The Project Gutenberg EBook of Balarilang Tagalog, by Mamerto Paglinawan This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org Title: Balarilang Tagalog Author: Mamerto Paglinawan Release Date: February 25, 2014 [EBook #45007] Language: Tagalog Character set encoding: ISO-8859-1 *** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK BALARILANG TAGALOG *** Produced by Marie Bartolo (etexts.bartolomarie@gmail.com) from page images made available by the Internet Archive: American Libraries [Paliwanag ng Tagapagsalin: Maraming pagkakaiba ang mga katawagang ginamit ng may-akda doon sa mga ginagamit sa kasalukuyan sa makabagong balarilang Filipino. Halimbawa ay ang "pangdiwŕ" ng may-akda ay tumutukoy sa noun sa Ingles, nguni't sa makabagong balarila ang pandiwa ay verb sa Ingles. Ang titik ng lumang Tagalog na g na may tilde sa ibabaw ay kinatawan bilang ~g at makikita halimbawa sa mga salitang n~g, m~ga, at n~gayón. Ang mga bahagi ng teksto na may mga pahilig na titik (italic) ay ipinaloob sa mga _salungguhit_. Ang mga bahaging may makakapal na titik (boldface) ay ipinaloob sa mga =simbolong panumbas=. Ang simbolo para sa piso ay kinatawan bilang [P].] BALARILANG TAGALOG Balarilang Tagalog SINULAT NI MAMERTO PAGLINAWAN _Katulong sa "Taliba" at sa iláng páhayagáng litáw sa Maynilŕ._ UNANG PAGKÁLIMBÁG MAYNILŔ.--S. P. Limbagang Magiting ni Honorio López. Daáng Anloague, blg. 319.--Binundok 1910 Arěng tunay n~g Kumathâ.--Pag-úusigin ang magpalimbág n~g walâ siyáng pahintulot, at ipalálagáy na nakaw ang aklát na walâng tandâng lihim n~g nagpalimbág. Ang aklát na itó'y ipinagbibilí sa madlâng Aklatan sa Maynilŕ. Nagbibilí rin n~g tin~gî at pakyawan sa bahay n~g Kumathâ, Santamesa, blg. 467, (looban 3) Sampalok, Maynilŕ, K. P. SA KATAGALUGAN Ikáw, masayáng bayan n~g m~ga TAGA-ILOG, magandáng lahě n~g m~ga BAYANI, bayan at lahěng sinilan~gan n~g m~ga dakilŕng Lakang-Dula at Balagtás, n~g magigitíng na Rizal at Bonifacio, bayan at lahěng may isáng wikŕng sarili at katutubň, matamís at mayaman, wikŕng pinakamámahál at sinásalitâ n~g an~gawan~gaw na pilipino ó n~g isáng lahěng may sariling puri, dan~gál at kabihasnán, n~g wikŕng pinápan~garap ko't ináasahan na, siyáng magigíng WIKŔ N~G SANGKAPILIPINUHAN sa _maligayang araw n~g Bukas_; ikáw n~gâ, bayan n~g m~ga Taga-Ilog at lahě n~g m~ga Bayani, ang siyáng tan~gěng pinagháhandugán nitóng muntî at abâng aklát na itó, nang paghahandóg na magiliw sa dibdíb, malugód sa pusň at taós sa kálulwá. =Mamerto Paglinawan= Sampalok, Maynilŕ, Disiembre, 1910. PAUNAWŔ Sapúl nang lumunsád siná Magallanes sa m~ga kawiliwiling baybayin n~g lupŕíng Sebú, ó dilě kayâ'y nang ituntóng ang kanyáng m~ga paá sa Kapulůáng Pilipinas na sa kanyáng kariktán ay nagkápalad tulóy tawaging _Mutyâ n~g Silan~gan_, sapúl nang kanyáng