtis S) pedibus x. | sive protides (ꝓtides S) x.

5 excalpta (exsc- S, etsc- G) x.

6 eae H, eę S: hae G.

7 ante pagmentis x.

8 duarum om. x. | graciliore x.

12 (ex) XII. HG: duodecī S. | inpaginibus x.

14 tres HS: III. G. | 15 ex: et x.

17 scaphorum HS (-porum G).

19 secundum antepagmenta: ante secundum pagmentum x.

23 Adti(Atti- G)gurges x (corr. Nohl) | isdem SG: hisdem H.

24 corsę G (ut x v. 2, 3): gorsae (ę S) HS

25 ante pagmenta x.

27 clostrata (i. e. claustrata = gr. clatrata CIL I, 577 cf. Keil ad Cat. p. 21): caelostrata H, cęlo strata GS (coni. Gc).

[97]

Plain text

| Quas rationes aedium sacrarum in formationibus oporteat (5)
fieri ＜doricis＞ ionicis corinthiisque operibus, quoad
potui attingere, veluti legitimis moribus exposui. nunc
de tuscanicis dispositionibus quemadmodum institui oporteat
VII dicam. locus, in quo aedis constituetur, cum habuerit 5
in longitudine | sex partes, una adempta reliquum (10)
quod erit latitudini detur. longitudo autem dividatur bipertito
et quae pars erit interior, cellarum spatiis designetur,
quae erit proxima fronti, columnarum dispositioni
2 relinquatur. item latitudo dividatur in partes X. ex his 10
ternae partes dextra ac sinistra cellis | minoribus sive ibi (15)
alae futurae sunt dentur, reliquae quattuor mediae aedi
attribuantur. spatium quod erit ante cellas in pronao,
ita columnis designetur ut angulares contra antas, parietum
extremorum e regione, conlocentur, duae mediae e 15
regione parietum qui inter antas et mediam aedem | fuerint, (20)
ita distribuantur, et inter antas et columnas priores
per medium isdem regionibus alterae disponantur. eaeque
sint ima crassitudine altitudinis parte VII, altitudo tertia
parte latitudinis templi, summaque columna quarta parte 20
3 crassitudinis imae contrahatur. spirae earum altae dimidia
| parte crassitudinis fiant. habeant spirae earum plinthum (25)
ad circinum altam suae crassitudinis dimidia parte, torum
in|super cum apophysi crassum quantum plinthus. capituli 100
altitudo dimidia crassitudinis. abaci latitudo quanta 25
ima crassitudo columnae. capitulique crassitudo dividatur
in partes tres, e quibus una plintho, quae est abaco, detur,

2 doricis om. x.

6 adempta HS: dempta G.

9 dispositioni G: -ne HS.

12 alae: aliae (-ę GS) x.

15 e (post extr.) om. x.

16 antas | G: anta H (ubi anta | & med.) et S.

18 hisdem x. | altera ae(ę GS)dis ponatur aeques intima (ubi aequę sint ima G, ęq⁊ sint ima S) x.

19 VII. x (= maVII. Gc). | tertia … quarta HG: .III … IIII. S.

21 ima x. | altae: alia x.

24 apopysi HS, apopisi G. | capituli—[(v. 26) capitulique om. S (in m. suppl. Sc).

27 tres HS: III. G. | abaco: inabaco x.

[98]

Plain text

4 al|tera echino, tertia hypotrachelio cum apophysi. supra (5)
columnas trabes compactiles inponantur altitudinis modulis
is qui a magnitudine operis postulabuntur, eaeque trabes eam
habeant crassitudinem, quanta summae columnae erit hypotrachelium,
et ita sint compactae subscudibus et | securiculis 5 (10)
ut compactura duorum digitorum habeant laxationem.
cum enim inter se se tangunt et non spiramentum et perflatum
venti recipiunt, concalefaciuntur et celeriter putrescunt.
5 supra trabes et supra parietes traiecturae mutulorum
parte IIII altitudinis columnae proiciantur, item in | eorum 10 (15)
frontibus antepagmenta figantur, supraque tympanum fastigii
structura seu de materia conlocetur. fastigium, columen,
cantherii, templa ita sunt conlocanda ut stillicidium tecti
absoluti tertiario respondeat.
VIII Fiunt autem aedes rotundae, e quibus aliae monopteroe 15
| sine cella columnatae constituuntur, aliae peripteroe (20)
dicuntur. quae sine cella fiunt, tribunal habent et ascensum
ex sua diametro tertiae partis. insuper stylobatas
columnae constituuntur tam altae quanta ab extremis parietibus
est diametros stylobatarum, crassae altitudinis 20
suae cum capi|tulis et spiris decumae partis. epistylium (25)
altum columnae crassitudinis dimidia parte. zophorus et
reliqua quae in|super inponuntur, ita uti in III volumine 101
de symmetriis scripsi.
2 Sin autem peripteros ea aedis constituetur, duo gradus 25

1 apophysi HS, apopisi G.

2 columnas om. G (suppl. Gc). | inponantur ut altitudinis x.

3 is qui a: his (hi ante corr. S) qua x. | postulabantur x. | eaeque H (eęque) S: ea ęque G. | trabes conpactiles ponantur ut eam x (verbis a Lorentzen deletis etiam alterum conpactiles add. Ussing).

5 securiclis HG, -dis S.

6 habeant (sic) x.

7 inter se tangunt x.

11 frontibus G (et in ras. Sc): prontibus HS. | ficantur H (non GS). supraque id t. x (id del. Ussing coll. p. 69, 4).

12 conlocetur. supraque eum (HS, enī G ubi ī aꝉ eū Gc) fastigium x (supraque eum del. Ussing).

15 monopteroe … peripteroe (sic) x.

18 sua HS: suo G. | sty(i GS)lobata x.

19 constituuntur HG: -antur S.

21 decumae (ę S) H et ante ras. S: decimę G(Sc).

22 zophorum x.

23 III: quarto (sic) x.

25 ae(ę)des (hic) x.

[99]

Plain text

et stylobata ab imo constituantur, deinde cellae paries
con|locetur cum recessu eius a stylobata circa partem latitudinis (5)
quintam, medioque valvarum locus ad aditus relinquatur,
eaque cella tantam habeat diametrum praeter
parietes et circumitionem quantam altitudinem columna 5
supra stylobatam. columnae circum cellam isdem ＜proportionibus＞
3 symme|triisque disponantur. in medio tecti (10)
ratio ita habeatur uti quanta diametros totius operis erit
futura dimidia altitudo fiat tholi praeter florem, flos autem
tantam habeat magnitudinem quantam habuerit in columna 10
capitulum, praeter pyramidem. reliqua uti supra scripta sunt,
isdem proportionibus | atque symmetriis facienda videntur. (15)
4 Item generibus aliis constituuntur aedes ex isdem symmetriis
ordinatae et alio genere dispositiones habentes, uti
est Castoris in circo Flaminio, et inter duos lucos Veiovis, 15
item argutius Nemori Dianae columnis adiectis dextra
ac | sinistra ad umeros pronai. hoc autem genere primo (20)
factae sunt Athenis in arce et in Attica Sunio Palladis Minervae.
earum non aliae sed eaedem sunt proportiones. cellae
enim longitudinibus duplices sunt ad latitudines uti reliquae, 20
sed is omnia quae solent esse in | frontibus, ad latera sunt (25)
5 translata. nonnulli etiam de tuscanicis generibus sumentes
columnarum dispositiones transferunt in corinthiorum et ionicorum
operum ordinationes, | et quibus in locis in pronao procurrunt 102
antae, in isdem e regione cellae parietum columnas 25
binas conlocantes efficiunt tuscanicorum et graecorum operum
6 communem ratiocinationem. alii vero removentes

3 relinquantur x (-at᷑ in ras. Sc, -aṇ̇tur Gc).

4 tantum (-ū S) x.

6 sty(i G)lobata x. | proportionibus om. (hisdem symmetriis que—quę GS—) x.

9 autem HS: enim G.

10 hab& (-et G) x. | columnae (-ę GS) x.

11 uti: ita S.

12 isdem Oehmichen: ea x. | videntur—(17) pronai om. S (in ima m. suppl. Sc).

13 hisdem (ⱶısdē S)x.

15 lucosue | iovis H, lucosue iovis SGc: luco suę | iovis G.

16 nemori (sic) x.

18 facta est (ē GS) uti est (ē) castoris in circo athenis x (ubi repetitionem del. Ussing). | sunio (sic) x.

19 eędē S (eadē Gc): eadem HG.

20 latitudines: altitudines x. | reliqua exisona quae (ę) x.

24 et quibus: equibus x.

25 (p. 100, 3. 6) hisdem x.

[100]

Plain text

parietes aedis et adplicantes ad inter|columnia, pteromatos (5)
spatiis sublatis efficiunt amplum laxamentum cellae, reliqua
autem proportionibus et symmetriis isdem conservantes
aliud genus figurae nominisque videntur pseudoperipterum
procreavisse. haec autem genera propter usum sacrificiorum 5
convertuntur. non enim omnibus diis | isdem rationibus (10)
aedes sunt faciundae, quod alius alia varietate sacrorum
religionum habet effectus.
7 Omnes aedium sacrarum ratiocinationes uti mihi traditae
sunt exposui ordinesque et symmetrias earum partitionibus 10
distinxi, et quarum dispares sunt figurae et quibus
discri|minibus inter se sunt disparatae quoad potui (15)
significare scriptis exposui. nunc de aris deorum inmortalium
uti aptam constitutionem habeant ad sacrificiorum
IX rationem dicam. arae spectent ad orientem et semper 15
inferiores sint conlocatae quam simulacra quae fuerint
in aede, uti suspiciant | divinitatem qui supplicant et (20)
sacrificant. ＜eae＞ disparibus altitudinibus ad sui cuiusque
dei decorem componantur. altitudines autem earum sic
sunt explicandae uti Iovi omnibusque caelestibus quam 20
excelsissimae constituantur, Vestae Terrae Matrique humiles
conlocentur. ita idoneae his institutionibus | explicabuntur (25)
in meditationibus ararum deformationes.
Explicatis aedium sacrarum compositionibus in hoc
libro, insequenti de communium operum reddemus distributionibus 25
explicationes. |

1 ae(ę S)des x (aediẹes Gc). | pleromatos spatii sublati x.

4 videtur x.

7 faciundae H (Sc): faciendę GS.

10 eorum x.

11 quorum x.

13 areis x. | d. inmortaliū immo potius demonū (sic in ipso textu) S (unde apud Mar. Vat. 2. 4. 6. Flor. 2). cf. codicis Cottoniani (c) lectiones deorum mortalium p. 62, 12. 64, 28. 68, 20 eiusdemque p. 14, 25 ex oppressionibus(!) rusticis (Mülleri mei gaudia).

17 suspicientes d. q. s. et sacrificant disparibus x. lacunam ostendit Nohl ut sic fere expleret suspicientes … contueantur, ipsae autem (simplicius, ut supra, Ussing).

21 marique x (ubi terrae matrique = et terrae matri. cf. p. 204, 10 sicut simplicius 236, 13. 212, 10. 123, 9. 20, 17. 12, 15 etc.).

23 arearum x.

24 explicantis H (-atis GS).

[101]

Plain text

LIBER QUINTUS.

103

1 Qui amplioribus voluminibus, imperator, ingenii cogitationes
praeceptaque explicaverunt, maximas et egregias
adiecerunt suis scriptis auctoritates. quod etiam velim
nostris | quoque studiis res pateretur, ut amplificationibus 5
auctoritas et in his praeceptis augeretur, sed id non est
quemadmodum putatur expeditum. non enim de architectura
sic scribitur uti historia aut poemata. historiae
per se tenent lectores. habent enim novarum rerum varias
expectationes. poema|torum vero metra et pedes ac verborum 10
elegans dispositio et sententiarum inter personas
distinctas ad versum pronuntiatio prolectando sensus legentium
perducit sine offensa ad summam scriptorum terminationem.
2 id autem in architecturae conscriptionibus non
potest fieri, quod vocabula ex artis | propria necessitate 15
concepta inconsueto sermone obiciunt sensibus obscuritatem.
cum ergo ea per se non sint aperta nec pateant eorum
in consuetudine nomina, tum etiam praeceptorum late
vagantes scripturae, si non contrahantur et paucis et perlucidis
sententiis explicentur, frequentia multitudine|que 20
sermonis inpediente incertas legentium efficient cogitationes.
itaque occultas nominationes commensusque e membris
operum pronuntians, ut memoriae tradantur, breviter exponam.
sic enim expeditius ea recipere poterunt mentes.
3 non minus cum animadvertissem distentam occupationibus 25
| civitatem publicis et privatis negotiis, paucis iudicavi (25)
scribendum, uti angusto spatio vacuitatis ea legentes breviter
percipere possent.

4 velim Nohl (cf. p. 53, 20): vel (ꝉ) in x.

10 poematorum vero carminum metra x.

12 distinctas versuum x. | proiectando ante corr. G.

17 ergo ea HS: ea ergo G.

18 late vagantes G(Sc): lata evagantes H et ante corr. (latæ ⁅e⁆vag.) S.

19 contrahentur x.

25 non aut̄ minus S. | cū G(Sc): eum H et (eū) S.

[102]

Plain text

| Etiamque Pythagorae quique eius haeresim fuerant 104
secuti placuit cybicis rationibus praecepta in voluminibus
scribere, constitueruntque cybum CCXVI versus eosque non
plus tres in una conscriptione oportere esse putaverunt.
4 | cybus autem est corpus ex lateribus aequali latitudine 5
planitiarum perquadratum. is cum est iactus, quam in
partem incubuit dum est intactus inmotam habet stabilitatem,
uti sunt etiam tesserae quas in alveolo ludentes
iaciunt. hanc autem similitudinem ex eo sumpsisse videntur
quod is nume|rus versuum uti cybus in quemcumque 10
sensum insederit, inmotam efficiat ibi memoriae stabilitatem.
graeci quoque poetae comici interponentes e choro canticum
diviserunt spatia fabularum. ita partes cybica ratione
facientes intercapedinibus levant actorum pronuntiationes.
5 | Cum ergo haec naturali modo sint a maioribus observata 15
animoque advertam inusitatas et obscuras multis
res esse mihi scribendas, quo facilius ad sensus legentium
pervenire possint, brevibus voluminibus iudicavi scribere.
ita enim expedita erunt ad intellegendum. eorumque ordina|tiones
institui uti non sint quaerentibus separatim colligenda, 20
sed e corpore uno et in singulis voluminibus generum
haberent explicationes. itaque, Caesar, tertio et quarto
volumine aedium sacrarum rationes exposui, hoc libro publicorum
locorum expediam dispositiones. primumque forum
uti opor|teat constitui dicam, quod in eo et publicarum 25
et privatarum rerum rationes per magistratus gubernantur.
I Graeci in quadrato amplissimis et duplicibus porticibus
fora constituunt crebrisque columnis et lapideis aut marmo|reis 105
epistyliis adornant et supra ambulationes in contignationibus
faciunt. Italiae vero urbibus non eadem est 30
ratione faciendum, ideo quod a maioribus consuetudo tradita

1 etiam qui pythagorae x. | quique G: quinque H(Gc), om. S (qui scripsit ⱶpytagorā eiusque, sed ante corr. pytagore).

3 .C̅C̅. & .L. x.

5 corpus ex l. (sic) x.

6 per(ꝑ GS)quadratus (sic) x (figura ex omni latere quadrata Varro ap. Gell. 1, 20. cf. M. Thiel: J. f. Phil. 155, 367).

8 alveo HG (alea S, alveolo Varro l. c.).

12 echoro HS(Gc): et horo G.

14 auctorum x.

[103]

Plain text

2 est gladiatoria munera in foro dari. igitur circum spectacula
| spatiosiora intercolumnia distribuantur circaque in (5)
porticibus argentariae tabernae maenianaque superioribus
coaxationibus conlocentur, quae et ad usum et ad vectigalia
publica recte erunt disposita. 5
Magnitudines autem ad copiam hominum oportet fieri,
| ne parvum spatium sit ad usum aut ne propter inopiam (10)
populi vastum forum videatur. latitudo autem ita finiatur
uti longitudo in tres partes cum divisa fuerit, ex his duae
partes ei dentur. ita enim erit oblonga eius formatio et 10
3 ad spectaculorum rationem utilis dispositio. columnae
superiores | quarta parte minores quam inferiores sunt (15)
constituendae, propterea quod oneri ferendo quae sunt inferiora
firmiora debent esse quam superiora, non minus
quod etiam nascentium oportet imitari naturam, ut in 15
arboribus teretibus, abiete cupresso pinu, e quibus nulla
non crassior est ab radicibus, | deinde cum crescendo procedit (20)
in altitudinem naturali contractura peraequatur nascens
ad cacumen. ergo si natura nascentium ita postulat,
recte est constitutum et altitudinibus et crassitudinibus 20
superiora inferiorum fieri contractiora.
4 Basilicarum loca adiuncta foris quam calidissimis parti|bus (25)
oportet constitui, ut per hiemem sine molestia tempestatium
se conferre in eas negotiatores possint, earumque
latitudines ne minus quam ex tertia, ne plus ＜quam＞ 25
ex dimidia longitudinis constituantur, nisi si loci natura
inpedierit et aliter coegerit symmetriam commutari. sin
autem locus | erit amplior in longitudine, chalcidica in (30)
extremis consti|tuantur, uti sunt in Iulia ＜et＞ Aquiliana. 106

3 moenianaque H, męnia | naque G, moenia nāque S (et sic fort. Gc = L).

6 magnitudinis S.

10 ei dentur: iubentur x.

11 utilis: et (ante corr.) G.

16 cupresso GS (ut x 58, 11. 156, 11): cupraessu H (ut x 58, 20).

17 cum om. x. | proceditur (-t᷑ S) HS, progreditur G.

18 perae(ę GS)quata x.

23 tempestatium H: -tum GS.

25 plus ex (om. quam) x.

26 nisi si loci H, nisi ＜si in ras.＞ loci S, nisi sili G (ubi sıl·cio· Gc).

28 chal(cal- S)cidica x.

29 et om. x.

[104]

Plain text

5 columnae basilicarum tam altae quam porticus latae fuerint
faciendae videntur, porticus, quam medium spatium futurum
est, ex tertia finiatur. columnae superiores minores
quam inferiores, uti supra | scriptum est, constituantur. (5)
pluteum quod fuerit inter superiores et inferiores columnas, 5
item quarta parte minus quam superiores columnae fuerint
oportere fieri videtur, uti supra basilicae contignationem
ambulantes ab negotiatoribus ne conspiciantur. epistylia,
zophoroe, coronae ex symmetriis | columnarum, uti in tertio (10)
libro diximus, explicentur. 10
6 Non minus summam dignitatem et venustatem possunt
habere comparationes basilicarum quo genere Coloniae
Iuliae Fanestri conlocavi curavique faciendam, cuius proportiones
et symmetriae sic sunt constitutae. mediana
testudo inter | columnas est longa pedes CXX, lata pedes LX. 15
porticus eius circa testudinem inter parietes et columnas
lata pedes XX. columnae altitudinibus perpetuis cum capitulis
pedum L, crassitudinibus quinum, habentes post se
parastaticas altas pedes XX, latas pedes II S, crassas I S,
quae sustinent trabes | in quibus invehuntur porticuum 20
contignationes. supraque eas aliae parastaticae pedum XVIII,
latae binos, crassae pedem, quae excipiunt item trabes
sustinentes cantherium et porticuum, quae sunt summissa
7 infra testudinem, tecta. reliqua spatia inter parastaticarum
et columnarum trabes per | intercolumnia luminibus sunt 25
relicta. columnae sunt in latitudine testudinis cum angularibus
dextra ac sinistra quaternae, in longitudine quae
est foro proxima cum isdem | angularibus octo, ex altera 107

2 quā (aqm S): sic x.

8 ne HS: nec G.

9 zophora x. | exṭ simmetriis Gc.

12 colonię G: columniae H, colūnę S.

13 faciendum G (-dam H, -dā S).

17 altitudinis S (ex quo supra -ib; Gc ꝉ is).

18 pedes . L. x.

19 latae (-ę GS) x. | II. Ꞩ (osII Ꞩ supra Gc) … I Ꞩ x.

21 pedum XVIII (GH, pedū X&VIII. S) x.

22 binum (-ū GS) x.

23 porticum (-cū GS) x.

26 latitudine G: altitudine HS.

28 ē in foro S. | isdē G: hisdem HS.

[105]

Plain text

parte cum angularibus VI, ideo quod mediae duae in ea
parte non sunt positae ne inpediant aspectus pronai aedis
Augusti, quae est in medio latere parietis basilicae conlocata
8 spectans medium forum et aedem | Iovis, item tribunalis, (5)
quod est in ea aede hemicyclii schematis minoris 5
curvatura formatum. eius autem hemicyclii in fronte est
intervallum pedum XLVI, introrsus curvatura pedum XV,
uti qui apud magistratus starent negotiantes in basilica
ne inpedirent. supra columnas ex tribus tignis | bipedalibus (10)
compactis trabes sunt circa conlocatae, eaeque ab 10
tertiis columnis quae sunt in interiore parte, revertuntur
ad antas quae a pronao procurrunt dextraque et sinistra
9 hemicyclium tangunt. supra trabes contra capitula ex
fulmentis dispositae pilae sunt conlocatae altae pedes III,
latae | quoqueversus quaternos. supra eas ex duobus tignis 15
bipedalibus trabes everganeae circa sunt conlocatae. quibus
insuper transtra cum capreolis columnarum contra corpora
et antas et parietes pronai conlocata sustinent unum culmen
perpetuae basilicae, alterum a medio supra pronaum aedis.
10 | ita fastigiorum duplex T uti notae dispositio extrinsecus 20
tecti et interioris altae testudinis praestat speciem venustam.
item sublata epistyliorum ornamenta et pluteorum columnarumque
superiorum distributio operosam detrahit molestiam
sumptusque inminuit ex magna parte summam.
ipsae vero columnae | in altitudine perpetua sub trabes 25
testudinis perductae et magnificentiam inpensae et auctoritatem
operi adaugere videntur.

1 VI. HS: sex G.

3 angusti S.

4 tribunal x.

5 (et 6) hemicycli HG, hemiciclyi (hic, hemicicly v. 6) S. | scematis x.

7 pedes (bis) x.

10 eaeque H(Gc), ęeque (sic) S, ea eque G.

13 hemicyclium HG, hemi ciclyū S.

15 quoque (q̅q̅ G, oqq⁊ SGc) versus x. | quaternis x.

16 trabes G: om. HS. | euerganeae (-ę GS) x (= everganeae cf. Quicherat: Rev. arch. N. S. III, 71).

17 transtra (L): trasta x.

18 conlocatae (-ę G) HG, collocatę S(Gc).

20 T uti notae: tectinata H, tecti | nata G, tecti nata S (ubi tecti del. Quicherat).

25 trabes G: trabe HS.

[106]

Plain text

II Aerarium, carcer, curia foro sunt coniungenda, sed ita
| uti magnitudo symmetriae eorum foro respondeat. maxime 108
quidem curia in primis est facienda ad dignitatem municipii
sive civitatis. et si quadrata erit, quantum habuerit
latitudinis dimidia addita constituatur altitudo, sin autem 5
ob|longa fuerit, longitudo et latitudo componantur et summa (5)
composita, eius dimidia pars sub lacunariis altitudini detur.
2 praeterea praecingendi sunt parietes medii coronis ex intestino
opere aut albario ad dimidiam partem altitudinis.
quae si non erunt, vox ibi disputantium elata in altitudinem 10
| intellectui non poterit esse audientibus. cum autem (10)
coronis praecincti parietes erunt, vox ab imis, morata
priusquam in aere elata dissipabitur, auribus erit intellecta.
III Cum forum constitutum fuerit, tum deorum inmortalium
diebus festis ludorum spectationibus eligendus est locus 15
| theatro quam saluberrimus, uti in primo libro de salubritatibus (15)
in moenium conlocationibus est scriptum. per
ludos enim cum coniugibus et liberis persedentes delectationibus
detinentur et corpora propter voluptatem inmota
patentes habent venas, in quas insidunt aurarum flatus, 20
qui si a re|gionibus palustribus aut aliis regionibus vitiosis (20)
advenient, nocentes spiritus corporibus infundent. itaque
2 si curiosius eligetur locus theatro, vitabuntur vitia. etiamque
providendum est ne impetus habeat a meridie. sol
enim cum implet eius rotunditatem, aer conclusus curvatura 25
neque | habens potestatem vagandi versando confervescit (25)
et candens adurit excoquitque et inminuit e corporibus
umores. ideo maxime vitandae sunt his rebus vitiosae
3 regiones et eligendae salubres. fundamentorum autem, si
in montibus fuerint, facilior erit ratio, sed si necessitas 30
coegerit in plano aut pa|lustri loco ea constitui, solidationes (30)

1 coni(l G)ungenda HG: adiungenda S.

2 respondeant x.

6 con(m)ponatur x. | summae(-ę GS) con(cō S)posita x (cōpositæ Gc).

7 lacunaris altitudine x (-ni Gc)

15 ex(s GS)pectationibus x.

16 uti primo (om. in et libro) ante corr. S.

17 immoeniū G.

20 insiduntur (-t᷑ GS) x.

23 eligitur ante corr. G.

24 ne GS: nene H.

30 fuerit x.

[107]

Plain text

substructionesque ita erunt faciendae, quemadmodum
de fundationibus aedium sa|crarum in tertio libro est 109
scriptum. insuper fundamenta lapideis et marmoreis copiis
4 gradationes ab substructione fieri debent. praecinctiones
ad altitudines theatrorum pro rata parte faciendae videntur, 5
neque altiores quam quanta | praecinctionis itineris (5)
sit latitudo. si enim excelsiores fuerint, repellent et eicient
e superiore parte vocem nec patientur in sedibus summis,
quae sunt supra praecinctiones, verborum casus certa significatione
ad aures pervenire. et ad summam ita est gubernandum 10
uti linea cum ad imum gra|dum et ad summum (10)
extenta fuerit, omnia cacumina graduum angulosque tangat.
5 ita vox non inpedietur. aditus complures et spatiosos
oportet disponere, nec coniunctos superiores inferioribus
sed ex omnibus locis perpetuos et directos sine inversuris 15
faciendos, uti cum populus dimittatur | de spectaculis, ne (15)
comprimatur, sed habeat ex omnibus locis exitus separatos
sine inpeditione.
Etiam diligenter est animadvertendum ne sit locus
surdus, sed ut in eo vox quam clarissime vagari possit. 20
hoc vero fieri ita poterit, si locus electus fuerit ubi non
6 inpedia|tur resonantia. vox autem est spiritus fluens aeris, (20)
tactu sensibilis auditu. ea movetur circulorum rotundationibus
infinitis, uti si in stantem aquam lapide inmisso
nascantur innumerabiles undarum circuli crescentes, a centro 25
quam latissime possint evagantes, nisi angustia loci
interpellaverit | aut aliqua offensio quae non patitur (25)
designationes earum undarum ad exitus pervenire. itaque
cum interpellentur offensionibus, primae redundantes insequentium
7 disturbant | designationes. eadem ratione vox 110
uti ad circinum efficit motiones, sed in aqua circuli planitie 31

6 eicient e superiore parte GS: eicientem superiorem partem H.

8 pedibus ante corr. (sp̣) Gc. | summis: suis x.

9 sunt om. x (add. L).

15 sine: siue HS et ante ips. corr. G.

22 in(m SGc)pediantur x. | est: ut x.

23 tactu: &(et G)actu x.

26 possint & vagantes x.

31 uti: ita x. | ininaqua H, inaquaẹ Gc.

[108]

Plain text

in latitudine moventur, vox et in latitudine progreditur
et in altitudinem gradatim scandit. igitur ut
in aqua undarum designationibus, item | in voce cum (5)
offensio nulla primam undam interpellaverit, non disturbat
secundam nec insequentes, sed omnes sine resonantia 5
perveniunt ad imorum et ad summorum aures. ergo
8 veteres architecti naturae vestigia persecuti indagationibus
vocis scandentis theatrorum perfecerunt gradationes,
| et quaesierunt per canonicam mathematicorum et musicam (10)
rationem ut quaecumque vox esset in scaena, clarior 10
et suavior ad spectatorum perveniret aures. uti enim
organa aeneis lamminis aut corneis ηχειοιϲ ad chordarum
sonituum claritatem perficiuntur, sic theatrorum per harmonicen
ad | augendam vocem ratiocinationes ab antiquis (15)
sunt constitutae. 15
IV Harmonice autem est musica litteratura obscura et
difficilis, maxime quidem quibus graecae litterae non sunt
notae. quam si volumus explicare, necesse est etiam
graecis verbis uti, quod nonnulla eorum latinas non
habent appella|tiones. itaque ut potuero quam apertissime 20
ex Aristoxeni scripturis interpretabor et eius diagramma
subscribam finitionesque sonituum designabo, uti qui diligentius
2 attenderit facilius percipere possit. vox enim mutationibus
cum flectitur alias fit acuta alias gravis, duobusque
modis movetur, | e quibus unus effectus habet continuatos 25
alter distantes. | continuata vox neque in finitionibus 111
consistit neque in loco ullo, efficitque terminationes
non apparentes, intervalla autem media apparentia, uti

1 moventur HS (Gc): -etur G (vox sc. non κυκλικῶϲ, sed ϲφαιρικῶϲ, ut Stoici in Plac. phil. 4, 20 adn. M. Thiel: J. f. Phil. 155, 368).

2 in om. (et alt.) x.

3 item (-ē GS) x: ita Gc.

5 secundā G: -dum HS.

7 prosecuti Gc.

8 voces (-is Gc) scandentes (-is Gc) x.

12 inaeneis x. ηχειοιϲ: haeae (heae Hc, hæae G, heę S) sic x. | cordarum sonitū x.

13 harmonicen H, armonicen GS.

16 Harmonice: Harmonia HG, Armonia S.

19 nonnullae (H, -le G, -lę SGc) x.

20 potero S.

21 aristoxenis x. | diagragma G.

24 fiat x.

26 distantis H.

28 media parentia x.

[109]

Plain text

sermone cum dicamus sol lux flos vox. nunc enim nec
unde incipit nec ubi desinit intel|legitur, sed quod ex (5)
acuta facta est gravis et ex gravi acuta, apparet auribus.
per distantiam autem e contrario. namque cum flectitur
inmutatione vox statuit se in alicuius sonitus finitione, 5
deinde in alterius, et id ultro citro crebre faciendo constans
apparet sensibus, uti in cantionibus | cum flectentes (10)
vocem varietatem facimus modulationis. itaque intervallis
ea cum versatur, et unde initium fecit et ubi desiit apparet
in sonorum patentibus finitionibus, mediana autem 10
latentia intervallis obscurantur.
3 Genera vero sunt modulationum tria, primum quod
| Graeci nominant αρμονιαν, secundum χρωμα, tertium (15)
διατονον. est autem harmoniae modulatio ab arte concepta,
et ea re cantio eius maxime gravem et egregiam 15
habet auctoritatem. chroma subtili sollertia ac crebritate
modulorum suaviorem habet delectationem. diatoni vero
quod na|turalis est, facilior est intervallorum distantia. (20)
in his tribus generibus dissimiles sunt tetrachordorum dispositiones,
quod harmonia tetrachordum et tonos et diheses 20
habet binas. dihesis autem est toni pars quarta, ita in
hemitonio duae diheses sunt conlocatae. chromati duo
hemitonia in ordine sunt | composita, tertium trihemitonium (25)
est intervallum. diatono toni duo sunt continuati, tertium 24
hemitonium finit te|trachordi magnitudinem. ita in 112

2 sed quod (quid a. c. G) sic x.

3 gravis et (&) ex (sic) x.

5 inmutatione (i. e. immutatione sec. S) anceps x. | finitionem (-nē GS) x (ἵϲτηϲιν αὑτὴν ἐπὶ μιᾶϲ τάϲεωϲ Aristox.).

6 crebre HS: crebro G.

7 cum: circum Gc.

8 intervalles H et a. c. S.

11 latentia: patentia (potentia a. c. G) x.

13 armoniam (-ā GS, sic et 16. 22 etc. arm. x) … chroma … diatonon x.

14 ab arte G: ad arte (solus) H (unde ad artē S, ab arte LP).

15 ea re cantio G(Sc): ea recantio HS.

19 tetrachordarū (sic) S.

20 (harmoniâ) tetrachordum: -dorum (-ū GS) iterum x (del. A. Wilmanns). | dihesis H, diheris G, diesis S (dieses Gc).

21 diesis x.

22 heminotio H. | diesis HS, dihesis G (dieses Gc).

23 trihemitonium (Perrault): trium hemitoniorum x.

24 diatono toni: diatoni x.

[110]

Plain text

tribus generibus tetrachorda ex duobus tonis et hemitonio
sunt peraequata, sed ipsa cum separatim uniuscuiusque
generis finibus considerantur, dissimilem habent intervallorum
4 designationem. igitur intervalla | tonorum et hemitoniorum (5)
tetrachordo in voce divisit natura finiitque terminationes 5
eorum mensuris intervallorum quantitate, modisque
certis distantibus constituit qualitates, quibus etiam
artifices qui organa fabricant ex natura constitutis utendo
comparant ad concentus convenientes eorum | perfectiones. (10)
5 Sonitus, qui graece φθογγοι dicuntur, in unoquoque 10
genere sunt X et VIII, e quibus VIII sunt in tribus generibus
perpetui et stantes, reliqui X cum non uniter modulantur
sunt vagantes. stantes autem sunt qui inter mobiles
| interpositi, continent tetrachordi coniunctionem et (15)
e generum discriminibus suis finibus sunt permanentes, 15
appellantur autem sic, proslambanomenos, hypate hypaton,
hypate meson, mese, nete synhemmenon, paramese, nete
diezeugmenon, nete hyperbolaeon. mobiles autem sunt qui
in te|trachordo inter inmotos dispositi in generibus ex (20)
locis loca mutant, vocabula autem habent haec, parhypate 20
hypaton, lichanos hypaton, parhypate meson, lichanos
meson, trite | synhemmenon, ＜paranete synhemmenon,＞ trite 113
diezeugmenon, paranete diezeugmenon, trite hyperbolaeon,
6 paranete hyperbolaeon. ei autem qua moventur, recipiunt

2 sunt G: om. HS.

4 intervallo (intuallo S) x.

5 tetrachordo: et(&)tetrachordorum x. | finitque x.

8 fabricant: faciunt S.

10 pthongi HS, ptongi S.

11 VIII HG: octo S.

12 non uniter (qui sc. οὐ μένουϲιν ἐπὶ μιᾶϲ τάϲεωϲ): com(con)muniter x.

13 mobiles sunt inter (ſ̄ int̄ in ras. Sc) positi x.

16 proslambanomenos GS: iros lambanomenos H. | hypate hypato (H, hipaton G, ypaton S) x.

17 hypate meson G: hypateon meson HS. | nete synemmene (-emene S) GS: netesyn exemmene H.

18 diezeucmene x. | hyperboleon x (-laeon infra 113, 2 et 15 H).

19 ex: et (&) x.

20 parhypatae (-te GS) hypate x.

21 lichanos (licanos G) phalon x.

22 trite (-re H) sy(i G)nemenu tritediezeu(y H)gmenu (-nous G) paranete paranetediezeugmenu etc. x. | paranete synhemmenon om. x.

24 recipivẹnt Sc.

[111]

Plain text

virtutes alias, intervalla enim et distantias habent crescentes.
itaque | parhypate, quae in harmonia distat ab hypate (5)
＜dimidium＞ hemitonium, in chroma transmutata habet
hemitonium. quae lichanos in harmonia dicitur, ab hypate
distat hemitonium, in chroma translata progreditur duo 5
hemitonia, in diatono distat ab hypate tria hemitonia.
ita X sonitus propter trans|lationes in generibus efficiunt (10)
7 triplicem modulationum varietatem. tetrachorda autem
sunt quinque, primum gravissimum, quod graece dicitur
υπατον, secundum medianum, quod appellatur μεϲον, tertium 10
coniunctum, quod ϲυνημμενον dicitur, quartum disiunctum,
quod διεζευγμενον nomi|natur, quintum, quod (15)
est acutissimum, graece υπερβολαιον dicitur. concentus
quos natura hominis modulari potest, graece quae ϲυμφωνιαι
dicuntur, sunt sex, diatessaron, diapente, diapason, ＜diapason＞ 15
8 et diatessaron, ＜diapason＞ et diapente, et disdiapason. ideoque
et a numero nomina ceperunt, quod cum | vox constiterit (20)
in una sonorum finitione ab eaque se flectens mutaverit
et pervenerit in quartam terminationem, appellatur
diatessaron, in quintam diapente [in sextam diapason, in 20
octavam et dimidiam diapason et diatessaron, in nonam
et dimidiam diapason et diapente, in XII disdiapason].
9 non | enim inter duo intervalla, cum chordarum sonitus (25)
aut vocis cantus factus fuerit, nec inter tria aut VI aut VII 24
pos|sunt consonantiae fieri, sed uti supra scriptum est, 114

2 (etc.) armonia x.

3 dimidium om. x. | inchroma transmutata G, inchromatra mutata H, incromata mutata S.

4 quae: qui x. | lichanus x.

5 traslata G.

10 hypaton … meson … sinhemmenon (HG, sinemmenon Gc, synemenon S) … diezeu(i H)gmenon … hyperboleon x.

14 graeceque (-q⁊) syn(m GS)phoniae(e) x.

15 sex HG: VI. S. | diapason et diatessaron, diapason et diapente: & diatessaron & disdiapente H, et disdiatessa(e S)ron et dis(bis- S)diapente GS(LP).

16 & bisdiapason S.

17 coeperunt x.

20 in sextam—(22) XII disdiapason: est additio interpolatoris (A. Wilmanns: Comm. in hon. Mommseni 1877 p. 259) cf. supra ad p. 67, 7. | in octavam et dimidiam—(22) XII. disdiapason om. S.

22 et (diapente) om. x.

24 nec intertia aut sexta aut septem (sic HG, septima S) x (corr. Wilmanns).

[112]

Plain text

diatessaron et diapente et ex ordine ad disdiapason convenientiae
ex natura vocis congruentis habent finitiones,
et ei concentus procreantur ex coniunctione sonituum [qui
graece φθογ|γοι dicuntur]. (5)
V Ita ex his indagationibus mathematicis rationibus fiant 5
vasa aerea pro ratione magnitudinis theatri eaque ita
fabricentur ut cum tangantur, sonitum facere possint inter
se diatessaron diapente et ex ordine ad disdiapason. postea
| inter sedes theatri constitutis cellis, ratione musica ibi (10)
conlocentur ita uti nullum parietem tangant circaque habeant 10
locum vacuum et ab summo capite spatium, ponanturque
inversa et habeant in parte quae spectat ad scaenam
suppositos cuneos ne minus altos semipedem, contraque
eas cellas | relinquantur aperturae inferiorum graduum (15)
2 cubilibus longae pedes duo, altae semipedem. designationes 15
autem eorum, quibus in locis constituantur, sic explicentur.
si non erit ampla magnitudine theatrum, media
altitudinis transversa regio designetur et in ea tredecim
cellae duodecim aequa|libus intervallis distantes confornicentur, (20)
uti ea echea quae supra scripta sunt ad neten 20
hyperbolaeon sonantia in cellis quae sunt in cornibus extremis,
utraque parte prima conlocentur, secunda ab extremis
diatessaron ad neten diezeugmenon, tertia diatessaron
ad paramesen, quarta ad neten | synhemmenon, quinta diatessaron 115

3 concentus: coventus H, conventus G, c̄uentꝰ S. | qui—(4) dicuntur del. Reber (cf. p. 112, 11).

4 pthongi H, ptongi GS.

6 ita om. G (suppl. Gc).

8 diatesseron (hic et in seqq. semper) G. | et om. x.

11 locum—(12) habeant bis scripta in H (priora del. Hc).

13 semipede x. | contraque—(15) semipede om. S.

14 inferiorvem H. | graduū G: gradibus HS.

15 semipede x. | 17 si aū (autem) non S.

20 ea echea: eae (eę S) echo x. | ad netḥ̇en Gc: adnetent H, ad nete S.

21 sonentia H (non GS).

23 ad neten diezeugmenon: ad neten (H, nete S, netḥ̇en Gc) sy(i G)nhemmenu (HG, synemenu S) x.

24 ad paramesen: adnethen (HG, neten S, netḥ̇en Gc) ad paramesen (-son S) x. | adneten (nethen H) sin hemmenu (H, sinhemenu G, synemenu S) x. | quinta ad diatessaron S.

[113]

Plain text

ad mesen, sexta diatessaron ad hypaten meson, in
3 medio unum diatessaron ad hypaten hypaton. ita hac ratiocinatione
vox a scaena uti ab centro profusa se circumagens
tactuque feriens singulorum vasorum | cava excitaverit (5)
auctam claritatem et concentu convenientem sibi consonantiam. 5
sin autem amplior erit magnitudo theatri, tunc altitudo
dividatur in partes IIII, uti tres efficiantur regiones
cellarum transverse designatae, una harmoniae, altera chromatos,
tertia diatoni. et ab imo quae erit prima, | ea ex (10)
harmonia conlocetur ita uti in minore theatro supra scriptum 10
4 est. in mediana autem prima in extremis cornibus ad chromaticen
hyperbolaeon habentia sonitum ponantur, in secundis
ab his diatessaron ad chromaticen diezeugmenon, in tertiis
ad chromaticen synhemmenon, quartis diatessaron ad | chromaticen (15)
meson, quintis diatessaron ad chromaticen hypaton, 15
sextis ad paramesen, quod ea et ad chromaticen
hyperbolaeon diapente et ad chromaticen synhemmenon
5 diatessaron habet consonantiae communitatem. in medio
nihil est conlocandum, ideo quod sonituum nulla alia
qualitas in chromatico | genere symphoniae consonantiam 20
potest habere. in summa vero divisione et regione cellarum
in cornibus primis ad diatonon hyperbolaeon fabricata
vasa sonitu ponantur, in secundis diatessaron ad diatonon
＜diezeugmenon＞, tertiis ad diatonon synhemmenon, quartis
diatessaron ad diatonon me|son, quintis diatessaron ad 25
diatonon hypaton, sextis diatessaron ad proslambanomenon,
in medio ad mesen, quod ea et ad proslambanomenon
diapason et ad diatonon hypaton diapente habet symphoniarum
6 communitates. haec autem | si qui voluerit ad 116
perfectum facile perducere, animadvertat in extremo libro 30

5 et: ex x.

13 diezeugmenon S: -nu HG. | intert(c G)iis diatessa(e G)ron ad chr. sy(i G)nhemmenu (synemenu S) x.

16 parameseọn Gc. | ea om. x. | ad (chr.): in x.

17 hyperboleū S. | synemmenon Wilmanns: meson x.

18 habeant x.

19 sonitum (-ū S) x.

22 (et seqq. exc. v. 24) diatonum (-ū S) x.

24 diezeugmenon om. x. | tertiis diatessa(e G)ron addiatonon (-n̄ G) sy(i G)nhemenon (HG, synemenon S) x.

28 diapson H.

[114]

Plain text

diagramma musica ratione designatum, quod Aristoxenus
magno vigore et industria generatim divisis modulationibus
constitutum reliquit. de quo si qui ratiocina|tionibus his (5)
attenderit, ab natura vocis ad audientium delectationes
facilius valuerit theatrorum efficere perfectiones. 5
7 Dicet aliquis forte multa theatra quotannis Romae
facta esse neque ullam rationem harum rerum in his
fuisse, sed errabit in eo, quod omnia publica lignea theatra
tabulatio|nes habent complures, quas necesse est sonare. (10)
hoc vero licet animadvertere etiam ab citharoedis, qui 10
superiore tono cum volunt canere, avertunt se ad scaenae
valvas et ita recipiunt ab earum auxilio consonantiam
vocis. cum autem ex solidis rebus theatra constituuntur,
id est ex structura | caementorum, lapide, marmore, quae (15)
sonare non possunt, tunc echeis haec rationes sunt explicandae. 15
8 sin autem quaeritur in quo theatro ea sint
facta, Romae non possumus ostendere sed in Italiae regionibus
et in pluribus Graecorum civitatibus, etiamque auctorem
habemus Lucium Mum|mium, qui diruto theatro Corinthiorum (20)
ea aenea Romam deportavit et de manubiis ad 20
aedem Lunae dedicavit. multi etiam sollertes architecti,
qui in oppidis non magnis theatra constituerunt, propter
inopiam fictilibus doliis ita sonantibus electis hac ratiocinatione
compositis perfecerunt utilissimos | effectus. (25)
VI Ipsius autem theatri conformatio sic est facienda uti 25
quam magna futura est perimetros imi, centro medio conlocato
circumagatur linea rotundationis, in eaque quattuor
| scribantur trigona paribus lateribus et intervallis, quae 117

4 ad naturas vocis & audientium x.

6 quod (H, đq S) annis HS, quot annis G.

8 errauit x.

9 tribulationes G.

10 citharo edis H, citharoedis S, -rędis G.

12 valbas x (valvas Sc).

14 lapido H (-de GS).

15 echeis: exhis x. | hac rationes (sic H, hac ratione GS, hę rationes L) sunt (ſ̄ S) explicandae (-ę S, -e G) x.

17 regiones HG, regione S (= L ex corr.).

19 lucium: sic x.

20 ea ae(ę S)nea (sc. echea v. 16) sic x.

21 etiam HG: aū (autem) S.

22 propter om. S.

23 doleis x.

27 rotundationis GS: rutundationes H.

28 paribus GS: partibus H. | et om. x. | quae om. x.

[115]

Plain text

extremam lineam circinationis tangant, quibus etiam in duodecim
signorum caelestium ＜descriptione＞ astrologi ex musica
convenientia astrorum ratiocinantur. ex his trigonis
cuius latus fuerit | proximum scaenae, ea regione qua praecidit (5)
curvaturam circinationis, ibi finiatur scaenae frons, et 5
ab eo loco per centrum parallelos linea ducatur, quae
2 disiungat proscaenii pulpitum et orchestrae regionem. ita
latius factum fuerit pulpitum quam Graecorum, quod omnes
artifices in scaena | dant operam, in orchestra autem (10)
senatorum sunt sedibus loca designata. et eius pulpiti 10
altitudo sit ne plus pedum quinque, uti qui in orchestra
sederint, spectare possint omnium agentium gestus. cunei
spectaculorum in theatro ita dividantur uti anguli trigonorum,
qui currunt circum curvaturam cir|cinationis, dirigant (15)
ascensus scalasque inter cuneos ad primam praecinctionem, 15
supra autem alternis itineribus superiores cunei
3 medii dirigantur. i autem qui sunt in imo et dirigunt
scalaria, erunt numero VII, reliqui quinque scaenae designabunt
compositionem, et unus medius contra se | valvas (20)
regias habere debet, et qui erunt dextra ac sinistra hospitaliorum 20
designabunt compositionem, extremi duo spectabunt
itinera versurarum. gradus spectaculorum ubi subsellia
componantur ne minus alti sint palmipedem, ＜ne
plus pedem＞ et digitos sex, latitudines eorum ne plus
4 pedes duo semis, | ne minus pedes duo constituantur. tectum 25
porticus quod futurum est in summa gradatione, cum
scaenae altitudine | libratum prospiciatur, ideo quod vox 118
crescens aequaliter ad summas gradationes et tectum perveniet.
namque si non erit aequale, quo minus fuerit

1 circinnationes (hic) HS (circinationis G). | duodecim HS: XII. G.

2 descriptione om. x (add. Joc.). | astro(a G)logi x.

4 quae(ę G) prae(ę G)cidit HG, quę p̄cedit S.

5 finiatur GS: -antur H.

9 in caena H.

14 circinationes HS (-nis G).

17 i: hi x (cf. p. 26, 26. 217, 3. sed ei p. 113, 3. 114, 3. 222, 3. 276, 13).

20 ac om. x.

23 con(ō S)ponantur gradus ne minus x. | alti sint palmo pede (| H) et dig. x.

24 digitos sex (ante ras.) G: digito sex (.VI. S) HS(Gc).

27 per(ꝑ GS)spiciatur x.

[116]

Plain text

altum, vox praeripietur ad eam altitudinem ad quam perveniet
5 primo. orchestra inter | gradus imos quam diametron (5)
habuerit, eius sexta pars sumatur, et in cornibus
utrimque ad aditus eius mensurae perpendiculo inferiores
sedes praecidantur, et qua praecisio fuerit, ibi constituantur 5
itinerum supercilia. ita enim satis altitudinis habebunt
6 eorum confornicationes. scaenae longi|tudo ad orchestrae (10)
diametron duplex fieri debet. podii altitudo ab libramento
pulpiti cum corona et lysi duodecuma orchestrae diametri.
supra podium columnae cum capitulis et spiris altae quarta 10
parte eiusdem diametri, epistylia et ornamenta earum
columnarum altitudinis quinta parte. plu|teum insuper (15)
cum unda et corona inferioris plutei dimidia parte. supra
id pluteum columnae quarta parte minore altitudine sint
quam inferiores, epistylia et ornamenta earum columnarum 15
quinta parte. item si tertia episcenos futura erit, mediani
plutei summum sit dimidia parte, columnae | summae medianarum (20)
minus altae sint quarta parte, epistylia cum coronis
earum columnarum item habeant altitudinis quintam
partem. 20
7 Nec tamen in omnibus theatris symmetriae ad omnes
rationes et effectus possunt respondere, sed oportet
archi|tectum animadvertere quibus proportionibus necesse sit (25)
sequi symmetriam et quibus ad loci naturam aut magnitudinem
operis temperari. sunt enim res quas et in 25

1 ad (quam) om. x.

2 grados HS. | quam: quod (qđ G, oqd S) x.

3 sumatur G: sum|matur H, sūmatur S.

4 utrum(ū- GS)que aditus x. | perpendiculum (-ū GS) x | interiores x.

5 qua Phil.: quae (quę GS) x.

6 altitudinem (-ē) x.

8 duplex G: dupl& H, dupla S.

9 duodecu(i S)mam (-ā GS) x. | orchistrę S. | diametris (ante corr.) G.

12 quinta HS(Gc): quarta G.

14 quarta HSc Gc2: quarte GS (-tę Gc1).

15 epi(y HS)sti(y S)lium (-ū GS) x.

16 episcenos HG, episkenos S (qui in seqq. scribit skenam quam antea scęnam).

17 (d. p.) columnae. summae media parte columnae. summae medianarum minus H, colūnę sūmę media parte colūnę. sūmę medianarū minus S, colūnę summę media parte. colūnę sūmę medianarū minus G.

22 oport&S: oportere HG.

25 temperari: cf. p. 277, 12.

[117]

Plain text

pusillo et in magno theatro necesse est eadem magnitudine
fieri pro|pter usum, uti gradus diazomata pluteos itinera 119
ascensus pulpita tribunalia et si qua alia intercurrunt ex
quibus necessitas cogit discedere ab symmetria ne inpediatur
usus. non minus si qua exiguitas copiarum, id est 5
marmoris, ma|teriae reliquarumque rerum quae parantur, (5)
in opere fuerit, paulum demere aut adicere, dum id ne
nimium inprobe fiat sed cum sensu, non erit alienum.
hoc autem erit si architectus erit usu peritus, praeterea
ingenio mobili sollertiaque non fuerit viduatus. 10
8 | Ipsae autem scaenae suas habent rationes explicatas (10)
ita uti mediae valvae ornatus habeant aulae regiae, dextra
ac sinistra hospitalia, secundum autem spatia ad ornatus
comparata, quae loca Graeci περιακτουϲ dicunt ab eo
quod machinae sunt in his locis versatiles trigonoe habentes 15
sin|gulae tres species ornationis, quae cum aut fabularum (15)
mutationes sunt futurae seu deorum adventus cum
tonitribus repentinis, versentur mutentque speciem ornationis
in fronte. secundum ea loca versurae sunt procurrentes,
quae efficiunt una a foro, altera a peregre aditus 20
9 in scaenam. genera | autem sunt scaenarum tria, unum (20)
quod dicitur tragicum, alterum comicum, tertium satyricum.
horum autem ornatus sunt inter se dissimili disparique
ratione, quod tragicae deformantur columnis et
fastigiis et signis reliquisque regalibus rebus, comicae 25
autem aedificiorum privatorum et mae|nianorum habent (25)
speciem prospectusque fenestris dispositos imitatione, communium
aedificiorum rationibus, satyricae vero ornantur
arboribus speluncis montibus reliquisque agrestibus rebus
in topiodis speciem deformatis. 30

2 diazumata x.

3 qualia S.

7 fuerit: defuerint x.

10 nobili S.

11 explicitas x.

14 periactus x.

15 trigonos HS, trigones G.

16 singulae: insingula x. | ornationisque G, -nesque HS(Gc).

17 mutationis H (-nes GS).

18 repentinise aversentur H, repentinis ea versentur GS.

19 infrontes x.

26 moenianorum HS.

27 profectus x.

30 intopeodi speciem (-ē GS) deformati x.

[118]

Plain text

VII In Graecorum theatris non omnia isdem rationibus
sunt | facienda, quod primum in ima circinatione ut in 120
latino trigonorum IIII, in eo quadratorum trium anguli
circinationis lineam tangunt, et cuius quadrati latus est
proximum scaenae praeciditque curvaturam circinationis, 5
ea regione de|signatur finitio proscaenii. et ab ea regione (5)
ad extremam circinationem curvaturae parallelos linea designatur,
in qua constituitur frons scaenae, per centrumque
orchestrae a proscaenii regione parallelos linea describitur
et qua secat circinationis lineas dextra ac sinistra 10
in cornibus hemicyclii | centra signantur, et circino conlocato (10)
in dextro ab intervallo sinistro circumagitur circinatio
ad proscaenii sinistram partem, item centro conlocato
in sinistro cornu ab intervallo dextro circumagitur
2 ad proscaenii dextram partem. ita e tribus centris hac 15
descriptione ampliorem habent orchestram Graeci | et scaenam (15)
recessiorem minoreque latitudine pulpitum, quod λογειον
appellant, ideo quod eo se tragici et comici actores
in scaena peragunt, reliqui autem artifices suas per orchestram
praestant actiones, itaque ex eo scaenici et thymelici 20
graece separatim nominantur. eius logei altitudo non

1 hisdem x.

5 curvaturā G: -ra HS.

7 curvaturę | par ꝑ̇allelos linea describitur (om. allelos—regione 7-9) G.

9 orchistrę S. | a om. x. | per allelos H et (ꝑallelos) G, parallelos S(Gc).

10 qua: quae (quę GS) x (ut 118, 7. 117, 5). | circinationis GSc: -nes HS.

11 hemi(HS, emi- G)cycli x.

12 dextra x. | circumagatur x.

13 sinistram: dextram x, ubi sic ad proscaenii dextram partem ita tribus centris hac describtione ampliorem habent. Item centro conlocato in sinistro cornu ab intervallo dextro circumagitur ad proscaenii dextram partem orchestram … H et appositis compendiis vulg. GS id est omnes codices: sc. quod ait K. Dumon (Mnemosyne 1892 p. 427 et 424), ad optimos codices Iocundum—sic iste appellatur, non Iucundus—textum constituisse (quem praeter eos id est suo arbitrio constituit), hoc nihili est.

15 e om. x.

17 longion x.

18 eos tragici HG, eo stragici S (cf. p. 241, 14. 17. 21).

19 orchistrā S.

20 et thimelici G: & hymelici H, & himelici S.

21 logei: loci x. | no|minis ante corr. G (n̄ minꝰ S).

[119]

Plain text

| minus debet esse pedum X, non plus duodecim. gradationes (20)
scalarum inter cuneos et sedes contra quadratorum
angulos dirigantur ad primam praecinctionem, a praecinctione
inter eas iterum mediae dirigantur, et ad summam
quotiens praecinguntur, altero tanto semper amplificantur. 5
VIII | Cum haec omnia summa cura sollertiaque explicata 121
sunt, tunc etiam diligentius est animadvertendum uti sit
electus locus, in quo leniter adplicet se vox neque repulsa
resiliens incertas auribus referat significationes. sunt enim 10
nonnulli | loci naturaliter inpedientes vocis motus, uti (5)
dissonantes qui graece dicuntur κατηχουντεϲ, circumsonantes
qui apud eos nominantur περιηχουντεϲ, item resonantes
qui dicuntur αντηχουντεϲ, consonantesque quos appellant
ϲυνηχουταϲ. dissonantes sunt in quibus vox prima cum 15
est elata in altitu|dinem, offensa superioribus solidis (10)
corporibus repulsaque residens in imo opprimit insequentis
2 vocis elationem, circumsonantes autem in quibus circumvagando
coacta exsolvens in medio, sine extremis casibus
sonans ibi extinguatur incerta verborum significatione, resonantes 20
vero in quibus cum | in solido tactu percussa resiliat, (15)
imagines exprimendo novissimos casus duplices faciat
auditu. item consonantes sunt in quibus ab imis auxiliata
cum incremento scandens egrediatur ad aures diserta verborum
claritate. ita si in locorum electione fuerit diligens 25
animadversio, emendatus erit | prudentia ad utilitatem (20)
in theatris vocis effectus. formarum autem descriptiones
inter se discriminibus his erunt notatae uti quae ex quadratis

1 duodecim H: XII. GS.

5 amplificantur HS: -cabuntur G.

8 enī | advertendum H. | utiselectus (-os H) HG (ut is electus Gc), uti sit lectus S.

12 greci a. c. G. | caticontes (-ⱶcontes S) x.

13 periechontes (-ⱶcontes S, -contes G) x.

14 antechontes x.

15 synechontas HS: sinechontes G.

17 residens GS: -dent H. | inimū ante corr. G.

19 exsolvens (sic) x (sc. διαϲπείρουϲα τὰ ϲυνεχόμενα).

21 resiliant x.

22 faciunt x.

24 disserta x.

28 uti quae: itaque (-ę Gc) x.

[120]

Plain text

designentur, Graecorum habeant usus, latina e paribus
lateribus trigonorum. ita his praescriptionibus qui
voluerit uti, emendatas efficiet theatrorum perfectiones.
IX | Post scaenam porticus sunt constituendae, uti cum (25)
imbres repentini ludos interpellaverint, habeat populus quo 5
se reci|piat ex theatro choragiaque laxamentum habeant ad 122
comparandum. uti sunt porticus Pompeianae itemque
Athenis porticus Eumenicae Patrisque Liberi fanum, et
exeuntibus e theatro sinistra parte odeum, quod Themistocles
| columnis lapideis dispositis, navium malis et antemnis 10 (5)
e spoliis Persicis pertexit, idem autem etiam incensum
Mithridatico bello rex Ariobarzanes restituit,
Zmyrnae Stratoniceum, Trallibus porticus ex utraque parte
scaenae supra stadium, ceterisque civitatibus quae diligentiores
habuerunt architectos | circa theatra sunt porticus et 15 (10)
2 ambulationes. quae videntur ita oportere conlocari uti
duplices sint habeantque exteriores columnas doricas cum
epistyliis et ornamentis ex ratione modulationis perfectas.
latitudines autem earum ita oportere fieri videntur uti
quanta altitudine columnae fuerint exterio|res, tantam 20 (15)
latitudinem habeant ab inferiore parte columnarum extremarum
ad medias et a medianis ad parietes qui circumcludunt
porticus ambulationes. medianae autem columnae
quinta parte altiores sint quam exteriores, sed aut ionico
3 aut corintho genere deformentur. columnarum autem 25
| proportiones et symmetriae non erunt isdem rationibus (20)
quibus in aedibus sacris scripsi. aliam enim in deorum
templis debent habere gravitatem, aliam in porticibus et

1 designentur … habeant HS: designantur … habent G.

2 latine (-ę Gc) raribus x.

8 eumenici HS(Gc), eum meneci G. | fanum (sic): cf. Dörpfeld: Mitteilungen des arch. Inst. Athen. Abt. XIII (1888), 102.

10 milis x. | antemnis (non antennis) sic omnes (GHSLPvlch) etiam p. 254, 7.

13 smyrnae (-ę S) HS, smirne G. cf. p. 85, 11 etc. | sirationiceum (si rationie ceū S, siratio niceum G) x. | trabibus HS, tradibus G. | parte ut scaene (H, skęnę S, scene G) x.

18 modulationis S: -nes HG.

20 altitudo x. | fuerit x.

25 autem G: om. HS.

26 hisdem x.

[121]

Plain text

ceteris operibus subtilitatem. itaque si dorici generis
erunt columnae, dimetiantur earum altitudines cum capitulis
in partes XV. | ex eis partibus una constituatur et (25)
fiat modulus, ad cuius moduli rationem omnis operis erit
explicatio. et in imo columnae crassitudo fiat duorum 5
modulorum, intercolumnium quinque et moduli dimidia
parte, altitudo columnae praeter capitulum XIIII modulorum,
capituli altitudo moduli unius, | latitudo modulorum 123
duorum et moduli sextae partis. ceteri operis modulationes
uti in aedibus sacris in libro IIII scriptum est ita 10
4 perficiantur. sin autem ionicae columnae fient, scapus
praeter spiram et capitulum in octo et dimidiam partem
di|vidatur et ex his una crassitudini columnae detur, (5)
＜spira＞ cum plintho dimidia crassitudine constituatur,
capituli ratio ita fiat uti in libro tertio est demonstratum. 15
si corinthia erit, scapus et spira uti in ionica, capitulum
autem quemadmodum in quarto libro est scriptum, ita
habeant rationem. in stylo|batisque adiectio quae fit per (10)
scamillos inpares, ex descriptione quae supra scripta est
in libro tertio sumatur. epistylia coronae ceteraque omnia 20
ad columnarum rationem ex scriptis voluminum superiorum
explicentur.
5 Media vero spatia quae erunt subdiu inter porticus,
| adornanda viridibus videntur, quod hypaethroe ambulationes (15)
habent magnam salubritatem, et primum oculorum 25
quod ex viridibus subtilis et extenuatus aer propter motionem
corporis influens perlimat speciem et ita auferens

2 demeṇ̇tiantur Gc: demetriantur HS.

5 in imo: in primo x. | cgrassitudo (sic) S (ut grassior S 105, 19 etc.).

10 IIII. HG: quarto S.

11 scaphus HS (P, scapus GL), sed v. 7 scapus HLG (ubi scaphus retinent SP). scaphorum HS(L) etiam 98, 18. diff. 238, 3.

12 octo HG: VIII. S.

13 una G: om. HS.

14 spira om. x. | constituantur x.

18 in (styl.) om. x (cf. p. 80, 7).

19 scabillos (HG, scabyllos S) inpartes x (cf. p. 77, 2. 3, ubi scabellos cod. P. scabilla Cato 10, 5. scabellum ὑποπόδιον CGL II, 179).

23 subdiu (sic) x (ut 124, 2. 143, 21. 164, 10 ubi rec. sub divo).

24 hyp&(et G) rę x.

26 subtilis G: sub(p S)tiles HS.

[122]

Plain text

ex oculis umorem crassum, aciem tenuem et acutam speciem
relinquit. | praeterea cum corpus motionibus in ambulatione (20)
calescat, umores ex membris aer exsugendo inminuit
plenitates extenuatque dissipando quod plus inest
6 quam corpus potest sustinere. hoc autem ita esse ex eo 5
licet animadvertere, quod sub tectis cum sint aquarum
fontes aut etiam sub terra | palustris abundantia, ex his (25)
nullus surgit umor nebulosus, sed in apertis hypaethrisque
locis cum sol oriens vapore tangat mundum, ex umidis
et abundantibus excitat umores et conglobatos in altitudinem 10
tollit. ergo si ita videtur uti in hypaethris locis
ab aere umores ex corporibus exsu|gantur molestiores, (30)
quemadmodum ex terra per nebulas vi|dentur, non puto 124
dubium esse quin amplissimas et ornatissimas subdiu hypaethrusque
conlocari oporteat in civitatibus ambulationes. 15
7 eae autem uti sint semper siccae et non lutosae, sic erit
faciendum. fodiantur et exinaniantur quam | altissime. (5)
dextra atque sinistra structiles cloacae fiant inque earum
parietibus qui ad ambulationem spectaverint, tubuli instruantur
inclinati fastigio in cloacas. his perfectis compleantur 20
ea loca carbonibus, deinde insuper sabulone eae
ambulationes sternantur et exaequentur. ita propter | carbonum (10)
raritatem naturalem et tubulorum in cloacas instructionem
excipientur aquarum abundantiae, et ita siccae
et sine umore perfectae fuerint ambulationes. 25
8 Praeterea in his operibus thesauri sunt civitatibus in
necessariis rebus a maioribus constituti. in conclusionibus
| enim reliqui omnes faciliores sunt apparatus quam (15)
lignorum. sal enim facile ante inportatur, frumenta publice

2 relinquit G: reliquit(d H) HS.

3 exsugendo (G, exugendo H): exuendo S.

4 extenuatque G(Sc): extenuatique H et ante ras. S.

10 abundantibus (L): -tius H et (qui om. et) S. | et exconglobatos x (ex del. ed.).

12 exsugantur G: exugantur HS.

14 hyp&(et G)risque x (cf. p. 150, 27. 23. Cass. Fel. p. 14, 6. 15, 4. 16, 7. 177, 20, Theod. Pr. p. 57, 2 etc.)

16 eae (ee G, eę SGc) sic x.

20 cloacis x.

21 eae HS: hę G.

26 thensauri x.

27 a maioribus: amoribus x.

[123]

Plain text

privatimque expeditius congeruntur et si defit, holeribus
carne seu leguminibus defenditur, aquae fossuris
puteorum et de caelo repentinis tempestatibus ex tegulis
excipiuntur. de ligna|tione quae maxime necessaria est (20)
ad cibum coquendum, difficilis et molesta est apparatio, 5
9 quod et tarde comportatur et plus consumitur. in eiusmodi
temporibus tunc eae ambulationes aperiuntur et
mensurae tributim singulis capitibus designantur. ita
duas res egregias hypaethroe ambulationes | praestant, unam (25)
in pace salubritatis, alteram in bello salutis. ergo his 10
rationibus ambulationum explicationes non solum post
scaenam theatris sed etiam omnium deorum templis effectae
magnas civitatibus praestare poterunt utilitates.
Quoniam haec nobis satis videntur esse exposita, nunc
| insequentur balinearum dispositionum demonstrationes. 15 (30)
X pri|mum eligendus locus est quam calidissimus, id est 125
aversus ab septentrione et aquilone. ipsa autem caldaria
tepidariaque lumen habeant ab occidente hiberno, sin autem
natura loci inpedierit, utique a meridie, quod maxime
tempus la|vandi a meridiano ad vesperum est constitutum. 20 (5)
et item est animadvertendum uti caldaria muliebria et
virilia coniuncta et in isdem regionibus sint conlocata.
sic enim efficietur ut in vasaria et hypocausis communis
sit eorum utrisque. aenea supra hypocausim tria sunt
componenda, unum | caldarium, alterum tepidarium, tertium 25 (10)
frigidarium, et ita conlocanda uti ex tepidario in
caldarium quantum aquae calidae exierit, influat de frigidario
in tepidarium ad eundem modum, testudinesque
2 alveolorum ex communi hypocausi calefaciantur. suspensurae
caldariorum ita sunt faciendae ut | primum sesquipedalibus 30 (15)

1 congerventur Hc | sidefit (fide fit ante ras. G) x: side sit Gc.

6 conportatur HG: cōparatur S.

7 eae HS: hae G.

9 hyp&(et G)ra ambulationem (-ē GS) x.

12 theatri x.

15 balinearum HS: balnearum G.

17 ab(ḍ̇ Gc) septem(n S)trione x.

18 sin: si x.

21 calcaria H et ante corr. S.

22 hisdem x.

27 caldae (-e G, -ę S) x (calidę Sc).

29 calfaciantur H: -æntur Hc, -entur GS (calefacientur Gc).

[124]

Plain text

tegulis solum sternatur inclinatum ad hypocausim,
uti pila cum mittatur non possit intro resistere sed
rursus redeat ad praefurnium ipsa per se. ita flamma facilius
pervagabitur sub suspensione. supraque laterculis
bessalibus pilae struantur ita dispositae uti bipedales 5
| tegulae possint supra esse conlocatae. altitudinem autem (20)
pilae habeant pedes duo eaeque struantur argilla cum
capillo subacta, supraque conlocentur tegulae bipedales
3 quae sustineant pavimentum. concamarationes vero si ex
structura factae fuerint, erunt utiliores, sin autem 10
contignationes fue|rint, figulinum opus subiciatur, sed hoc ita (25)
erit faciendum. regulae ferreae aut arcus fiant eaeque uncinis
ferreis ad con|tignationem suspendantur quam creberrimis, 126
eaeque regulae sive arcus ita disponantur uti
tegulae sine marginibus sedere in duabus invehique possint, 15
et ita totae concamarationes in ferro nitentes sint
perfectae. earumque camararum superiora | coagmenta ex (5)
argilla cum capillo subacta liniantur, inferior autem pars,
quae ad pavimentum spectat, primum testa cum calce
trullissetur, deinde opere albario sive tectorio poliatur. 20
eaeque camarae in caldariis si duplices factae fuerint,
meliorem habebunt usum. non enim a vapore umor corrumpere
| poterit materiem contignationis, sed inter duas (10)
4 camaras vagabitur. magnitudines autem balinearum videntur
fieri pro copia hominum, ＜dummodo＞ sint ita dispositae. 25
quanta longitudo fuerit, tertia dempta, latitudo

5 besalibus x. | tegulę om. G (suppl. Gc).

6 altitudinem (-nē S) HS: -nes G.

7 pedes duo x (duo semis Fav. p. 300, 8).

9 (item 126, 3) concamarationes HG, -merationes S.

11 figlinum x.

12 regula (sic, -lę GS) ferreae (-ręe G, -reę SGc) H. | eaeque HS: haeque G.

17 camararum HG (sed camerarum S, ut x v. 8. 10). ego nunc semper scripsi camaram (ut habet x etiam 170, 21 et G 207, 19. cf. 75, 19. 125, 23. 126, 3. Plin. Aug. 12, 79. Keil ad Varr. p. 251).

18 inferior (Fav. p. 301, 5): interior x.

20 trulizetur G, tulizetur HS (trulliss- infra semper x, nisi quod trulissetur HS 170, 2).

24 balneorum x.

25 dummodo (Fav.): om. x. | dispositae Fav.: compositae x.

[125]

Plain text

sit praeter scholam labri et alvei. labrum utique sub
lumine faciundum videtur, ne stantes | circum suis umbris (15)
obscurent lucem. scholas autem labrorum ita fieri oportet
spatiosas uti cum priores occupaverint loca, circum spectantes
reliqui recte stare possint. alvei autem latitudo 5
inter parietem et pluteum ne minus sit pedes senos, ut
5 gradus inferior inde auferat et pulvinus duos pedes. | laconicum (20)
sudationesque sunt coniungendae tepidario, eaeque
quam latae fuerint, tantam altitudinem habeant ad
imam curvaturam hemisphaerii. mediumque lumen in 10
hemisphaerio relinquatur ex eoque clupeum aeneum catenis
pendeat, per cuius reductiones et demissiones perficietur
sudationis tem|peratura. ipsumque ad circinum fieri oportere (25)
videtur, ut aequaliter a medio flammae vaporisque
vis per curvaturae rotundationes pervagetur. 15
XI | Nunc mihi videtur, etiamsi non sint italicae consuetudinis 127
palaestrarum aedificationes, traditas tamen explicare
et quemadmodum apud Graecos constituantur monstrare.
in palaestris peristyla quadrata sive oblonga ita
sunt facienda | uti duorum stadiorum habeant ambulationis 20 (5)
circumitionem, quod Graeci vocant διαυλον, ex quibus
tres porticus simplices disponantur, quarta quae ad meridianas
regiones est conversa, duplex, uti cum tempestates
ventosae sint, non possit aspergo in interiorem partem
2 pervenire. constituantur | autem in tribus porticibus 25 (10)
exhedrae spatiosae, habentes sedes in quibus philosophi rhetores
reliquique qui studiis delectantur sedentes disputare
possint. in duplici autem porticu conlocentur haec membra.

1 scolam x (sed 15 scholas H).

2 faciu(e GS)ndum H.

3 fieri GS: fuerit (sic) H.

10 hemisperii x.

11 hemisperio x. | clypevom H, clypeū S, clipeum G.

12 di(e G)missiones HS.

16 iam &(et G)si non HG, ·ſı&·ıā n̄ (= et si iam non) Sc.

17 (etc.) palestrarum x. | aedificationes (-es G) traditae (-ę GS) x.

18 post constituantur monstrare continuo subdit x v. 9-12 constituantur—disputare possint.

19 peristy(i G)lia x.

20 sunt G: sint HS.

21 circuitionem x. | diaulam (-ā S) x.

25 exedrae (-ę GS) x.

[126]

Plain text

ephebeum in medio, hoc autem est exhedra amplissima
cum sedibus, quae tertia parte longior | sit quam lata. (15)
sub dextra coryceum, deinde proxime conisterium, a conisterio
in versura porticus frigida lavatio, quam Graeci λουτρον
vocitant. ad sinistram ephebei elaeothesium, proxime 5
autem elaeothesium ＜tepidarium＞, ab eoque iter in propnigeum
in versura porticus. proxima autem introrsus | e (20)
regione frigidarii conlocetur concamarata sudatio longitudine
duplex quam latitudo, quae habeat in versuris ex una parte
laconicum ad eundem modum quam supra scriptum est, 10
compositum, ex adverso laconici calidam lavationem. in
palaestra peristyla, quemadmodum supra scriptum est, ita | (25)
3 debent esse distributa. extra autem disponantur | porticus 128
tres, una ex peristylo exeuntibus, duae dextra atque
sinistra stadiatae, ex quibus una quae spectaverit ad 15
septentrionem, perficiatur duplex amplissima latitudine,
altera simplex ita facta uti in partibus quae fuerint
circa | parietes et quae erunt ad columnas, margines habeat (5)
uti semitas non minus pedum denum mediumque
excavatum uti gradus sint in descensu a marginibus sesquipedem 20
ad planitiem, quae planities sit non minus
pedes XII. ita qui vestiti ambulaverint circum in marginibus,
4 non inpedientur | ab unctis se exercentibus. haec (10)
autem porticus ξυϲτοϲ apud Graecos vocitatur, quod athletae

1 exedra S (non HG).

2 quae om. x.

3 dextro x. | coryceum (-ū S) HS, corriceum G. | conisterium HG: conistrū (item v. 16 conistro) S.

4 lytron HS, litron G.

5 eleothesium (-seum ante corr. S) HSc, elaeo thesium G.

6 alaeothesium H, aleothesiū S, ala|eothesium G. | tepidarium Marini (W. A. Becker): frigidarium x. | propnigeum HS, propnı gẹ̇um G.

7 proxima GS: -mā H.

8 concamerata x.

9 hab& S.

10 quam: uti quam (-ā S) x (cf. p. 145, 29).

11 caldam (calıdā Sc) x.

12 per(ꝑ S)stylia HS, peristilia G.

13 esse perfecta distributa x (perf. del. Oehmichen. cf. p. 148, 28. 138, 16).

14 peristylo HS: peristilio G.

18 erit x. | habeant x.

20 a om. x.

23 abcunctis x.

24 xy(i G)stos x. | athl&ae H, adlⱶe|thę S, atheletę G.

[127]

Plain text

per hiberna tempora in tectis stadiis exercentur.
proxime autem xystum et duplicem porticum designentur
hypaethroe ambulationes, quas Graeci παραδρομιδαϲ, nostri
xysta appellant, in quas per hiemem | ex xysto sereno (15)
caelo athletae prodeuntes exercentur. faciunda autem 5
xysta sic videntur ut sint inter duas porticus silvae aut
platanones et in his perficiantur inter arbores ambulationes
ibique ex opere signino stationes. post xysta
autem stadium ita figuratum ut possint hominum copiae
cum | laxamento athletas certantes spectare. 10 (20)
Quae in moenibus necessaria videbantur esse ut apte
XII disponantur, perscripsi. de opportunitate autem portuum
non est praetermittendum, sed quibus rationibus tueantur
naves in is ab tempestatibus explicandum. hi autem natu|raliter 129
si sint bene positi habeantque acroteria sive promuntoria
procurrentia, ex quibus introrsus curvaturae sive 16
versurae ex loci natura fuerint conformatae, maximas utilitates
videntur habere. circum enim porticus sive navalia
sunt | facienda sive ex porticibus aditus ad emporia, turresque (5)
ex utraque parte conlocandae, ex quibus catenae 20
traduci per machinas possint.
2 Sin autem non naturalem locum neque idoneum ad
tuendas ab tempestatibus naves habuerimus, ita videtur
esse fa|ciendum uti si nullum flumen in his locis inpedierit (10)
sed erit ex una parte statio, tunc ex altera parte 25
structuris sive aggeribus expediantur progressus. et ita
conformandae portuum conclusiones. eae autem structurae

1 stadiis H: studiis HcSG. | post exercentur subdit x v. 15-18 Faciunda—stationes.

3 hypaethroe: hyp&(et G)ro eae HG, hyp&roee S. | paradromidas HS, parathromidas G.

4 xysta (sic) x.

5 atl&ae H, adlⱶethę S. athlete G. | faciunda: sic x.

6 xy(i G)sta x.

7 platanones et: plata non ess& (HS, e̅e̅t G) x.

8 signino HG: signorum (sed in m. ipse vel signinos) S. | xystum x.

10 athletas GS: athl&an H.

14 is: his x. | Hi G: hii HS(Gc).

15 (item infra) promunturia HG, promunctoria S.

18 sivenalia H, si venalia S, sive nalia G.

19 ad om. x.

27 eae HS: hae G.

[128]

Plain text

quae in aqua sunt futurae, videntur sic esse faciendae uti
portetur pulvis a re|gionibus quae sunt a Cumis continuatae (15)
ad promuntorium Minervae, isque misceatur uti in
3 mortario duo ad unum respondeant. deinde tunc in eo
loco qui definitus erit, arcae stipitibus robusteis et catenis 5
inclusae in aquam demittendae destinandaeque firmiter,
deinde intra ex trastillis inferior | pars sub aqua exaequanda (20)
et purganda, et caementis ex mortario, materia
mixta quemadmodum supra scriptum est, ibi congerendum,
doneque compleatur structura spatium quod fuerit inter 10
arcas. hoc autem munus naturale habent ea loca quae
supra scripta sunt.
| Sin autem propter fluctus aut impetus aperti pelagi (25)
destinae arcas non potuerint continere, tunc ab ipsa terra
sive crepidine pulvinus quam firmissime struatur, isque 15
pulvinus exaequata struatur planitia minus quam dimidiae
partis, reliquum quod est proxime litus, proclinatum
4 latus habeat. | deinde ad ipsam aquam et latera pulvino 130
circiter sesquipedales margines struantur aequilibres ex
planitia quae est supra scripta, tunc proclinatio ea impleatur 20
harena et exaequetur cum margine et planitia
pulvini. deinde insuper eam | exaequationem pila quam (5)
magna constituta fuerit ibi struatur, eaque cum erit extructa,
relinquatur ne minus duos menses ut siccescat.
tunc autem succidatur margo quae sustinet harenam. ita 25
harena fluctibus subruta efficiet in mare pilae praecipitationem.
hac ratione quotienscumque | opus fuerit, in (10)
aquam poterit esse progressus.

3 isque: his quae (que GS) x.

5 robustis S.

7 intra: interea (HG, inter ea S) x. | extrastilis x. | exęquanda G: exae(e S)quenda HS.

10 doneque: denique x (deinque Gc). | structurae (H, -ę GS) x (corr. Lor.).

11 munus HS: minus G (sed in m. ī aꝉ munus Gc).

14 poterint ante corr. S.

16 planitia: sic x.

20 planitia HG: -tię S.

21 exequæ(ex a)tur Hc = ante corr. S, exequetur Sc (Gc), exequentur G. | planitia: sic x.

24 relinquaṇ̇tur Gc. | mensis H. | sic‿cessat S.

26 pilę (ante corr.) om. G.

[129]

Plain text

5 In quibus autem locis pulvis non nascitur, his rationibus
erit faciendum uti arcae duplices ustilatis taleis et
catenis conligatae in eo loco qui finitus erit constituantur,
et inter destinas creta in aeronibus ex ulva palustri factis
| calcetur. cum ita bene calcatum et quam densissime 5 (15)
fuerit, tunc cocleis rotis tympanis conlocatis locus qui ea
saeptione finitus fuerit exinaniatur sicceturque, et ibi inter
saeptiones fundamenta fodiantur. si terrena erunt, usque
ad solidum crassiora quam qui murus supra futurus erit
exinaniantur | siccenturque, et tunc structura ex caementis 10 (20)
6 calce et harena compleantur. sin autem mollis locus erit,
palis ustilatis alneis aut oleagineis configatur et carbonibus
compleatur, quemadmodum in theatrorum et muri
fundationibus est scriptum. deinde tunc quadrato saxo
murus ducatur iuncturis | quam longissimis, uti maxime 15 (25)
medii lapides coagmentis contineantur. tunc qui locus
erit inter murum ruderatione sive structura compleatur.
ita erit uti possit turris insuper aedificari.
7 His perfectis navaliorum ea erit ratio ut constituantur
| spectantia maxime ad septentrionem. nam meridianae 131
regiones propter aestus cariem tineam teredines reliquaque 21
bestiarum nocentium genera procreant alendoque conservant,
eaque aedificia minime sunt materianda propter
incendia. | de magnitudinibus autem finitio nulla debet (5)
esse, sed faciunda ad maximum navium modum, uti etsi 25
maiores naves subductae fuerint, habeant cum laxamento
ibi conlocationem.
Quae necessaria ad utilitatem in civitatibus publicorum
locorum succurrere mihi potuerunt, quemadmodum

2 ustilatis taleis: relatis tabulis x (cf. p. 21, 23).

4 ineronibus: sic x (aero κόϊξ CGL II, 12 sub A). | plaustri G.

6 clocleis ante ras. H.

7 septione x.

8 septiones x. | terrea ante corr. G.

10 exinaniatur sicceturque x. | tunc HS: nunc G.

11 conpleantur G: compleatur HS(Gc). | erit HS: fuerit G.

12 configantur … (13) com(n G)pleantur x.

22 materienda HS (-anda G).

25 faciunda HG: facienda S.

29 potuerunt G: poterunt HS.

[130]

Plain text

con|stituantur et perficiantur in hoc volumine scripsi, (10)
privatorum autem aedificiorum utilitates et eorum symmetrias
insequenti volumine ratiocinabor.

LIBER SEXTUS.

1 Aristippus philosophus Socraticus naufragio cum eiectus 5
| ad Rhodiensium litus animadvertisset geometrica schemata (15)
descripta, exclamavisse ad comites ita dicitur ‘bene
speremus, hominum enim vestigia video’ statimque in oppidum
Rhodum contendit et recta gymnasium devenit,
ibique de philosophia disputans muneribus est donatus, ut 10
non tantum | se ornaret sed etiam eis qui una fuerunt et (20)
vestitum et cetera quae opus essent ad victum praestaret.
cum autem eius comites in patriam reverti voluissent interrogarentque
eum quidnam vellet domum renuntiari, tunc
ita mandavit dicere, eiusmodi possessiones et viatica liberis 15
oportere pa|rari quae etiam e naufragio una possent enatare. (25)
2 namque ea vera praesidia sunt vitae quibus neque fortunae
tempestas iniqua neque publicarum rerum mutatio neque
belli vastatio | potest nocere. non minus eam sententiam 132
augendo Theophrastus, hortando doctos potius esse quam 20
pecuniae confidentes ita ponit, doctum ex omnibus solum
neque in alienis locis peregrinum neque amissis familiaribus
et necessariis | inopem amicorum sed in omni civitate (5)
esse civem difficilesque fortunae sine timore posse despicere
casus, at qui non doctrinarum sed felicitatis praesidiis 25
putaret se esse vallatum, labidis itineribus vadentem
3 non stabili sed infirma conflictari vita. Epicurus vero non

6 hrodiensium E (non G). | schemata H (scemata EGS).