mátuklás ang lupŕíng itó, na may sariling kabihasnán, may sariling pamámahalŕ, may sariling pananámpalataya, wikŕ, ugalě, tugtugin, pananamít, atbp., at hanggáng sa m~ga sandalîng itó na, ang bayang Amérika, ang bayang mábituwín at másalapî ay siyáng nagháhawak n~g ating buhay at kapalaran, n~g ating kálulwá at pag-íisip, n~g ating ginhawa at kalayŕan, dito sa m~ga dakilŕng sandalîng itó na nagsusumikap tayo n~g buông lakás at kumikilos n~g buông siglá sa ikapagtátamó at ikapagwáwagí n~g ating BANÁL NA LAYON, hanggá n~gayón, máuulit ko, ay walâng nag-akalŕ ó nan~gahás yumarě (ipagpatawad sa akin ang pagtátapát) n~g isáng wagás na Balarilŕng Tagalog upáng mapagbatayán sa tumpák na pagsasalitâ at matuwíd na pagsulat sa mayamang wikŕ ni Balagtás. Lumilipas ang m~ga sandalî, dumaraán ang m~ga araw, m~ga araw at sandalîng hindî na magbábalík na, walâ tayong maáanag-ag sa kasaysayan n~g ating wikŕ liban sa malálabň madídilím na talatŕ. Hindî ko itinátakuwíl ang kasalukuyang pagsulong n~g wikŕng sarili, hindî ko pinawáwalâng kabuluhán ang masigláng pagsusumikap n~g ating m~ga mánunulát at mánanagalóg sa pagpápadin~gál at pagpapálaganap n~g ating kálulwá, bagkús pinakapúpuri ko at pakapúpurihin ang kaniláng m~ga pagpápagál at pagpapakápuyat. N~guně't gunítâín nating sumandalî, n~g isáng paggúgunitâng mataós at malalim kung paano ang n~gayó'y nangyayari sa ating wikŕ. Náritó na tayo sa kapanáhunan n~g _Siglo XX_ at hanggáng sa m~ga sandalîng itó ay walâ pa tayong m~ga sariling aklát na sukat pagkákilanlán n~g ating mayamang salitâ at matuwíd na pagsulat. ˇKahě't manawarěng sa hináharáp ay mag-ibayo tayo n~g siglá at huwág tumugot kailan man hanggáng hindî mápatampók sa dakilŕng luklukan ang wikŕ ni Lakang-Dula! Isá sa maháhalagáng súliranín na n~gayó'y karapatdapat pag-úkulan n~g ating pagkukurň ay ang náuukol sa súliranín n~g wikŕ. Itóng súliranín n~g wikŕ ay makabuluhán at dakilŕ, pagkâ't siyáng diwŕ ó kálulwá n~g Bayan. Hindî káilâ sa atin na, ang may hawak n~gayón n~g Pámahalŕán sa Pilipinas ay ang bayan ni Washington, at hindî rin nálilin~gid na, ang kanyáng sinásalitâ'y ang wikŕ ni Shakspeare. Ang wikŕng ginágamit ó pinag-áaralan sa Pilipinas gaya rin namán n~g ibáng bayang mahihinŕ ay ang wikŕ n~g sumásakóp at hindî n~g sinásakóp, gayóng ang matuwíd sana at siyáng dapat sundín ay gamitin at pag-áralan ang wikŕ n~g sinásakóp at hindî n~g sumásakóp. Dahilán dito, kung kayâ ang wikŕng inglés ay siyáng sa n~gayó'y itinuturň sa m~ga páaraláng bayan, sa m~ga batŕng siyáng sa kinábukasa'y man~gagsisilalakí, at sanhî sa ganitóng pagtuturň at pagpapálaganap ay pinaglálaanán na tulóy n~g isáng nápakalakíng gugol. Alín mang Pámahalŕán ay may sariling lakás sa kanyáng m~ga akalŕ, at dahilán dito kung kayâ ang paglaganap sa isipáng pilipino n~g náturang