9 rodum HS, hrodum EG. | recta H (recta via S): recte EG.

10 ut non tantum: in tantum ut non solum S.

16 enatare EG: enarrare H, enavigare S.

20 theofrastus EG.

26 labidis HS(Gc): lapidis EG.

27 stabilis H et ante ras. S.

[131]

Plain text

dissimiliter ait pauca sapientibus | fortunam tribuere, quae (10)
autem maxima et necessaria sunt, animi mentisque cogitationibus
gubernari. haec ita etiam plures philosophi
dixerunt. non minus poetae qui antiquas comoedias graece
scripserunt, easdem sententias versibus in scaena pronuntiaverunt, 5
ut Eucrates Chionides Aristophanes, | maxime (15)
etiam cum his Alexis, qui Athenienses ait oportere ideo
laudari quod omnium Graecorum leges cogunt parentes
＜ali＞ a liberis, Atheniensium non omnes nisi eos qui
liberos artibus erudissent. omnia enim munera fortunae 10
cum dantur ab ea faciliter adimuntur, disciplinae vero
coniunctae cum | animis nullo tempore deficiunt, sed permanent (20)
4 stabiliter ad summum exitum vitae. itaque ego
maximas infinitasque parentibus ago atque habeo gratias,
quod Atheniensium legem probantes me arte erudiendum 15
curaverunt, et ea quae non potest esse probata sine litteratura
encyclioque doctrinarum | omnium disciplina. cum (25)
ergo et parentium cura et praeceptorum doctrinis auctas
haberem copias disciplinarum, philologis et philotechnis
rebus commentariorumque scripturis me delectans eas possessiones 20
animo paravi, e quibus haec | est fructuum summa, 133
nullas plus habendi esse necessitates eamque esse proprietatem
divitiarum maxime, nihil desiderare. sed forte
nonnulli haec levia iudicantes putant eos esse sapientes
qui pecunia sunt copiosi. itaque plerique ad id | propositum 25 (5)
contendentes audacia adhibita cum divitiis etiam
5 notitiam sunt consecuti. ego autem, Caesar, non ad
pecuniam parandam ex arte dedi studium, sed potius
tenuitatem cum bona fama quam abundantiam cum infamia
sequendam probavi. ideo notities parum est adsecuta. 30
sed tamen his vo|luminibus editis, ut spero, etiam (10)

1 ait S: aut HEG.

3 etiam plures: esse plures etiam S.

6 eucrates: sic (pro Eu … Crates) x.

9 ali om. x.

11 facile S.

16 litteraturae (-ę EGS) x.

18 parentium HG: -tū ES(Gc).

19 philotechinis x.

22 nullas EG: nulla HS.

24 putantes eo | esse H, putantes eos esse EG, putant eos tantum esse S.

30 notities: sic (gen.) x cf. ad. p. 233, 21. | adsecuta: cf. p. 63, 18.

[132]

Plain text

posteris ero notus. neque est mirandum quid ita pluribus
sim ignotus. ceteri architecti rogant et ambiunt ut architectentur,
mihi autem a praeceptoribus est traditum rogatum
non rogantem oportere suscipere curam, quod ingenuus
color movetur pudore petendo | rem suspiciosam. 5 (15)
nam beneficium dantes non accipientes ambiuntur. quid
enim putemus suspicari qui rogetur de patrimonio sumptus
faciendos committere gratiae petentis, nisi praedae compendiique
6 eius causa iudicet faciundum? itaque maiores
primum a genere probatis operam tradebant | architectis, 10 (20)
deinde quaerebant si honeste essent educati, ingenuo pudori
non audaciae protervitatis committendum iudicantes. ipsi
autem artifices non erudiebant nisi suos liberos aut cognatos
et eos viros bonos instituebant, quibus tantarum rerum
fides sine dubitatione permitteretur. 15
| Cum autem animadverto ab indoctis et inperitis tantae (25)
disciplinae magnitudinem iactari et ab is qui non
modo ＜non＞ architecturae sed omnino ne fabricae quidem
notitiam habent, non possum non laudare patres familiarum
eos qui litteraturae fiducia confirmati per se aedificantes 20
ita iudicant, si | inperitis sit committendum, ipsos 134
potius digniores esse ad suam voluntatem quam ad alienam
7 pecuniae consumere summam. itaque nemo artem ullam
aliam conatur domi facere, uti sutrinam fullonicam aut
ex ceteris quae sunt faciliores, | nisi architecturam, ideo 25 (5)
quod qui profitentur non arte vera sed falso nominantur
architecti. quas ob res corpus architecturae rationesque
eius putavi diligentissime conscribendas, opinans id munus
omnibus gentibus non ingratum futurum. igitur quoniam
in quinto de opportunitate communium ope|rum perscripsi, 30 (10)

1 cur ita sim pluribus ignotus S.

2 ambigunt HS. | architentent H, -tectent SEG.

8 pet(a& H)entes x.

9 faciundum HS: -endum EG.

10 tradebant: dabant S.

11 ingenio E.

12 permittendum S.

15 fidei pecuniae s. d. permitterentur x (ubi glossam, ex v. 23, pecuniae delevit, reliqua ut supra mutavit Müller-Strübing).

17 is: his x.

18 alterum non om. x.

28 id munus: ın munus HS, iṅ|munus Gc, ınmunus E.

[133]

Plain text

in hoc volumine privatorum aedificiorum ratiocinationes
et commensus symmetriarum explicabo.
I Haec autem ita erunt recte disposita, si primo animadversum
fuerit quibus regionibus aut quibus inclinationibus
mundi constituantur. namque aliter Aegypto, aliter Hispania, 5
| non eodem modo Ponto, dissimiliter Romae, item (15)
ceteris terrarum et regionum proprietatibus oportere videntur
constitui genera aedificiorum, quod alia parte solis
cursu premitur tellus, alia longe ab eo distat, alia per
medium temperatur. igitur uti constitutio mundi ad terrae 10
spatium in|clinatione signiferi circuli et solis cursu disparibus (20)
qualitatibus naturaliter est conlocata, ad eundem
modum etiam ad regionum rationes caelique varietates
2 videntur aedificiorum debere dirigi conlocationes. sub
septentrione aedificia testudinata et maxime conclusa et 15
non patentia sed conversa ad | calidas partes oportere fieri (25)
videntur. contra autem sub impetu solis meridianis regionibus,
quod premuntur a calore, patentiora conversaque
ad septentrionem et aquilonem sunt faciunda. ita quod
ultra natura laedit, arte erit emendandum. item reliquis 20
regionibus ad eundem modum ＜debet＞ temperari, | quemadmodum (30)
caelum est ad inclinationem mundi conlocatum.
3 Haec autem ex natura rerum sunt animadvertenda et
consideranda atque etiam ex membris corporibusque gentium
| observanda. namque sol quibus locis mediocriter 135
profundit vapores, in his conservat corpora temperata, 26
quaeque proxime currendo deflagrat, eripit exurendo temperaturam
umoris. contra vero refrigeratis regionibus,
quod absunt a meridie | longe, non exhauritur a caloribus (5)
umor, sed ex caelo roscidus aer in corpora fundens umorem 30
efficit ampliores corporaturas vocisque sonitus graviores.
ex eo quoque quae sub septentrionibus nutriuntur

5 hispanię S.

11 in inclinatione x.

18 quod: quia S.

19 faciunda HG: -enda ES.

20 ultra HEG: ultro S.

21 debet om. x (cf. p. 118, 27. 277, 12).

27 deflagrant x.

28 contra refrigeratas vero regiones quia … S.

29 coloribus H.

30 fundans H.

32 quae om. x.

[134]

Plain text

gentes inmanibus corporibus, candidis coloribus, directo
capillo et rufo, oculis caesiis, san|guine multo ab umoris (10)
4 plenitate caelique refrigerationibus sunt conformati. qui
autem sunt proximi ad axem meridianum subiectique solis
cursui, brevioribus corporibus, colore fusco, crispo capillo, 5
oculis nigris, cruribus squalidis, sanguine exiguo solis impetu
perficiuntur. itaque etiam propter san|guinis exiguitatem (15)
timidiores sunt ferro resistere, sed ardores ac febres
sufferunt sine timore, quod nutrita sunt eorum membra
cum fervore. itaque corpora quae nascuntur sub septentrione 10
a febri sunt timidiora et inbecilla, sanguinis autem
abundantia ferro resistunt sine timore.
5 | Non minus sonus vocis in generibus gentium dispares (20)
et varias habet qualitates. ideo quod terminatio orientis
et occidentis circa terrae librationem, qua dividitur pars 15
superior et inferior mundi, habere videtur libratam naturali
modo circumitionem, quem etiam mathematici οριζοντα
dicunt. | igitur cum id habemus certum animo sustinentes, (25)
ab labro quod est in regione septentrionali, linea traiecta
ad id quod est supra meridianum axem ab eoque altera 20
obliqua in altitudinem ad summum cardinem qui est post
stellas septen|trionum, sine dubitatione animadvertemus ex 136
eo esse schema trigoni mundo, uti organi quam ϲαμβυκην
6 graeci dicunt. itaque quod est spatium proximum imo
cardini ab axis linea in meridianis finibus, sub eo loco 25
quae sunt nationes propter | brevitatem altitudinis ad mundum (5)
sonitum vocis faciunt tenuem et acutissimum, uti in
organo chorda quae est proxima angulo. secundum eam

1 de(i E)recto HEG: dimisso S (sed in m. vel derecto Sc).

2 cae(ę GS)sis x (caecis E).

6 squalidis (sc. macie, ut ciris v. 506 cf. αὐχμηρόϲ CGL II, 187. 252): validis x (invalidis Joc.).

7 sicantur S (sed in m. vel perficiuntur Sc).

9 subferunt x (sufferunt SGc, ut x p. 45, 5).

12 tumore H.

16 et inferior om. S.

17 circuitionem S. | quem: quam x. | orizonta (rizonta E) x.

19 ab HEG: a S.

20 alteram obliquam (ā bis SEG) x.

22 sine dubitatione: procul dubio S.

23 scaema Hc (scema EGS): scaena ante corr. H. | trigonii x. | sambucen x.

25 cardine x (-ni L).

[135]

Plain text

autem reliquae ad mediam Graeciam remissiores efficiunt
in nationibus sonorum scansiones, item a medio in ordinem
crescendo ad extremos septentriones sub | altitudines caeli (10)
nationum spiritus sonitibus gravioribus a natura rerum
exprimuntur. ita videtur mundi conceptio tota propter 5
inclinationem consonantissime per solis temperaturam ad
7 harmoniam esse composita. igitur quae nationes sunt inter
axis meridiani cardinem ac septentrionalis medio positae,
uti | in diagrammate musico medianae vocis habent sonitum (15)
in sermone, quaeque progredientibus ad septentrionem 10
sunt nationes, quod altiores habent distantias ad mundum,
spiritus vocis habentes umore repulsos ad hypatas et proslambanomenon,
a natura rerum sonitu graviore coguntur
uti. eadem | ratione e medio progredientibus ad meridiem (20)
gentes paranetarum ＜netarum＞que acutissimam sonitus 15
8 vocis perficiunt tenuitatem. hoc autem verum esse, ex
umidis naturae locis graviora fieri et ex fervidis acutiora,
licet ita experiendo | animadvertere. calices duo in una 137
fornace aeque cocti aequoque pondere ad crepitumque uno
sonitu sumantur. ex his unus in aquam demittatur, postea 20
ex aqua eximatur, tunc utrique tangantur. cum enim ita
factum fuerit, largiter inter | eos sonitus discrepabit aequoque (5)
pondere non poterunt esse. ita et hominum corpora
uno genere figurationis et una mundi coniunctione concepta
alia propter regionis ardorem acutum spiritum aeris 25
exprimunt tactu, alia propter umoris abundantiam gravissimas
effundunt sonorum qualitates.

1 autem: axem E (non G). | remissionibus x.

2 cansiones HS, cassiones G, concisiones E.

4 sonitus gravioribus HEG: sonitu graviori … (exprimitur) S.

8 ac: ab x.

9 india grammate (grāmatę E) EGS: india grā|mata H.

11 ad mundi x.

12 hypatas HSc: hyp(b E)atos EG et ante corr. S. | pros lambanomenos x.

14 e om. x.

15 paranetarumque (-rū quae E) x, sed cum albo para   |rūq⁊ S.

18 experimento S.

20 demittatur HS(Gc): dimittatur EG.

21 eximatur: sumatur S.

22 largiter: multum S. | discrepauit H (-bit EGS).

23 hominum corpora HS: corpora hominum EG.

26 tactu HEG: actu S (ut Lc).

[136]

Plain text

9 | Item propter tenuitatem caeli meridianae nationes ex (10)
acuta fervore mente expeditius celeriusque moventur ad
consiliorum cogitationes. septentrionales autem gentes infusae
crassitudine caeli, propter obstantiam aeris umore
refrigeratae stupentes habent mentes. hoc autem ita esse 5
a serpentibus | licet aspicere, quae per calorem cum exhaustam (15)
habent umoris refrigerationem, tunc acerrime moventur,
per brumalia autem et hiberna tempora ab mutatione
caeli refrigeratae, inmotae sunt stupore. ita non
est mirandum, si acutiores efficit calidus aer hominum 10
10 mentes, refrigeratus autem contra tardio|res. cum sint (20)
autem meridianae nationes animis acutissimis infinitaque
sollertia consiliorum, simul ad fortitudinem ingrediuntur
ibi succumbunt, quod habent exsuctas ab sole animorum
virtutes. qui vero refrigeratis nascuntur regionibus, ad 15
armorum vehementiam paratiores sunt magnis virtutibus
| sine timore, sed tarditate animi sine considerantia inruentes (25)
sine sollertia suis consiliis refragantur. cum ergo
haec ita sint ab natura rerum in mundo conlocata et
omnes nationes inmoderatis mixtionibus disparatae, veros 20
inter spatium to|tius orbis terrarum regionesque medio 138
11 mundi populus Romanus possidet fines. namque temperatissimae
ad utramque partem et corporum membris animorumque
vigoribus pro fortitudine sunt in Italia gentes.
quemadmodum enim Iovis | stella inter Martis ferventissimam 25 (5)
et Saturni frigidissimam media currens temperatur,
eadem ratione Italia inter septentrionalem meridianamque
ab utraque parte mixtionibus temperatas et invictas habet

1 Item—(3) cogitationes om. S (suppl. ħħ in ima pag. Sc qui ad v. qualitates adscr. deē).

2 acuta HS: -to EG.

6 quae: qui (ıq) S (unde Gc quıę⃓).

9 refrigerata in(m SGc)mota x.

13 simul ad HS: simul ut ad EG.

14 habent om. S (in m. suppl. Sc). | exuctas H (exustas S), exsuctas E: exutas G (cf. nimio calore siccatas Veget. ep. r. mil. I, 2).

16 virtutibus sunt(. S) sine x.

18 refragantur HSG: refranguntur E. | ergo haec (hęc S) HS: haec (hęc G) ergo EG.

20 vero x.

21 regionisque x.

28 utraque EGS: utroque H.

[137]

Plain text

laudes. itaque consiliis refringit barbarorum virtutes, forti
manu meridianorum cogitationes. | ita divina mens civitatem (10)
populi Romani egregia temperataque regione conlocavit,
12 uti orbis terrarum imperii potiretur. quodsi ita est
uti dissimiles regiones ab inclinationibus caeli variis generibus 5
sint comparatae, ut etiam naturae gentium disparibus
animis et corporum figuris qualitatibusque na|scerentur, (15)
non dubitemus aedificiorum quoque rationes ad nationum
gentiumque proprietates apte distribuere, cum habeamus
ab ipsa rerum natura sollertem et expeditam monstrationem. 10
Quoad potui summa ratione proprietates locorum ab
na|tura rerum dispositas animadvertere exposui et quemadmodum (20)
ad solis cursum et inclinationes caeli oporteat
ad gentium figuras constituere aedificiorum qualitates dixi.
itaque nunc singulorum generum in aedificiis commensus 15
symmetriarum et universos et separatos breviter explicabo.
II | Nulla architecto maior cura esse debet nisi uti proportionibus (25)
ratae partis habeant aedificia rationum exactiones.
cum ergo constituta symmetriarum ratio fuerit
et commensus | ratiocinationibus explicati, tum etiam acuminis 139
est proprium providere ad naturam loci aut usum 21
aut speciem ＜et detractionibus aut＞ adiectionibus temperaturas
efficere, cum de symmetria sit detractum aut adiectum,
uti id videatur recte esse | formatum in aspectuque (5)
2 nihil desideretur. alia enim ad manum species esse 25
videtur, alia in excelso, non eadem in concluso, dissimilis
in aperto, in quibus magni iudicii est opera quid tandem
sit faciundum. non enim veros videtur habere visus effectus,
sed fallitur saepius iudicio ab eo mens. | quemadmodum (10)
etiam in scaenis pictis videntur columnarum 30

2 manu: manu consiliis x (pro repetito praecedens consiliis delet Gc).

3 populi romani HS: romani populi EG. | egregiam(ā) temperatam(ā)que regionem(ē) x.

4 imperii HS: -rio EG.

8 nationum(-ū E) EG: -nē HS.

9 gentiū & pr. S.

12 et HS(Gc): om. EG.

17 Nulla HS: -lo G.

22 et detractionibus aut om. x.

25 species se v. H.

28 faciundum HG: -endū S.

30 scęnis G: cae(ę S)nis HS.

[138]

Plain text

proiecturae, mutulorum ecphorae, signorum figurae prominentes,
cum sit tabula sine dubio ad regulam plana. similiter
in navibus remi cum sint sub aqua directi, tamen oculis
infracti videntur, et quatenus eorum partes tangunt summam
| planitiem liquoris, apparent uti sunt directi, cum 5 (15)
vero sub aqua sunt demissi, per naturae perlucidam raritatem
remittunt enatantes ab suis corporibus fluentes imagines
ad summam aquae planitiem atque eae ibi commotae
efficere videntur infractum remorum oculis aspectum.
3 hoc autem sive simu|lacrorum inpulsu seu radiorum ex 10 (20)
oculis effusionibus uti physicis placet videmus, utraque
ratione videtur ita esse uti falsa iudicia oculorum habeat
4 aspectus. cum ergo quae sunt vera falsa videantur et
nonnulla aliter quam sunt oculis probentur, non puto
oportere esse dubium quin ad locorum na|turas aut 15 (25)
necessitates detractiones aut adiectiones fieri debeant
ita uti nihil in his operibus desideretur. haec autem
etiam ingeniorum acuminibus non solum doctrinis efficiuntur.
5 igitur statuenda est primum ratio symmetriarum, a
qua sumatur sine dubitatione commutatio. deinde ex|plicetur 20 (30)
operis futuri locorum imum spatium longitudinis
| ＜et latitudinis＞, cuius cum semel constituta fuerit magnitudo, 140
sequatur eam proportionis ad decorem apparatio, uti
non sit considerantibus aspectus eurythmiae dubius. de
qua quibus rationibus efficiatur est mihi pronuntiandum, 25
primumque de | cavis aedium uti fieri debent dicam. (5)
III Cava aedium quinque generibus sunt distincta, quorum
ita figurae nominantur, tuscanicum, corinthium, tetrastylon,
displuviatum, testudinatum. tuscanica sunt in quibus trabes
in atrii latitudine traiectae habent interpensiva et 30

1 ecphorę G: esphorae H, ęsⱶporę S

3 sint sub (ante corr.) om. S.

5 liquoris G: -res HS.

6 dimissi x.

8 eae H (eę S): hae G.

10 siue HS: sine G.

11 utramque (utrāque GS) rationem (-ē GS) x.

15 quin G: quam (quā S) HS.

17 ita Müller-Strübing: sed ita x.

19 aqua HS (Gc): ęque G.

21 imum: unum (-ū S) x.

22 et latitudinis om. x. | cum G: om. HS.

24 ęrithmię S.

26 debent H: debeant Hc SG.

30 habeant x (corr. Mar.).

[139]

Plain text

collicias | ab angulis parietum ad angulos tignorum (10)
intercurrentes, item asseribus stillicidiorum in medium compluvium
deiectus. in corinthiis isdem rationibus trabes et
compluvia conlocantur, sed a parietibus trabes recedentes
in circumitione circa columnas componuntur. tetrastyla 5
sunt quae subiectis sub | trabibus angularibus columnis et (15)
utilitatem trabibus et firmitatem praestant, quod neque
ipsae magnum impetum coguntur habere neque ab interpensivis
2 onerantur. displuviata autem sunt in quibus deliquiae
arcam sustinentes stillicidia reiciunt. haec hibernaculis 10
maxime praestant utilitates, quod | compluvia eorum (20)
erecta non obstant luminibus tricliniorum. sed ea habent
in refectionibus molestiam magnam, quod circa parietes
stillicidia defluentia continent fistulae, quae non celeriter
recipiunt ex canalibus aquam defluentem, itaque redundantes 15
restagnant et intestinum et parietes in eis | generibus (25)
aedificiorum corrumpunt. testudinata vero ibi fiunt,
ubi non sunt impetus magni et in contignationibus supra
spatiosae redduntur habitationes.
3 Atriorum vero latitudines ac longitudines tribus 20
generi|bus formantur. et primum genus distribuitur uti longitudo 141
cum in quinque partes divisa fuerit, tres partes latitudini
dentur, alterum cum in tres partes dividatur, duae
partes latitudini tribuantur, tertium uti latitudo in quadrato
pari|bus lateribus describatur inque eo quadrato diagonios 25 (30)
linea ducatur, et quantum spatium habuerit ea
4 linea diagonios, tanta longitudo atrio detur. altitudo eorum
quanta latitudo fuerit quarta dempta sub trabes extollatur,
reliquo lacunariorum et arcae supra trabes ratio
habeatur. 30

1 intercurrentes G: incurrentes HS.

3 deiectus HS (Nohl): deictis G (deiectis Gc). | corinthiis G: -thii HS. | hisdem x.

4 trabes (traues H) ante corr. om. S.

5 terrastyla H.

10 hibernaculis: in tabernaculis S.

11 maximae H: -mas GS. | earum x.

15 aquam: quam ante corr. H.

25 diagonius x.

27 diagonii HS, -ni G.

28 latitudo: longitudo x.

29 reliquum (G, -quū HS) x.

[140]

Plain text

| Alis dextra ac sinistra latitudo, cum sit atrii longitudo (10)
ab XXX pedibus ad pedes XL, ex tertia parte eius
constituatur. ab XL ad pedes L longitudo dividatur in
partes tres ＜semis＞, ex his una pars alis detur. cum
autem erit longitudo ab quinquaginta pedibus ad sexaginta, 5
quarta pars | longitudinis alis tribuatur. a pedibus (15)
LX ad LXXX longitudo dividatur in partes quattuor et
dimidiam, ex his una pars fiat alarum latitudo. a pedibus
octoginta ad pedes centum in quinque partes divisa longitudo
iustam constituerit latitudinem alarum. trabes earum 10
liminares ita altae ponan|tur ut altitudines latitudinibus (20)
sint aequales.
5 Tabulino, si latitudo atrii erit pedum viginti, dempta
tertia eius spatio, reliquum tribuatur. si erit ab pedibus
XXX ad XL, ex atrii latitudine tabulino dimidium tribuatur. 15
cum autem ab XL ad LX, latitudo dividatur in partes
| quinque, ex his duae tabulino constituantur. non enim 142
atria minora ab maioribus easdem possunt habere symmetriarum
rationes. si enim maiorum symmetriis utemur in
minoribus, neque tabulina neque alae utilitatem poterunt 20
habere, sin | autem minorum in maioribus utemur, vasta (5)
et inmania in his ea erunt membra. itaque generatim
magnitudinum rationes exquisitas et utilitati et aspectui
6 conscribendas putavi. altitudo tabulini ad trabem adiecta

1 alia G: aliis HS (aleis Hc Gc). | latitudinis x.

2 ab XXX GS: ad .XXX. H.

3 ab quadraginta ad L (om. pedes) G.

4 semis om. x. | alis G(Sc): aliis H (aleis Hc et ante corr. S). sed v. 15 alis x.

5 L … LX S.

6 IIIIa pars H: quarta pars GS. | tribuatur: detur S.

8 dimidiam G: -a H, -ū S.

9 octoginta H: LXXX GS. | c … v G.

10 earum: autem (aū) S.

11 altitudines S: -ne HG.

13 tablinum (-ū G) HG (ęquale ſtabilinū. Si S). | atrii S: atrium (-ū G) HG. | viginti H: XX GS.

14 ab G: ad H, a S.

15 tablino x.

17 duo (i. e. .II.) x (cf. p. 41, 9). | tablino x (cf. x p. 145, 16. Plin. 35, 7 etc.).

18 ad maioribus H: ad maiores GS (in m. ī aꝉ maioribꝰ Gc, ꝉ ibꝰ Sc).

19 maiorum: maioribus x. | utemur HS: utamur G.

20 tablino HS, -ni G.

21 minorum HG: minoribus S. | utemur om. S.

22 ea om. S.

24 tablini x. | abiecta x.

[141]

Plain text

latitudinis octava constituatur. lacunaria eius tertia latitudinis
ad altitudinem ad|iecta extollantur. fauces minoribus (10)
atriis e tabulini latitudine dempta tertia, maioribus
dimidia constituantur. imagines item alte cum suis ornamentis
ad latitudinem alarum sint constitutae. 5
Latitudines forum ad altitudinem si doricae erunt uti
| doricae, si ionicae erunt uti ionicae perficiantur, quemadmodum (15)
de thyromatis in quarto libro rationes symmetriarum
sunt expositae. compluvii lumen latum latitudinis
atrii ne minus quarta, ne plus tertia parte relinquatur, 10
longitudo uti atrii pro rata parte fiat.
7 | Peristyla autem in transverso tertia parte longiora (20)
sint quam introrsus, columnae tam altae quam porticus
latae fuerint. peristylorum intercolumnia ne minus trium,
ne plus quattuor columnarum crassitudine inter se distent. 15
sin autem dorico more in peristylo columnae erant faciundae,
uti in | quarto libro de doricis scripsi ita moduli 143
sumantur et ad eos modulos triglyphorumque rationes
disponantur.
8 Tricliniorum quanta latitudo fuerit, bis tanta longitudo 20
fieri debebit. altitudines omnium conclavium, quae ob|longa (5)
fuerint, sic habere debent rationem uti longitudinis et
latitudinis mensura componatur et ex ea summa dimidium
sumatur et quantum fuerit tantum altitudini detur. sin
antem exhedrae aut oeci quadrati fuerint, latitudinis dimidia 25
addita altitudines educantur. pinacothecae uti exhedrae
amplis | magnitudinibus sunt constituendae. oeci corinthii (10)
tetrastylique quique aegyptii vocantur latitudinis et longitudinis

1 eius HS: ei G.

3 &ablinii H, et tablini G, e tablini S.

4 constituantur G: -atur HS. | item: ita x.

6 forum: eorum HG, earū S. | dorica … (7) dorica … ionica … ionica x.

8 ty(i G)romatis HG, cyromatis S. | in quarto: in quibus quarto x.

9 conpluu (sic) H. | latum om. G.

12 peristyla HS: peristilia G.

13 Columna | &amaltae H.

14 peristy(i)liorum x.

16 peristylo (sic) x. | faciunde(-ę S) x.

21 conclaviorum x (-vium Fav. ut infra 178, 15).

25 (non 26) exedrę S.

26 altitudine seducant turpina cothecae(-ę S) sic HS (non G).

28 latitudines et longitudines x.

[142]

Plain text

uti supra tricliniorum symmetriae scriptae sunt,
ita habeant rationem, sed propter columnarum interpositiones
9 spatiosiores constituantur. inter corinthios autem
et aegyptios hoc erit | discrimen. corinthii simplices habeant (15)
columnas aut in podio positas aut in imo, supraque habeant 5
epistylia et coronas aut ex intestino opere aut albario,
praeterea supra coronas curva lacunaria ad circinum
delumbata. in aegyptiis autem supra columnas epistylia
et ab epistyliis ad parietes qui sunt | circa inponenda est (20)
contignatio, supra coaxationem pavimentum, subdiu ut sit 10
circumitus. deinde supra epistylium ad perpendiculum
inferiorum columnarum inponendae sunt minores quarta
parte columnae. supra earum epistylia et ornamenta lacunariis
ornantur et inter columnas superiores | fenestrae (25)
conlocantur. ita basilicarum ea similitudo, non corinthiorum 15
10 tricliniorum, videtur esse. fiunt autem etiam non italicae
consuetudinis oeci, quos Graeci cyzicenos appellant. hi
conlocantur spectantes ad septentrionem et maxime viridia
prospicientes, valvasque habent in medio. ipsi autem
sunt | ita longi et lati uti duo triclinia cum circumitionibus 20 (30)
inter | se spectantia possint esse conlocata, habentque 144
dextra ac sinistra lumina fenestrarum valvata, uti de lectis
per spatia fenestrarum viridia prospiciantur. altitudines
eorum dimidia latitudinis addita constituuntur.
11 | In his aedificiorum generibus omnes sunt faciendae 25 (5)
earum symmetriarum rationes quae sine inpeditione loci
fieri poterunt, luminaque parietum altitudinibus si non
obscurabuntur, faciliter erunt explicata, sin autem inpedientur
ab angustiis aut aliis necessitatibus, tunc erit
ut ingenio et acumine de | symmetriis detractiones aut 30 (10)

4 habent x (-eant L).

11 circumitus H: circuitus GS.

13 columnę S: -na HG.

17 Hii H. | cy(i S)zicenos: sic x.

19 valbas HS. | habent HS: habentes G.

20 cum om. G. | circuitionibus S (circum- H, circū- G).

22 atque ante corr. H. | f. viridia valvata uti x. | lectis: tectis x.

23 altitudinis H (-nes GS).

26 earum HS (Gc): eadē ante corr. G. | locis x.

28 facile S.

29 tunc erit G: tenerit HS.

[143]

Plain text

adiectiones fiant, uti non dissimiles veris symmetriis perficiantur
venustates.
IV Nunc explicabimus quibus proprietatibus genera aedificiorum
ad usum et caeli regiones apte debeant spectare.
hiberna triclinia et balnearia ad occidentem hibernum 5
spectent, | ideo quod vespertino lumine opus est uti, praeterea (15)
quod etiam sol occidens adversus habens splendorem,
calorem remittens efficit vespertino tempore regionem tepidiorem.
cubicula et bybliothecae ad orientem spectare
debent, usus enim matutinum postulat lumen, item in 10
bybliothecis libri non | putrescent. nam quaecumque ad (20)
meridiem et occidentem spectant, ab tineis et umore libri
vitiantur, quod venti umidi advenientes procreant eas et
alunt infundentesque umidos spiritus pallore volumina corrumpunt.
2 triclinia verna et autumnalia ad orientem. 15
ei enim praetentis luminibus | adversus solis impetus (25)
progrediens ad occidentem efficit ea temperata ad id tempus
quo his solitum est uti. aestiva ad septentrionem,
quod ea regio non ut reliquae per solstitium | propter 145
calorem efficitur aestuosa, eo quod est aversa a solis cursu 20
semper refrigerata et salubritatem et voluptatem in usu
praestat. non minus pinacothecae et plumariorum textrina
pictorumque officinae, uti colores eorum in opere propter
| constantiam luminis inmutata permaneant qualitate. (5)
V Cum ad regiones caeli ita ea fuerint disposita, tunc 25
etiam animadvertendum est quibus rationibus privatis aedificiis
propria loca patribus familiarum et quemadmodum

3 explicauimus x (-bimus Gc).

4 apte Fav.: actae(ę GS) x. | spectare: ex(s G)pectare x.

5 ad (occ.): uti x.

9 bibly(i GS)othecae H.

11 bibly(i GS)othecis H.

12 ab tiniis H (ab tineis S), abtinẛ̣is Gc (rel. locis tinea semper x exc. tinia G 59, 6 ubi tenia Gc).

15 orientem cum (.Cū GS) x.

16 prae(p̄ GS)tenta x.

18 his solitum (Fav.): opus solitum x. | ad septentrionem HS: ad septentrionalem G.

19 regione G.

20 efficitur ęstuosa S: efficiuntur (sic etiam suppl. un Sc) aestuosae HG. | eo S: ea HG.

22 textrina S (= L): extrina HG.

24 constantia H (-ā GS).

[144]

Plain text

communia cum extraneis aedificari debeant. namque ex
his | quae propria sunt, in ea non est potestas omnibus (10)
intro eundi nisi invitatis, quemadmodum sunt cubicula
triclinia balineae ceteraque quae easdem habent usus rationes.
communia autem sunt in quibus etiam invocati 5
suo iure de populo possunt venire, id est vestibula cava
aedium peristyla quae|que eundem habere possunt usum. (15)
igitur is qui communi sunt fortuna, non necessaria magnifica
vestibula nec tabulina neque atria, quod magis aliis
2 officia praestant ambiundo quam ab aliis ambiuntur. qui 10
autem fructibus rusticis serviunt, in eorum vestibulis stabula
tabernae, in aedibus cryptae horrea | apothecae ceteraque (20)
quae ad fructus servandos magis quam ad elegantiae
decorem possunt esse, ita sunt facienda. item feneratoribus
et publicanis commodiora et speciosiora et ab insidiis 15
tuta, forensibus autem et disertis elegantiora et spatiosiora
ad conventus excipiundos, nobilibus vero qui hono|res (25)
magistratusque gerundo praestare debent officia civibus,
faciunda sunt vestibula regalia alta, atria et peristyla
amplissima, silvae ambulationesque laxiores ad decorem 20
maiestatis perfectae, praeterea bybliothecae pinacothecae
basilicae non dissimili modo quam publicorum operum
magnificentia | comparatae, quod in domibus eorum saepius 146
et publica consilia et privata iudicia arbitriaque conficiuntur.
3 ergo si his rationibus ad singulorum generum 25
personas, uti in libro primo de decore est scriptum, ita
disposita erunt aedificia, | non erit quod reprehendatur. (5)
habebunt enim ad omnes res commodas et emendatas explicationes.
earum autem rerum non solum erunt in urbe
aedificiorum rationes, sed etiam ruri, praeterquam quod in 30

4 balneae (-ę GS) x.

5 sunt quibus (om. in) x (cf. p. 148, 24).

7 (et 19) peristy(i)lia x.

8 is: his x.

9 tabulina HG: tablina S (ut rel. locis x). | magis aliis … quam: in aliis … quae (quę S) x.

12 criptae (-ę GS) x.

16 disertis HS(Gc): desertis G.

19 faciunda HG: -enda S.

21 by(i GS)bliothecas ＜pinacothecas habet solus G＞ basilicas con(cō- S)paratas x.

24 conficiuntur (-ciu[NT] ᷎) H: -ciunt GS.

[145]

Plain text

urbe atria proxima ianuis solent esse, ruri autem pseudourbanis
statim peristyla, deinde | tunc atria habentia circum (10)
porticus pavimentatas spectantes ad palaestras et
ambulationes.
Quoad potui urbanas rationes aedificiorum summatim 5
perscribere, proposui, nunc rusticorum expeditiones ut sint
ad usum commoda quibusque rationibus conlocare oporteat
| ea dicam. (15)
VI Primum de salubritatibus, uti in primo volumine de
moenibus conlocandis scriptum est, regiones aspiciantur et 10
ita villae conlocentur. magnitudines earum ad modum
agri copiasque fructuum comparentur. cohortes magnitudinesque
| earum ad pecorum numerum atque quot iuga (20)
boum opus fuerit ibi versari, ita finiantur. in cohorte
culina quam calidissimo loco designetur, coniuncta autem 15
habeat bubilia, quorum praesepia ad focum et orientis
caeli regionem spectent, ideo quod boves lumen et ignem
spectando hor|ridi non fiunt. item agricolae regionum (25)
inperiti non putant oportere aliam regionem caeli boves
2 spectare nisi ortum solis. bubilium autem debent esse 20
latitudines nec minores pedum denum nec maiores quindenum,
longitudo uti singula iuga ne minus pedes occupent
septenos. balnearia item con|iuncta sint culinae, ita enim 147
lavationi rusticae ministratio non erit longe. torcular
item proximum sit culinae, ita enim ad olearios fructus 25
commoda erit ministratio, habeatque coniunctam vinariam

1 autem (aū): ab x.

2 peristy(i)lia x.

3 pavimenta x.

4 ambulationes .VIII. Quo adpotui … (cum capituli numero servato) G.

6 expeditionum (-nū S) x.

7 commodae (-ę S, -e G) x. | collocari S.

8 eas x.

12 chortes x (cf. v. l. Varr. p. 146, 11. 14. 19. 147, 2. 217, 18. 274, 16 Keil).

13 quot S: quod HG.

14 fuerint x. | chorte x.

15 designetur GS: desi|netur H.

16 bubilia HG: buuilia S.

18 fiunt HS: fiant G.

19 in(m S)periti (sic) x.

20 buuilium x (bubilium Gc).

21 quindenum S: v. denum HG.

22 pedes occupent x (non occupent pedes, ut edd.).

23 sint HS: sunt G.

24 torcular S(Gc, ut v. 12 x): torclar HG.

[146]

Plain text

cellam haben̶tem ab septentrione lumina | fenestrarum. (5)
cum enim alia parte habuerit qua sol calefacere possit,
vinum quod erit in ea cella confusum ab calore efficietur
3 inbecillum. olearia autem ita est conlocanda ut habeat
a meridie calidisque regionibus lumen. non enim debet 5
oleum congelari sed tepore caloris extenuari. magni|tudines (10)
autem earum ad fructuum rationem et numerum doliorum
sunt faciundae, quae cum sint cullearia, per medium occupare
debent pedes quaternos. ipsum autem torcular si
non cocleis torquetur sed vectibus et prelo premitur, ne 10
minus longum pedes XL constituatur, ita enim erit
vectia|rio spatium expeditum. latitudo eius ne minus pedum (15)
senum denum, nam sic erit ad plenum opus facientibus
libera versatio et expedita. sin autem duobus prelis loco
opus fuerit, quattuor et viginti pedes latitudini dentur. 15
4 ovalia et caprilia ita sunt magna facienda uti singula
pecora areae ne | minus pedes quaternos et semipedem, (20)
ne plus senos possint habere. granaria sublimata et ad
septentrionem aut aquilonem spectantia disponantur, ita
enim frumenta non poterunt cito concalescere, sed ab flatu 20
refrigerata diu servantur. namque ceterae regiones procreant
curculionem et reliquas | bestiolas quae frumentis (25)
solent nocere. equilibus quae maxime in villa loca calidissima
fuerint constituantur, dum ne ad focum spectent.
cum enim iumenta proxime ignem stabulantur, horrida 25
5 fiunt. item non sunt inutilia praesepia quae | conlocantur 148
extra culinam in aperto contra orientem. cum enim in
hieme anni sereno caelo in ea traducuntur matutino boves,

1 ab (H, a S) septentrione HS: ad septentrionem G.

2 cum—(4) inbecillum om. S (infra in m. suppl. Sc), qui mox post extenuari v. 9 addit vinaria enī cella cū aliunde quā a septentrione habuerit fenestrarū lumina. qua sol … imbecillū (quae linea perducta delet Sc). | qua GS: quę HSc. | calefacere S: calfacere HG.

6 tem(ē S)pore x.

10 premet(& HS)ur x.

14 loco S(Gc): locu H, locti G.

15 viginti HS: XX. G.

18 sublimata G: sublinata HS.

20 poterunt S: -rint HG. | abflatu (sic) x.

22 curculionem HG: gurgulionem S. | quae: quā in ras. Sc.

26 inuestilia ante corr. G.

27 in om. G (non HS).

[147]

Plain text

ad solem pabulum capientes fiunt nitidiores. horrea fenilia
farraria pistrina extra villam facienda videntur, ut | ab (5)
ignis periculo sint villae tutiores. si quid delicatius in
villis faciundum fuerit, ex symmetriis quae in urbanis
supra scriptae sunt constituta ita struantur uti sine inpeditione 5
6 rusticae utilitatis aedificentur. omniaque aedificia
ut luminosa sint oportet curari, sed quae sunt ad villas,
faciliora | videntur esse ideo quod paries nullius vicini (10)
potest obstare, in urbe autem aut communium parietum
altitudines aut angustiae loci inpediundo faciunt obscuritates. 10
itaque de ea re sic erit experiundum. ex qua
parte lumen oporteat sumere linea tendatur ab altitudine
parietis qui videtur obstare ad | eum locum quo oporteat (15)
inmittere, et si ab ea linea in altitudinem cum prospiciatur
poterit spatium puri caeli amplum videri, in eo loco 15
7 lumen erit sine inpeditione. sin autem officient trabes
seu limina aut contignationes, de superioribus partibus
aperiatur et ita inmittatur. et ad summam ita | est (20)
gubernandum ut ex quibuscumque partibus caelum prospici
poterit, per eas fenestrarum loca relinquantur, sic 20
enim lucida erunt aedificia. cum autem in tricliniis ceterisque
conclavibus maximus est usus luminum, tum etiam
in itineribus clivis scalis, quod in is saepius alii aliis
obviam ve|nientes ferentes sarcinas solent incurrere. (25)
Quoad potui distributiones operum nostratium, ut sint 25
aedificatoribus non obscurae, explicui. nunc etiam quemadmodum
Graecorum consuetudinibus aedificia distribuantur,
uti non sint ignota, summatim exponam.
VII | Atriis Graeci quia non utuntur, neque aedificant, sed 149
ab ianua introeuntibus itinera faciunt latitudinibus non 30
spatiosis, et ex una parte equilia, ex altera ostiariis cellas,

5 scripta x. | uti HS: ut G.

13 quo G: qui HS.

15 videre S.

16 officient x (sed e in ras. S).

17 lumina x.

20 ea x.

23 in G: om. HS. | clivis HGc: clauis G, diuisis S. | his x (sed hıs H). | alii aliis GS: ali|us aliis H.

31 ae(ę GS)qualia x. | osteariis x.

[148]

Plain text

statimque ianuae interiores finiuntur. hic autem locus
inter | duas ianuas graece θυρωρειον appellatur. deinde (5)
est introitus in peristylon. id peristylon in tribus partibus
habet porticus inque ea parte quae spectat ad meridiem
duas antas inter se spatio amplo distantes in quibus trabes 5
invehuntur, et quantum inter antas distat, ex eo tertia
adempta spatium | datur introrsus. hic locus apud nonnullos (10)
2 prostas, apud alios pastas nominatur. in his locis
introrsus constituuntur oeci magni, in quibus matres familiarum
cum lanificis habent sessionem. in prostadis autem 10
dextra ac sinistra cubicula sunt conlocata, quorum unum
thalamos, alterum amphi|thalamos dicitur. circum autem (15)
in porticibus triclinia cotidiana, cubicula, etiam cellae
familiaricae constituuntur. haec pars aedificii gynaeconitis
3 appellatur. coniunguntur autem his domus ampliores habentes 15
lautiora peristyla, in quibus pares sunt quattuor
porticus altitudinibus, aut una quae ad | meridiem spectat (20)
excelsioribus columnis constituitur. id autem peristylon
quod unam altiorem habet porticum, rhodiacum dicitur.
habent autem eae domus vestibula egregia et ianuas proprias 20
cum dignitate porticusque peristylorum albariis et
tectoriis et ex intestino opere lacunariis ornatas, | et in (25)
porticibus quae ad septentrionem spectant triclinia cyzicena
et pinacothecas, ad orientem autem bybliothecas, exhedras
ad occidentem, ad meridiem vero spectantes oecos 25
| quadratos tam ampla magnitudine uti faciliter in eis 150

2 thyroron x.

3 peri(y G)stylon id peristy(i H)lum x. sic etiam 128, 1 (HS). 142, 20 (HS). 142, 24 (x). 149, 21 (x). 172, 2 (x). item Varro. unde semper τὸ περίϲτυλον sic reddidi in hac editione.

4 in quae (H, qua GS) parte quae(ę GS) x.

6 distat G: distant HS. | eo HS: ea G.

7 adempta HS: dempta G.

8 prostas: ante corr. postas S. pastas HS(Gc): partes G.

10 lanificis HS: -ciis G. | prostadii x.

12 thalamus x. | amphithalamos x: -mus ante corr. H.

14 constituantur S. | ginae(ę GS, e Gc) conitis x.

16 peristylia x.

18 peristylum x.

19 rhodiacum SGc (rhodia cum HG).

20 eae (eę S) HS: hę G.

21 peristyliorum x.

24 by(i S)bliothecas G, biblyothecas H.

25 oecos quadrata(| G) ostia ampla x.

26 eis: eo x.

[149]

Plain text

quattuor tricliniis stratis ministrationum ludorumque operis
4 locus possit esse spatiosus. in his oecis fiunt virilia convivia.
non enim fuerat institutum matres familiarum
eorum mori|bus accumbere. haec autem peristyla domus (5)
andronitides dicuntur, quod in is viri sine interpellationibus 5
mulierum versantur. praeterea dextra ac sinistra domunculae
constituuntur habentes proprias ianuas triclinia
et cubicula commoda, uti hospites advenientes non in
peristyla sed in ea | hospitalia recipiantur. nam cum (10)
fuerunt Graeci delicatiores et fortuna opulentiores, hospitibus 10
advenientibus instruebant triclinia cubicula cum penu
cellas primoque die ad cenam invitabant, postero mittebant
pullos ova holera poma reliquasque res agrestes. ideo
pictores ea quae mittebantur hospi|tibus picturis imitantes (15)
xenia appellaverunt. ita patres familiarum in hospitio 15
non videbantur esse peregre, habentes secretam in his
5 hospitalibus liberalitatem. inter duo autem peristyla ad
hospitalia itinera sunt quae mesauloe dicuntur, quod inter
duas aulas media sunt interposita, nostri autem | eas andronas (20)
appellant. 20
Sed hoc valde est mirandum, nec enim graece nec
latine potest id convenire. Graeci enim ανδρωναϲ appellant
oecos, ubi convivia virilia solent esse, quod eo mulieres
non accedunt. item aliae res sunt similes, uti xystus
prothyrum | telamones et nonnulla alia eius modi. ξυϲτοϲ 25
enim est graeca appellatione porticus ampla latitudine, in
qua athletae per hiberna tempora exercentur. nostri autem
hypaethrus am|bulationes xysta appellant, quas Graeci 151

1 operas G.

3 matris HS: -es G.

4 peristy(i)lia x (item v. 9. 18).

5 andronitides x. | is: his x.

12 postero HG: postero die S.

14 imitant᷎ H, -t᷑ S (-tes G).

17 ad: & (HS, et G) x.

18 quem | esaulo edicuntur H (quę mesauloe dn̄r S), q; me‿saulę dicuntur G.

22 (= 19) andronas x.

23 oecus x (oecos Gc).

24 accedunt HS, -dent G. | res sunt Hc GS: sunt res ante corr. H.

25 protyrum x (protⱶyrū S). | thalamones x. | xystos x.

28 hyp&rus GS, hy.ep̣trus Gc. | xysti x.

[150]

Plain text

παραδρομιδαϲ dicunt. item προθυρα graece dicuntur quae
sunt ante ianuas vestibula, nos autem appellamus prothyra
quae graece dicuntur διαθυρα. item si qua virili figura
signa mutulos aut coro|nas sustinent, nostri telamones (5)
appellant, cuius rationes quid ita aut quare dicantur ex 5
historiis non inveniuntur, Graeci vero eos ατλανταϲ vocitant.
Atlas enim formatur historia sustinens mundum,
ideo quod is primum cursum solis et lunae siderumque
omnium versationum rationes vigore | animi sollertiaque (10)
curavit hominibus tradendas, eaque re a pictoribus et 10
statuariis deformatur pro eo beneficio sustinens mundum,
filiaeque eius Atlantides, quas nos vergilias, Graeci autem
πλειαδαϲ nominant, cum sideribus in mundo sunt dedicatae.
nec tamen ego ut mutetur consuetudo nominatio|num (15)
aut sermonis, ideo haec proposui, sed uti non sint 15
ignota philologis exponenda iudicavi.
Quibus consuetudinibus aedificia italico more et Graecorum
institutis conformantur exposui, et de symmetriis
singulorum generum proportiones perscripsi. ergo quoniam
| de venustate decoreque ante est conscriptum, nunc exponemus 20
de firmitate quemadmodum ea sine vitiis permanentia
ad vetustatem conlocentur.
VIII Aedificia quae plano pede instituuntur, si fundamenta
eorum facta fuerint ita ut in prioribus libris de muro et
| theatris a nobis est expositum, ad vetustatem ea erunt 25
sine dubitatione firma. sin autem hypogea concamarationesque
| instituentur, fundationes eorum fieri debent crassiores 152

1 paradromidas x. | prothy(i G)ra x.

2 ante ianuas S: ante inianuas HG. | prothyra x.

3 graeci H et (greci) ante corr. S. | diathyra x.

4 telamones (hic) x.

5 cuius HG: quorū S (sed in m. ꝉ cuıꝰ Sc). | rationes GS: -ne H.

6 atlantas GS: &lantas H. | vocitant: appellant S.

7 formatur historia: sic x (non historia formatur).

8 is GS: his H.

10 tradenda x. | res x.

13 pliadas x.

15 sermonis G: -nes HS. | uti (utei): ut ei HG (ut S, ut ea Gc).

19 perscripsi. Ergo GS: perscribsi ero H.

24 ut GS: aut H.

25 a G: om. HS. | eae (eę S) x (ea Gc).

26 ypogea x. | concama rationes inst. ante corr. S (-me‿ra- Sc qui add. omissum q⁊ = x).

[151]

Plain text

quam quae in superioribus aedificiis structurae sunt
futurae, eorumque parietes pilae columnae ad perpendiculum
inferiorum medio conlocentur, uti solido respondeant.
nam si in pen|dentibus onera fuerint parietum aut columnarum, (5)
2 non poterunt habere perpetuam firmitatem. praeterea 5
inter limina secundum pilas et antas postes si supponentur,
erant non vitiosae. limina enim et trabes structuris
cum sint oneratae, medio spatio pandantes frangunt
sublisas structuras. | cum autem subiecti fuerint et subcuneati (10)
postes, non patiuntur insidere trabes neque eas 10
3 laedere. item administrandum est uti levent onus parietum
fornicationes cuneorum divisionibus et ad centrum respondentes
earum conclusurae. cum enim extra trabes aut
liminum capita arcus cuneis erunt | conclusae, primum non (15)
pandabit materies levata onere, deinde si quod vetustate 15
vitium ceperit, sine molitione fulturarum faciliter mutabitur.
4 itemque quae pilatim aguntur aedificia, cum cuneorum
divisionibus coagmentis ad centrum respondentibus
fornices concluduntur, extremae pilae in his latiores | spatio (20)
sunt faciundae, uti vires eae habentes resistere possint, 20
cum cunei ab oneribus parietum pressi per coagmenta ad
centrum se prementes extrudent incumbas. itaque si angulares
pilae erunt spatiosis magnitudinibus, continendo
cuneos firmitatem operibus praestabunt.
5 | Cum in his rebus animadversum fuerit uti ea 25
dili|gentia in is adhibeatur, non minus etiam observandum 153
est uti omnes structurae perpendiculo respondeant neque
habeant in ulla parte proclinationes. maxima autem esse

5 poterunt G: -rint HS.

6 lumina x. | sub(p Sc Gc)ponentur GS: suppona(e Hc)ntur H.

9 subly(i Gc)si x.

10 inside|ra H.

11 utile ventonus HS(Gc): uti. Li|ventonus G (ubi in m. Gc ī aꝉ uti ventonus).

12 cuneorum H: cum eorum (sic) GS.

14 Cumeis ante corr. (Cun≣̮eis) G. | conclusae (-ę G) x.

15 matries G.

16 ceperit G: coeperit H et (coeperit) Gc, cęperit S.

17 cum (cuneorum): et (& HS) x.

22 extruderent x.

26 is: his x.

27 perpendicula G.

[152]

Plain text

debet cura substructionum, quod in his infinita vitia so|let (5)
facere terrae congestio. ea enim non potest esse semper
uno pondere quo solet esse per aestatem, sed hibernis
temporibus recipiendo ex imbribus aquae multitudinem
crescens et pondere et amplitudine disrumpit et extrudit 5
6 structurarum saeptiones. itaque ut huic vitio medeatur,
sic erit | faciundum ut primum pro amplitudine congestionis (10)
crassitudo structurae constituatur, deinde in frontibus
anterides, sive erismae sunt, una struantur, eaeque inter
se distent tanto spatio quanta altitudo substructionis est 10
futura, crassitudine eadem qua substructio. procurrant autem
ab imo pro | quam crassitudo constituta fuerit substructionis, (15)
deinde contrahantur gradatim ita uti summam
7 habeant prominentiam quanta operis est crassitudo. praeterea
introrsus contra terrenum coniuncta muro serratim 15
struantur, uti singuli dentes ab muro tantum distent
quanta altitudo futura erit substru|ctionis, crassitudines (20)
autem habeant dentium structurae uti muri. item in extremis
angulis cum recessum fuerit ab interiore angulo
spatio altitudinis substructionis, in utramque partem signetur 20
et ab his signis diagonios structura conlocetur, et ab
ea media altera coniuncta cum angulo muri. | ita dentes (25)
et diagonioe structurae non patientur tota vi premere
murum, sed dissipabunt retinendo impetum congestionis.
8 | Quemadmodum sine vitiis opera constitui oporteat et 154
uti caveatur incipientibus exposui. namque de tegulis aut 26
tignis aut asseribus mutandis non est eadem cura quemadmodum
de his, quod ea quamvis sint vitiosa, faciliter
mu|tantur. itaque quae nec solida quidem putantur esse, (5)

6 septiones x (p in ras. S).

9 erismae(-ę S) HS, aerismae G.

11 crassitudinis x. | (—14) procurrat … contrahatur … habeat x.

12 pro quam: per quam (quem ante corr. H) x. | fuerit HS: -rat G.

17 crassitudines GS: -nis H.

21 diagonius HS, -niis G (-nii Gc).

23 diagoniae H, -nie G, -nię S(Gc).

24 retinendum (-ū G) x (-do L). | congestionis G: -nes HS.

25 opera constitui (ante corr.) om. G. | oport& ante corr. S.

28 sunt x.

29 itaque nec solidi x.

[153]

Plain text

quibus rationibus haec potuerint esse firma et quemadmodum
9 instituantur exposui. quibus autem copiarum generibus
oporteat uti, non est architecti potestas, ideo quod
non in omnibus locis omnia genera copiarum nascuntur,
ut in primo volu|mine est expositum. praeterea in domini 5 (10)
est potestate utrum latericio an caementicio an saxo
quadrato velit aedificare. itaque omnium operum probationes
tripertito considerantur, id est fabrili subtilitate
et magnificentia et dispositione. cum magnificenter opus
perfectum aspicietur, a domini po|testate inpensae 10 (15)
laudabuntur, cum subtiliter, officinatoris probabitur exactio, cum
vero venuste proportionibus et symmetriis habuerit auctoritatem,
10 tunc fuerit gloria architecti. haec autem recte
constituuntur, cum is et a fabris et ab idiotis patiatur
accipere se consilia. namque omnes homines, | non solum 15 (20)
architecti, quod est bonum possunt probare, sed inter
idiotas et eos hoc est discrimen quod idiota nisi factum
viderit, non potest scire quid sit futurum, architectus
autem simul animo constituerit, antequam inceperit et
venustate et usu et decore quale sit futurum habet definitum. 20
| Quas res privatis aedificiis utiles putavi et quemadmodum (25)
sint faciundae quam apertissime potui perscripsi.
de | expolitionibus autem eorum uti sint elegantes et sine 155
vitiis ad vetustatem ＜permanentes＞, insequenti volumine 25
exponam.

1 poterint x.

5 ut HS: uti G. | primo: proximo x.

10 a domini: ab omni x.

13 gloria architecti S(Gc): gloria aria architecti HG.

14 is HS(Gc): his G.

19 incoeperit G.

24 expolitionibus S: expoliationibus HG.

25 permanentes om. x (cf. p. 151, 21. 168, 21. 146, 13).

[154]

Plain text

LIBER SEPTIMUS.

1 Maiores cum sapienter tum etiam utiliter instituerunt,
| per commentariorum relationes cogitata tradere posteris, (5)
ut ea non interirent sed singulis aetatibus crescentia voluminibus
edita gradatim pervenirent vetustatibus ad summam 5
doctrinarum subtilitatem. itaque non mediocres sed
infinitae sunt is agendae gratiae, quod non invidiose silentes
prae|termiserunt, sed omnium generum sensus conscriptionibus (10)
2 memoriae tradendos curaverunt. namque si
non ita fecissent, non potuissemus scire quae res in Troia 10
fuissent gestae, nec quid Thales Democritus Anaxagoras
Xenophanes reliquique physici sensissent de rerum natura
quasque Socrates Platon | Aristoteles Zenon Epicurus aliique (15)
philosophi hominibus agendae vitae terminationes
finissent seu Croesus Alexander Darius ceterique reges 15
quas res aut quibus rationibus gessissent fuissent notae,
nisi maiores praeceptorum comparationibus omnium memoriae
3 ad posteritatem commentariis extu|lissent. itaque (20)
quemadmodum his gratiae sunt agendae, contra qui eorum
scripta furantes pro suis praedicant sunt | vituperandi, 156
quique non propriis cogitationibus scriptorum nituntur, sed 21
invidis moribus aliena violantes gloriantur, non modo sunt
reprehendendi, sed etiam quia impio more vixerunt, poena
condemnandi. nec tamen haec res non vin|dicatae curiosius (5)
ab antiquis esse memorantur. quorum exitus iudiciorum 25
qui fuerint, non est alienum quemadmodum sint

2 Maioris S.

7 is: his x.

11 nequid x (Ncequid sic S ipse). | tales ante corr. H.

13 platon … zenon (sic, sed philo bis) x.

15 croessus x.

16 fuissent notae HS: non fuissent noctę G (notę Gc).

17 praeceptorem ante corr. H.

18 itaque HS(Gc): ita G.

19 sunt agendae, contra (L): sunt agendaest contra H, agendę ſ̄. ſic ec̄tra S, sunt agendę ＜sic add. Gc＞ | econtra G.

23 repraehendi (sic) H. | quia: qui x.

24 condempnandi (ut 157, 14 condempnatos) scr. HSGc (non G), ut dampnati SGc 158, 2 (non HG). | haec H (hęc) G: hę S.

[155]

Plain text

4 nobis traditi explicare. reges Attalici magnis philologiae
dulcedinibus inducti cum egregiam bybliothecam Pergami
ad communem delectationem instituissent, tunc item Ptolomaeus
| infinito zelo cupiditatisque incitatus studio non (10)
minoribus industriis ad eundem modum contenderat Alexandriae 5
comparare. cum autem summa diligentia perfecisset,
non putavit id satis esse nisi propagationibus inseminando
curaret augendam. itaque Musis et Apollini ludos dedicavit
et quem|admodum athletarum sic communium scriptorum (15)
5 victoribus praemia et honores constituit. his ita 10
institutis cum ludi adessent, iudices litterati qui eos probarent
erant legendi. rex cum iam sex civitatis lectos
habuisset nec tam cito septumum idoneum inveniret, retulit
ad eos qui supra | bybliothecam fuerunt et quaesiit si (20)
quem novissent ad id expeditum. tunc ei dixerunt esse 15
quendam Aristophanen, qui summo studio summaque diligentia
cotidie omnes libros ex ordine perlegeret. itaque
conventu ludorum cum secretae sedes iudicibus essent
distributae, cum ceteris Aristophanes | citatus quemadmodum (25)
6 fuerat locus ei designatus sedit. primo poetarum 20
ordine ad certationem inducto cum recitarentur | scripta, 157
populus cunctus significando monebat iudices quod probarent.
itaque cum ab singulis sententiae sunt rogatae,
sex una dixerunt et quem maxime animadverterunt multitudini
placuisse, ei primum praemium, insequenti secundum 25
| tribuerunt. Aristophanes vero cum ab eo sententia (5)
rogaretur, eum primum renuntiari iussit qui minime populo
7 placuisset. cum autem rex et universi vehementer indignarentur,
surrexit et rogando impetravit ut paterentur

1 Regis H (-es GS)

2 by(i GS)bliothecam H.

3 pto(ptho- G, ptho S)lomeus H.

4 incitatis H (-tus GS).

5 contenderet G (-rat HS).

8 apolloni G.

11 eos: ea x.

12 rex HG: sex S. | sex civitatis: ex civitatis (H, -tes ante ras. S, -te Sc, -tibus G) x.

13 septu(y G, i S)mum H. | r&ullit (sic) H (rettulit solus S). cf. retulerunt x 85, 22.

14 by(i S)bliothecam HG.

16 aristophanen HSc: -nē G et ante ras. S.

24 dixerunt HS: direxerunt G.

27 eum: cū S.

29 imperavit x.

[156]

Plain text

se dicere. itaque silentio facto docuit unum ex his eum
esse poetam, | ceteros aliena recitavisse, oportere autem (10)
iudicantes non furta sed scripta probare. admirante populo
et rege dubitante, fretus memoria e certis armariis
infinita volumina eduxit et ea cum recitatis conferendo 5
coegit ipsos furatos de se confiteri. itaque rex iussit cum
his agi furti condemnatosque | cum ignominia dimisit, (15)
Aristophanen vero amplissimis muneribus ornavit et supra
8 bybliothecam constituit. insequentibus annis a Macedonia
Zoilus, qui adoptavit cognomen ut Homeromastix vocitaretur, 10
Alexandriam venit suaque scripta contra Iliadem et
Odyssean comparata regi recitavit. Pto|lomaeus vero cum (20)
animadvertisset poetarum parentem philologiaeque omnis
ducem absentem vexari et cuius ab cunctis gentibus scripta
suspicerentur ab eo vituperari, indignans nullum ei dedit 15
responsum. Zoilus autem cum diutius in regno fuisset,
inopia pressus summisit ad regem postulans ut | aliquid (25)
9 sibi tribueretur. rex vero respondisse dicitur Homerum,
qui ante annos mille decessisset, aevo perpetuo multa
milia hominum pascere, item debere qui meliore in|genio 158
se profiteretur non modo unum sed etiam plures alere 21
posse. et ad summam mors eius ut parricidii damnati
varie memoratur. alii enim scripserunt a Philadelpho
esse in crucem fixum, nonnulli Chii ei lapides esse coniectos,
alii Zmyr|nae vivum in pyram coniectum. quorum 25 (5)
utrum ei acciderit, merenti digna constitit poena. non
enim aliter videtur promereri qui citat eos quorum responsum,
quid senserint scribentes, non potest coram indicari.
10 ego vero, Caesar, neque alienis indicibus mutatis interposito

2 oportereautemạṭ᷑ Gc.

4 memoriae certis (id est memoria e certis) H: memoria. certis S, memorię certis G.

7 dimisit HS: demisit G.

8 aristophanen (sic) x.

9 byblio(biblyo- S, biblio- G)thecam H. | machedonia x.

10 homero mastix x.

11 iliaden et odissian x.

12 pto(phto- S)lomeus HG.

15 indignans G: -nus HS.

17 pressum (-sū S) summisit HG, pressus misit G.

24 cruce S. | Chii ei: cııeı HG, cuneı S.

25 zmirnae(-ę S, -e G) sic x. | vivom H.

29 alienas ante corr. H.

[157]

Plain text

nomine meo id profero | corpus neque ullius cogitata (10)
vituperans institui ex eo me adprobare, sed omnibus
scriptoribus infinitas ago gratias quod egregiis ingeniorum
sollertiis ex aevo conlatis abundantes alius alio genere
copias praeparaverunt, unde nos uti fontibus haurientes 5
aquam et ad propria proposita traducen|tes facundiores et (15)
expeditiores habemus ad scribendum facultates talibusque confidentes
auctoribus audemus institutiones novas comparare.
11 Igitur tales ingressus eorum quia ad propositi mei
rationes animadverti praeparatos, inde sumendo progredi 10
coepi. | namque primum Agatharchus Athenis Aeschylo (20)
docente tragoediam scaenam fecit et de ea commentarium
reliquit. ex eo moniti Democritus et Anaxagoras de eadem
re scripserunt, quemadmodum oporteat ad aciem oculorum
radiorumque extentionem certo loco centro constituto lineas 15
ratione | naturali respondere, uti de incerta re certae imagines (25)
aedificiorum in scaenarum picturis redderent speciem
et quae in directis planisque frontibus sint figurata, alia
12 abscedentia alia prominentia esse videantur. postea Silenus
de symme|triis doricorum edidit volumen, de aede Iunonis 159
quae est Sami dorica Theodorus, de ionica Ephesi quae 21
est Dianae Chersiphron et Metagenes, de fano Minervae
quod est Priene ionicum Pytheos, item de aede Minervae
dorica quae | est Athenis in arce Ictinos et Carpion, Theodorus (5)
Phocaeus de tholo qui est Delphis, Philo de aedium 25
sacrarum symmetriis et de armamentario quod fecerat
Piraeei portu, Hermogenes de aede Dianae ionica quae

4 alııſ (alı≣ıſ S) alıo x.

9 quia: quae(-ę GS) x (que Gc).

11 agatarcus HS, -tharcus G. | eschyle HS, aeschilo G.

12 scaenam: ad caenam H, adcę|nā G, ad scaenam Hc, adscenā S(Gc).

15 extentionē GS: -ne H. | lineas: adlineas x.

21 samii HG, sann＜i＞ Sc. | zeodorus HS, zeodoricus G, sed v. 5 theodorus x. | de ionica: ionicae (-ce S) x.

22 c(ch S)resiphon x.

23 prienae H, -ne GS (-nę Gc). cf. p. 8, 4. | phy(i G)leos x.

24 doricae (-ce SGc, dorie G) x. | ictionos x.

26 armentario x. | fecerat: fuerat x.

27 pi(y G)raei HG, pirei S (pyrei Gc). | deae | dianae ante corr. H(L): deae | ＜de＞ dianae Hc, deaede dianę GS. | ionicae(-ę S) x.

[158]

Plain text

est Magnesiae pseudodipteros et Liberi Patris Teo monopteros,
item Arcesius | de symmetriis corinthiis et ionico (10)
Trallibus Aesculapio quod etiam ipse sua manu dicitur
fecisse, de Mausoleo Satyrus et Pytheos, quibus vero felicitas
13 maximum summumque contulit munus. quorum enim 5
artes aevo perpetuo nobilissimas laudes et sempiterno
florentes habere iudicantur, | excogitatis egregias operas (15)
praestiterunt. namque singulis frontibus singuli artifices
sumpserunt certatim partes ad ornandum et probandum
Leochares Bryaxis Scopas Praxiteles, nonnulli etiam putant 10
Timotheum, quorum artis eminens excellentia coegit ad
14 septem spectaculorum eius operis perve|nire famam. praeterea (20)
minus nobiles multi praecepta symmetriarum conscripserunt,
uti Nexaris Theocydes Demophilos | Pollis Leonidas 160
Silanion Melampus Sarnacus Euphranor. non minus 15
de machinationibus, uti Diades Archytas Archimedes Ctesibios
Nymphodorus Philo Byzantius Diphilos Democles
Charias Polyidos Pyrros Agesistratos. quorum ex com|mentariis (5)
quae utilia esse his rebus animadverti, collecta
in unum coegi corpus, et ideo maxime quod animadverti 20
in ea re ab Graecis volumina plura edita, ab nostris
oppido quam pauca. Fuficius nimirum de his rebus
primus instituit edere volumen, item Terentius Varro de
novem disciplinis | unum de architectura, P. Septimius duo. (10)

1 magnesia x. | teo: &eo HS, et eo G. | monopteros G: monocteros HS.

2 arcesius: argelius x.

4 Demausoleo H: Demaus oleo S, demaus oleo G. | saturus x. | phiteus x.

6 sempiternos G.

7 & cogitatis x.

8 singulis H.

10 bryaxes HS, brixes G. | scaphas x. | praxitelis x.

11 cogit G.

13 multa G.

14 ut inexaris H, utinex | aris S, uti nexaris G. | theoci(y G)des x. | leonidas G: -des HS.

16 utidiates G. | ar⟦cy⟧chytas H, archytas GS. | archymedes GS, archimedas G. | &esibios HS, et esibios G.

17 phylob(p S)yzanteos HS, philobizant eos G. | diphylos HS. | demodes G.

18 charidas x. | poliydos S. | phy(i G)rros x. | agesistratas x.

19 collecta—(29) animadverti G(Sc in m.): om. HS.

22 fuficius HG: sufficus S. | nimirum: enim mirum x. | primus HS: inprimus G.

23 terrentius G.

24 pseptimi|us H, Pſ┃ep|timius S: septimis (sine p) G.

[159]

Plain text

15 amplius vero in id genus scripturae adhuc nemo incubuisse
videtur, cum fuissent et antiqui cives magni architecti,
qui potuissent non minus eleganter scripta comparare.
namque Athenis Antistates et Callaeschros et Antimachides
et Pormos architecti | Pisistrato aedem Iovi Olympio 5 (15)
facienti fundamenta constituerunt, post mortem autem eius
propter interpellationem rei publicae incepta reliquerunt.
itaque circiter annis ＜quadringentis＞ post Antiochus rex cum
in id opus inpensam esset pollicitus, cellae magnitudinem
et columnarum circa | dipteron conlocationem epistyliorumque 10 (20)
et ceterorum ornamentorum ad symmetriam distributionem
magna sollertia scientiaque summa civis Romanus
Cossutius nobiliter est architectatus. id autem opus non
modo vulgo sed etiam in paucis a magnificentia nominatur.
16 nam quattuor locis sunt | aedium sacrarum marmoreis 161
operibus ornatae dispositiones, e quibus proprie de is 16
nominationes clarissima fama nominantur. quarum excellentiae
prudentesque cogitationum apparatus suspectus
habent in deorum caerimonio. primum|que aedis Ephesi (5)
Dianae ionico genere ab Chersiphrone Gnosio et filio eius 20
Metagene est instituta, quam postea Demetrius ipsius
Dianae servus et Paeonius Ephesius dicuntur perfecisse.
Mileti Apollini item ionicis symmetriis idem Paeonius
Daphnisque Milesius instituerunt. Eleusine | Cereris et (10)
Proserpinae cellam inmani magnitudine Ictinos dorico more 25
sine exterioribus columnis ad laxamentum usus sacrificiorum

4 antistates (sic) x. | callescheros HS, calle | cheros G.

5 pormos HS, porinos G.

7 rei publicę GS: regi publice H.

8 quadringentis: ducentis x. anthi | ocus H.

9 impinsam H, impensam Hc G, inpensam S.

12 civis: cuius S.

14 volgo H.

16 de is (ut p. 1, 16): dehis x.

17 quorum x.

18 prudentis HS (-tes G).

19 caerimonio: sesemaneo HG, se se man& S (sese,manetọ Gc). | aedes x.

20 ab cresiphone x.

21 metagine HS (-gene G).

22 servus (-os H) sc. παῖϲ τῆϲ θεοῦ Haussoullier (Rev. de phil. XXI, 112). | poeonius G (pae- H, pe- S).

23 meleti x. | apolloni G. | idem GS: eidem H.

24 daphnis G: daphinis HS. | cereris GS: ca&eris H.

25 icti . nos H, icti nos S, ictinus G.

[160]

Plain text

17 pertexit. eam autem postea cum Demetrius Phalereus
Athenis rerum potiretur, Philo ante templum in fronte
columnis constitutis prostylon fecit. ita aucto vesti|bulo (15)
laxamentum initiantibus operique summam adiecit auctoritatem.
in asty vero Olympio amplo modulorum comparatu 5
corinthiis symmetriis et proportionibus, uti supra
scriptum est, architectandum Cossutius suscepisse memoratur,
cuius commentarium nullum est inventum. nec
tamen a Cossutio | solum de his rebus scripta sunt desideranda (20)
sed etiam a G. Mucio, qui magna scientia confisus 10
aedis Honoris et | Virtutis Marianae cellae columnarumque 162
et epistyliorum symmetrias legitimis artis institutis
perfecit. id vero si marmoreum fuisset, ut haberet
quemadmodum ab arte subtilitatem sic ab magnificentia
et inpensis auctoritatem, in primis et | summis operibus 15 (5)
nominaretur.
18 Cum ergo et antiqui nostri inveniantur non minus
quam Graeci fuisse magni architecti et nostra memoria
satis multi, et ex his pauci praecepta edidissent, non
putavi silendum sed disposite singulis voluminibus de 20
singulis expo|nere. itaque quoniam sexto volumine privatorum (10)
aedificiorum rationes perscripsi, in hoc qui septimum
tenet numerum de expolitionibus quibus rationibus et
venustatem et firmitatem habere possint exponam.
I Primumque incipiam de ruderatione, quae principia 25
tenet | expolitionum, uti curiosius summaque providentia (15)

1 pertexit HS: pertexuit G. | eam: ea HG, Ei S.

4 initiantibus G: init(c S)ientibus HS. | adiecit G: adfecit HS.

5 asty HS, asti G. | Olympio (sc. aedem): ạ̶̇ḍ̶̇aðolympıvom Hc = adolȳpiū S, adolimpiū G.

6 uti .s.s. est HS, uti .ss. est G.

7 cossutius GS, quſoſutiuſ Hc.

9 acussutio G.

10 .A.G. mutio HS, ACI. mutio G.

11 aedes x. | marinianae (-ę S) HS, mariniiane G.

12 legitimas a. c. H.

13 ꝑficit H (-ecit GS).

18 n̅r̅ę̅ memorię G.

20 silendum Hc S(Gc): sidendum ante ras. H, sidiendū ante ras. G.

21 exponere (cf. p. 36, 24. 37, 28 etc.): exponeremus x. | sexto Hc S(Gc): secto H, ręcto G.

23 numerum: murū ante corr. G. | expoliationibus a. c. G.

24 vetustatē a. c. G.

[161]

Plain text

solidationis ratio habeatur. et si plano pede erit eruderandum,
quaeratur solum si sit perpetuo solidum, et ita
exaequetur, et inducatur cum statumine rudus. sin autem
omnis aut ex parte congesticius locus fuerit, festucationibus
cum magna | cura solidetur. in contignationibus vero diligenter 5 (20)
est animadvertendum ne qui paries qui non exeat
ad summum, sit extructus sub pavimentum, sed potius
relaxatus supra se pendentem habeat coaxationem. cum
enim solidus exit, contignationibus arescentibus aut pandatione
sidentibus, per|manens structurae soliditate dextra 10 (25)
ac sinistra secundum se facit in pavimentis necessario
2 rimas. item danda est opera | ne commisceantur axes 163
aesculini quercu, quod quercei simul umorem perceperunt
se torquentes rimas faciunt in pavimentis. sin autem
aesculus non erit et necessitas coegerit, propter inopiam 15
querceis sic videtur esse faciundum ut se|centur tenuiores. (5)
quo minus enim valuerint, eo facilius clavis fixi continebuntur
deinde in singulis tignis extremis partibus
axes bini clavis figantur, uti nulla ex parte possint se
torquendo angulos excitare. namque de cerro aut fago 20
seu farno nullus ad vetustatem potest permanere. coaxatio|nibus (10)
factis si erit, filex, si non, palea substernatur,
3 uti materies ab calcis vitiis defendatur. tunc insuper
statuminetur ne minore saxo quam quod possit manum
implere. statuminationibus inductis rudus si novum erit, 25

2 quae|ratur non solum ante ras. H (non del. Hc).

3 statum inerudus GG, statu minerudus S (sed in m. Sc ꝉ in erudiis), statum‿ine,rudns Gc.

4 congesticius G: coniesticius HS. | fistucationibus x.

6 non om. S.

10 sedentibus x.

13 querco x. | querqui HG, quercui S(Gc). | perceperunt (-r̄ S) HS: -rint G.

16 quaercis H, quercis GSc (-cı≣ſ = cuſ ante ras. S). | faciendū G.

17 minum| H. | clavis fixi G: clavi fixi HS. | contenebuntur H. hic lacunam significavi quam explet Faventinus sic p. 301, 24 ＜et primum in directo iactatis axibus, sequentibus in transverso stratis＞. cf. p. 302, 18.

19 axes bini clavis: axis bini (boni Gc, ut Fav. cod. v p. 301, 25) clavi x.

20 anguli x.

22 filex HG: silex S (filix Fav.). cf. Mayhoff ad Plin. 24, 85.

24 qui x (ut Fav.).

25 inductus x.

[162]

Plain text

ad tres partes una calcis misceatur, si redivivum fuerit,
quinque ad duo mix|tionis habeant responsum. deinde (15)
rudus inducatur et vectibus ligneis, decuriis inductis, crebriter
pistatione solidetur, et id ne minus pistum absolutum
crassitudine sit dodrantis. insuper ex testa nucleus 5
inducatur mixtionem habens ad tres partes unam calcis,
ne minore crassitudine pavimenti digi|torum senum. supra (20)
nucleum ad regulam et libellam exacta pavimenta struantur
4 sive sectilia seu tesseris. cum ea structa fuerint et
fastigia sua structione habuerint, ita fricentur uti si 10
sectilia sint, nulli gradus in scutulis aut trigonis aut
quadratis seu favis extent, sed coagmento|rum compositio 164
planam habeat inter se directionem. si tesseris structura
erit, ut eae omnes angulos habeant aequales. cum enim
anguli non fuerint omnes aequaliter plani, non erit exacta 15
ut oportet fricatura. item testacea spicata ti|burtina sunt (5)
diligenter exigenda, ut ne habeant lacunas nec extantes
tumulos, sed ＜sint＞ extenta et ad regulam perfricata. super,
fricatura levigationibus et polituris cum fuerit perfecta,
incernatur marmor, et supra loricae ex calce et harena 20
inducantur.
5 | Subdiu vero maxime idonea faciunda sunt pavimenta, (10)
quod contignationes umore crescentes aut siccitate decrescentes
seu pandationibus sidentes movendo se faciunt
vitia pavimentis, praeterea gelicidia et pruinae non patiuntur 25
integra permanere. itaque si necessitas coegerit, ut
minime | vitiosa fiant sic erit faciundum. cum coaxatum (15)
fuerit, super altera coaxatio transversa sternatur clavisque
fixa duplicem praebeat contignationi loricationem. deinde

2 adduum (-ū GS) mixtiones x.

3 rudus GS: inrudus H.

4 piscatione HS, pinsatione G. | ne: non x (cf. p. 128, 6. 8). | pinsum x (cf. p. 164, 20).

5 nuclevos H, -us S(Gc): nedeus G.

7 pavimentum (-ū) x.

8 nedeum ante corr. G.

9 structa: exstructa (sic) x.

10 sua exstructionē HS, sua exstrutionē G (cf. p. 164, 23. 165, 11).

12 favis: pauis ante corr. G.

14 eae H (eœ) Sc (ea S): hę G.

15 pleni x. | 17 ut ne HG: ut non S.

18 sint om. x.

19 fricaturam (-ā) x. | fuerint x.

24 sedentes x.

[163]

Plain text

ruderi novo tertia pars testae tunsae admisceatur calcisque
duae partes ad quinque mortarii mixtionibus praestent
6 responsum. statumi|natione facta, rudus inducatur, idque (20)
pistum absolutum ne minus pede sit crassum. tunc autem
nucleo inducto, uti supra scriptum est, pavimentum e tessera 5
grandi circiter binum digitum caesa struatur fastigium
habens in pedes denos digitos binos, quod si bene temperabitur
et recte frica|tum fuerit, ab omnibus vitiis erit (25)
tutum. uti autem inter coagmenta materies ab gelicidiis
ne laboret, fracibus quotannis ante hiemem saturetur. ita 10
7 non patietur in se recipere | gelicidii pruinam. sin autem 165
curiosius videbitur fieri oportere, tegulae bipedales inter
se coagmentatae supra rudus substrata materia conlocentur
habentes singulis coagmentorum frontibus excisos canaliculos
digitales. quibus iunctis | impleantur calce ex oleo 15 (5)
subacta confricenturque inter se coagmenta compressa. ita
calx quae erit haerens in canalibus durescendo contexteque
solidescendo non patietur aquam neque aliam rem per
coagmenta transire. cum ergo fuerit hoc ita perstratum,
supra nucleus inducatur et virgis | caedendo subigatur. 20 (10)
supra autem sive ex tessera grandi sive ex spica testacea
struatur fastigiis quibus est supra scriptum, et cum sic
erunt facta, non cito vitiabuntur.
II Cum a pavimentorum cura discessum fuerit, tunc de
albariis operibus est explicandum. id autem erit recte, 25
si | glaebae calcis optimae ante multo tempore quam opus (15)
fuerit macerabuntur, uti si qua glaeba parum fuerit in
fornace cocta, in maceratione diuturna liquore defervere
coacta uno tenore concoquatur. namque cum non penitus
macerata sed recens sumitur, cum fuerit inducta habens 30
la|tentes crudos calculos pustulas emittit. qui calculi in (20)

4 pystū S. | grassum H.

5 nudeo ante corr. G. | uti .s.s. est HS, uti .ss. ē G.

7 digitus HS

10 fragibus x.

14 excelsos x.

15 impletur calx (calix S) x.

17 calix S. | contestateque solidiscendo G: om. HS (del. Gc).

20 nucreus H.

21 expica H, exspica S(Gc): om. G.

22 struantur x.

28 in om. G.

29 tem(ē)pore x.

[164]

Plain text

opere uno tenore cum permacerantur, dissolvunt et dissipant
2 tectorii politiones. cum autem habita erit ratio macerationis
et ita curiosius operi praeparatum erit, sumatur
ascia et quemadmodum materia dolatur, sic calx in lacu
macerata ascietur. | si ad eam offenderint calculi, non erit 5 (25)
temperata. cumque siccum et purum ferrum educetur,
indicabit eam evanidam et siticulosam. cum vero pinguis
fuerit et recte macerata, circa id ferramentum uti glutinum
haerens omni ratione probabit se esse temperatam.
tunc autem machinis compa|ratis camararum dispositiones 166
in conclavibus expediantur, nisi lacunariis ea fuerint ornata. 11
III Cum ergo camararum postulabitur ratio, sic erit faciundum.
asseres directi disponantur inter se ne plus spatium
| habentes pedes binos, et hi maxime cupressei, quod (5)
abiegnei ab carie et ab vetustate celeriter vitiantur, hique 15
asseres cum ad formam circinationis fuerint distributi,
catenis dispositis ad contignationes, sive tecta erunt, crebriter
clavis ferreis fixi religentur, eaeque catenae ex ea
materia compa|rentur cui nec caries nec vetustas nec umor (10)
possit nocere, id est e buxo iunipiro olea robore cupresso 20
ceterisque similibus praeter quercum, cum ea se torquendo
2 rimas faciat quibus inest operibus. asseribus dispositis
tum tomice e sparto hispanico harundines graecae tunsae
ad eos uti forma | postulat religentur. item supra camaram (15)
materies ex calce et harena mixta subinde inducatur, 25
ut si quae stillae ex contignationibus aut tectis ceciderint

3 ita: id x. | opere x.