salitâ ay hindî na dapat tawaran. Ang ganitóng m~ga pangyayari, m~ga pangyayaring pará sa ati'y mahalagá, ay siyáng lagě nang pumúpukaw sa matahimik na pagpapáhin~galáy n~g aking gunitâ, siyáng tuwî na'y lumilikhâ sa aking guníguní n~g m~ga panukalŕ at m~ga paraáng ikabúbuhay, ikadidilág at ikalálaganap n~gayón at kailan man n~g matamís at mayamang wikŕ ni Risál. Itó ang sa aki'y nag-udyók, itó ang nagpasulák sa malamíg na tubig n~g aking pusň at iyán ang pumukaw sa mapayapŕng pagkakágulayláy n~g aking pag-íisip, at dahilán dito'y siyá ang aking kalasag sa pakikipágtunggalî, siyá ang aking baluti sa pan~gán~gahás ko n~g pagyarě nitóng BALARILANG TAGALOG na dapat panundán sa pagsulat at pagsasalitâ n~g sariling wikŕ. Hindî lamang ang matuling paglaganap n~g wikŕng inglés ang nagbunsód sa akin sa pagyarě n~g aklát na itó. Mayroón pa: ang pagkakáibáibáng ayos n~g panunulat na n~gayó'y ginagawâ n~g ating m~ga mánunulát at mánanagalóg, pagkakáibáibáng ang isá't isá'y nagkakálabáglabág at ang bawŕ't isá'y may kaníkaniyáng tuntuning sinúsunód sa sarili na siyáng sanhî n~g malimit na kamalěán, n~guně't kamalěáng hindî máipalagáy na ganitó dahil sa kasalatán n~g m~ga pátakaráng dapat taluntunín. Sa pagnanasŕ ko n~gâng maparam ang ganitóng m~ga ulap na nakatátabing sa maningníng na liwanag n~g ating panunulat, ay pinaginutan ko n~gâng sulatin ang aklát na itó na siyáng magigíng ilaw at tungkód sa pagtahak sa landasing madilím at madulás n~g ating pagsulat. Sa ganáng pagkukurň ko, ang isáng malakíng balakíd na nakapípinsalŕ sa pagkásulong at paglaganap n~g ating wikŕ ay ang kasalatán n~g isáng Balarilŕ ó Gramátikáng sukat alituntunín n~g m~ga nan~gagsísisulat. Ang pagkakásalun~gatan sa pagsulat ay nabábatay sa pagkakábukódbukód n~g m~ga mánunulát at mánanagalóg. Sa kasalukuyan, ang m~ga itó'y nabábahagi sa dalawáng malakíng pangkát: isá'y ang tinátawag na _makalumŕ_ at pinamámagatáng _makabago_ ang ikalawá. Ang m~ga makalumŕ'y sumúsunód sa m~ga tuntuning lumŕ ó dati n~g pagsulat na siyáng sa ganáng pagkukurň nilá ay tumpák; at ang m~ga makabago'y sumúsunód namán sa m~ga pátakaráng bagong likhâ n~g pag-íisip ó bagong paraán n~g pagsulat n~g ating wikŕ. Ang pagtutunggalěáng itó ay lubhâng mahigpít: isá't isá'y may sariling ayos ó paraáng pinanánangnán sa pagyarě n~g gayóng hugis ó anyô at sa pagsunód sa gayó't ganitóng pagsulat. Akó, palibhasŕ'y námulat sa m~ga hulíng kapanáhunang itó, maibigín sa m~ga bagong likhâín n~g pag-íisip at sapagkâ't ináakalŕ kong tumpák ang m~ga tuntuning sinúsunód n~g m~ga makabago, kayâ't ang nápita kong sundín ay ang m~ga kaparaanáng nátuklás at sinúsunód n~gayón n~g ating maraming mánunulát at mánanagalóg sa likód n~g isáng mataós at mahabŕng pagsusurě na aking ginawâ ukol sa bagay na itó. Isá pa rin sa lalňng makákabuluháng