9 probauit G. | se G: om. HS (cf. p. 179, 20). | temperata S.

10 camerarum x (item 3. 15. 24).

11 fuer̄ S (-rint in m. Sc).

12 faciundū ante ras. S: -da HG (Sc).

14 cupre(ae H)ssi x.

15 abiegnei: sic HG, abeıgnei Sc (ut CIL I, 577).

17 tecta erunt G: tecteȓ (= tecter̄, -terunt, rec. tecterus) H, tectoꝝ S (tectorum Gc). | crebriter GS: crebiter H.

19 conparatur ante corr. G.

20 iunipero (-pera G) x (iunipiro Hc). | oleo ante corr. G.

21 ea se: eas x.

22 faciant HS, -unt G.

23 tomice e: tomices HS, tonices G (ī aꝉ tomices Gc).

25 inducantur G.

26 si qua est ille (ē illę S) HS, si quę astulę G.

[165]

Plain text

sustineantur. sin autem harundinis graecae copia non
erit, de paludibus tenues colligantur et mataxa aut tomice
ad iustam longitudinem una | crassitudine alligationibus (20)
temperentur, dum ne plus inter duos nodos alligationes
binos pedes distent, et eae ad asseres, uti supra scriptum 5
est, tomice religentur cultellique lignei in eas configantur.
3 cetera omnia uti supra scriptum est expediantur. camaris
dispositis et intextis, imum cae|lum earum trullissetur, (25)
deinde harena dirigatur, postea autem creto marmore
poliatur. 10
| Cum camarae politae fuerint, sub eas coronae sunt 167
subiciendae, quas maxime tenues et subtiles oportere fieri
videbitur. cum enim grandes sunt, pondere deducuntur nec
possunt se sustinere. in hisque minime gypsum debet
ad|misceri, sed ex creto marmore uno tenore perduci, uti 15 (5)
ne praecipiendo non patiatur uno tenore opus inarescere.
etiamque cavendae sunt in camaris priscorum dispositiones,
quod earum planitiae coronarum ＜figurae＞ gravi pondere
4 inpendentes sunt periculosae. coronae autem sunt ＜aliae
purae＞ aliae cae|latae. conclavibus autem ubi ignis aut 20 (10)
plura lumina sunt ponenda, purae fieri debent, ut eae
facilius extergeantur. in aestivis et exhedris, ubi minime
fumus est nec fuligo potest nocere, ibi caelatae sunt
faciendae, semper enim album opus propter superbiam
candoris non modo ex propriis sed | etiam alienis aedificiis 25 (15)
concipit fumum.
5 Coronis explicatis parietes quam asperrime trullissentur,

2 tenues: sic x. | colligantur G: -gatur HS. | mataxae (-e S) tomicae (-æ S) x (corr. Schneider ad Pall. p. 21).

4 duos G: uos H, .II.os (ubi .II. in ras.) Sc. | alligationes (= -nis): -nibus x.

5 eae ante ips. corr. S: hae HG(Sc).

6 tomicae H, -ce G (-cę Gc), tonicæ Sc.

9 derigatur x. | creto: creta aut x.

11 (item 17) camerae x.

12 quas: quam (quā GS) x. | subtilis HS (-les G).

14 inhisq; H (-que S): inhis | quo G (supra ꝉ ę Gc).

15 ex creto: excepto x.

18 coronarum gravi (om. figurae) x.

19 coronarum autem sunt figurae (-rę GS) aliae (-ę GS) cae(ce S)latae (-te H, -tę GS) x.

21 pure S: pura HG. | eæ Sc: ea HG et ante corr. S.

22 exedris S.

27 quā GS: quem H.

[166]

Plain text

postea autem supra, trullissatione subarescente, deformentur
directiones harenati, uti longitudines ad regulam et ad
lineam, altitudines ad perpendiculum, anguli ad normam
re|spondentes exigantur. namque sic emendata tectoriorum (20)
in picturis erit species. subarescente, iterum et tertio inducatur. 5
ita cum fundatior erit ex harenato directura, eo
6 firmior erit ad vetustatem soliditas tectorii. cum ab harena
praeter trullissationem non minus tribus coriis fuerit deformatum,
| tunc e marmore graneo directiones sunt subigendae, (25)
dum ita | materies temperetur uti cum subigatur 168
non haereat ad rutrum, sed purum ferrum e mortario 11
liberetur. graneo inducto et inarescente, alterum corium
mediocre dirigatur. id cum subactum fuerit et bene fricatum,
subtilius inducatur. ita | cum tribus coriis harenae (5)
et item marmoris solidati parietes fuerint, neque rimas 15
7 neque aliud vitium in se recipere poterunt. sed et liaculorum
subactionibus fundata soliditate marmorisque candore
firmo levigata, coloribus cum politionibus inductis
nitidos expriment splendores. colores autem, | udo tectorio (10)
cum diligenter sunt inducti, ideo non remittunt sed sunt 20
perpetuo permanentes, quod calx in fornacibus excocto
liquore facta raritatibus evanida, ieiunitate coacta corripit
in se quae res forte contigerunt, mixtionibusque ex aliis
potestatibus conlatis seminibus seu principiis una soli|descendo, (15)
in quibuscumque membris est formata cum fit 25
arida redigitur uti sui generis proprias videatur habere
8 qualitates. itaque tectoria quae recte sunt facta neque
vetustatibus fiunt horrida, neque cum extergentur remittunt
colores, nisi si parum diligenter et in arido fuerint inducti.

1 trullissationem (-nē G) HG (-ne S).

2 derectiones x. | uti HG: ut S.

4 tectorum x.

6 cvomfundatior H. | ha(a- S)renata (-to G) derectura x.

9 graneo (granio Fav.): grandio x. | derectiones x.

12 graneo: grandi x.

16 liaculorum (sic) x.

17 candorem (-ē GS) x.

18 levigate (-ae G) x.

19 udo: nudo x.

22 evanida G: & evanida HS(Gc).

23 forte: porte G.

26 videtur x.

27 rectae H = recte G: -ta S.

29 nisi ＜si＞ supra add. Sc (ut in ras. p. 105, 28). | inducta x.

[167]

Plain text

cum ergo ita | in parietibus tectoria facta fuerint (20)
uti supra scriptum est, et firmitatem et splendorem et ad
vetustatem permanentem virtutem poterunt habere. cum
vero unum corium harenae et unum minuti marmoris erit
inductum, tenuitas eius minus valendo faciliter rumpitur 5
nec splendorem politionibus pro|pter inbecillitatem crassitudinis (25)
9 proprium obtinebit. quemadmodum enim speculum
argenteum tenui lamella ductum incertas et sine viribus
habet remissiones splendoris, quod autem e solida temperatura
fuerit factum, recipiens in se firmis viribus politionem 10
fulgentes in aspectu certasque con|siderantibus 169
imagines reddit, sic tectoria quae ex tenui sunt ducta
materia non modo sunt rimosa, sed etiam celeriter evanescunt,
quae autem fundata harenationis et marmoris
soliditate sunt crassitudine spissa, cum sunt politionibus 15
| crebris subacta, non modo sunt nitentia, sed etiam imagines (5)
10 expressas aspicientibus ex eo opere remittunt. Graecorum
vero tectores non solum his rationibus utendo
faciunt opera firma, sed etiam mortario conlocato, calce
et harena ibi confusa, decuria hominum inducta, ligneis 20
vectibus pisunt mate|riam, et ita ad certamen subacta tunc (10)
utuntur. itaque veteribus parietibus nonnulli crustas excidentes
pro abacis utuntur, ipsaque tectoria abacorum
et speculorum divisionibus circa se prominentes habent
expressiones. 25
11 Sin autem in craticiis tectoria erunt facienda, quibus
| necesse est in arrectariis et transversariis rimas fieri, (15)
ideo quod luto cum linuntur necessario recipiunt umorem,
cum autem arescunt extenuati in tectoriis faciunt rimas,
id ut non fiat haec erit ratio. cum paries totus luto inquinatus 30
fuerit, tunc in eo opere cannae clavis muscariis

1 itaq⁊ x.

7 optinebit HG: habebit S.

8 incertas et GS: incerta . sed H.

9 remissiones splendoris G: remissiores splendores HS.

12 redd& (-et G) x.

13 materia G: om. HS.

15 soliditate HG: solidate S (cf. -datæ L). | crassitudines | pissa G, -ne pissa (sic) S, -ne | spissa (-neẛ̣ | ＜ſ＞pissa) Gc (= HL). | polutionibus H (poli- GS).

21 pisant x.

29 arescent x.

[168]

Plain text

perpetuae | figantur, deinde iterum luto inducto si priores (20)
transversariis harundinibus fixae sunt, secundae erectis
figantur et ita, uti supra scriptum est, harenatum et
marmor et omne tectorium inducatur. ita cannarum duplex
in parietibus harundinibus transversis fixa perpetuitas nec 5
segmina nec rimam ullam | fieri patietur. (25)
IV Quibus rationibus siccis locis tectoria oporteat fieri
dixi, nunc quemadmodum umidis locis politiones expediantur
ut permanere possint sine vitiis, exponam. et primum
concla|vibus quae plano pede fuerint, in imo pavimento 170
alte circiter pedibus tribus pro harenato testa trullissetur 11
et dirigatur, uti eae partes tectoriorum ab umore ne vitientur.
sin autem aliqui paries perpetuos habuerit umores,
paululum ab eo | recedatur et struatur alter tenuis distans (5)
ab eo quantum res patietur, et inter duos parietes canalis 15
ducatur inferior quam libramentum conclavis fuerit, habens
nares ad locum patentem. item cum in altitudinem perstructus
fuerit, relinquantur spiramenta. si enim non per
nares umor et in imo | et in summo habuerit exitus, non (10)
minus in nova structura se dissipabit. his perfectis paries 20
testa trullissetur et dirigatur et tunc tectorio poliatur.
2 sin autem locus non patietur structuram fieri, canales fiant
et nares exeant ad locum patentem. deinde tegulae bipedales
ex una parte supra mar|ginem canalis inponantur, (15)
ex altera parte bessalibus ＜laterculis＞ pilae substruantur, 25
in quibus duarum tegularum anguli sedere possint, et ita
a pariete eae distent ut ne plus pateant palmum. deinde
insuper erectae mammatae tegulae ab imo ad summum

4 ita G: om. HS.

6 segmina: tegmina H, tecmina GS. | post patietur in ipso textu G (non HS) leguntur quae rubricae olim fuerant verba haec Quomodo tectoria in humidis locis fiant.

8 polutiones H (poli- GS).

11 trulissetur HS.

12 eae H: hęe S, hae G.

13 aliqui HS: aliquis G.

16 conclavi G.

17 perstructus S: perstrictus HG.

21 de(i S)rigatur x.

23 exeant GS: exeunt H.

24 canalis GS: -les H.

25 besalibus pilae x (cf. p. 125, 19).

26 angulis Gc.

27 distent GSc: distant HS.

28 mammatae (Plin.): amatae (-tę S) HS, ammatę G.

[169]

Plain text

ad parietem figantur, quarum interiores partes | curiosius (20)
picentur ut ab se respuant liquorem. item in imo et in
3 summo supra camaram habeant spiramenta. tum autem
calce ex aqua liquida dealbentur, uti trullissationem testaceam 5
non respuant. namque propter ieiunitatem quae est
a fornacibus excocta non possunt recipere nec sustinere,
| nisi calx subiecta utrasque res inter se conglutinet et (25)
cogat coire. trullissatione inducta pro harenato testa dirigatur,
et | cetera omnia uti supra scripta sunt in tectoriorum 171
rationibus perficiantur. 10
4 Ipsi autem politionibus eorum ornatus proprias debent
habere decoris rationes, uti et ex locis aptas et generum
| discriminibus non alienas habeant dignitates. tricliniis (5)
hibernis non est utilis compositione nec megalographia
nec camararum coronario opere subtilis ornatus, quod ea 15
et ab ignis fumo et ab luminum crebris fuliginibus corrumpuntur.
in his vero supra podia abaci ex atramento
sunt subigendi et | poliendi, cuneis silaceis seu miniaceis (10)
interpositis.
Explicata camara pura et polita, etiam pavimentorum 20
non erit displicens, si qui animadvertere voluerit, Graecorum
ad hibernaculorum usum minime sumptuosus et utilis
5 apparatus. foditur enim infra libramentum triclinii altitu|dine (15)
circiter pedum binum, et solo festucato inducitur
aut rudus aut testaceum pavimentum ita fastigatum ut 25

3 camaram HS: cameram G. | spiramenta: stramenta x.

4 testaceam (L): testaetam H, testetam ante ras. S, testeā G(Sc). ut corruptae hic lectioni subest —ceam (pro —etam), sic H(x) servat scripturam per -ce- etiam p. 164, 4. 171, 16 licet reliquis tradat (-ci vel ti- cum rec.).

8 cogat coire GS: cogitat quoire H.

7 tectorio HG, -rii S.

10 perficiuntur x.

11 politionibus (-b; G) … proprios … addecoris x.

14 conpositione HG: cōpositio. S. | melographia x.

15 camerarum x.

16 fulginibus G.

17 eax·tram̄|to Hc.

18 sileceis H, siliceis S, silceis G. | se ominia | ceis H.

20 (sine interp.) explicatae (-ę GS) camere (-ę GS) purae (-ræ S, -re G, -rę Gc) politae (-ę GS) &iam (sic H, Etiam S, etiam sine interp. G) x.

22 utilis est apparatus x.

23 intra x. | triclinii GS: -ni H. | altitudo x.

[170]

Plain text

in canali habeat nares. deinde congestis et spisse calcatis
carbonibus inducitur e sabulone et calce et favilla mixta
materies crassitudine semipedali. ad regulam et libellam
summo libra|mento cote despumato redditur species nigri (20)
pavimenti. ita conviviis eorum et quod poculis et pytismatis 5
effunditur simul cadit siccescitque, quique versantur
ibi ministrantes etsi nudis pedibus fuerint, non recipiunt
frigus ab eius modi genere pavimenti.
V | Ceteris conclavibus id est vernis autumnalibus aestivis, 172
etiam atriis et peristylis constitutae sunt ab antiquis ex 10
certis rebus certae rationes picturarum. namque pictura
imago fit eius quod est seu potest esse, uti hominis aedifi|cii (5)
navis reliquarumque rerum, e quibus, finitis certisque
corporibus, figurata similitudine sumuntur exempla. ex eo
antiqui qui initia expolitionibus instituerunt imitati sunt 15
primum crustarum marmorearum varietates et conlocationes,
deinde coronarum et silaceorum cuneorum inter se varias
2 | distributiones. postea ingressi sunt ut etiam aedificiorum (10)
figuras, columnarum et fastigiorum eminentes proiecturas
imitarentur, patentibus autem locis uti exhedris propter 20
amplitudines parietum scaenarum frontes tragico more aut
comico seu satyrico designarent, ambulationes vero propter
spatia | longitudinis varietatibus topiorum ornarent ab certis (15)
locorum proprietatibus imagines exprimentes. pinguntur
enim portus promuntoria litora flumina fontes euripi 25
fana luci montes pecora pastores, nonnullis locis item

1 incanalis ante corr. G. | habeant x.

2 esabulone G: & sabulone HS.

5 sputismatis effundetur x.

6 siccessit G.

8 fragus H. | pavimento ante corr. G.

10 peristy(i G)lis (sic) x. | ex certis: & certis x.

11 certę rationes G: ca&erationes H, ceteræ rationes S.

12 homines aedificia (ędifitia GS) naves x.

13 ae(e GS)quibus finibis (H, finibus S, finiis G et in m. Gc ī aꝉ finibus).

17 coronarum siliculorum (-loꝝ GS) cuneorum x. | interse se G

19 prolecturas H.

20 imitentur HS(Gc), iminentes G. | exedris S.

22 ambulationibus x.

23 adcertis x.

25 promunturia HG, promunctoria S (promucnturia Gc). | eurypi HG, eyripi S.

26 nonnullis S: -li HG.

[171]

Plain text

signantur megalographiae habentes deorum simulacra seu
fabularum dispositas | explicationes, non minus troianas (20)
pugnas seu Ulixis errationes per topia, ceteraque quae
sunt eorum similibus rationibus ab rerum natura procreata.
3 sed haec quae ex veris | rebus exempla sumebantur, 173
nunc iniquis moribus inprobantur. nam pinguntur tectoriis 6
monstra potius quam ex rebus finitis imagines certae. pro
columnis enim statuuntur calami, pro fastigiis appagineculi
striati cum crispis foliis et volutis, | item candelabra (5)
aedicularum sustinentia figuras, supra fastigia earum surgentes 10
ex radicibus cum volutis ＜cauliculi＞ teneri plures habentes
in se sine ratione sedentia sigilla, non minus cauliculi
dimidiata habentes sigilla alia humanis alia bestiarum
4 capitibus. haec autem nec sunt nec fieri possunt nec
| fuerunt. ergo ita novi mores coegerunt uti inertiae 15 (10)
mali iudices convincerent artium virtutes. quemadmodum
enim potest calamus vero sustinere tectum aut candelabrum
ornamenta fastigii seu cauliculus tam tenuis et mollis
sustinere sedens sigillum aut de radicibus et cauliculis ex
parte flores | dimidiataque sigilla procreari? at haec falsa 20 (15)
videntes homines non reprehendunt sed delectantur, neque
animadvertunt si quid eorum fieri potest nec ne. iudiciis
autem infirmis obscuratae mentes non valent probare quod
potest esse cum auctoritate et ratione decoris. neque
enim picturae probari | debent quae non sunt similes veritati, 25 (20)
nec si factae sunt elegantes ab arte, ideo de is
statim debet recta iudicari, nisi argumentationis certas
5 rationes habuerint sine offensionibus explicatas. etenim
etiam Trallibus cum Apaturius Alabandeus eleganti manu

1 signorum megalo graphiam (HS, melago graphiam G ubi in m. ī aꝉ megalo Gc, qui addidit copulam in textu) x.

3 ulixsis H.

5 veris: v&eris HS, veteribus G.

6 nam pinguntur G: om. HS.

8 appagineculi striaticum (-cū S) HS(Gc), appagine cu|liculi triaticū G.

10 eorum x.

11 voluteis teneri p. x.

12 coliculi x.

18 culiculus HS, coliculus G.

19 culiculis H, coliculis Hc SG.

20 procreari (sic) x. | at: ad x.

26 is: his x.

27 rectae H, -te GS. | argumentationis G: -nes HS.

29 alabandius x.

[172]

Plain text

finxisset scaenam in minusculo theatro, | quod εκκληϲιαϲτηριον (25)
apud eos vocitatur, in eaque fecisset columnas
signa Centauros sustinentes epistylia, tholorum | rotunda 174
tecta, fastigiorum prominentes versuras, coronasque capitibus
leoninis ornatas quae omnino stillicidiorum e tectis 5
habent rationem, praeterea supra eam nihilominus episcaenium,
in quo tholi pronai semifastigia omnisque tecti
varius | picturis fuerat ornatus, itaque cum aspectus eius (5)
scaenae propter asperitatem eblandiretur omnium visus et
iam id opus probare fuissent parati, tum Licymnius mathematicus 10
6 prodiit et ait Alabandeas satis acutos ad omnes
res civiles haberi, sed propter non magnum vitium indecentiae
insipien|tes eos esse iudicatos, quod in gymnasio (10)
eorum quae sunt statuae omnes sunt causas agentes, foro
discos tenentes aut currentes seu pila ludentes. ita indecens 15
inter locorum proprietates status signorum publice
civitati vitium existimationis adiecit. videamus item nunc
ne Apaturii scaena | efficiat et nos Alabandeas aut Abderitas. (15)
qui enim vestrum domos supra tegularum tecta
potest habere aut columnas seu fastigiorum explicationes? 20
haec enim supra contignationes ponuntur, non supra tegularum
tecta. si ergo quae non possunt in veritate rationem
habere facti in picturis proba|verimus, accedemus et nos (20)
his civitatibus quae propter haec vitia insipientes sunt
7 iudicatae. itaque Apaturius contra respondere non est 25
ausus, sed sustulit scaenam et ad rationem veritatis commutatam
postea correctam adprobavit. utinam dii inmortales

1 eglesinterion HS, egles interī G.

3 tholorum: pholumorum (-ū) HS(Gc), pholurū G.

5 leonis ante corr. G. | omnino: omnia x.

6 eam: ea x. | episcae(ę G)nium HG, epscæniū S.

7 qua x. | proni G.

10 lichinius HG, liclinus S.

11 alabandas G, -dis HS.

12 haberi G: re HS. | indecentiae HS: -tia G.

13 iudicatus x. | gy(i G)mnasio SG: gipnasio H.

14 causas GSc: causa HS.

17 civitatis x. | existimationis G: -nes HS.

18 apaturii: apicturis x. alabandas x.

20 aut (col.) G: ad HS. | explicationes G: explitionis H, expoliticionis (sic) S.

21 contignationes G: -nis HS

23 accedimus x.

27 adprobauit G: -bit HS.

[173]

Plain text

fecissent uti Licymnius revivisceret et | corrigeret (25)
hanc amentiam tectoriorumque errantia instituta. | sed 175
quare vincat veritatem ratio falsa, non erit alienum exponere.
quod enim antiqui insumentes laborem et industriam
probare contendebant artibus, id nunc coloribus et 5
eorum eleganti specie consecuntur, et quam subtilitas
artificis adicie|bat operibus auctoritatem, nunc dominicus (5)
8 sumptus efficit ne desideretur. quis enim antiquorum non
uti medicamento minio parce videtur usus esse? at nunc
passim plerumque toti parietes inducuntur. accedit huc 10
chrysocolla, ostrum, armenium. haec vero cum inducuntur
etsi non ab arte sunt | posita, fulgentes oculorum reddunt (10)
visus, et ideo quod pretiosa sunt, legibus excipiuntur, ut
ab domino non a redemptore repraesententur.
VI Quae commonefacere potui ut ab errore discedatur in 15
opere tectorio satis exposui, nunc de apparationibus ut
suc|currere potuerit dicam, et primum quoniam de calce (15)
initio est dictum, nunc de marmore ponam.
Marmor non eodem genere omnibus regionibus procreatur,
sed quibusdam locis glaebae ut salis micas perlucidas 20
habentes nascuntur, quae contusae et molitae praestant
ope|ribus utilitatem. quibus autem locis eae copiae (20)
non sunt, caementa marmorea, sive assulae dicuntur, quae
marmorarii ex operibus deiciunt, contunduntur et moluntur,

1 uti licinius HG: utlicinius S.

6 eliganti GS: aliganti H.

9 at GS: ad H.

11 armoeniū G.

12 non ab arte HS: nonȧ ṗarte (sic) Gc.

15 cummonefacere H, cōmone | facere G: cōmune facere S(Gc).

16 apparitionibus x.

21 mollitę S.

22 eae HG: heę ES (hę Ec).

23 assilae HG, -le E (alsilę S).

24 deitiunt᷑ S. | moluntur. ＜et cum＞ est (ē G) subcretum (etc. uti vulgo post aridus p. 178, 25); molliuntur. | & (Et G) is qui ex his etc. (p. 177, 10—p. 178, 25) x. foliorum rerumque ordinem restituit Iocundus primus, deinde perspecta causa correctius C. Lorentzen. versus hic sic scribitur in H (f. 102b). ut extrema pars circiter quarta lineae vacua relicta sit sic

. . . . . . ex operibus dei |
ciunt contunduntur & molliuntur. |
& is qui ex his ab ignis vapore fumus suscitatur.|

in sequentibus autem H f. 104a et 105a nullum restat hiatus vestigium. G habet sic (f. 55a) deiciunt contundunt᷑ et molliunt᷑ | Etiſ qui ex hiſ … (post molliunt᷑ interpunxit corrector).

[174]

Plain text

＜et cum＞ est subcretum in operibus utuntur. aliis locis,
ut inter Magnesiae et Ephesi fines, sunt loca unde foditur
parata | quam nec molere nec cernere opus est, sed sic 176
est subtilis quemadmodum si qua est manu contusa et
subcreta. 5
VII Colores vero alii sunt qui per se certis locis procreantur
et inde fodiuntur, nonnulli ex aliis rebus tractationibus
aut | mixtionum temperaturis compositi perficiuntur, (5)
1 uti praestent eandem in operibus utilitatem. primum
autem exponemus quae per se nascentia fodiuntur, uti sil, 10
quae graece ωχρα dicitur. haec vero multis locis ut etiam
in Italia invenitur, sed quae fuerat optima attica ideo
nunc non habetur quod | Athenis argentifodinae cum habuerunt (10)
familias, tunc specus sub terra fodiebantur ad argentum
inveniendum. cum ibi vena forte inveniretur, nihilominus 15
uti argentum persequebantur, itaque antiqui egregia
2 copia silis ad politionem operum sunt usi. item rubricae
copiose multis locis eximuntur, | sed optimae paucis, uti (15)
Ponto Sinope, et Aegypto, in Hispania Balearibus, non
minus etiam Lemno, cuius insulae vectigalia Atheniensibus 20
3 senatus populusque Romanus concessit fruenda. paraetonium
vero ex ipsis locis unde foditur habet nomen. eadem
ratione melinum, quod eius metallum insu|la cycladum (20)
4 Melo dicitur esse. creta viridis item pluribus locis nascitur,
sed optima Zmyrnae. hanc autem Graeci θεοδοτειον 25
vocant, quod Theodotus nomine fuerat cuius in fundo id

4 subtilius x.

6 aliissunt H | procreantur EGS: procrehentur H.

8 mixtionibus temperaturis x (corr. Nohl, cf. p. 180, 2).

9 ineandem HS: eandem EGSc.

10 sil, quae: siquod x.

11 ochras x.

12 atica HS.

16 persequebantur EG: -batur HS.

17 usu EG (usi Gc = HS).

18 uti (Uti S, Ut E) ponto sinope EGS: uti pontos inope H.

21 paretonium HS: parethonium G, parthonium E.

23 metalli insulae (HSc, -ę EG, -a ante ips. corr. S) cy(i EGS)cladi melo x (cf. Fav. 306, 12).

25 optime S. | zmirne HSG: smyrne E. | theodoteū HS (theo doteū H); theothoteū EG (theodote Fav.).

[175]

Plain text

5 genus cretae primum est inventum. auripigmentum, quod
αρϲενικον graece dicitur, foditur Ponto. sandaraca | item (25)
pluribus locis, sed optima Ponto proxime flumen Hypanim
habet metallum.
VIII | Ingrediar nunc minii rationes explicare. id autem 177
agris Ephesiorum Cilbianis primum esse memoratur inventum, 6
cuius et res et ratio satis magnas habet admirationes.
foditur enim glaeba quae dicitur, antequam tractationibus
ad | minium perveniant, vena uti ferrum, magis (5)
subrufo colore, habens circa se rubrum pulverem. cum id 10
foditur, ex plagis ferramentorum crebras emittit lacrimas
2 argenti vivi, quae a fossoribus statim colliguntur. hae
glaebae cum collectae sunt, in officina propter umoris
plenitatem coiciuntur in for|nacem ut interarescant, et is (10)
qui ex his ab ignis vapore fumus suscitatur cum resedit 15
in solum furni, invenitur esse argentum vivum. exemptis
glaebis guttae eae quae residebunt propter brevitates non
possunt colligi, sed in vas aquae converruntur et ibi inter
se congruunt et una confunduntur. | id autem cum sit (15)
quattuor sextariorum, mensurae cum expenduntur, invenietur 20
3 esse pondo centum. cum in aliquo vase est confusum,
si supra id lapidis centenarium pondus inponatur, natat
in summo neque eum liquorem potest onere suo premere
nec elidere nec dissipare. centenario sublato | si ibi auri (20)
scripulum inponatur, non natabit sed ad imum per se 25
deprimetur. ita non amplitudine ponderis sed genere

2 arsenicon x. | pontos andarea H, ponto . sandarea S (ponto sanda raca EG).

6 cliuianis HS(Gc), diuianis G, cluii | annis E.

9 ferro x.

13 officina EG: -nam (-ā S) HS.

14 interarescant fuerit (. Fuerit EG) caeram (ceram ES) pumicam etc. (p. 178, 25) x.

17 eaeq; H, eaequę G: heę que S, heę quae E. | resedebunt HSG (resi- E).

18 in vasa quae (quę GS, q; E) x. | convertuntur G (non E).

19 sit Oehmichen: sint x (cf. Fav. p. 306, 25).

20 invenientur x.

21 confusus x.

22 lapidē (-ē| HG ad finem versus uterque, -em E) x (saxi Fav.).

25 scripulū inponatur G (scrupulū imp. E ubi scriptulus Ec): scripulum (-ū S) ponatur HS.

[176]

Plain text

4 singularum rerum gravitatem esse non est negandum. id
autem multis rebus est ad usum expeditum. neque enim
argentum neque aes sine eo potest recte inaurari. cumque
| in veste intextum est aurum eaque vestis contrita 178
propter vetustatem usum non habeat honestum, panni in 5
fictilibus vasis inpositi supra ignem comburuntur. is cinis
coicitur in aquam, et additur eo argentum vivum. id
autem omnes | micas auri corripit in se et cogit secum (5)
coire. aqua defusa cum id in pannum infunditur et ibi
manibus premitur, argentum per panni raritates propter 10
liquorem extra labitur, aurum compressione coactum intra
purum invenitur.
IX Revertar nunc ad minii temperaturam. ipsae enim
glae|bae cum sunt aridae, contunduntur pilis ferreis, et (10)
lotionibus et cocturis crebris relictis stercoribus efficiuntur 15
ut adveniant colores. cum ergo emissae sint ex minio
per argenti vivi relictionem quas in se naturales habuerat
2 virtutes, efficitur tenera natura et viribus inbecillis. itaque
cum est in expo|litionibus conclavium tectoriis inductum, (15)
permanet sine vitiis suo colore. apertis vero id est peristylis 20
aut exhedris aut ceteris eiusdem modi locis, quo
sol et luna possit splendores et radios inmittere, cum ab
his locus tangitur, vitiatur et amissa virtute coloris denigratur.
itaque cum et alii multi | tum etiam Faberius (20)
scriba cum in Aventino voluisset habere domum eleganter 25
expolitam, peristylis parietes omnes induxit minio, qui
post dies XXX facti sunt invenusto varioque colore. itaque
3 pro minio locavit inducendos alios colores. at si qui
subtilior fuerit et voluerit expolitionem miniaceam suum
colo|rem retinere, cum paries expolitus et aridus fuerit, 30 (25)

1 non est negandum HS: non neg. est EG.

4 veste S: vestē HEG. | constrita H.

7 coicitur EG: coigitur H, cogitur S (ut L).

8 omnis H.

9 diffusa x. | 16 emissa esset (e̅e̅t S) ex minii (| H) x.

17 se: sese E.

19 tectis x (corr. Joc.).

20 peri(y H)stiliis x.

21 exedris S.

25 adventino x (av. L).

26 peristyliis x.

27 .xxx. HSG: triginta E.

28 pro minio: primo x. | at EG: ad HS.

29 miniac(t S)iam x.

30 expolitus et aridus est subcretum etc. (p. 175, 22) x.

[177]

Plain text

ceram | ponticam igni liquefactam paulo oleo temperatam 179
saeta inducat, deinde postea carbonibus in ferreo vase
compositis eam ceram a proximo cum pariete calefaciundo
sudare cogat, atque ut peraequetur deinde tunc candela
linteisque puris | subigat, uti signa marmorea nuda curantur. 5
4 haec autem γανωϲιϲ graece dicitur. ita obstans
cerae ponticae lorica non patitur nec lunae splendorem
nec solis radios lambendo eripere ex his politionibus colorem.
quae autem in Ephesiorum metallis fuerunt officinae,
nunc traiectae sunt ideo Romam | quod id genus venae 10
postea est inventum Hispaniae regionibus, e quibus metallis
glaebae portantur et per publicanos Romae curantur. eae
autem officinae sunt inter aedem Florae et Quirini.
5 Vitiatur minium admixta calce. itaque si qui velit
ex|periri id sine vitio esse, sic erit faciendum. ferrea 15
lamna sumatur, eo minium inponatur, ad ignem conlocetur
donec lamna candescat. cum e candore color mutatus
fuerit eritque ater, tollatur lamna ab igni et sic refrigeratum
si restituatur in pristinum colorem, sine vitio esse
probabitur, sin | autem permanserit nigro colore, significabit 20
se esse vitiatum.
6 Quae succurrere potuerunt mihi de minio dixi. chrysocolla
adportatur a Macedonia, foditur autem ex is locis
qui sunt proximi aerariis metallis. armenium et indicum
nominibus ipsis indicatur quibus in locis procreantur. 25

1 ponticam: pumicam x (unde vulgo punicam, quod apud omnes ubique auctores delendum est: cf. Theod. Prisc. p. 501).

3 a proximo: a primo x. | calfaciundo x.

4 atque: fiatque x.

5 linteisque puris (Plin.): cunctisque pluris x. | uti: ut S.

6 gnosis x.

7 pumicae (-ceę EG) x.

8 labendo x.

11 e om. x.

12 eae H, eę S(Gc): hec G, heę E.

14 minimum H.

15 faciendum HSE: -undū G.

16 (17, 18) lamina E. | inponatur HG (imponi E): adponatur S (apponatur Gc).

18 igne E (solus).

19 si EG: om. HS.

20 probabitur EG: -bit HS.

22 chryssocolla H (chriso- GE, ⱶcriso- S).

23 is: his x.

24 proxime G. | armenium: minium x (argentum Fav.).

25 nominibus EG: inomnibus HS. | procreantur E: -atur HSG.

[178]

Plain text

X | Ingrediar nunc ad ea quae ex aliis generibus tractationum 180
temperaturis commutata recipiunt colorum proprietates,
et primum exponam de atramento, cuius usus in
operibus magnas habet necessitates, ut sint notae quemadmodum
prae|parentur certis rationibus artificiorum ad 5
2 id temperaturae. namque aedificatur lacus uti laconicum
et expolitur marmore subtiliter et levigatur. ante id fit
fornacula habens in laconicum nares, et eius praefurnium
magna diligentia comprimitur ne flamma extra dissipetur.
in fornace resina | conlocatur. hanc autem ignis potestas 10
urendo cogit emittere per nares intra laconicum fuliginem,
quae circa parietem et camarae curvaturam adhaerescit.
inde collecta partim componitur ex cummi subacta ad usum
atramenti librarii, reliqua tectores glutinum admiscentes
3 in parietibus utuntur. | sin autem hae copiae non fuerint 15
paratae, ita necessitatibus erit administrandum, ne expectatione
morae res retineatur. sarmenta aut taedae schidiae
comburantur, cum erunt carbones extinguantur, deinde in
4 mortario cum glutino terantur. ita erit atramentum tectoribus
non invenustum. non minus | si faex vini arefacta 20
et cocta in fornace fuerit et ea contrita cum glutino in
opere inducetur, super quam atramenti suavitatis efficiet
colorem, et quo magis ex meliore vino parabitur, non
modo atramenti sed etiam indici colorem dabit imitari.
XI | Caerulei temperationes Alexandriae primum sunt inventae, 25
postea item Vestorius Puteolis instituit faciundum.
ratio autem eius e quibus est inventa satis habet admirationis.
harena enim cum nitri flore conteritur adeo subtiliter
ut efficiatur quemadmodum farina, et aes cyprium

6 lacus Nohl (lacusculus Fav. 307, 16): locus x.

9 ne EGSc: nec H et ante ras. S.

10 collocatur EG: collocetur HS.

12 camerae (-re GS) x.

13 gummi x (cf. Cass. Fel. p. 230, Theod. Prisc. p. 505 ind.). | subacto x.

14 reliquum (-ū) x.

15 sin: si x.

17 tedae (H, tede SE, tędę Ec G) schidiae (scidię E) x.

20 fex x.

22 superque (q;) atramenti x.

25 cae(ce- ES)ruli x.

26 faciendum E.

29 cy(i ES)prum x.

[179]

Plain text

limis crassis | uti scobe facta mixtae conspargitur ut (30)
conglomeretur. deinde | pilae manibus versando efficiuntur 181
et ita conligantur ut inarescant. aridae componuntur in
urceo fictili, urcei in fornace. simul autem aes et ea
harena ab ignis vehementia confervescendo coaluerint, inter 5
se dando et accipiendo su|dores a proprietatibus discedunt (5)
suisque rebus per ignis vehementiam confectis caeruleo
2 rediguntur colore. usta vero, quae satis habet utilitatis
in operibus tectoriis, sic temperatur. glaeba silis boni
coquitur ut sit in igni candens. ea autem aceto extinguitur 10
et efficitur purpureo colore.
XII | De cerussa aerugineque quam nostri aerucam vocitant (10)
non est alienum quemadmodum comparetur dicere. Rhodo
enim doliis sarmenta conlocantes aceto suffuso supra sarmenta
conlocant plumbeas massas, deinde ea operculis 15
obturant ne spiramentum emittatur. post certum tem|pus (15)
aperientes inveniunt e massis plumbeis cerussam.
eadem ratione lamellas aereas conlocantes efficiunt aeruginem
2 quae aeruca appellatur. cerussa vero cum in fornace
coquitur, mutato colore ad ignem efficitur sandaraca. 20
id autem incendio facto ex casu didicerunt homines, et
ea multo melio|rem usum praestat quam quae de metallis (20)
per se nata foditur.
XIII Incipiam nunc de ostro dicere, quod et carissimam et
excellentissimam habet praeter hos colores aspectus suavitatem. 25
id autem excipitur e conchylio marino, e quo
purpura efficitur, cuius non minores sunt quam ceterarum

1 scobis (scopis S) factam (-ā E) mixta c. x (cf. Is. ex Fav. p. 308, 7).

3 ut inarescant aride S(Gc): uti nares cantaridae (-de G, -dę E) HEG.

4 simul autem: sit aut GE(Sc), sita ut H, sit ut S.

5 coaluerint: cum (cū) coaruerint HSG, cum caoluerint E.

7 confecto x.

9 silix HSG, silicis E (ſiliẋ̣ | ciſ Gc).

10 igne E.

12 erucam x (item infra, sicut erugo semper x) = afrugum Fav. | vocitant (sic) x.

14 doleis x.

16 (post sp.) obturatum (-tū) add. x (del. Schneider).

20 (post ignem) incendi (HS, -dii EG) add. x (del. Nohl).

25 pra&erosco|lores H.

26 & conchilio E.

27 purpora HS. | efficitur S: inficitur HEG.

[180]

Plain text

＜rerum＞ | naturae considerantibus admirationes, quod habet 182
non in omnibus locis quibus nascitur unius generis colorem,
2 sed solis cursu naturaliter temperatur. itaque quod legitur
Ponto et Gallia, quod hae regiones sunt proximae ad
septentrionem, | est atrum. progredientibus inter septentrionem 5
et occidentem invenitur lividum. quod autem
legitur ad aequinoctialem orientem et occidentem, invenitur
violaceo colore. quod vero meridianis regionibus excipitur,
rubra procreatur potestate, et ideo hoc Rhodo etiam insula
creatur ceterisque | eiusmodi regionibus quae proximae 10
3 sunt solis cursui. ea conchylia cum sunt lecta, ferramentis
circa scinduntur, e quibus plagis purpurea sanies uti
lacrima profluens excussa in mortariis terendo comparatur,
et quod ex concharum marinarum testis eximitur, ideo
ostrum est vocitatum. id autem | propter salsuginem cito 15
fit siticulosum, nisi mel habeat circa fusum.
XIV Fiunt etiam purpurei colores infecta creta rubiae radice
et hysgino, non minus et ex floribus alii colores. itaque
tectores cum volunt sil atticum imitari, violam aridam
coi|cientes in vas cum aqua, confervefaciunt ad ignem, 20
deinde cum est temperatum coiciunt in linteum, et inde
manibus exprimentes recipiunt in mortarium aquam ex
violis coloratam, et eo cretam infundentes et eam terentes
2 efficiunt silis attici colorem. eadem ratione vaccinium
temperantes et lacte | miscentes purpuram faciunt elegantem. 25
item qui non possunt chrysocolla propter caritatem uti,
herba quae luteum appellatur caeruleum inficiunt, et ＜ita＞
utuntur viridissimo colore. haec autem infectiva appellatur.
item propter inopiam coloris in|dici cretam selinusiam aut 183

1 rerum om. x.

4 heę S.

8 violacio (-tio Gc=S) x.

17 rubiae: rubra x (et Fav.).

18 et hysgino (Plin., Is.): & excygno x.

19 tectores (ut p. 180, 14. 19) x: pictores Fav. | silacticum ante corr. H (= Ec, ut silactici E v. 23).

20 vas cum aqua EG: vas cum quā H, vas quā S. | confervere faciunt x.

21 coiciunt linteum (-ū) x.

25 lactem (HE, -tē GS) x.

27 luteū HSE, -um G (lutear Fav. cf. Plin. 33, 87. 91, ubi lego: luteum putant a luto herbam dictam …). | ita om. x (add. Oehmichen).

28 viridissimū (-um H) colorē (-em H) x.

29 sinysiam H, synisiā S, sinisiam (-ā G) EG.

[181]

Plain text

anulariam vitro, quod Graeci ιϲατιν appellant, inficientes,
imitationem faciunt indici coloris.
3 Quibus rationibus et rebus ad expolitionum firmitates
＜perveniatur＞ quibusque decoras oporteat fieri picturas,
item quas habeant | omnes colores in se potestates, ut 5
mihi succurrere potuit in hoc libro perscripsi. itaque
omnes aedificationum perfectiones quam habere debeant
opportunitatem ratiocinationis, septem voluminibus sunt
finitae, insequenti autem de aqua, si quibus locis non
fuerit, quemadmodum inveniatur et qua ratione | ducatur 10
quibusque rebus si erit salubris et idonea probetur explicabo.

LIBER OCTAVUS.

1 De septem sapientibus Thales Milesius omnium rerum
principium aquam est professus, Heraclitus ignem, Magorum
| sacerdotes aquam et ignem, Euripides auditor Anaxagorae, 15
quem philosophum Athenienses scaenicum appellaverunt,
aera et terram eamque e caelestium imbrium
conceptionibus inseminatam fetus gentium et omnium animalium
in mundo procreavisse, et quae ex ea essent
prognata cum dissolve|rentur temporum necessitate coacta, 20
in eandem redire, quaeque de aere nascerentur item in
caeli regiones reverti neque interitiones recipere et dissolutione
mutata in eam recidere | in qua ante fuerant proprietatem. 184
Pythagoras vero, Empedocles, Epicharmos aliique

1 vitroque (q: HE, q⁊ S) quod x. | insallim (-ī S) x.

3 addispositionem firmitatis (sic sine lac. sed in fine ut versus G ita ipsius folii 107a H) x (corr. et suppl. Nohl).

7 aedificationum HS: edifitiorū G.

10 ducatur HS: inducatur G.

17 e HSG: & E.

20 necessitate ES: -tē HG.

21 eandem EG: eadem HS. | de aere nascentur EG, de hacre nascentur H, de hac renascerentur S (ut L).

23 fuerant G: fuerat H, fuit S. | proprietates G.

24 epi(ephy- S)charmos x.

[182]

Plain text

physici et philosophi haec principia esse quattuor
proposuerunt, aerem ignem terram aquam, eorumque inter
se cohaerentiam naturali figuratione e gene|rum discriminibus (5)
2 efficere qualitates. animadvertimus vero non solum
nascentia ex his esse procreata sed etiam res omnes non 5
ali sine eorum potestate neque crescere nec tueri. namque
corpora sine spiritus redundantia non possunt habere
vitam, nisi aer influens cum incremento fecerit auctus et
| remissiones continenter. caloris vero si non fuerit in (10)
corpore iusta comparatio, non erit spiritus animalis neque 10
erectio firma, cibique vires non poterunt habere coctionis
temperaturam. item si non terrestri cibo membra corporis
alantur, deficient et ita a terreni principii mixtione erunt
3 de|serta. animalia vero si fuerint sine umoris potestate, (15)
exsanguinata et exsucata a principiorum liquore interarescent. 15
igitur divina mens quae proprie necessaria
essent gentibus non constituit difficilia et cara, uti sunt
margaritae aurum argentum ceteraque quae neque corpus
nec natura desiderat, | sed sine quibus mortalium vita non (20)
potest esse tuta, ea fudit ad manum parata per omnem 20
mundum. itaque ex his, si quid forte defit in corpore
spiritus, ad restituendum aer adsignatus id praestat. apparatus
autem ad auxilia caloris solis impetus et ignis inventus
tutiorem efficit vitam. item ter|renus fructus escarum (25)
praestans copiis supervacuis desiderationes alit et 25
nutrit animales pascendo continenter. aqua | vero non 185
solum potus sed infinitas usu praebendo necessitates, gratas
4 quod est gratuita praestat utilitates. ex eo etiam qui
sacerdotia gerunt moribus Aegyptiorum, ostendunt omnes
res e liquoris potestate consistere. itaque cum hydria 30

3 coherentia x.

7 spiritu (sp̅u̅ S) x.

13 deficient EGS: -tur H.

19 nec n. HS: neque n. EG.

20 tutaefudit H (tuta effudit S), tuta fudit EG.

21 defit HSG: desit E.

23 coloris H.

25 desiderationibus (H, -nib; EGS) x.

27 usu HEG: usui S.

30 hidria quā G, idria quam E, hydrio quem H, ydria quę S.

[183]

Plain text

aqua | ad templum aedemque casta religione refertur, tunc (5)
in terra procumbentes manibus ad caelum sublatis inventionis
gratias agunt divinae benignitati.
Cum ergo et a physicis et philosophis et ab sacerdotibus
iudicetur ex potestate aquae omnes res constare, 5
putavi | quoniam in prioribus septem voluminibus rationes (10)
aedificiorum sunt expositae, in hoc oportere de inventionibus
aquae quasque habeat in locorum proprietatibus
virtutes quibusque rationibus ducatur et quemadmodum
ante probetur scribere. est enim maxime necessaria 10
et ad vitam et ad delectationes | et ad usum (15)
cotidianum.
I Ea autem erit facilior, si erunt fontes aperti et
fluentes. sin autem non profluent, quaerenda sub terra
sunt capita et colligenda. quae sic erunt experienda uti 15
procumbatur in dentes antequam sol exortus fuerit, in
locis quibus erit | quaerendum, et in terra mento conlocato (20)
et fulto prospiciantur eae regiones. sic enim non errabit
excelsius quam oporteat visus, cum erit inmotum mentum,
sed libratam altitudinem in regionibus certa finitione designabit. 20
tunc in quibus locis videbuntur umores concrispantes
et in aera surgen|tes, ibi fodiatur. non enim (25)
in sicco loco hoc potest signum fieri.
2 Item animadvertendum est quaerentibus aquam quo
genere sint loca. certa enim sunt in quibus nascitur. in 25
creta tenuis et exilis et non alta est copia. ea erit non
optimo | sapore. item sabulone soluto tenuis sed inferioris 186
loci invenietur. ea erit limosa et insuavis. terra autem
nigra sudores et stillae exiles inveniuntur, quae ex hibernis
tempestatibus collectae in spissis et solidis locis subsidunt. 30
haec | habent optimum saporem. glarea vero mediocres (5)

2 inventionibus (-b; EGS) x.

4 ab HEG: a S.

5 ex EGS: & H.

6 in om. G (non E). | prioribus septem HEG: supiorib; .VII. S.

10 ante: inte H, int̄ E, inter G, in terra S.

11 delectationes ES(Gc): delectiones HG.

28 ea (ante corr.) om. G.

29 sudores GS: -ris H.

31 hec H, hęc S: hę G.

[184]

Plain text

et non certae venae reperiuntur. hae quoque sunt egregia
suavitate. item sabulone masculo harenaque carbunculo
certiores et stabiliores sunt copiae, eaeque sunt bono
sapore. rubro saxo et copiosae et bonae, si non per
intervenia dila|bantur et liquescant. sub radicibus autem 5 (10)
montium et in saxis silicibus uberiores et affluentiores,
eaeque frigidiores sunt et salubriores. campestribus autem
fontibus salsae graves tepidae, non suaves nisi quae ex
montibus sub terra submanantes erumpunt in medios
campos ibique arboram umbris | contectae praestant montanorum 10 (15)
3 fontium suavitatem. signa autem quibus terrarum
generibus supra scriptum est ea invenientur nascentia,
tenuis iuncus, salix erratica, alnus, vitex, harundo, hedera
aliaque quae eiusmodi sunt, quae non possunt nasci per
se sine umore. solent autem eadem in lacunis | nata esse 15 (20)
quae sidentes praeter reliquum agrum excipiunt ex imbribus
et agris per hiemem propterque capacitatem diutius conservant
umorem. quibus non est credendum, sed quibus
regionibus et terris, non lacunis, ea signa nascuntur non
4 sata sed naturaliter per se procreata, ibi est quaerenda. | in 20 (25)
quibus si eae significabuntur inventiones, sic erunt experiundae.
fodiatur quoquoversus locus latus ne minus
pedes | ＜tres, altus pedes＞ quinque, in eoque conlocetur 187
circiter solis occasum scaphium aereum aut plumbeum aut
pelvis. ex his quod erit paratum, id intrinsecus oleo 25
unguatur ponaturque inversum, et summa fossura operiatur

1 non certae (incertae Fav.): non (n̄ S) incerte (H, -tę SG) x. | repperiuntur HG (L, reper. Sl), ut 194, 22. 213, 17 repperitur HSG (L, non l) et 204, 1 repperientur HEG (L, non l). | hae H, heę S: hęc G.

2 harenaque carbunculo (sic) x (restituit Detlefsen).

3 et stabiliores G: om. HS. | aeque H, eęque G: hęque S.

8 suaves GS: -vis H.

9 medios campos ibique G: medio campo | sibique H, medio campo . sibique S.

12 ea om. S. | invenient ante corr. G.

16 sedentes x (cf. p. 38, 23. 18 etc.).

21 eae HS: hę G.

23 tres altus pedes (Fav.): om. x (ubi ne minus pedes quinque HG, ne minus quinque pedes S).

24 scaphium HS: scapiū G.

25 id S: idque HG.

26 unguatur S: ungatur HG.

[185]

Plain text

harundinibus aut fronde, | supra terra obruatur, tum postero (5)
die aperiatur, et si in vase stillae sudoresque erunt, is
5 locus habebit aquam. item si vas ex creta factum non
coctum in ea fossione eadem ratione opertum positum
fuerit, si is locus aquam habuerit, cum apertum fuerit, 5
vas umidum erit et iam dissolvetur | ab umore. vellusque (10)
lanae si conlocatum erit in ea fossura, insequenti autem
die de eo aqua expressa erit, significabit eum locum habere
copiam. non minus si lucerna concinnata oleique plena
et accensa in eo loco operta fuerit conlocata et postero 10
die non erit exusta, sed habuerit reliquias olei | et enlychnii (15)
ipsaque umida invenietur, indicabit eum locum
habere aquam, ideo quod omnis tepor ad se ducit umores.
item in eo loco ignis factus si fuerit et percalefacta terra
et adusta vaporem nebulosum ex se suscitaverit, is locus 15
6 habebit aquam. cum haec ita erunt pertemptata et quae
supra | scripta sunt signa inventa, tum deprimendus est (20)
puteus in eo loco et si erit caput aquae inventum, plures
circa sunt fodiendi et per specus in unum locum omnes
conducendi. 20
Haec autem maxime in montibus et regionibus septentrionalibus
sunt quaerenda, eo quod in his et suaviora et
| salubriora et copiosiora inveniuntur. aversi enim sunt (25)
solis cursui, et in his locis primum crebrae sunt arbores
et silvosae ipsique montes suas habent umbras obstantes 25
et radii solis non directi perveniunt ad terram nec possunt
7 umores | exurere. intervallaque montium maxime recipiunt 188
imbres et propter silvarum crebritatem nives ab umbris
arborum et montium ibi diutius conservantur, deinde
liquatae per terrae venas percolantur et ita perveniunt 30

1 sup[e]ra terrā Sc.

2 vaso x. | sudores GS: -ris H.

3 vas S: vasum HG.

5 cum apertum fuerit om. S (itaque del. Gc).

6 erit & iā S (ut L): erit &iam (etiā G) HG. | ab om. S.

7 autem om. S.

8 eo locvom Hc.

11 inlychni HS, ≣lychni Gc.

13 ducit HG: trahit S (Fav.).

14 percalefacta S(Gc): percalfacta (sic hoc uno loco) HG.

19 ꝑ specuus S: perspicuus H, ꝑ psicuus (sic) G.

[186]

Plain text

ad infimas montium ra|dices, ex quibus profluentes fontium (5)
erumpunt ructus. campestribus autem locis contrario non
possunt habere copias. nam quaecumque sunt non possunt
habere salubritatem, quod solis vehemens impetus propter
nullam obstantiam umbrarum eripit exhauriendo fervens 5
ex planitie camporum | umorem, et si quae sunt aquae (10)
apparentes, ex his quod est levissimum tenuissimumque et
subtili salubritate aer avocans dissipat in impetum caeli
quaeque gravissimae duraeque et insuaves sunt partes,
II eae in fontibus compestribus relinquuntur. itaque quae 10
ex imbribus aqua colligitur salubriores | habet virtutes, (15)
quod eligitur ex omnibus fontibus levissimis subtilibusque
tenuitatibus, deinde per aeris exercitationem percolata tempestatibus
liquescendo pervenit ad terram. etiamque non
crebriter in campis confluunt imbres sed in montibus aut 15
ad ipsos montes, ideo quod umores ex terra matu|tino (20)
solis ortu moti cum sunt egressi, in quamcumque partem
caeli sunt proclinati, trudunt aera, deinde cum sunt moti
propter vacuitatem loci post se recipiunt aeris ruentis
2 undas. aer autem qui ruit trudens quocumque umorem 20
per vim spiritus impetus et undas crescentes facit ventorum.
a ventis | autem quocumque feruntur umores conglobati (25)
ex fontibus | et fluminibus et paludibus et pelago cum 189
tepore solis colliguntur et exhauriuntur et ita tolluntur
in altitudinem nubes, deinde tum aeris unda nitentes, cum 25
perventum ad montes, ab eorum offensa et procellis propter
plenitatem et gravita|tem liquescendo disparguntur et ita (5)
diffunduntur in terras.

2 ructus EG: fructus H (ī aꝉ fructus Gc), fluctus S (ut v).

8 aerauocans H: aera vocans EGS. | impetum (-ū G) HEG: -tu S(Gc).

9 quę(æ Sc)que EG(Sc): quaque HS. | durę (om. que) S.

12 quod HEG: eo quod S. | elegitur G. | fontibus EGS: frontibus H.

13 per aeris EGS: pera ̣eris Hc.

19 ruentes x.

22 feruntur HcSEcGc: feruuntur H, ferentur EG.

23 & fl. S: ex fl. HEG.

24 tæpore E: tempore HG, tēpore S. | colligunt … exhauriunt (exauriunt H) … tollunt x.

25 tum: cum (cū) x.

27 disparguntur ante ras. E: dispargunt HSEcG (dispergunt Gc).

28 diffunditur x.

[187]

Plain text

3 Vaporem autem et nebulas et umores ex terra nasci
haec videtur efficere ratio, quod ea habet in se et calores
fervidos et spiritus inmanes refrigerationesque et aquarum
magnam multitudinem. ex eo cum refrigeratum nocte sol
| oriens impetu tangit orbem terrae et ventorum flatus 5 (10)
oriuntur per tenebras, ab umidis locis egrediuntur in altitudinem
nubes. aer autem quod a sole percalefactus conversationibus
4 tollit ex terra umores, licet ex balineis
exemplum capere. nullos enim camarae quae sunt caldariorum
supra se possunt | habere fontes, sed caelum quod 10 (15)
est ibi ex praefurniis ab ignis vapore percalefactum corripit
ex pavimentis aquam et aufert secum in camararum
curvaturas et sustinet, ideo quod semper vapor calidus in
altitudinem se trudit. et primo non remittit propter
brevitatem, simul autem plus umoris habet | congestum, 15 (20)
non potest sustinere propter gravitatem, sed stillat supra
lavantium capita. item eadem ratione caelestis aer cum
ab sole percipit calorem, ex omnibus locis hauriendo tollit
umores et congregat ad nubes. ita enim terra fervore
| tacta eicit umores, ut etiam corpus hominis ex calore 190
5 emittit sudores. indices autem sunt eius rei venti, ex 21
quibus qui a frigidissimis partibus veniunt procreati septentrio
et aquilo extenuatos siccitatibus in aere flatus spirant,
auster | vero et reliqui qui a solis cursu impetum faciunt, (5)
sunt umidissimi et semper adportant imbres, quod percalefacti 25
ab regionibus fervidis adveniunt et omnibus terris

2 & (cal.) HS(Gc): om. EG.

6 oriundus (sic) E (solus).

7 nubes HS: -bis EG. | percalefactus ESc (-fectus S): percalcefactus (ꝑ calce‿factus G) HG. | conversationibus (cf. p. 219, 27): cum(cū)rationibus (= c̅u̅sationib.) x.

8 balineis (sic) x (balneis Gc).

9 nullae (-ę EGS) x. | camerae (-rę S, -re E) x.

11 ibi: ubi x. | ꝑ calce factū (ut supra) ante corr. (-le‿f.) G.

12 camararum HEG: camerarum S.

17 item S: idem HEG.

18 a sole S. | percipit ES(Gc): percepit HG.

20 ut om. S.

21 emittit S(Gc): emit ut HEG.

23 &(et G)tenuatos x. | spirant HS(Gc): spirans EG.

25 ad(p S)portant EGS: adportent H.

26 et: ex x.

[188]

Plain text

lambentes eripiunt umores et ita eos profundunt ad septentrionales
regiones.
6 | Haec autem sic fieri testimonio possunt esse capita (10)
fluminum, quae orbe terrarum chorographiis picta itemque
scripta plurima maximaque inveniuntur egressa ab septentrione. 5
primumque in India Ganges et Indus ab Caucaso
monte oriuntur, Syria Tigris et Euphrates, Asiae item
Ponto Bory|sthenes Hypanis Tanais, Colchis Phasis, Gallia (15)
Rhodanus, Celtica Rhenus, citra Alpes Timavus et Padus,
Italia Tiberis, Maurusia quam nostri Mauretaniam appellant 10
ex monte Atlante Dyris, qui ortus ex septentrionali regione
progreditur per occidentem ad lacum Eptagonum et mutato
nomine dici|tur Agger, deinde ex lacu Eptabolo sub montes (20)
desertos sub|terfluens per meridiana loca manat et influit 191
in paludem quae appellatur circumcingit Meroen, 15
quod est Aethiopum meridianorum regnum, ab hisque paludibus
se circumagens per flumina Astasobam et Astoboam
et alia plura pervenit | per montes ad cataractam ab eoque (5)
se praecipitans per septentrionem pervenit inter Elephantida
et Syenen Thebaicosque in Aegyptum campos et ibi 20
7 Nilus appellatur. ex Mauretania autem caput Nili profluere
ex eo maxime cognoscitur quod ex altera parte

1 labentes x.

5 ad septentrionem (-ē) x.

6 ab (cauc.) HEG: a S.

7 asiae sic (asiæ E, asię S, asıaẹ = asiae Gc) x. | item S(Gc): idem HEG.

8 colchys EG: conchis H, chⱶonchis S (ꝉ c̄ supra Gc i. e. vel conchys).

9 alpes ES: alpis HG. | timauos x.

10 maurusia HS: maurussia E, marusṣia Gc. | mauretaniam HEG: mauritaniam S.

11 atlante HS: anthlante EG. | dryis (drys E) x. | 12 eptagonum et (13) eptabolo (sic.) x (eptalobo L).

13 agger (sic codd. omnes nisi quod in fine versus omiserat G, suppl. Gc) = ger, niger, nigris (Plin. cf. H. Kiepert, Alte Geogr. 224).

15 appellatur circumcingit HG (post app. punctum add. HcSE, ⁜ supra punctum add. Ec, album reliquit S). Coloe suppl. Iocundus.

17 hastansobam (-ā S) HS, astansoban EG. | adstoboam x (sed aḍ̇stoboam Gc).

19 septentrionalem(ē) x (cf. p. 144, 27. 25, 1).

20 suenen x. | ęgypti S.

21 mauritania S.

22 ex om. S.

[189]

Plain text

montis Atlantis ＜sunt＞ alia capita item | profluentia ad (10)
occidentem in Oceanum, ibique nascuntur ichneumones crocodili
aliae similes bestiarum pisciumque naturae praeter
hippopotamos.
8 Ergo cum omnia flumina ＜amplis＞ magnitudinibus in 5
orbis terrarum descriptionibus a septentrione videantur profluere
Afri|que campi, qui sunt in meridianis partibus subiecti (15)
solis cursui, latentes penitus habeant umores nec
fontes crebros amnesque raros, relinquitur uti multo meliora
inveniantur capita fontium quae ad septentrionem 10
aut aquilonem spectant, nisi si inciderint in sulphurosum
locum aut aluminosum seu | bituminosum. tunc enim permutantur 192
et aut calidae aquae aut frigidae odore malo
9 et sapore profundunt fontes. neque enim calidae aquae
est ulla proprietas, sed frigida aqua cum incidit percurrens 15
in ardentem locum effervescit et percale|facta egreditur (5)
per venas extra terram. ideo diutius non potest permanere,
sed brevi spatio fit frigida. namque si naturaliter
esset calida, non refrigeraretur calor eius. sapor autem
et odor et color eius non restituitur, quod intinctus et 20
commixtus est propter naturae raritatem.
III | Sunt autem etiam nonnulli fontes calidi, ex quibus (10)
profluit aqua sapore optimo, quae in potione ita est suavis
uti nec fontalis ab Camenis nec Marcia saliens desideretur.
haec autem ab natura perficiuntur his rationibus. 25
cum in imo per alumen aut bitumen seu sulphur ignis
excitatur, | ardore percandefacit terram quae est supra, a (15)

11 atlantis HS(Gc): antlantis EG. | sunt om. x.

2 occidentem oceanum x. | crocodili (-doli ante corr.) H, -dilli EG, -drilli S.

4 hippopotamos HS: hippotamos E, inpropotamos G.

5 flumina magnitudinibus (-nib;) sic x (inserendum amplis).

6 a septentrionē H (non EGS).

8 habent x.

9 amnesque HS(Gc): amnosque EG.

12 aluminatosum E et ante corr. GH (non S).

13 et om. x.

14 pro(ꝓ G)fundunt HG, per(ꝑ)fundunt S, produnt E.

18 sed HS(Gc): sub EG.

19 calor eius EGS: calcoleius H.

20 color E: calor HSG.

22 etiam om. S.

23 est suavis H: suavis est EGS.

24 abcamenis HEG: de camenis S.

27 supra se autem HEG, supra . se autem S(Gc).

[190]

Plain text

se autem fervidum emittit in superiora loca vaporem, et
ita si qui in is locis quae sunt supra, fontes dulcis aquae
nascuntur, offensi eo vapore effervescunt inter venas et
2 ita profluunt incorrupto sapore. sunt etiam odore et
sapore non bono frigidi fontes, | qui ab inferioribus locis 5 (20)
penitus orti per loca ardentia transeunt et ab eo per
longum spatium terrae percurrentes refrigerati perveniunt
supra terram sapore odore coloreque corrupto, uti in
Tiburtina via flumen Albula et in Ardeatino fontes frigidi
eodem odore qui sulphurati dicuntur et reliquis | locis 10 (25)
similibus. hi autem cum sunt frigidi, ideo videntur aspectu
fervere quod cum in ardentem locum alte penitus inciderunt,
umore et igni inter se congruentibus, offensa vehementi
fragore validos recipiunt in se spiritus, et ita
in|flati vi venti coacti bullientes crebre per fontes 193
egrediuntur. ex his autem qui non sunt aperti sed ab saxis 16
continentur, per angustas venas vehementia spiritus extruduntur
3 ad summos grumorum tumulos. itaque qui
putant ea se altitu|dine qua sunt grumi capita fontium (5)
fossa habere, cum aperiunt fossuras latius decipiuntur. 20
namque uti aeneum vas non in summis labris plenum
sed aquae mensurae suae capacitatis habens e tribus duas
partes operculumque in eo conlocatum, cum ignis vehementi
fervore tangatur percale|fieri cogit aquam, ea autem (10)
propter naturalem raritatem in se recipiens fervoris validam 25
inflationem non modo implet vas sed spiritibus extollens
operculum et crescens abundat, sublato autem
operculo emissis inflationibus in aere patenti rursus ad
suum locum residit, ad eundem modum ea capita | fontium (15)
cum sunt angustiis compressa, ruunt in summo spiritus 30
aquae bullitus, simul autem sunt latius aperti, exanimati

2 his x. | quae: qui x.

8 supra HS: super EG.

11 Hii H.

13 offensa HEG: -si S.

14 et: ut x.

15 crebrae (H, crebrę EGS) x.

16 ab: aut x.

18 qui putant ea (Oehmichen) se: quutant se HG (qui tanta se SGc, qui putant se L).

20 fosse (H, -sę GS) x.

22 e om. x.

23 opertumque x.

29 resedit x.

30 cōpressa ruunt G: conpraesserunt H, cōpresserunt S.

[191]

Plain text

per raritates liquidae potestatis residunt et restituuntur
in libramenti proprietatem.
4 Omnis autem aqua calida ideo quidem est medicamen|tosa (20)
quod in pravis rebus percocta aliam virtutem recipit
ad usum. namque sulphurosi fontes nervorum labores 5
reficiunt percalefaciendo exurendoque caloribus e corporibus
umores vitiosos. aluminosi autem, cum dissoluta membra
corporum paralysi aut tali qua vi morbi receperunt, fovendo
| per patentes venas refrigerationem contraria caloris vi (25)
reficiunt, et hoc continenter restituunt antiquam membro|rum 10
conversationem. bituminosi autem interioris corporis194
5 vitia potionibus purgando solent mederi. est autem
aquae frigidae genus nitrosum, uti Pinnae Vestinae, Cutiliis,
aliisque locis similibus, quae potionibus depurgat per
alvumque trans|eundo etiam strumarum minuit tumores. 15 (5)
ubi vero auram argentum ferrum aes plumbum reliquaeque
res earum similes fodiuntur, fontes inveniuntur copiosi,
sed hi maxime sunt vitiosi. habent enim, uti aquae calidae
sulphur alumen bitumen eademque per potiones
cum in corpus iniit et per | venas permanando nervos 20 (10)
attingit et artus, eos durat inflando. igitur nervi inflatione
turgentes e longitudine contrahuntur et ita aut
nervicos aut podagricos efficiunt homines, ideo quod ex
durissimis et spissioribus frigidissimisque rebus intinctas
6 habent venarum raritates. aquae autem species est, | quae 25 (15)
cum habeat non satis perluciditatis, ex ipsa uti flos natat

2 proprietate x.

3 quidem: quod x.

4 pravis (sic) x (ἀτόποιϲ Gal.).

8 aut aliqua x (aut tali aliqua Detlefsen coll. Plin. 31, 59 simili modo).

9 refrigeratione x. | calores ui G, calore sui HSE.

10 recipiunt S. | restituuntur (-t᷑) in ant. x.

11 curationem x (i. e. c̅u̅sationem cf. p. 189, 12).

13 cf. de (aquis) Albensibus et Vestinis Pinnensibus Rhet. ad Her. II, 28.

18 uti aquae: vitia aquae x.

19 sine albo x, scil. bitumen . eaedemque (Eędemque S) HS, bitumen. | Ea denique G (Eæ demque Gc), bitumen . hædenique E. cf. Hipp. I, 534 Lips., Oribas. I, 330 Par.

20 iniit HSEG, sed init Ec.

22 turgentes e EG: turgente se HS.

24 & (et EG)spissionibus (sic) x. | 26 perlucidas x (corr. Ussing). | ex: & x.

[192]

Plain text

in summo, colore similis vitri purpurei. haec maxime
consideratur Athenis. ibi enim ex eiusmodi locis et fontibus
in asty et ad portum Piraeeum ductae sunt salientes,
e quibus bibit nemo propter eam causam sed lavationibus
et reliquis | rebus utuntur, bibunt autem ex puteis et ita 5 (20)
vitant earum vitia. Troezeni non potest id vitari, quod
omnino aliud genus aquae non reperitur nisi quod Cibdeli
habent, itaque in ea civitate aut omnes aut maxima
parte sunt pedibus vitiosi. Cilicia vero civitate Tarso
flumen est nomine Cyd|nos, in quo podagrici crura macerantes 10 (25)
levantur dolore.
7 | Sunt autem et alia multa genera quae habent suas 195
proprietates, ut in Sicilia flumen est Himeras, quod a
fonte cum est progressum dividitur in duas partes. quae
pars profluit contra Etruriam, quod per terrae dulcem 15
sucum per|currit, est infinita dulcedine, quae altera pars (5)
per eam terram currit unde sal foditur, salsum habet
saporem. item Paraetonio et quod est iter ad Ammonem
et Casio ad Aegyptum lacus sunt palustres, qui ita sunt
salsi ut habeant insuper se salem congelatum. sunt autem 20
et aliis pluribus | locis et fontes et flumina et lacus, qui (10)
per salifodinas percurrentes necessario salsi perficiuntur.
8 alii autem per pingues terrae venas profluentes uncti oleo
fontes erumpunt, uti Solis, quod oppidum est Ciliciae,
flumen nomine Liparis, in quo natantes aut lavantes ab 25
ipsa aqua unguntur. simi|liter Aethiopia lacus est qui (15)
unctos homines efficit qui in eo nataverint, et India qui

2 considerantur x (-ratur Gc, non S).

3 inasty(i E) x. | piraeum (-ū G) HG, pireū S(Gc), pureum E. | ducti x.

4 eam: hanc S.

6 eorum x. | quod: quia S.

7 cibdeli HSE: cibi | deli G.

8 habeant x.

9 civitas tharso (HG, thirso E, tarso S) x (civitate Joc., cf. p. 195, 13).

16 quae (aū add. S) altera parte x.

18 paret(& H, e | c S)onio x. | ammonem (-ē) (sic) x.

19 casio EG: cassio HS.

21 flumina lacus (om. et) x.

26 unguntur HEG: unguuntur S. | aethiopiae (HE, -ę S, -e G) x.

27 nataverit H (-rint GS). | india HEG: in india S. | qui HS: quę EG.

[193]

Plain text

sereno caelo emittit olei magnam multitudinem, item
Carthagini fons in quo natat insuper oleum, odore uti
scobis citrea, quo oleo etiam pecora solent ungui. Zacyntho
et circa Dyrrachium et Apolloniam fontes | sunt (20)
qui picis magnam multitudinem cum aqua evomunt. 5
Babylone lacus amplissima magnitudine qui λιμνη αϲφαλτιτιϲ
appellatur, habet supra natans liquidum bitumen,
quo bitu|mine et latere testaceo structum murum Samiramis 196
circumdedit Babyloni. item Iope in Syria Arabiaque
Nomadum lacus sunt inmani magnitudine qui 10
emittunt bituminis maximas moles, quas diripiunt qui
9 habitant circa. id autem non | est mirandum. nam (5)
crebrae sunt ibi lapidicinae bituminis duri. cum ergo
per bituminosam terram vis erumpit aquae, secum extrahit,
et cum sit egressa extra terram secernitur et ita 15
reicit ab se bitumen. etiamque est in Cappadocia in
itinere quod est inter Mazaca et Tyana lacus amplus, in
quem | lacum pars sive harundinis sive alii generis si (10)
demissa fuerit et postero die exempta, ea pars quae fuerit
exempta invenietur lapidea, quae autem pars extra aquam 20
10 manserit permanet in sua proprietate. ad eundem modum
Hierapoli Phrygiae effervet aquae calidae multitudo, e
qua circum hor|tos et vineas fossis ductis inmittitur, haec (15)
autem efficitur post annum crusta lapidea. itaque quotannis
dextra ac sinistra margines ex terra faciundo inducunt 25
eam et efficiunt his crustis in agris saepta. hoc autem
ita videtur naturaliter fieri, quod in is locis et ea terra

2 fons in quo HEG: fons ē in quo S. | uti scobe citreo x (s. citrea = cedrea Mir. Arist. 113: κέδροϲ lat. citrus).

3 ungui S: ungeri H, ungueri EG (cf. Theod. Prisc. ind. p. 547). | zachinto x.

4 dirrachium x.

5 aquae vomunt H (non EGS).

6 babilone x. | limnea spartacis x.

8 quo SEcGc: quod HEG. | sameram(n S)is x.

9 baby(i HE)lonē (-em E) x. | tope x.

10 Nomadum: numidarum x.

16 a se S. | capodocia EG.

17 & tuana (et.tụana G) x. | inquā lacū (quo lacu Gc) G (non E).

19 dimissa x (demissa Gc). | postera G (non E).

22 e qua: equibus x.

24 ita q. x.

26 his: in his x. | septa x.

27 is: his x.

[194]

Plain text

quibus nascitur, sucus | subest coaguli naturae similis, (20)
deinde cum commixta vis egreditur per fontes extra terram,
a solis et aeris calore cogitur congelari, ut etiam in
11 areis salinarum videtur. item sunt ex amaro suco terrae
fontes exeuntes vehementer amari, ut in Ponto est flumen 5
Hypanis. is a capite profluit circi|ter milia XL sapore (25)
dulcissimo, deinde cum pervenit ad locum | qui est ab 197
ostio ad milia CLX, admiscetur ei fonticulus oppido quam
parvulus. is cum in eum influit, tunc tantam magnitudinem
fluminis facit amaram, ideo quod per id genus 10
terrae et venas unde sandaracam fodiunt ea aqua manando
perfici|tur amara. (5)
12 Haec autem dissimilibus saporibus a terrae proprietate
perficiuntur, uti etiam in fructibus videtur. si enim
radices arborum aut vitium aut reliquorum seminum non 15
ex terrae proprietatibus sucum capiendo ederent fructus,
uno genere | essent in omnibus locis et regionibus omnium (10)
sapores. sed animadvertimus insula Lesbo vinum protropum,
Maeonia catacecaumeniten, Lydia Tmoliten, Sicilia
Mamertinum, Campania Falernum, inter Terracinam et 20
Fundos Caecubum reliquisque locis pluribus innumerabili
multitudine genera vini | virtutesque procreari. quae non (15)
aliter possunt fieri nisi cum terrenus umor suis proprietatibus
saporis in radicibus infusus enutrit materiam, per
quam egrediens ad cacumen profundat proprium loci et 25
13 generis sui fructus saporem. quodsi terra generibus umorum
non esset dissimilis et dispa|rata, non tantum in Syria (20)
et Arabia in harundinibus et iuncis herbisque omnibus

1 quibus (ꝉ qua Sc) is nascitur x.

3 calor H

4 salinarum (-ē) HS: -riis EG.

6 hipanis HS(Gc): inpanis EG. | is om. x. | XL … CLX (sic) x (sed cf. Herod. 4, 52).

9 tanta magnitudine H.

11 venas HSG: vena E (venæ Ec). | sandaracā (-ca EG) fodiuntur (-t᷑) x. | ea: & (et G) x.

18 insulam (-ā) lesbon x. | protyrum maloniam (-ā) catace (-cae H) caumen. Item lidiam moliton siciliam x.

20 campaniam (-ā) x. | interracinā (inter racinā G) & (et G) fundis cac(ę S)sibum (-ū) x.

23 proprietatis EG (-tibus HSGc).

24 sapores x. | infusus: sit infusus x.

28 iuncis: uineis x.

[195]

Plain text

essent odores neque arbores turiferae, neque piperis darent
bacas nec murrae glaebulas, nec Cyre|nis in ferulis laser 198
nasceretur, sed in omni terra regionibus eodem genere
omnia procrearentur. has autem varietates regionibus et
locis inclinatio mundi ＜efficit＞ et solis impetus ＜qui＞ 5
propius aut longius cursum faciendo tales efficit terrae
umorisque | qualitates. nec solum in his rebus sed etiam (5)
in pecoribus et armentis. haec non ita dissimiliter efficerentur,
nisi proprietates singularum terrarum ＜umorum＞ generibus
14 ad solis potestatem temperarentur. sunt enim Boeotia 10
flumina Cephisos et Melas, Lucania Crathis, Troia Xanthus
inque agris Clazomeniorum | et Erythraeorum et Laodicensium (10)
fontes. ad ea flumina, cum pecora suis temporibus
anni parantur ad conceptionem partus, per id tempus
adiguntur cotidie potum, ex eoque quamvis sint alba procreant 15
aliis locis leucophaea aliis locis pulla aliis coracino
colore. ita proprietas liquoris cum iniit | in corpus, proseminat (15)
intinctam sui cuiusque generis qualitatem. igitur
quod in campis Troianis proxime flumen armenta rufa
et pecora leucophaea nascuntur, ideo id flumen Ilienses 20
Xanthum appellavisse dicuntur.
15 Etiamque inveniuntur aquae genera mortifera, quae

2 murrae H, my(i S)rrę (-æ E) EGS. | glebulae (-ę EGS) x.

3 eodem genere EG: eodem genera H, eadem genera S.

5 efficit … qui add. Mar.

6 proprius x (ꝓipus S, unde ꝓpirius sic Gc = propius Ec). | aut E: ut HSG. | terrae (h S)umores . quae (quę S, Quę EG) qualitates x.

7 nec: n̄(non) S.

8 armentis . Haec H, armentis hęc (hæc E) EG: armentis discernunt᷑. Hęc S (unde rec. apud Mar. cum ed.). | similiter x (corr. ed.).

9 umorum generibus: in generibus HS, in regionibus EG (et in marg. Sc ꝉ regionibus).

10 temperarentur S(Gc): perarentur H, pararentur EG (sed Gc ī aꝉ temperarentur). | enim: &iā S. | bo&iae H, boetię(æ E) SEG.

11 lucanis aeraris x.

12 clazomoeniorum x.

13 ea om. x.

15 adiguntur E, adicuntur HG: adiciuntur S. | cotidie: eo (eó S) cotidie (-æ HE) x. | quamvis E, quā vis S: quavis H, qua vis G.

16 caracino S.

17 init x.

20 flumen ilienses EG: flumen | nilienses H, flum̄ nilienses S.

[196]

Plain text

per | maleficum sucum terrae percurrentia recipiunt in se (20)
vim | venenatam, uti fuisse dicitur Terracinae fons qui 199
vocabatur Neptunius, ex quo qui biberant inprudentes vita
privabantur. quapropter antiqui eum obstruxisse dicuntur.
et Chrobsi Thracia lacus, ex quo non solum qui biberint 5
moriuntur sed | etiam qui laverint. item in Thessalia (5)
fons est profluens, ex quo fonte nec pecus ullum gustat
nec bestiarum genus ullum propius accedit, ad quem
16 fontem proxime est arbor florens purpureo colore. non
minus in Macedonia quo loci sepultus est Euripides, 10
dextra ac sinistra monumenti advenientes | duo rivi concurrunt (10)
in unum, e quibus ad unum accumbentes viatores
pransitare solent propter aquae bonitatem, ad rivum autem
qui est ex altera parte monumenti nemo accedit quod
mortiferam aquam dicitur habere. item est in Arcadia 15
Nonacris nominata terrae regio, quae habet in monti|bus (15)
ex saxo stillantes frigidissimos umores. haec autem aqua
Ϲτυγοϲ υδωρ nominatur, quam neque argenteum neque
aeneum nec ferreum vas potest sustinere, sed dissilit et
dissipatur. conservare autem eam et continere nihil aliud 20
potest nisi mulina ungula, qua etiam memoratur ab Antipatro
in | provinciam ubi erat Alexander per Iollam filium (20)
17 perlata esse et ab eo ea aqua regem esse necatum. item
Alpibus in Cottii regno est aqua ex qua qui gustant
statim concidunt. agro autem Falisco via Campana in 25
campo Corneto est lucus in quo fons oritur, ibique avium

2 terrae cinae H, terrę cînę E, terręcinę GS.

3 cf. Neptunias lacunas Rhet. ad Herenn. 4, 10, 15 (Thiel).

5 chrobsithratia HS (-cia) G, crobsithracia E (gr. ἐν ＜κυ＞χρωψι etc., apud cychros Plin.).

7 fonte om. S (suppl. Sc).

8 propius EGS: proprius H.

10 quo loci S: quodloci H, quo loco EG.

12 e quibus ad unum EG: om. HS.

13 transitare x.

14 quod HG: quia ES.

16 nonagris E, n̄ | agris H, n̄ agris SG.

17 aqua styglos hydor GS: aquas tyglos hydor HE.

21 qua: quae (quę) x.

22 provinc(t S)ia x.

23 perlatā S, perlatum HE (-tū) G.

24 Cottii: crobi x (cf. Amm. 15, 10, 3). | exqua EG: om. HS.

26 ibique EG: ubique H, ubi S.

[197]

Plain text

et lacertarum reliquarumque | serpentium ossa iacentia (25)
apparent.
| Item sunt nonnullae acidae venae fontium, uti Lyncesto 200
et in Italia Velino, Campania Teano aliisque locis
pluribus, quae hanc habent virtutem uti calculos in vesicis 5
qui nascuntur in corporibus hominum potionibus discutiant.
18 fieri autem | hoc naturaliter ideo videtur quod (5)
acer et acidus sucus subest in ea terra, per quam egredientes
venae intinguntur acritudine, et ita cum in corpus
inierunt, dissipant quae ex aquarum subsidentia in corporibus 10
exconcrescentia offenderunt. quare autem discutiantur
ex acidis eae res, sic pos|sumus animadvertere. (10)
ovum in aceto si diutius positum fuerit, cortex eius mollescet
et dissolvetur. item plumbum, quod est lentissimum
et gravissimum, si in vase conlocatum fuerit et in eo 15
acetum suffusum, id autem opertum et oblitum erit, efficietur
19 uti plumbum dissolvatur, et fiet cerussa. eisdem
| rationibus aes, quod etiam solidiore est natura, similiter (15)
curatum si fuerit, dissipabitur et fiet aerugo. item margarita.
non minus saxa silicea, quae neque ferrum neque 20
ignis potest per se dissolvere, cum ab igni sunt percalefacta,
aceto sparso dissiliunt et dissolvuntur. ergo cum
has res ante oculos ita | fieri videamus, ratiocinemur isdem (20)
rationibus ex acidis propter acritudinem suci etiam
calculosos e natura rerum similiter posse curari. 25
20 Sunt autem etiam fontes uti vino mixti, quemadmodum
est unus Paphlagoniae, ex quo eam aquam sine

3 ly(i EG)ncesto (sic) x (ut λυγκηιϲτω Ecl. Flor. de mir.).

4 velino (Plin.): uienna x. | theano x.

5 uti HS: ut EG. | vessicis S.

9 intinguntur HEG: -guuntur S. | in (a. c.) om. S.

10 inierunt x (-int Sc Ec).

11 &(et G)concre(i ante corr. H)scentia x. | offenderint Ec.

12 eae HEG: hę S.

13 mollescit H (-cet EGS).

15 vasae H (-sạ̇e Lc, -sę El, -se GSc, -so v).

17 fiat x. | ceros S (ut codd. med. rec. cf. Theod. Prisc. p. 501).