bagay na sa aki'y umakit na sulatin n~gâ ang aklát na itó ay ang pagdami n~g m~ga páhayagán, ang pagdagsâ n~g m~ga nobela at ang pagsísimulâ sa paglabâs n~g m~ga aklát na náuukol sa karunun~gan na, paraparang nasusulat sa Wikŕng Tagalog. Ang lahát n~g itó ay naglálarawan n~g manínin~gas na sulô upáng tumangláw at magbigáy liwanag sa m~ga gunitâng dahóp, sa m~ga gunitâng hindî nakámasíd n~g maningníng na liwanag n~g karunun~gan dahil sa kákapusán n~g pisěng sukat makáabót sa matayog na luklukan n~g pag-áaral. N~guně't kinakailan~gan namán na, ang m~ga páhayagáng iyán, m~ga nobela at m~ga aklát karunun~gan ay magkaisá sa matwíd na landasin n~g pagsulat, at upáng maganáp itó'y kailan~gang másalig sa m~ga tuntuning náilagdâ sa Balarilŕ ó Gramátiká upáng ang pagbábalitŕ, pagsásalaysáy ó pagpapaliwanag ay mápawastô ó mápatumpák. Sumandalîng pagbalikán sa ating m~ga gunitâ yaóng tumutukoy sa mahalagá at mádakilŕng súliranín n~g isáng wikŕ. Sa _El Filibusterismo_ ni Rizal, itóng bantóg na aklát sa Europa ma't Amérika ay nagsaád n~g isáng mahalagá at dakilŕng aral, na: ANG WIKŔ AY SIYÁNG PAG-ÍISIP Ó KÁLULUWÁ N~G BAYAN. Dito'y mápipigâ natin ang isáng masaganŕ at makabuluháng katás, isáng masaráp at malinamnám na lasa na dapat sundín, pagyamanin at ipagtanggól. Tinutukoy ko ang Wikŕng Tagalog, ang wikŕng mahál sa ating m~ga pusň, hiyás n~g ating lahě, sagisag n~g ating ugalě at larawan n~g ating kabihasnán, na, sang-ayon sa pantás na aral n~g ating _Bayani n~g Kalayŕan_ ay kinakailan~gang mahalín, pagyamanin at ipagtanggól sa m~ga nan~gag-áakalŕng uminís n~g kanyáng hinin~gá, sa m~ga nan~gagnánasŕng sumugpô n~g kanyáng kasiglahán at sa m~ga nan~gagnánais na pumatáy sa kanyáng dakilŕng diwŕ at sa kanyáng maningníng na urě. Atin n~gâng mahalín, pagyamanin at ipagtanggól ang katutubňng wikŕ na ginamit niná Lakang-Dula, Pilapil, Balagtás, Rizal, Mabini, Plaridel, atbp. at n~g wikŕng n~gayó'y ginágamit n~g buông Katagalugan magíng sa pag-ibig, sa pananámpalataya, sa pag-awit, sa pakikípanayám, sa pagpúpulong, sa pakikípaglarô, sa pagtulog, sa paglíliwalíw, at sa lahát na n~g m~ga kilos n~g katawán, galáw n~g bisig, mithî n~g pusň, pan~garap n~g diwŕ, adhikâ n~g damdamin, udyók n~g kalooban, tibók n~g dibdíb, likhâ n~g pag-íisip at ibá't ibá pa, sukdáng ang magiliw na pagmámahál at masigláng pagtatanggól na itó ay pagkaramayan n~g maraming paghihirap, pagkagugulan n~g ating m~ga bisig at pagkáhandugán n~g ating m~ga buhay, huwág lamang makapanaíg ang m~ga nan~gag-áakalŕng uminís ó pumatáy sa káluluwá at buhay n~g isáng wikŕng ginágamit n~g an~gawan~gaw na tao at n~g isáng lahěng may sariling dan~gál at may sariling kabihasnán. Bayŕáng ang isáng wikŕ n~g bayan ay mápasailalim n~g isáng kapuwŕ wikŕ, bayŕáng ang wikŕng yaó'y malanság at magkadurogdurog, itakwíl