19 fiet HS: fiat EG. | margarita: sic x (sc. dissipabitur).

20 silice | aquae H, silicea quę EG.

21 igne S.

23 hisdem x.

26 autem om. S.

27 eam aquam EG: eam H, om. S (ubi ex quo potantes sine vino f. t.).

[198]

Plain text

vino potan|tes fiunt temulenti. Aequiculis autem in Italia (25)
et in Alpibus natione Medullorum est genus aquae quam
21 qui bibunt efficiuntur turgidis gutturibus. Arcadia vero
civitas est non ignota Clitor, in cuius agris est spelunca
profluens | aqua e qua qui biberint fiunt abstemii. ad 201
eum autem fontem epigramma est in lapide inscriptum 6
hac sententia versibus graecis, eam non esse idoneam ad
lavandum sed etiam inimicam vitibus, quod apud eum
fontem Melampus sacrifi|ciis purgavisset rabiem Proeti (5)
filiarum restituissetque earum virginum mentes in pristinam 10
sanitatem. epigramma autem est id quod est subscriptum
ἀγρότα, ϲὺν ποίμναιϲ τὸ μεϲημβρινὸν ἤν ϲε βαρύνῃ
δίψοϲ ἀν’ ἐϲχατιὰϲ Κλείτοροϲ ἐρχόμενον,
| τῆϲ μὲν ἀπὸ κρήνηϲ ἀρύϲαι πόμα καὶ παρὰ νύμφαιϲ 15 (10)
ὑδριάϲιν ϲτῆϲον πᾶν τὸ ϲὸν αἰπόλιον·

2 natione] medullorum—(p. 208, 25) rationibus [bellissime … om. S (in medio fol. 118b), quae extant in H folio 117a (post init.) usque ad finem folii 121a (i. e. in 4½ foliis H, quae faciunt versus 196 ed. pr. meae).

4 clitori x.

5 aquae . quaqui E, aquę . quo qui G, aquae qui H.

7 haec sententiae (hęc sententię G) x.

13 Epigrammata quae sequuntur eadem graece extant in Eclogis Florentinis (de mirabilibus) quae sub ficto Sotionis nomine (ex cod. Laur. LVI, 1) olim edidit H. Stephanus (cf. V. Rose, Anecdota I, 9 sqq. et ed. prioris praef. p. VII). ea hic plane omisit E. affero autem quae exhibent HG, litteris quidem scripta semigraecis vel potius ex graecis litteris latinisque mixta. graecas litteras melius conservavit H, qui et inter α et λ clare distinguit, G autem multo saepius peccavit confusis Η et Ν, Α (quod scribitur Λ nec distinguitur α λ) et Δ et semper fere pro π positis τι vel ιτ. pro η et ε semper fere scribitur e. cum H proxime faciunt P et L.—singulas litteras quibus discedit G ab H adscripsi supra singulas lectionum codicis H. | ΑΓΡaτa H (et om. a fin.) G. | ΝΗΝeeΒaΡΥΗΝ.

14 διψοϲ: ΛΙΥΟϹ G. | ΚΛaιτΟΡΟϹ.

15 τηϲ: τaϲ HG. | απο: aτιο G. | ΚΡΗΝΗΚaΡΥϹaι HG. | ΚaΠaΡa G.

16 υδριαϲιν: ΥaΔΡeaϹιΝ H. | ϲτηϲον: ϹτΠ|ΝϹΟΝ G. | παν: τιaΝ G. | aιΠΟΟΛιΟΝ H (ubi Λ ex Α rasura factum est. aιΝΟ ΟΜΟΝ G). | αιπολιον ταμεθηϲ lc(f), qui omittunt verba v. 12-13 αλλα—εον(τα), quae tamen leguntur (ex H) etiam in P(v) et L.

[199]

Plain text

ἀλλὰ ϲὺ μήτ’ ἐπὶ λουτρὰ βάλῃϲ χροί, μή ϲε καὶ αὔρη
πη＜μή＞νῃ ＜τερπνῆϲ＞ ἐντὸϲ ἐόντα μέθηϲ·
φεῦγε δ’ ἐμὴν πηγὴν μιϲάμπελον, ἔνθα Μελάμπουϲ
| λυϲάμενοϲ λύϲϲηϲ Προιτίδαϲ ἀργαλέηϲ, (15)
| πάντα καθαρμὸν ἔκοψεν ἀπόκρυφον ＜εὖτ ἄρ’ ἀπ’ Ἄργουϲ 202
οὔρεα τρηχείηϲ ἤλυθεν Ἀρκαδίηϲ＞. 6
22 item est in insula Cia fons e quo qui inprudentes biberint
fiunt insipientes, et ibi est epigramma insculptum ea senten|tia, (5)
iucundam eam esse potionem fontis eius, sed qui
biberit saxeos habiturum sensus. sunt autem versus hi 10
ἡδεῖα ψυχροῦ πόματοϲ λιβὰϲ ἣν ἀναβαίνει
＜πηγή, ἀλλὰ νόῳ＞ πέτροϲ ὁ τῆϲδε πιών.
23 Susis autem in qua civitate est regnum Persarum, fonticu|lus (10)
est ex quo qui biberint amittunt dentes. item in
eo est scriptum epigramma quo significant hanc sententiam, 15
egregiam esse aquam ad lavandum, sed ea si bibatur
excutere e radicibus dentes. et huius epigrammatos
sunt versus graece

1 ΝΛaΜΛaϹιΜΗτeΝΠιaΟΥτΡaΒaτιτeΧΡaΜΗϹΗΚaιΔΥΡΗ.

2 πημηνη—εμην om. G. | ΠΗΝΗϹΝτΥϹ H(PL) i. e. πη＜μη＞νη ＜τερπνηϲ＞ εντοϲ.

3 δ’ εμην: ΔeΓΗ H. | πηγην: ιτΗΓΗΝ G. | ΜeιϹaΜιτΠeaΛΟΝ. | μελαμπουϲ: ΜeaΛμΙ|τΟΥϹ G.

4 λυϲαμενοϲ λυϲϲηϲ: aΥϹaΜeΝΟ | ϹaΥϹeΗϹ H, aΜeΝΟ Ϲaτ ϹeΝϹ G (λουϲάμενοϲ Laur.). | ιτΠΡΟιΤΙaaϹaΡΤeΜeιaϹ.

5 παντα: ιτaΝτa G. | ΚaΛΘaΡΜΟΝϹΚΟΨeΝeτιΠaΧΡΥΨΟΝ (hoc verbo finitur epigr. in HG, reliqua ex Ecl. Flor.—ubi sic α γὰρ … ἤλυθον—addiderunt edd.).

7 chia HEG (cea Plin.). | equo H: exquo EG.

9 iucundā eam H: iocundum (-dū G) eam (eā G) EG.

10 sensus E: sensos HG. | hii H.

11-12: ΗaeaΛΠΟΨΥΧΡΟΥΠΟΜΛΤΟςaΒτaϹaaΝ(om. G)ΙΝϹιΝeΝΤΟϹaιΒaϹaaΝaΒaιΝϹΙΠeΠ | ΡΟϹΟΤΝΗΝaeΠιωΝ (πηγη αλλα νοω om. HG.) ἀναβάλλει praebet cod. Laur. pro αναβαινει Vitr. (ἢν ἀναβάλλῃ Joc., ἣν ἀνίηϲι Steph.).

13 susis EG: suesis H(LP).

15 quo: quod x. | significant HG, -cat E.

[200]

Plain text

| ὕδατα κρανάεντα βλέπειϲ, ξένε, τῶν ἄπο χερϲὶν (15)
λουτρὰ μὲν ἀνθρώποι＜ϲ ἀβλαβῆ ἔϲτιν ἔχειν·＞
ἢν δὲ βάλῃϲ κοίληϲ ποτὶ νηδύοϲ ἀγλαὸν ὕδωρ
＜ἄκρα μόνον δολιχοῦ χείλεοϲ ἁψάμενοϲ,＞
αὐτῆμαρ πριϲτῆρεϲ ἐ＜πὶ χθονὶ δαιτὸϲ ὀδόντεϲ＞ 5
| πίπτουϲιν, γενύων ὀρφανὰ θέντεϲ ἕδη. (20)
24 Sunt etiam nonnullis locis fontium proprietates quae
procreant qui ibi nascuntur egregiis vocibus ad cantandum,
| uti Tarso Magnesiae aliis eiusmodi regionibus. 203
etiamque Zama est civitas Afrorum cuius moenia rex Iuba 10
duplici muro saepsit ibique regiam domum sibi constituit.
ab ea milia passuum XX est oppidum Ismuc, cuius
agrorum | regiones incredibili finitae sunt terminatione. (5)
cum esset enim Africa parens et nutrix ferarum bestiarum
maxime serpentium, in eius agris oppidi nulla nascitur 15
et si quando adlata ibi ponatur statim moritur, neque id
solum, sed etiam terra ex his locis si alio translata fuerit,
et ibi. id genus terrae | etiam Balearibus dicitur esse. (10)
sed aliam mirabiliorem virtutem ea habet terra, quam
25 ego sic accepi. Gaius Iulius Masinissae filius, cuius erant 20
totius oppidi agrorum possessiones, cum patre Caesari
militavit. is hospitio meo est usus. ita cotidiano convictu
necesse fuerat de philologia disputare. | interim cum (15)

1 ΥΜaΛτα ΚΡaΝaeΝΤa ΒaeτιΠeιϹ ξeΝϹΤωΝ aτιΠΟΧeΡϹιΝ sic HG (ὕδ. ταῦτα βλέπειϲ φοβερά Laur. et sic Joc.)

2 aΛΟΥτΡa ΜeΝ aΝΤΡΟΠΟιΗΝaeΜΒΝΗΟΚΟ | ιΛΟΥΒΟΤaΝΝaΗΛeΟϹaτΟΜτΜΟΝΥΔωΡ (αβλαβη εϲτιν εχειν om. HG).

4 om. HG.

5 aΥΤΝΗΜeΡΠΡιϹ | ΤΝΗΡeϹeΠeιΠΤΟΥϹιΝΤeΝΥωΝΟΡΦaΝΛeΘeΝΤeϹeaΝ (πι χθονι δαιτοϲ οδοντεϲ om. HG).

9 uti tharso HG: ut intharso E.

11 sepsit x.

12 passus .xx. (sic) x.

13 regiones H: -nis EG. | finiti x.

17 fuerit | & ibi id H, fuerit . & ibi id EG.

20 gaius . iulius masinissae (sine punctis EG) x i. e. Masinthae (qui Caesaris stipendiarius ab a. 693) filius. is ab a. circiter 714, natus sc. annos XX, illo hospitio potuerit usus esse (Suet. Caes. 71, cf. 18).

21 patres (H et a. c. G, patre EGc) cae(e G)sare x.

[201]

Plain text

esset inter nos de aquae potestate et eius virtutibus sermo,
exposuit esse in ea terra eiusmodi fontes ut qui ibi procrearentur
voces ad cantandum egregias haberent, ideoque
semper transmarinos catulastros emere formosos et puellas
maturas eosque coniungere, ut qui nascerentur ex | his non 5 (20)
solum voce egregia sed etiam forma essent non invenusta.
26 Cum haec tanta varietas sit disparibus rebus natura
distributa, quod humanum corpus est ex aliqua parte
terrenum, in eo autem multa genera sunt umorum, uti
sanguinis | lactis sudoris urinae lacrimarum, ergo si in 10 (25)
parva particula terreni tanta discrepantia invenitur saporum,
non est mirandum si etiam in magnitudine terrae
innumerabiles sucorum | reperientur varietates, per quarum 204
venas aquae vis percurrens tincta pervenit ad fontium
egressus, et ita ex eo dispares variique perficiuntur in 15
propriis generibus fontes propter locorum discrepantiam
et regionum qualitates terrarumque | dissimiles proprietates. (5)
27 ex his autem rebus sunt nonnulla quae ego per
me perspexi, cetera in libris graecis scripta inveni, quorum
scriptorum hi sunt auctores Theophrastus Timaeus 20
Posidonius Hegesias Herodotus Aristides Metrodorus, qui
magna vigilantia et infinito studio locorum pro|prietates, (10)
aquarum virtutes, ab inclinatione caelique regionum qualitates
ita esse distributas scriptis dedicaverunt. quorum
secutus ingressus in hoc libro perscripsi quae satis esse 25
putavi de aquae varietatibus, quo facilius ex his praescriptionibus
eligant homines aquae fontes, e quibus ad usum
salien|tes possint ad civitates municipiaque perducere. (15)
28 nulla enim ex omnibus rebus tantas habere videtur ad
usum necessitates quantas aqua, ideo quod omnium animalium 30

4 catlastros x. | formonsos H.

9 genera sunt morum H, sunt genera morum (umorū Gc, humorū Ec supra lin. add. v et hu).

12 si tam (tā G) in x.

13 innumerabilis H.

14 venas quaevis (quae | vis E, quę vis G) x.

20 hii H. | theophrastos x.

21 posidonios x. | hegesias x (Ctesias Plin.). | arystides H.

23 abinclinatione caelique (cęliquę G) sic x (ubi caelıq̇u̇ė Ec).

24 esse distributas H: distributas esse EG.

27 e om. x.

29 videretur G (non E).

[202]

Plain text

natura si frumenti fructu privata fuerit arbustive
aut carne aut piscatu aut etiam qualibet ex his, reliquis
rebus escarum | utendo poterit tueri vitam, sine aqua (20)
vero nec corpus animalium nec ulla cibi virtus potest
nasci nec tueri nec parari. quare magna diligentia industriaque 5
quaerendi sunt et eligendi fontes ad humanae
vitae salubritatem.
IV Expertiones autem et probationes eorum sic sunt provi|dendae. (25)
si erunt profluentes et aperti, antequam duci
incipiantur, aspiciantur animoque advertantur qua membratura 10
| sint qui circa eos fontes habitant homines, et 205
si erunt corporibus valentibus, coloribus nitidis, cruribus
non vitiosis, non lippis oculis, erunt probatissimi. item
si fons novus fossus fuerit et in vas corinthium sive alterius
generis quod | erit ex aere bono ea aqua sparsa 15 (5)
maculam non fecerit, optima est. itemque in aeneo si
ea aqua defervefacta et postea requieta et defusa fuerit
neque in eius aenei fundo harena aut limus invenietur, ea
2 aqua erit item probata. item si legumina in vas cum
ea aqua coniecta ad ignem posita cele|riter percocta fuerint, 20 (10)
indicabunt aquam esse bonam et salubrem. non
minus etiam ipsa aqua quae erit in fonte si fuerit limpida
et perlucida, quoque pervenerit aut profluxerit muscus
non nascetur neque iuncus, neque inquinatus ab aliquo
inquinamento is locus fuerit sed puram habuerit speciem, 25
| innuitur his signis esse tenuis et in summa salubritate. (15)
V Nunc de perductionibus ad habitationes moeniaque ut
fieri oporteat explicabo. cuius ratio est prima perlibratio.
libratur autem dioptris aut libris aquariis aut chorobate,
sed diligentius efficitur per chorobaten, quod dioptrae 30

1 arbustive: arbustiuo H, arbustino EG.

4 ciui H.

6 ele(i E)gendi x.

14 si ante corr. om. G (non E). | novos ante corr. H.

15 quod: quia E (sed quod supra Ec).

20 coiecta H.

21 non etiam minus x.

22 limpida—(23) profluxerit bis deinceps posuit H (item L).

24 iuncum (-cū G) x.

25 is: his H.

26 innuitur: inbuitur H, imbuitur EG.

29 diobtris x.

30 diobtrae (-ę G) x.

[203]

Plain text

libraeque | fallunt. chorobates autem est regula longa circiter (20)
pedum viginti. ea habet ancones in capitibus extremis
aequali modo perfectos inque regulae capitibus ad
normam coagmentatos, et inter regulam et ancones a
cardinibus compacta transversaria, quae habent lineas ad 5
perpendiculum recte descriptas | pendentiaque ex regula (25)
perpendicula in singulis partibus | singula, quae, cum 206
regula est conlocata eaque tangent aeque ac pariter lineas
2 descriptionis, indicant libratam conlocationem. sin autem
ventus interpellaverit et motionibus lineae non potuerint 10
certam significationem facere, tunc habeat in | superiore (5)
parte canalem longum pedes V latum digitum altum sesquidigitum
eoque aqua infundatur, et si aequaliter aqua
canalis summa labra tanget, scietur esse libratum. item
eo chorobate cum perlibratum ita fuerit, scietur quantum 15
3 habuerit fastigii. fortasse qui Archimedis libros legit dicet
non | posse fieri veram ex aqua librationem, quod ei (10)
placet aquam non esse libratam sed sphaeroides habere
schema et ibi habere centrum quo loci habet orbis terrarum.
hoc autem, sive plana est aqua seu sphaeroides, 20
necesse est, ad extrema capita dextra ac sinistra cum
librata regula erit pariter susti|nere regulam aquam, sin (15)
autem proclinata erit ex una parte, qua erit altior non
habere regulae canalem in summis labris aquam. necesse
est enim quocumque aqua sit infusa in medio inflationem 25
curvaturamque habere, sed capita dextra ac sinistra inter

1 librequae H, librę tiuę G (sed Gc supra q⁊ = que).

2 viginti H: XX G.

3 aequali modo H: aequalis | modi G.

4 coagmentatus H.

5 conpacta G: conpactat H.

7 partibus: fort. l. pedibus.

8 eaquae (ea quę G) tangentur x. | aeque ac pariter l. H: ęquę (ęque Gc) pariter ac l. G.

9 descriptionis G: -nes H.

12 V: sic x.

14 libra x. | ita x.

18 phaeroides (pheroides G) x (sed Gc spheroides et infra v. 13 spheroides x). | habere H: haberi G.

19 schema (scema G) sed ibi x.

21 necesse est extrema x. | dextra ac sinistra cum librata G: om. H, ubi sic extrema capita regula erit.

23 proclinatum (-tū G) x. | quae erit altior non habuerit regulae canalem x.

24 aquam . necesse | ē enim G: aquam nenesse (sic, unde non esse vel e̅e̅ PL). est enim H.

[204]

Plain text

se librata esse. exemplar autem chorobatae | erit in extremo (20)
volumine descriptum. et si erit fastigium magnum,
facilior erit decursus aquae. sin autem intervalla erunt
lacunosa, substructionibus erit succurrendum.
VI Ductus autem aquae fiunt generibus tribus, rivis per 5
canales structiles, aut fistulis plumbeis, seu tubulis fictilibus.
| quorum hae sunt rationes. si canalibus, ut (25)
structura fiat | quam solidissima solumque rivi libramenta 207
habeat fastigata ne minus in centenos pedes sicilico, eaeque
structurae confornicentur ut minime sol aquam tangat. 10
cumque venerit ad moenia, efficiatur castellum et castello
coniunctum ad | recipiendam aquam triplex inmissarium, (5)
conlocenturque in castello tres fistulae aequaliter divisae
intra receptacula coniuncta, uti cum abundaverit ab extremis,
2 in medium receptaculum redundet. item e medio 15
ponentur fistulae in omnes lacus et salientes, ex altero in
balineas ut vectigal quotannis | populo praestent, exque (10)
tertio in domos privatas ne desit in publico. non enim
poterunt avertere, cum habuerint a capitibus proprias
ductiones. haec autem quare divisa constituerim, eae sunt 20
causae et uti qui privatim ducent in domos vectigalibus
3 tueantur per publicanos aquarum ductus. sin | autem medii (15)
montes erunt inter moenia et caput fontis, sic erit
faciendum uti specus fodiantur sub terra librenturque ad
fastigium quod supra scriptum est, et si tofus erit aut 25
saxum, in suo sibi canalis excidatur, sin autem terrenum
aut harenosum erit solum, parietes cum camara in specu
| struantur et ita perducatur, puteique ita sint facti uti (20)
inter binos sint actus.

1 chorobati x.

2 et si G: et sic H.

6 ficti | G (fictibꝰ Gc pro fictilibus).

9 sicilico (Plin. 31, 57): semipede x notis (S et 𐆓) ut videtur confusis (pede semis Fav., sesquipede Pall.). | eaeque: aeque H, ęque G.

15 item e: ita in x.

17 balneas x. | ut om. x. | exque: exquibus (-b;) x.

18 domus x.

19 poterint x.

20 eae: hae (hę G) x.

21 causae uti qui (causę . uti qui G) x.

24 fodientur H. | liberenturque G.

27 solum & (et G) parietes x. | camara G: camera H.

29 binos sint: duos (ex .II.) sit x.

[205]

Plain text

4 Sin autem fistulis plumbeis ducetur, primum castellum
ad caput struatur, deinde ad copiam aquae lumen fistularum
constituatur, eaeque fistulae e castello conlocentur
ad castellum | quod erit in moenibus. fistulae ne minus (25)
longae pedum denum fundantur. quae si centenariae 5
erunt, pondus habeant | in singulas pondo MCC, si octogenariae 208
pondo DCCCCLX, si quinquagenariae pondo DC,
quadragenariae pondo CCCCLXXX, tricenariae pondo CCCLX,
vicenariae pondo CCXL, quinum denum pondo CLXXX,
denum pondo CXX, octonum pondo C, | quinariae pondo LX. 10 (5)
e latitudine autem lamnarum, quot digitos habuerint,
antequam in rotundationem flectantur, magnitudinum ita
nomina concipiunt fistulae. namque quae lamna fuerit
digitorum quinquaginta, cum fistula perficietur ex ea
5 lamna, vocabitur quinquagenaria similiterque reliquae. ea 15
| autem ductio quae per fistulas plumbeas est futura hanc (10)
habebit expeditionem. quodsi caput habeat libramenta ad
moenia, montesque medii non fuerint altiores ut possint
interpellare sed intervalla, necesse est substruere ad libramenta
quemadmodum in rivis et canalibus. sin autem 20
non | longa erit circumitio, circumductionibus, sin autem (15)
valles erunt perpetuae, in declinato loco cursus dirigentur.
cum venerit ad imum, non alte substruitur, ut sit libramentum
quam longissimum. hoc autem erit venter quod
Graeci appellant κοιλιαν. deinde cum venerit adversus 25
clivum, ex | longo spatio ventris leniter tumescit ut exprimatur (20)
6 in altitudinem summi clivi. quodsi non venter in

2 adcopia quae (quę G) x.

3 eaeque: aeq; H, ęque G. | fistulae (-lę G) castello x.

4 neminus longae H: om. G.

6 pondo .MCC. H: pondo·m̑·CC. Gc.

7 DCCCCLX HG: DCCCCXL Fav., octingenta XL Pall. (S Fav.).

8 .CCCLX. HG: CCCC.L. Fav., Pall.

10 CXX G (S Fav.): CCXX H. | pondo C: sic HG (Plin., Fav., Pall.) pro XCVI.

11 lamnarum H: lāminarū G. | quod HG.

12 magnitudinē ante corr. G.

13 (et 15) lamna H: lāmina G.

14 quinquaginta H: L G. | fistula H: -lę G.

15 reliqua x.

23 venerint x. | libratū x.

25 coe(ę G)lian x.

26 ut om. x.

27 cle(iẹ Gc)ui x.

[206]

Plain text

vallibus factus fuerit nec substructum ad libram factum
sed geniculus erit, erumpet et dissolvet fistularum commissuras.
etiam in ventre colliviaria sunt facienda, per
quae vis spiritus relaxetur. ita | per fistulas plumbeas (25)
aquam qui ducent, his rationibus bellissime poterunt efficere, 5
quod et decursus et circumductio|nes et ventres et 209
expressus hac ratione possunt fieri, cum habebunt a capitibus
7 ad moenia fastigii libramenta. item inter actus
ducenos non est inutile castella conlocari, ut si quando
vitium aliqui locus fecerit, non totum omneque opus 10
| contundatur et in quibus locis sit factum facilius inveniatur, (5)
sed ea castella neque in decursu neque in ventris
planitia neque in expressionibus neque omnino in vallibus
sed in perpetua aequalitate.
8 Sin autem minore sumptu voluerimus, sic est faciendum. 15
| tubuli crasso corio ne minus duorum digitorum (10)
fiant, sed ita hi tubuli ex una parte sint lingulati, ut
alius in alium inire convenireque possint. coagmenta
autem eorum calce viva ex oleo subacta sunt inlinienda,
et in declinationibus libramenti ventris lapis est ex saxo 20
rubro in ipso geniculo | conlocandus isque perterebratus, (15)
uti ex decursu tubulus novissimus in lapide coagmentetur
et primus etiam librati ventris, ad eundem modum adversus
clivum et novissimus librati ventris in cavo saxi
rubri haereat et primus expressionis ad eundem modum 25
9 coagmentetur. ita librata plani|tia tubulorum ad decursus (20)
et expressiones non extolletur. namque vehemens spiritus
in aquae ductione solet nasci, ita ut etiam saxa perrumpat,
nisi primum leniter et parce a capite aqua inmittatur
et in geniculis aut versuris alligationibus aut pondere 30

2 commixturas x.

3 colliviaria: sic x.

7 exprae(H, ę G, e GSc)ssis x.

8 fastigii: adfastigii HG, ad fastigia S.

9 ducentos x.

10 aliqui HG: -quis S.

13 (26) planitia: (sic) x.

14 fiant post perpetua add. Joc.

15 faciundum (solus) S.

17 ita Oehmichen: uti x.

23 etiam: ex x. | adversum (-ū) x.

24 novissimum (-ū) x.

26 ad: aut HS(Gc), ut G.

27 et om. S. | expre(ae H)ssionis x.

28 sol& S: solent HEG.

29 a capite om. S (i. m. suppl. Sc).

[207]

Plain text

saburra contineatur. reliqua omnia uti | fistulis plumbeis (25)
ita sunt conlocanda. item cum primo aqua a capite inmittitur,
ante favilla inmittetur, uti coagmenta si | qua 210
10 sunt non satis oblita favilla oblinantur. habent autem
tubulorum ductiones ea commoda. primum in opere quod 5
si quod vitium factum fuerit, quilibet id potest reficere.
etiamque multo salubrior est ex tubulis aqua quam per
fistu|las, quod plumbum videtur esse ideo vitiosum quod (5)
ex eo cerussa nascitur, haec autem dicitur esse nocens
corporibus humanis. itaque quod ex eo procreatur ＜si＞ id 10
est vitiosum, non est dubium quin ipsum quoque non sit
11 salubre. exemplar autem ab artificibus plumbariis possumus
accipere, quod | palloribus occupatos habent corporis (10)
colores. namque cum fundendo plumbum flatur, vapor ex
eo insidens corporis artus et in diem exurens eripit ex 15
membris eorum sanguinis virtutes. itaque minime fistulis
plumbeis aqua duci videtur, si volumus eam habere salubrem.
saporemque meliorem ex | tubulis esse cotidianus (15)
potest indicare victus, quod omnes structas cum habeant
vasorum argenteorum mensas, tamen propter saporis integritatem 20
fictilibus utuntur.
12 Sin autem fontes ＜non sunt＞ unde ductiones aquarum
faciamus, necesse est puteos fodere. in puteorum autem
| fossionibus non est contemnenda ratio, sed acuminibus (20)
sollertiaque magna naturales rerum rationes considerandae, 25
quod habet multa variaque terra in se genera. est enim
uti reliquae res ex quattuor principiis composita. et
primum est ipsa terrena habetque ex umore aquae fontes,
item calores | unde etiam sulphur alumen bitumen nascitur, (25)
aerisque spiritus inmanes, qui cum graves per intervenia 30
fistulosa terrae perveniunt ad fossionem puteorum

4 oblinentur x.

8 quod per plumbum x. | quod: quia ES.

9 eo: plumbo S. | cerusa EG, cerosa S.

10 ita quod HG, itaque E, ita ergo cū quod S. | si om. x. | id: om. S.

11 quin GEcS: qui in H.

15 indie x.

19 structas (Fav.): ex(s EGS)tructas x.

22 non sunt: om. x.

24 fossionibus (in ras.) Ec: possessionibus HSEG.

30 intervena EG (-nia HS).

[208]

Plain text

et ibi homines offendunt fodientes vi naturali vaporis obturant
eorum naribus spiritus animales, uti qui non
13 celerius inde effugiunt ibi intere|mantur. hoc autem (30)
quibus rationibus caveatur sic erit | faciendum. lucerna 211
accensa demittatur, quae si permanserit ardens sine periculo 5
descendetur. sin autem eripietur lumen a vi vaporis,
tunc secundum puteum dextra ac sinistra defodiantur
aestuaria. ita quemadmodum per nares spiritus ex | aestuariis (5)
dissipabuntur. cum haec sic explicata fuerint et ad
aquam erit perventum, tunc saepiatur astructura ne obturetur 10
14 vena. sin autem loca dura erunt aut nimium
venae penitus fuerint, tunc signinis operibus ex tectis aut
superioribus locis excipiendae sunt copiae. in signinis
autem | operibus haec sunt facienda. uti harena primum (10)
purissima asperrimaque paretur, caementum de silice frangatur 15
ne gravius quam librarium, calce quam vehementissima
mortario mixta ita ut quinque partes harenae ad
duas respondeant. eorum fossa ad libramentum altitudinis
quod est futurum | calcetur vectibus ligneis ferratis. (15)
15 parietibus calcatis in medio quod erit terrenum 20
exinaniatur ad libramentum infimum parietum. hoc exaequato
solum calcetur ad crassitudinem quae constituta

1 vi: ut x. | obt(d EG)urante eorum x.

2 uti: ita x.

3 interemuntur HG (-imuntur ES). | hoc quibus autem r. EG.

7 defodianturque| (H, -q⁊| etiam S) ae(ę S)stuaria HS: def. que ē | varia G, def. quæ | est uaria E (= L).

10 saepiaturas structura | nec opturentur venas H, sepiatur structura nec obturentur (obdurentur EG) venas SEG (cf. parietes struantur Fav. p. 291, 25 = latera puteorum structura suscipiat Pall.).

12 signinis EGS: signis H. | ex testis x. | aut H: a EGS (cf. Varro r. r. p. 144, 14 K cisternae sub tectis et lacus sub diu).

13 Insigni|is G, Insignis E (-ninis GcEc = HS).

16 calx x.

17 adduas EG: adduos HS.

18 respondeant eorum fossa: sic x (textu confuso, nam seq. de puteis). post resp. exciderunt qualia indicat Faventinus (Pall.) puteum ergo fodere debebis latum pedes octo ut a binis pedibus structura in circuitu surgat (surgit etiam Plin. 31, 49 ubi legendum est signino harenato) et quattuor cavo relinquat.…

21 infimum HS: infirmum EG.

[209]

Plain text

fuerit. ea autem si duplicia aut triplicia facta fuerint
uti percolationibus transmutari possit, multo | salubriorem (20)
et suaviorem aquae usum efficient. limus enim cum habuerit
quo subsidat, limpidior fiet et sine odoribus conservabit
saporem, si non, salem addi necesse erit et 5
extenuari.
Quae potui de aquae virtute et varietate quasque
habeat | utilitates quibusque rationibus ducatur et probetur 212
in hoc volumine posui, de gnomonicis vero rebus
et horologiorum rationibus insequenti perscribam. 10

LIBER NONUS.

1 | Nobilibus athletis qui Olympia Pythia Isthmia Nemea (5)
vicissent, Graecorum maiores ita magnos honores
constituerunt uti non modo in conventu stantes cum palma
et corona ferant laudes, sed etiam cum revertantur in 15
suas civitates cum victoria triumphantes quadrigis in
moenia et in patrias | invehantur e reque publica perpetua (10)
vita constitutis vectigalibus fruantur. cum ergo id
animadvertam, admiror quid ita non scriptoribus eidem
honores etiamque maiores sint tributi, qui infinitas utilitates 20
aevo perpetuo omnibus gentibus praestant. id enim
magis erat institui dignum, quod | athletae sua corpora (15)
exercitationibus efficiunt fortiora, scriptores non solum

1 fuerit . ea (.Ea) autem: sic x (in lacuna. de cisternis, quae spectent ad v. 7 sqq., cf. Plin. 36, 173. Pall. 1, 17).

2 possit (sc. aqua): possint x (possunt ante corr. H).

3 et suaviorem EG: om. HS.

4 quo om. G (non E).

9 gnominicis x.

12 phithia EG: om. HS (i. m. pithia Sc gr.). | nemaea HG, nemea E, ne mea S.

15 fuerant x (ſerant supra gr. Sc).

17 inve|hanturereq; H, invehant᷑ . ęreque S: invehantur . reque (. |req⁊ G) EG.

19 eidem H(Gc): idem EGS.

22 athla&e H, adletę S (athletę EG).

[210]

Plain text

suos sensus sed etiam omnium, ＜cum＞ libris ad discendum
2 et animos exacuendos praeparant praecepta. quid
enim Milo Crotoniates quod fuit invictus prodest hominibus
aut ceteri qui eo genere fuerunt victores, nisi quod
| dum vixerunt ipsi inter suos cives habuerunt nobilitatem. 5 (20)
Pythagorae vero praecepta Democriti Platonis Aristotelis
ceterorumque sapientium cotidiana perpetuis industriis culta
non solum suis civibus sed etiam omnibus gentibus recentes
et floridos edunt fructus. e quibus qui a teneris
aetatibus | doctrinarum abundantia satiantur, optimos habentes 213
sapientiae sensus instituunt civitatibus humanitatis 11
mores aequa iura leges, quibus absentibus nulla potest
3 esse civitas incolumis. cum ergo tanta munera ab scriptorum
prudentia pri|vatim publiceque fuerint hominibus (5)
praeparata, non solum arbitror palmas et coronas his tribui 15
oportere sed etiam decerni triumphos et inter deorum
sedes eos dedicandos iudicari.
Eorum autem cogitata utiliter hominibus ad vitam
ex|plicandum e pluribus singula paucorum uti exempla ponam, (10)
quae recognoscentes necessario his tribui honores 20
4 oportere homines confitebuntur. et primum Platonis e
multis ratiocinationibus utilissimis unam quemadmodum
ab eo explicata sit ponam. locus aut ager paribus lateribus
si erit quadra|tus eumque oportuerit duplicari, quod (15)
opus fuerit genere numeri quod multiplicationibus non 25
invenitur, ex descriptionibus linearum emendatis reperitur.
est autem eius rei haec demonstratio. quadratus locus
qui erit longus et latus pedes denos efficit areae pedes C.
si ergo opus fuerit eum dupli|care et pedum CC item e (20)
paribus lateribus facere, quaerendum erit quam magnum 30
latus eius quadrati fiat ut ex eo CC pedes duplicationibus
areae respondeant. id autem numero nemo potest invenire.

1 cum om. x.

5 inter suos EGS: interuos H.

7 sapientium HEG: -tū S.

10 habent x.

24 duplicari EG: -re HS. | quod (o.): quo (oq) S.

25 quod (m.) HS: quo EG.

26 ex: eo x.

29 duplicari pedum (-ū) x.

[211]

Plain text

namque si XIIII constituentur, erunt multiplicati pedes
5 CXCVI, si XV, pedes CCXXV. ergo quoniam | id non explicatur (25)
numero, in eo quadrato longo et lato pedes X
quod fuerit, linea ab angulo ad angulum diagonios perducatur,
uti dividantur duo trigona aequa magnitudine, 5
singula areae pedum quinquagenum, ad eiusque lineae diagonalis
longitudinem locus quadratus paribus lateribus
de|scribatur. ita quam magna duo trigona in minore quadrato (30)
| quinquagenum pedum linea diagonio fuerint designata, 214
eadem magnitudine et eodem pedum numero quattuor in 10
maiore erunt effecta. hac ratione duplicatio grammicis
rationibus ab Platone, uti schema subscriptum erit in ima
pagina, ex|plicata est. (5)
6 Item Pythagoras normam sine artificis fabricationibus
inventam ostendit, et quod magno labore fabri normam 15
facientes vix ad verum perducere possunt, id rationibus
et methodis emendatum ex eius praeceptis explicatur.
namque | si sumantur regulae tres e quibus una sit pedes III (10)
altera pedes IIII tertia pedes V, eaeque regulae inter se
compositae tangant alia aliam suis cacuminibus extremis 20
schema habentes trigoni, deformabunt normam emendatam.
ad eas autem regularum singularum longitudines si singula
quadrata pari|bus lateribus describantur, quod erit trium (15)
latus, areae habebit pedes VIIII, quod IIII, XVI, quod V erit,
7 XXV. ita quantum areae pedum numerum duo quadrata 25
ex tribus pedibus longitudinis laterum et quattuor efficiunt,
aeque tantum numerum reddidit unum ex quinque descriptum.
id Pytha|goras cum invenisset, non dubitans a (20)
Musis se in ea inventione monitum, maximas gratias agens
hostias dicitur his immolavisse. ea autem ratio quemadmodum 30

4 quod HGS: que E. | diagonis x.

9 designatae (-ę EGS) x.

12 scema x (item v. 12). | subscriptum est (ē.) explicata est in ima pagina x.

15 quod: quam x.

19 tertia EGS: terua H. | eaeque (eęque S) HS: haeque (hęque G) EG.

21 ≣trigoni (cum ras.) HS.

23 quod: cum (cū) x.

26 longitudinis EGS: -nes H.

27 reddidit (sic) x. | quinque HS: .V. EG

28 amusise H, amusisse EGS (separant se Ec Gc Sc).

30 immolavisse HEG: immolasse S.

[212]

Plain text

in multis rebus et mensuris est utilis, etiam in
aedificiis scalarum aedificationibus uti temperatas habeant
8 graduum librationes est ex|pedita. si enim altitudo (25)
contignationis ab summa coaxatione | ad imum libramentum 215
divisa fuerit in partes tres, erit earam quinque in scalis 5
scaporum iusta longitudine inclinatio, ＜uti＞ quam magnae
fuerint inter contignationem et imum libramentum altitudinis
partes tres, quattuor a perpendiculo rece|dant et (5)
ibi conlocentur inferiores calces scaporum. ita si erunt,
temperatae et graduum et ipsarum scalarum erunt conlocationes. 10
item eius rei erit subscripta forma.
9 Archimedis vero cum multa miranda inventa et varia
fuerint, ex omnibus etiam infinita sollertia id quod exponam
| videtur esse expressum. nimirum Hiero Syracusis (10)
auctus regia potestate, rebus bene gestis cum 15
auream coronam votivam diis inmortalibus in quodam
fano constituisset ponendam, manupretio locavit faciendam
et aurum ad sacoma adpendit redemptori. is ad tempus
opus manu factum subtiliter regi | adprobavit et ad sacoma (15)
10 pondus coronae visus est praestitisse. posteaquam indicium 20
est factum dempto auro tantundem argenti in id
coronarium opus admixtum esse, indignatus Hiero se contemptum
esse neque inveniens qua ratione id furtum deprehenderet,
rogavit Archimeden uti in|sumeret sibi de (20)
eo cogitationem. tunc is cum haberet eius rei curam, 25
casu venit in balineum ibique cum in solium descenderet,
animadvertit quantum corporis sui in eo insideret tantum

3 librationes S: -nis HEG.

4 coaxatione S(Gc): coaxitione HEG.

5 quinque HS: .V. EG.

6 iusta longitudine HS: iuxta longitudinem (-ē G) EG. | inclinatio quam x.

8 tres (. S) quattuor HS: .III.IIII. EG.

9 interiores x. | si: sic x.

10 graduum ipsarum (om. et) x.

14 nimirum: nimium est (nimiū ē. S) x (i. m gr. n̄ minimū est Sc). | enim (post hiero) add. x. | sy(i E)racussis EG.

18 (19) sacomā (-am H 19) x. | redemptoriis (ad t.) x (-ri,is Sc).

22 contemtum H et ante corr. E.

23 furtum HS(Gc): futurum EG. | reprae (H, prę G, p̄ ES)henderet x.

24 archimeden HEG: -dē S. | inse sumeret x.

25 is S: his HEG.

26 balineum HS: balneum EGSc.

27 corporis S: incorporis HEG.

[213]

Plain text

aquae extra solium effluere. idque cum eius rei rationem
explicationis ostendisset, non est moratus sed | exsiluit (25)
gaudio motus de solio et nudus vadens domum | versus 216
significabat clara voce invenisse quod quaereret. nam
11 currens identidem graece clamabat ευρηκα ευρηκα. tum 5
vero ex eo inventionis ingressu duas fecisse dicitur massas
aequo pondere quo etiam fuerat corona, unam ex auro et
alteram | ex argento. cum ita fecisset, vas amplum ad (5)
summa labra implevit aqua, in quo demisit argenteam
massam. cuius quanta magnitudo in vase depressa est, 10
tantum aquae effluxit. ita exempta massa quanto minus
factum fuerat refudit sextario mensus, ut eodem modo
quo prius fuerat ad labra | aequaretur. ita ex eo invenit (10)
quantum pondus argenti ad certam aquae mensuram responderet.
12 cum id expertus esset, tum auream massam 15
similiter pleno vase demisit et ea exempta eadem ratione
mensura addita invenit deesse aquae non tantum sed minus,
quanto minus magno corpore eodem pon|dere auri massa (15)
esset quam argenti. postea vero repleto vase in eadem
aqua ipsa corona demissa invenit plus aquae defluxisse in 20
coronam quam in auream eodem pondere massam, et ita
ex eo quod defuerit plus aquae in corona quam in massa,
ratiocinatus deprehendit argenti in auro mixtio|nem et manifestum (20)
furtum redemptoris.
13 Transferatur mens ad Archytae Tarentini et Eratosthenis 25

1 idque: itaque x. | eius rei HS(Gc): eius ei G, ei eius E.

2 exiluit H, exiliuit ES, exsiluit G.

3 versus: verius x.

5 ΕΥΡΗΚΑ (bis) H et (e pro ε) GS et (Λ pro Α) E.

9 libra H (labra EGS). | aque H, aquę EGS. | dimisit x (demisit Gc).

10 vasū HG, vasum E (vas S).

12 mensus est (ē. EGS) ut x.

14 q. ad certum pondus x.

16 (19) vaso x (-se S). | demisit HS: dimisit EG.

17 deesse aquae: ex aquae (-ę EGS) x. | sed minus: se (sed Sc gr.) minore x.

20 demissa HS: dimissa EG.

21 coronam (-nā EGS) sic x. | aurea … massa Sc (-ā ante ras. S), aureā … |massa (sic) G (sed massā Gc = HES).

22 quod fuerit plus aquae x.

23 rep̄(sic HS, prę EG)hendit x. | mittionem H.

25 tarenti S, taremtim (ante corr.) E. | a(e Gc)ratosthen(m E)is EG.

[214]

Plain text

Cyrenaei cogitata. hi enim multa et grata a
mathematicis rebus hominibus invenerunt, itaque cum in
ceteris inventionibus fuerint grati, in eius rei cogitationibus
maxime | sunt suspecti. alius enim alia ratione explicaverunt 217
quod Delo imperaverat responsis Apollo, uti arae 5
eius quantum haberent pedum quadratorum id duplicaretur
et ita fore ut i qui essent in ea insula tunc religione
14 liberarentur. itaque | Archytas hemicylindrorum descriptionibus, (5)
Eratosthenes organica mesolabi ratione idem explicaverunt.
cum haec sint tam magnis doctrinarum iucunditatibus 10
animadversa et cogamur naturaliter inventionibus
singularum rerum considerantes effectus moveri, multas
res attendens admiror etiam Demo|criti de rerum natura (10)
volumina et eius commentarium quod inscribitur χειροκμητων,
in quo etiam utebatur anulo ut signaret cera molli 15
quae esset expertus.
15 Ergo eorum virorum cogitata non solum ad mores
corrigendos sed etiam ad omnium utilitatem perpetuo sunt
prae|parata. athletarum autem nobilitates brevi spatio (15)
cum suis corporibus senescunt. itaque neque cum maxime 20
sunt florentes neque posteritati hi, quemadmodum sapientium
16 cogitata homimum vitae, prodesse possunt. cum vero
neque moribus neque institutis scriptorum praestantibus
tribuantur | honores, ipsae per se mentes aeris altiora (20)
prospicientes memoriarum gradibus ad caelum elatae, aevi 25
inmortalitate non modo sententias sed etiam figuras eorum

1 hii H.

3 fuerint HS(Gc): fuerunt EG. | concitationibus x.

4 explicarentur x (-rent Sc).

5 impet(& H)raverat x (sed t erasit Sc). | arae(ę S) HS: areę EG.

6 duplicarentur x (-rent Sc).

7 fore ut i: forenti HS, forent hi EG.

8 archy(i EGS)tas cylindrorum x.

9 mesolabi (sic) x (Hultsch: Berl. phil. Woch. XVII, 771).

14 quod (| H) scribitur ΧειΡΟΤΟΜΗΤΟΝ H et (cum e pro ε) EG, χeιroτomeτon S.

15 anulo signaretur amolcie (a molḷı̇cıe S) est (ē GS) expertus x.

20 itaque neque cū maxime sunt EG: om. HS.

21 hii H. | sapientū S.

24 autem (aū) post ipsae(e) add. x. | aeris HG, aerı≣s E, ęris S.

25 elati x. | aeuum imor(euū īmor- S)talitati HS, ae(ę E)uo inmortali EG.

[215]

Plain text

posteris cogunt esse notas. itaque qui litterarum iucunditatibus
intinctas habent mentes non possunt non in suis
pectoribus dedicatum habere | sicuti deorum sic Ennii poetae 218
simulacrum. Accii autem carminibus qui studiose
delectantur non modo verborum virtutes sed etiam figuram 5
17 eius videntur secum habere praesentem. item plures post
nostram memoriam nascentes cum | Lucretio videbuntur (5)
velut coram de rerum natura disputare, de arte vero rhetorica
cum Cicerone, multi posterorum cum Varrone conferent
sermonem de lingua latina, non minus etiam plures 10
philologi cum Graecorum sapientibus multa deliberantes
secretos cum his videbuntur habere sermones, | et ad summam (10)
sapientium scriptorum sententiae corporibus absentibus
vetustate florentes cum insunt inter consilia et
disputationes, maiores habent quam praesentium sunt 15
18 auctoritates omnes. itaque, Caesar, his auctoribus fretus
sensibus eorum adhibitis et consiliis ea volumina conscripsi,
et prio|ribus septem de aedificiis, octavo de aquis, (15)
in hoc de gnomonicis rationibus quemadmodum de radiis
solis in mundo sunt per umbras gnomonis inventae quibusque 20
rationibus dilatentur aut contrahantur explicabo.
I Ea autem sunt divina mente comparata habentque
ad|mirationem magnam considerantibus, quod umbra gnomonis (20)
aequinoctialis alia magnitudine est Athenis alia
Alexandriae aliae Romae non eadem Placentiae ceterisque 25
orbis terrarum locis. itaque longe aliter distant descriptiones
horologiorum locorum mutationibus. umbrarum
enim aequinoctialium mag|nitudinibus designantur analemmatorum (25)
formae, e quibus perficiuntur ad rationem locorum

2 instinctas x.

3 pectoribus: corporibus G (sed supra ī aꝉ pectoribus Gc). | dedicatas x. | enni H.

4 acci (ante corr.) E.

6 prae(prę- E, p̄- GS)sentem esse (| H, . EGS) Item x.

13 sapientū S.

18 septem HS: VII. EG (scil. dixi).

20 inventa . equibꝰq⁊ S (unde inventaę . q. Gc).

25 placentine S.

26 descrip(b H)tionis HS (-nes EG).

28 designantur EG: desidesignantur H, si designantur S(Gc).

29 locorum: longorum x (ubi i. m. S2 ꝉ horologiorū).

[216]

Plain text

et umbrae gnomonum horarum descriptiones. αναλημμα
est ratio conquisita solis cursu et umbrae crescentis
ad brumam observatione inventa, e qua per rationes architectonicas
circinique descriptiones est | inventus effectus 219
2 in mundo. mundus autem est omnium naturae rerum 5
conceptio summa caelumque sideribus et stellarum cursibus
conformatum. id volvitur continenter circum terram atque
mare per axis cardines extremos. namque in | his locis (5)
naturalis potestas ita architectata est conlocavitque cardines
tamquam centra, unum a terra et mari in summo 10
mundo ac post ipsas stellas septentrionum, alterum trans
contra sub terra in meridianis partibus, ibique circum eos
cardines orbiculos circum centra uti in torno perfecit, qui
| graece πολοι nominantur, per quos pervolitat sempiterno (10)
caelum. ita media terra cum mari centri loco naturaliter 15
3 est conlocata. his natura dispositis ita uti septentrionali
parte a terra excelsius habeat altitudinem centrum, in
meridiana autem parte in inferioribus locis subiectum a
terra | obscuretur, tunc etiam per medium transversa et (15)
inclinata in meridiem circuli lata zona XII signis est conformata, 20
quorum species stellis dispositis XII partibus
peraequatis exprimit depictam ab natura figurationem.
itaque lucentia cum mundo reliquisque sideribus ornatu
circum terram | mareque pervolantia cursus perficiunt ad (20)
4 caeli rotunditatem. omnia autem visitata et invisitata 25
temporum necessitate sunt constituta. ex quis sex signa
numero supra terram cum caelo pervagantur, cetera sub
terram subeuntia ab eius umbra obscurantur. sex autem

1 gnomoniū HS (-nū EG). | Λ(Α S)ΝΑΛΗΜΜΑ HS, ΛΝΛΛΗΜΜΑ G, ΛΝΛΗΜΜΛ E.

3 ad brumam: abrumae H, a,brumę S, abrume E, abruinę (sic) G.

6 et stellarum cursibus EG: om. HS.

7 conformatus (-tꝰ S) x (-tū Gc).

9 architecta HS (-tata EG).

10 et mari: in(m EGc)mani x.

12 circa S.

14 πολοι: paſde x (i. m. pali S2).

17 altitudinē HS(Gc): -ne EG.

20 lata: delata x.

21 quorum: quae eorum x.

23 ornatū (HSG, -tum E) x.

24 circa S.

26 ex quis (qıſ S) sex (sic) x.

28 eius EG (eiꝰ) S: eis H (eiụ̇s Gc).

[217]

Plain text

ex his semper supra terram nitun|tur. quanta pars enim (25)
novissimi signi depressione coacta versatione subiens sub
terram occultatur, tantundem eius contrarii conversationis
necessitate supergressum rotatione | circumacta trans locis 220
patentibus ex obscuris egreditur ad lucem. namque vis 5
una et necessitas utrimque simul orientem et occidentem
5 perficit. ea autem signa cum sint numero XII partesque
duodecumas singula possideant mundi versentur|que ab (5)
oriente ad occidentem continenter, tunc per ea signa contrario
cursu luna stella Mercurii Veneris ipse sol itemque 10
Martis et Iovis et Saturni ut per graduum ascensionem
percurrentes alius alia circumitionis magnitudine ab occidente
ad orientem in mundo pervagantur. luna die octavo
et vi|censimo et amplius circiter hora caeli circumitionem (10)
percurrens ex quo signo coeperit ire ad id signum revertendo 15
6 perficit lunarem mensem. sol autem signi spatium
quod est duodecuma pars mundi mense vertente vadens
transit. ita XII mensibus XII signorum intervalla pervagando
cum redit | ad id signum unde coeperit, perficit (15)
spatium vertentis anni. ex eo quem circulum luna terdecies 20
in XII mensibus percurrit, eum sol eisdem mensibus
semel permetitur. Mercurii autem et Veneris stellae circa
solis radios utique centrum eum itineribus coronantes regressus
retrorsus et retardationes | faciunt, et ita stationibus (20)
propter eam circinationem morantur in spatiis signorum. 25
7 id autem ita esse maxime cognoscitur ex Veneris

2 subiens EG: subic(t S)iens HS.

3 contrariae con(c̄ S)versationis n. sup(b G)pre(ae H)ssa notatione x.

4 trans: sic x (ut trans contra 219, 7).

5 ex: & x. | vis una & n. H: vis una n. E, vis et n. G.

8 duodecumas H: -cimas EGS.

9 continenter HS(Gc): -tes EG.

10 (et 22) mercuri H.

11 ascensione H.

14 vicesimo HSE, vicessimo G. | hora HS(Gc): horā (-am E) EG. | circuitionem (hic, non v. 12) x.

15 coeperit HE(Gc): cęperit H, ceperit S.

17 duodecuma H: -cima EGS.

19 coeperit H(Gc), ceperit S: coepit E, cępit G.

21 eū sol eisdem EGS: cum sole isdem H.

23 uti ꝑ centrum (|| H -ū GS) cum (cū) iti(e⃓ Sc)neribus x.

24 retardationes EG: -ne H, -nē S. | et ita Oehmichen: etiam (&ıā) x.

[218]

Plain text

stella, quod ea cum solem sequatur, post occasum eius
apparens in caelo clarissimeque lucens vesperugo vocitatur,
aliis autem temporibus eum antecurrens et | oriens ante (25)
lucem lucifer appellatur. ex eoque nonnumquam plures
dies in uno signo commorantur, alias celerius ingrediuntur 5
in alterum signum. itaque quod non aeque peragunt
numerum dierum in singulis signis, quantum sunt moratae
| prius transiliendo celerioribus itineribus perficiunt iustum 221
cursum. ita efficitur uti quod demorentur in nonnullis
signis, nihilo minus cum eripiant se ab necessitate morae, 10
8 celeriter consequantur iustam circumitionem. iter autem
in | mundo Mercurii stella ita pervolitat uti trecentesimo (5)
et sexagensimo die per signorum spatia currens perveniat
ad id signum ex quo priore circumlatione coepit facere
cursum, et ita peraequatur eius iter ut circiter tricenos 15
9 dies in singulis signis habeat numeri rationem. Veneris
autem cum est libe|rata ab inpeditione radiorum solis, (10)
XXX diebus percurrit signi spatium. quo minus quadragenos
dies in singulis signis patitur, cum stationem fecerit
restituit eam summam numeri in uno signo morata. ergo 20
totam circinationem in caelo quadringentesimo et octogensimo
et quinto die permensa iterum | init signum ex (15)
10 quo signo prius iter facere coepit. Martis vero circiter
sexcentesimo octogensimo tertio siderum spatia pervagando
pervenit eo ex quo initium faciendo cursum fecerat ante, 25
et in quibus signis celerius percurrit, cum stationem fecit
explet dierum numeri rationem. Iovis autem | placidioribus (20)
gradibus scandens contra mundi versationem, circiter

2 vesperugo litt. unc. scr. S.

5 uno om. x.

8 iustum cursum. Ita efficitur EG: om. HS.

11 circuitionem x. | Iter (It̄ S) HSG: Item E.

12 mercuri H. | trecentissimo G (non E).

13 sexagensimo H: -gesimo ES, -gessimo G.

14 circulatione x.

15 trecenos S.

18 quo HSG: qm̄ E.

20 Ergo totam (ā) EGS: ergotam H.

21 circitionem (-nē G) HG, circionē S, circuitionem E.

22 (24) octogensimo HG: -gesimo ES (24 etiam Gc). | permensa EGS: permansa H. | inid (H, in id EGS) x.

24 sescentesimo H(Gc), sexc. EGS.

[219]

Plain text

CCCLX diebus singula signa permetitur, et consistit post
annum XI et dies CCCXIII et redit in id signum in quo
ante XII anno fuerat. Saturni vero, mensibus undetriginta
et amplius paucis diebus pervadens per signi spatium,
anno | nono et vicensimo et circiter diebus CLX in quo 5 (25)
ante | tricensimo fuerat anno in id restituitur, ex eoque 222
quo minus ab extremo distat mundo, tanto maiorem circinationem
11 rotae percurrendo tardior videtur esse. ei autem
qui supra solis iter circinationes peragunt, maxime cum
in trigono fuerint | quod is inierit, tum non progrediuntur 10 (5)
sed regressus facientes morantur, doneque cum idem sol
de eo trigono in aliud signum transitionem fecerit. id
autem nonnullis sic fieri placet quod aiunt solem, cum
longius absit abstantia quadam, non lucidis itineribus errantia
per eam sidera obscuritatis | morationibus inpedire. 15 (10)
nobis vero id non videtur. solis enim splendor perspicibilis
et patens sine ullis obscurationibus est per omnem
mundum, ut etiam nobis appareant cum faciant eae stellae
12 regressus et morationes. ergo si tantis intervallis nostra
species potest id animadvertere, quid ita | divinitatibus 20 (15)
splendoribusque astrorum iudicamus obscuritates
obici posse? ergo potius ea ratio nobis constabit quod
fervor quemadmodum omnes res evocat et ad se ducit,
ut etiam fructus e terra surgentes in altitudinem per calorem
videmus, non minus aquae vapores a fontibus ad 25
nubes per ortus ex|citari, eadem ratione solis impetus (20)

1 CCC.LX HS: CCCXL EG. | singula Gc: in singula HSEG.

2 annū XI (i. e. undecimum) HS: annos .XI. EG. | CC.XXIII x.

3 (duodecimo) anno: annos HS, annis EG. | unde . XXX EG.

4 ꝑ̇ſıgnı Gc.

5 vicensimo H: -cesimo EGS.

6 tricensimo HG: tricesimo ES.

10 is E et (in ras.) S(Gc): his HG.

11 denique (deinque Gc) cū x (ut in Scribon. 47 donec cum Ruellius ex cod. unico, ubi Marcellus Scribonii compilator omisit cum p. 108, 14 Helmr.).

15 ea x. | in(m SGc)pediri x.

16 perspicibilis HS: -cabilis EG.

18 facient x. | eae HS: hae EG.

20 divinitatibus EG (sed supra Gc ī aꝉ divinationib;): divinationibus HS (sed in m. ipse add. S ꝉ divinitatibꝰ)

21 obscuritatis x.

22 ratio nobis (noƀ S) HS: rationibus (-nib; G) EG.

26 ortus: arcus x (sed artus ante ras. S).

[220]

Plain text

vehemens radiis trigoni forma porrectis insequentes stellas
ad se perducit et ante currentes veluti refrenando retinendoque
non patitur progredi sed ad se ＜cogit＞ regredi
＜dum＞ in alterius trigoni signum exeat.
13 Fortasse desiderabitur quid ita sol quinto a se signo 5
| potius quam secundo aut tertio quae sunt propiora facit (25)
in his fervoribus retentiones? ergo quemadmodum id fieri
vi|deatur exponam. eius radii in mundo uti trigoni paribus 223
lateribus forma lineationibus extenduntur. id autem
nec plus nec minus est ad quintum ab eo signum. igitur 10
si radii per omnem mundum fusi circinationibus vagarentur
neque exten|tionibus porrecti ad trigoni formam linearentur, (5)
propiora flagrarent. id autem etiam Euripides Graecorum
poeta animadvertisse videtur. ait enim quae longius
a sole essent haec vehementius ardere, propiora vero 15
eum temperata habere. itaque scribit in fabula Phaethonte
14 sic καιει τα πορρω, | ταγγυθεν δ’ ευκρατ’ εχει. si ergo (10)
res et ratio et testimonium poetae veteris id ostendit,
non puto aliter oportere iudicari nisi quemadmodum de
ea re supra scriptum habemus. 20
Iovis autem inter Martis et Saturni circinationem cur|rens (15)
maiorem quam Mars, minorem quam Saturnus pervolat
cursum. item reliquae stellae quo maiore absunt
spatio ab extremo caelo proxumamque habent terrae

1 vehemensadiis tr. H, v. adiis tr. EG, v. a distrigoni S (corr. L).

2 p. et ante: p. tantae (-ę EG) HEG, p. ante S.

3 sed—(4) exeat: sed ad se (sed se S, ubi in m. ipse suppl. ȧ) regredi in alterius tr. s. esse (e̅e̅ S) x.

6 propiora S: propriora HEG.

9 lateribus EG: lateribusque HS(Gc). | formae (-ę GS, -e E) x. | liniationibus x.

10 ad quintā ab eo signo x.

12 liniarentur x.

13 propiora HcS: propriora HEG.

15 ardere om. G (non E). | propiora SEc: propriora HEG.

16 phaetonte H, phetonte EGS.

17 ΚaΙeΙτaτΓΟΡΡωτaΝΓyΓΝaΙeΙeyΧΡaτaeΧeΙ EGH nisi quod Λ pro a semper habet E semel G ΚaΙeΙΤΛ …, et quod dimidias litt. Π partes, quae postea factae sunt ΤΓ (in S ΤΤ, qui mox et τ pro Γ bis), clarius monstrat H sic: ꞀΓ.

21 circinationem EGS: circitionem H.

24 proxumam H: proximam EGS.

[221]

Plain text

circinationem, celerius ＜pervagari＞ videntur, quod quaecumque
earum minorem circinationem peragens saepius subiens
15 praeterit su|periorem. quemadmodum si in rota qua figuli (20)
utuntur inpositae fuerint septem formicae canalesque totidem
in rota facti sint circum centrum imo adcrescentes 5
ad extremum, in quibus hae cogantur circinationem facere,
verseturque rota in alteram partem, necesse erit eas contra
rotae versa|tionem nihilominus adversus itinera perficere (25)
et quae proxi|mum centrum habuerit celerius pervagari 224
quaeque extremum orbem rotae peragat, etiamsi aeque 10
celeriter ambulet, propter magnitudinem circinationis multo
tardius perficere cursum. similiter astra nitentia contra
mundi cursum suis itineribus | perficiunt circumitum, sed (5)
caeli versatione redundationibus referuntur cotidiana temporis
circumlatione. 15
16 Esse autem alias stellas temperatas alias ferventes
etiamque frigidas haec esse causa videtur quod omnis
ignis in superiora loca habet scandentem flammam. ergo
sol aethera | qui est supra se radiis exurens efficit candentem, (10)
in quibus locis habet cursum Martis stella, itaque 20
fervens ab ardore solis efficitur. Saturni autem quod est
proxima extremo mundo et tangit congelatas caeli regiones,
vehementer est frigida. ex eo Iovis cum inter utriusque
circumitiones ha|beat cursum, a refrigeratione caloreque (15)
earum medio convenientes temperatissimosque habere videtur 25
effectus.
De zona XII signorum et septem astrorum contrario
opere ac cursu, quibus rationibus et numeris transeant e
signis in signa et circumitum eorum uti a praeceptoribus
ac|cepi exposui. nunc de crescenti lumine lunae deminutioneque 30 (20)
uti traditum est nobis a maioribus dicam.

1 pervagari om. x.

2 eorum x.

4 formicae: μύρμηκεϲ (Posidonii) apud Cleomedem (Schneider ad h. l.).

5 imo: inimo x.

8 nihilo minus EG: nihil minus HS.

13 circuitum x (praeter E circumitū).

19 effecit H.

22 et om. x.

24 circuitiones x. | hab& x.

25 eorum x.

28 transeunte signis HS, transeunt esignis EGSc.

29 circuitum x.

[222]

Plain text

II Berosus qui ab Chaldaeorum civitate sive natione progressus
in Asia etiam disciplinam Chaldaicam patefecit,
ita est professus pilam esse ex dimidia parte candentem,
reliqua | habere caeruleo colore. cum autem cursum itineris (25)
sui peragens subierit sub orbem solis, tunc eam 5
radiis et impetu caloris corripi convertique candentem
propter eius proprietatem luminis ad lumen. cum autem
evocata ab solis orbi superiora spectet, tunc inferiorem
partem eius quod candens | non sit propter aeris similitudinem 225
obscuram videri. cum ad perpendiculum ea sit 10
ad eius radios, totum lumen ad superiorem speciem retineri
2 et tunc eam vocari primam. cum praeteriens vadat
ad orientis caeli partes, relaxari ab im|petu solis extremamque (5)
eius partem candentiae oppido quam tenui linea
ad terram mittere splendorem et ita ex eo eam secundam 15
vocari. cotidiana autem versationis remissione tertiam
quartam in dies numerari. septimo die ＜cum＞ sol sit ad
occidentem, luna autem inter orientem et occidentem me|dias (10)
caeli teneat regiones, quod dimidiam partem caeli
spatio distet a sole, item dimidiam candentiae conversam 20
habere ad terram. inter solem vero et lunam cum distet
totum mundi spatium et lunae orienti sol trans contra
sit ad occidentem, eam quo longius absit a radiis remissam,
XIIII die | plena rota totius orbis mittere splendorem, (15)
reliquosque dies decrescentia cotidiana ad perfectionem 25
lunaris mensis versationibus et cursu a sole revocationibus
subire sub rotam radiosque eius, et ita menstruas dierum
efficere rationes.

2 asia H: asiam (sic) EGS. | chaldaicā S: chaldaeicam H, caldeicam (-ā G) EG.

5 subiret x.

7 cū aū (aut̄ G) ea vocata ad solis orbis superiora spectent x.

10 ea sit: esset (e̅e̅t GS) x.

14 oppido quāquam (H, quamquā S, quāquā EG) x. | linia H.

17 cum om. x.

18 luna—occidentem EG: om. HS.

19 dimidia parte x.

20 distaret (-r& HS) x. | dimidia x (-am E).

22 orienti E: -tis HSG. | sol trans cū (cum S) transit HS: sol cū transit (sed cū in ras.) G, sol transit E.

23 absit EG: arsit HS.

27 et ita: &iā (HS, &ıam E, etiam G) x (corr. Oehmichen) cf. p. 226, 20.

[223]

Plain text

3 Uti autem Aristarchus Samius mathematicus vigore
| magno rationes varietatis disciplinis de eadem re reliquit, (20)
exponam. non enim latet lunam ＜non＞ suum propriumque
habere lumen sed esse uti speculum et ab solis impetu
recipere | splendorem. namque luna de septem astris circulum 226
proximum terrae in cursibus minimum pervagatur. 6
ita quotmensibus sub rotam solis radiosque uno die antequam
praeterit latens obscuratur, et cum est cum sole
nova vocatur. postero | autem die, quo numeratur secunda, (5)
praeteriens ab sole visitationem facit tenuem extremae 10
rotundationis. cum triduum recessit ab sole, crescit et
plus inluminatur. cotidie vero discedens cum pervenit ad
diem septimum, distans a sole occidente circiter dimidias
caeli regiones, dimidia lucet, et | eius quae ad solem pars (10)
4 spectat ea est inluminata. quarto autem decumo die cum 15
in diametro spatio totius mundi absit ab sole, perficitur
plena et oritur cum sol sit ad occidentem, ideo quod
totum spatium mundi distans consistit contra et impetu
solis totius orbis in se recipit splendorem. | septumo decumo (15)
die cum sol oriatur, ea pressa est ad occidentem. 20
vicensimo et altero die cum sol est exortus, luna tenet
circiter caeli medias regiones et ita quod spectat ad solem
id habet lucidum reliquis obscura. item cotidie cursum
faciendo circiter octavo et vicensimo die subit sub ra|dios (20)
solis, et ita menstruas perficit rationes. 25
Nunc ut in singulis mensibus sol signa pervadens auget

1 aristarchus G (-cus ES): arhistartus H.

2 varietatis SG: -tes HE(Gc). | de eadem reliquid (-t SGc, re aliquid E) x.

3 lunā suū propriumque (proprium S) habere l. x.

7 quot EG: quod HS (quotmensibus: cf. p. 252, 6).

8 prodierit E. | et om. x.

9 quo EGS: qđ H.

10 a sole E.

13 asole (hic) x. | dimidias (cf. p. 225, 10): medias x.

14 luce & (et G) x.

15 quarto … decu(i S)mo HS: quarta … decima EG.

16 asole EG.

18 contra | et G, contra´& Ec: contrah& HS. | impetu H: -tus EGS.

19 totiusque (-q⁊) S. | recipit E: recepit HSG. | septumo decumo H: -imo (bis) EGS.

21 (et 24) vicensimo H: -cesimo EGS.

22 ita Oehmichen: id x.

23 reliquis S(Gc): -quus HEG.

24 subit HS: subiit EG.

26 auget EG: augit HS.

[224]

Plain text

III et minuit dierum et horarum spatia dicam. namque cum
arietis signum iniit et partem octavam pervagatur, perficit
aequinoctium vernum. cum progreditur ad caudam
tauri | sidusque vergiliarum e quibus eminet dimidia pars (25)
prior tauri, in maius spatium mundi quam dimidium procurrit 5
procedens ad septentrionalem partem. e tauro cum
ingreditur in geminos exorientibus vergiliis magis crescit
supra | terram et auget spatia dierum. deinde e geminis 227
cum iniit ad cancrum, quo longissimum tenet caeli spatium,
cum pervenit in partem octavam, perficit solstitiale 10
tempus, et peragens pervenit ad caput et pectus leonis,
2 quod eae partes | cancro sunt attributae. e pectore autem (5)
leonis et finibus cancri sol exitu percurrens reliquas partes
leonis inminuit diei magnitudinem et circinationis reditque
in geminorum aequalem cursum. tunc vero a leone transiens 15
in virginem progrediensque ad sinum vestis eius
contrahit circinationem | et aequat ad eam quam taurus (10)
habet cursus rationem. e virgine autem progrediens per
sinum, qui sinus librae partes habet primas, in librae
parte VIII perficit aequinoctium autumnale. qui cursus 20
aequat eam circinationem quae fuerat in arietis signo.
3 scorpionem autem cum sol ingressus fuerit | occidentibus (15)
vergiliis, minuit progrediens ad meridianas partes longitudines
dierum. e scorpione cum percurrendo init in
sagittarium ad femina eius, contractiorem diurnum pervolat 25
cursum. cum autem incipit a feminibus sagittarii,
quae pars est attributa capricorno, ad partem octavam,
bre|vissimum caeli percurrit spatium. ex eo a brevitate (20)

2 iniit HS: init EG.

8 auget EG: augit HS. | deinde geminis x.

9 iniit HSG: init E. | c. qui brevissimum t. x.

11 per(ꝑ)agens per(ꝑ)veniens x.

12 quia S. | eae (eę S) HS: hæ E, hę G. | cancro S: cancero HEG.

13 solis exitus x.

14 (item 17. 21) circinationis S: circitionis HEcG, circionis E.

16 sinum E: signū HSG.

17 contrahit HS: contra(| G)id EG (-it EcGc).

18 cursus EG: -sū HS.

20 .VIII. HEG: octava S. | autūnale S (autē‿tale Gc): autē tale HEG.

23 ad om. x.

24 init HEG: iniit S.

[225]

Plain text

diurna bruma ac dies brumales appellantur. e capricorno
autem transiens in aquarium adauget ex aequa sagittarii
longitudine diei spatium. ab aquario cum ingressus est
in pisces favonio flante, scorpionis comparat aequalem
cursum. ita | sol ea signa circum pervagando certis temporibus 5 (25)
auget aut minuit dierum et horarum spatia.
| Nunc de ceteris sideribus quae sunt dextra ac sinistra 228
zonam signorum meridiana septentrionalique parte mundi
IV stellis disposita figurataque dicam. namque septentrio,
quem Graeci nominant αρκτον sive ελικην, habet post se 10
conlocatum | custodem. ab eo non longe conformata est (5)
virgo, cuius supra umerum dextrum lucidissima stella
nititur, quam nostri provindemiatorem, Graeci προτρυγητην
vocant. candens autem magis spica eius est. conlocata
item alia contra est stella media genuum custodis arcti, 15
2 qui arcturus dicitur ibi | dedicatus. e regione capitis (10)
septentrionis transversus ad pedes geminorum auriga stat
in summo cornu tauri, itaque in summo cornu laevo
＜tauri＞ et aurigae pedis ＜dextri＞ una tenet partem stella.
et adplicantur aurigae manui haedi, capra laevo umero. 20
tauri quidem et arietis insuper Perseus ＜habens a＞ dex|terioribus (15)
subter currentis basi vergilias, a sinisterioribus
caput arietis, et manu dextra innitens Cassiepiae
simulacro, laeva supra arietem tenens gorgoneum ab summo

2 adauget(-& HE) exae(ę EGS)quat x.

8 zona S.

10 aretum (-ū SG) sive helicen (-em E) x.

11 ab eo EG: om. HS.

13 nostri (nr̅i̅) providentiā maiores gr. propygethon (HG, propygedion S, propigeton E) x.

14 spica: species x. | conlocata Mar.: colorata x.

15 genuorum (genorum E) sic x (pro genum). | custodes (ante corr.) H.

16 dicitur. est ibi delicatus. E regione x (cf. G. Kaibel: Hermes XXIX, 93).

17 auriga stat in s. c. tauri. itemque in s. c. lae(ę GS)vo (. EGS) &(et G)auriga pedes una tenet parte stellam (-ā G, -ā. SGc sc. εἷϲ ἀϲτὴρ ἐπέχει) & appellantur (-lat᷑ S) aurigae (-ę GS) manus hae(ę GS)di x.

21 perseus dexterioribus subter currens basem v. asinisterioris (v. sinisterioris EG) x (cet. basem hoc uno loco omnes).

23 innitens HS: inmittens EG. cassiopiae (-ię G) HEG, cassiepię S.

24 supra arietem: supra aurigā (-am E) x. | ten& HS (-et Gc), tenent EG. | g. ad summum c. subiciensque a. pedibus. Item pisces supra andromedam et eius ventris et equique (quę ES, qui Gc) sunt x (ubi p. supra ȧu̇ṙiġȧ andromedā G, non E).

[226]

Plain text

3 caput subiciensque Andromedae pedibus. item pisces supra
Andromedam et equi venter saetaeque quae sunt supra
spinam equi, cuius | ventris lucidissima stella finit ventrem (20)
equi et caput Andromedae. manus Andromedae dextra
supra Cassiepiae simulacrum est constituta, laeva ＜supra＞ 5
aquilonalem piscem. item | aquarii supra equi caput est. 229
equi ungulae attingunt aquarii genua. Cassiepia media
est dedicata. capricorni supra in altitudinem aquila et
delphinus. secundum eos est sagitta. ab ea autem volucris,
cuius pinna dextra Cephei manum attingit et scep|trum, 10 (5)
laeva supra Cassiepiae innititur. sub avis cauda pedes
4 equi sunt subiecti. inde sagittarii scorpionis librae insuper
serpens summo rostro coronam tangit. ab eo mediam
ophiuchos in manibus tenet serpentem, laevo pede calcans
mediam frontem scorpionis. a parte ophiuchi capitis non 15
| longe positum est caput eius qui dicitur nisus in genibus. (10)
eorum autem faciliores sunt capitum vertices ad cognoscendum,
5 quod non obscuris stellis sunt conformati. pes
ingeniculati ad eius fulcitur capitis tempus serpentis, cui
arctoe sunt qui septentriones dicuntur inplicati. parvus 20
prae equo | flectitur delphinus. contra volucris rostrum (15)
est proposita lyra. inter umeros custodis et geniculati

5 cassiopae H, -opię EG, -epię S. | supra (Schn., Joc.) om. x.

6 caput est G. Thiele: capitis x.

7 cassiope H, -opię EG, -epię S.

9 volucris S: volueris HEG.

10 pinna HEG: penna EcS(Gc) cum vlh, non Lc; sic penna etiam infra p. 257, 6 Pvl et p. 265, 18 et 24 Pvlch, pinna S et reliqui omnes. | cephei H: cephęa S, zephei EcG.

11 cassiopiae (-ę SEG) x.

12 subtecti x.

13 adeum (-ū) medium (-ū) x.

14 ophiuchos HE, ophiychos G: ophiucus S.

15 scorpionis partem (-ē SEG) ophiuci x.

16 nessus. in genibus autem (aū HS) eorum f. x.

19 ad eius: ad id x. | timpus Sc(Gc). | s. cuius (Cuiꝰ S) arcturū (HS, -um EG) qui x (ubi serpentis ⁚ cuius … E cum vitii signo).

20 inplicatus parve pereos fl. (sic) x.

21 volucris S: volueris HEG.

22 est (-ē G) EG: om. HS (ubi rostrū; proposita H). | geniculati S (ut v. 19 ingeniculati x): genuclati HEG.

[227]

Plain text

corona est ordinata. in septentrionali vero circulo duae
positae sunt arctoe scapularum ossis inter se compositae
et pectoribus aversae, e quibus minor κυνοϲουρα maior
ελικη a Graecis | appellatur, earumque capita inter se (20)
dispicientia sunt constituta. caudae capitibus earum adversae 5
contra dispositae figurantur. utrarumque enim
6 superando eminent in summo. | per caudas earum esse 230
dicitur item serpens exporrecta et qua stella quae dicitur
polus elucet, circum caput maioris septentrionis. namque
qua est proxuma [draconem,] circum caput eius involvitur, 10
una vero circum cynosurae caput iniecta est | flexu porrectaque (5)
proxime eius pedes. hac autem intorta replicataque
se attollens reflectitur a capite minoris ad maiorem
circa rostrum et capitis tempus dextrum. item supra
caudam minoris pedes sunt Cephei ibique ad summum 15
cacumen facientes stellae sunt trigonum paribus lateribus
[in|super arietis signum]. septentrionis autem minoris et (10)
Cephei simulacri complures sunt stellae confusae.
Quae sunt ad dextram orientis inter zonam signorum
et septentrionum sidera in caelo disposita dixi. nunc explicabo 20
quae ad sinistram orientis meridianisque partibus
ab | natura sunt distributa. (15)
V Primum sub capricorno subiectus piscis austrinus caudam
prospiciens ceti. ab eo ad sagittarium locus est

1 coronatā (-am E) est (ē ES) orinata (HS, ornata EG) x.

2 arctoe HS: -tę EG. | ossis (ὠμοπλάταιϲ): dorsis x.

3 cynosura … (4) helice x.

5 di(e Sc)spicientia (sic) x.

6 utrorumque x.

7 eorum x.

8 s. est porrecta aequa (eaq S) stella x.

9 polus: post (poſt≣ | S) plus x.

10 quae (quę EGS) est (ē G) proxu(i EGS)ma draconem x (draconem del. Her.).

11 cynossurę EG. | fluxu x.

12 hac: haec (hęc EGS) x.

13 se adtollens reflectitur a EG: om. HS.

14 timpus Sc(Gc).

15 coephei H.

17 insuper arietis signum delevi (sc. glossam cogitantis de altero triangulo inter Andromedam et arietem).

18 Cephei Gal.: cassiopae H et (in ras.) S, -opię EG. | stillae H.

20 septen(ē S)trionum HS (-nv̄ẹ̄ G): septentrionē (-em E) EG. | dixi esse nunc (esse. Nunc EG, .e͠e. nunc S) x.

22 ob natura H, ob naturā SG, a natura E.

24 ceti: cephei x. | ad om. S.

[228]

Plain text

inanis. turibulum sub scorpionis aculeo. centauri priores
partes proximae sunt librae et scorpioni. tenet in manibus
si|mulacrum id quod bestiam astrorum periti nominaverunt. (20)
virginem et leonem et cancrum anguis porrigens agmen
stellarum intortus succingit, regione cancri erigens rostrum, 5
ad leonem medioque corpore sustinens cratera ad manumque
virginis caudam subiciens, in qua inest corvus. quae sunt
2 | autem supra scapulas peraeque sunt lucentia. ad anguis (25)
| inferius ventris sub caudam subiectus est centaurus. iuxta 231
cratera et leonem navis est quae nominatur Argo, cuius 10
prora obscuratur, sed malus et quae sunt circa gubernacula
eminentia videntur, ipsaque naviculae puppis per
summam | caudam cani iungitur. geminos autem minusculus (5)
canis sequitur contra anguis caput. maior item sequitur
minorem. Orion vero transversus est subiectus, pressus 15
ungula tauri, manu laeva tenens clavam, alteram ad geminos
3 tollens. apud eius vero basim canis parvo intervallo
insequens leporem. arieti | et piscibus cetus est (10)
subiectus, a cuius crista ordinate utrisque piscibus disposita
est tenuis fusio stellarum, quae graece vocitantur 20
αρπεδοναι. magnoque intervallo introrsus pressus nodus
haerentium attingit summam ceti cristam. per speciem
stellarum flumen profluit, initium fontis capiens a laevo
| pede Orionis. quae vero ab aquario fundi memoratur (15)
aqua, profluit inter piscis austrini caput et caudam ceti. 25

2 scorpionem (-ē GS) tenent x.

4 Ad virginem x.

5 rostrum S(Gc): nostrum (n̅r̅m EG) x.

6 ad leonem (sic) x. cf. Arat. 446 (Kaibel l. c.). | craterem (-ē GS) x.

7 corvos H.

8 lugentia x. | ad om. EG.

9 interius x. | iusta H.

10 cratera HEG: -rā S.

12 navicula & puppis (pubpis H) x.

13 minusculos x (-lus Ec).

16 u. centauri x. | tenens clavā alterā x.

17 t. Caput eius vero (vero eius S) x.

18 (22. 25) coetus (co&us H) x.

20 graeci H.

21 hermedonae (-ne S) HS, hermae donae E, herme‿donę Gc. | introsus S. | nodus EG: om. HS.

22 haerentium : serpentium x. | cristam esse (e̅e̅ SG) fuit ꝑ speciem x. delevi esse fuit, ut esse futurum illud p. 266, 2 (cf. esse p. 230, 13. 218, 4. futurum p. 253, 26).

[229]

Plain text

4 Quae figurata conformataque sunt siderum in mundo
simulacra, natura divinaque mente designata, ut Democrito
physico placuit, exposui, sed tantum ea quorum ortus et
oc|casus possumus animadvertere et oculis contueri. namque (20)
uti septentriones circum axis cardinem versantes non 5
occidunt neque sub terram subeunt, sic circa meridianum
cardinem, qui est propter inclinationem mundi subiectus
terrae, sidera versabunda latentiaque non habent egressus
orientes | supra terram. itaque eorum figurationes propter (25)
obstantiam terrae non sunt notae. huius autem rei index 10
est stella Canopi, quae his regionibus est ignota, renuntiant
autem | negotiatores, qui ad extremas Aegypti regiones 232
proximasque ultimis finibus terrae terminationes
fuerunt.
VI De mundi circa terram pervolitantia duodecimque 15
signorum ex septentrionali meridianaque parte siderum
dispositione | ut sit perspecta docui. namque ex ea mundi (5)
versatione et contrario solis per signa cursu gnomonumque
aequinoctialibus umbris analemmatorum inveniuntur descriptiones.
2 ceterum ex astrologia quos effectus habeant 20
signa XII, stellae V, sol, luna ad humanae vitae rationem,
Chaldaeoram ratiocinatio|nibus est concedendum, quod propria (10)
est eorum genethlialogiae ratio uti possint antefacta
et futura ex ratiocinationibus astrorum explicare. eorum
autem inventiones reliquerunt inque sollertia acuminibusque 25
fuerunt magnis qui ab ipsa natione Chaldaeorum profluxerunt,
primusque Berosus in in|sula et civitate Coo (15)

5 septem(-ē S)trionis HS: septentriones EG. | versantur (-t᷑ GS) x.

6 sic circa EG: sicirca H, si circa S.

8 terrae (-rę S) HS(Gc): terra EG.

9 orientis x.

15 XII. EG.

16 ex EG: & HS.

17 ꝑ spectus x (cf. p. 37, 7 etc.).

18 gnominum x.

19 analemnatorum HS(Gc), analē | natorum E, analē natorū G (-lē‿na- Gc).

20 ce(ę)tera x.

21 ad humanā v. r. x (ubi S ad humanę vitę ē rationē).

23 quia E. | gentililogiae (-ę) x (item v. 17). verbo corrupto ex Vitruvio utitur Hermannus Contractus (Dümmler: Anz. f. K. D. Vorzeit XVI. 1869 S. 137).

25 inque EGS: in quae H (inquę Gc).

26 magnis: magis S.

27 coo (choo S) x.

[230]

Plain text

consedit ibique aperuit di