sa gunitâ't alaala, ay katumbás n~g pagpapabayŕ na yurakan ang kanyáng watawat, na sakmalín ang kanyáng buhay, na durugin ang kanyáng káluluwá, na lansagín ang kanyáng lahě. Walâ nang katotohanang gaya nitó, palibhasŕ ang wikŕ ay anino n~g ugalě n~g isáng bayan, larawan n~g kanyáng m~ga kilos at hilig, sagisag n~g kanyáng angkán, banaág n~g kanyáng kabihasnán at bakás n~g isáng mataós na pag-ibig at pagmámahál sa bayang kinágisnán. Sino mang nagmámahál sa isáng wikŕ ay nagmámahál din sa kanyáng bayan at sa kanyáng lahě. Sino mang tumátakuwíl sa wikŕng sarili ay tumátakuwíl din sa bayang kinágisnán at sa lahěng nagbibigáy n~g kanyáng dan~gál at kabuhayan. Iláng pagkukurňng maháhalagá ang akin namáng tutukuyin n~gayón ukol sa m~ga wikŕ sa Pilipinas at ang káhalagaháng tagláy n~g Wikŕng Tagalog. Tatlóng wikŕ lamang ang pinakámalaganap sa kasalukuyan: isá'y ang _bisayŕ_, na sinásalitâ sa dakong Timog n~g Kapulůán, _tagalog_ ang ikalawá na sinásalitâ sa gitnâ at ibabâ n~g Lusóng at _ilokano_ ang ikatló na sinásalitâ namán sa dakong Hilagŕ n~g Pilipinas. Kung isásalig sa dami n~g m~ga táong gumágamit, ang wikŕng bisayŕ'y siyáng pan~gulo sa lahát, sang-ayon sa talâng nábasa ko. N~guně, kung úurěin sa kagandahan n~g isá't isá, sa katamisán, sa kayamanan, sa karamihan n~g m~ga páhayagán, sa kasaganŕan n~g m~ga aklát at m~ga dulâ, ang Wikŕng Tagalog ay siyáng pan~gulo at siyáng may mataás na urě sa lahát, lalňng lalň na kung isaságunitâ ang masisigláng kilos sa hulíng kapanáhunang itó na walâng tigil n~g pagpápalimbág n~g m~ga aklát, n~g pagpápalabás n~g m~ga páhayagán at n~g pagpápatanghál n~g m~ga dulâ. Alinsunod sa m~ga pangyayaring itó, ay labis ang aking pag-asa na, ang araw ay dárating na mátutupád ang aking pan~garap na, ang wikŕ sa haharapín n~g Kapilipinuhan ay ang wikŕ n~g m~ga Taga-Ilog, ang wikŕng matamís n~g m~ga Lakang-Dula, n~g m~ga Balagtás, n~g m~ga Risál, n~g m~ga Mabini, atbp. Bábanggitín ko rito ang m~ga aklát na aking pinagsaligán sa pagnanasŕ kong makayarě n~g isáng Gramátikáng buô at wagás na wagás na tagalog. Sinangguněán ko ang _Diccionario_ ni San Lucar, pinag-aralan ko ang m~ga _Gramática Hispano-Tagala_ niná Fr. Minguella at Campomanes, sinurě ko ang maháhalagáng lathalŕ ni Rizal ukol sa bagong pagsulat n~g tagalog na nápalathalŕ sa _La Solidaridad_, nilitis ko ang makákabuluháng lathalŕ ni G. Eusebio Daluz, inisáisá ko ang maháhalagá ring lathalŕ n~g katotong Sofronio G. Calderón, at mataós kong sinurě at pinag-aralan ang ibá't ibáng pagkukurň at sarěsarěng palagáy n~g m~ga litáw na mánunulát at mánanagalóg, gayón ang m~ga aklát sa sariling wikŕ na akdâ n~g ating magigitíng na kababayan. Bawŕ't salitâ, bawŕ't palagáy at bawŕ't tuntuning sinipě ko ó hinaláw kayâ sa m~ga náturang aklát at lathalŕ ay malabis kong pinasásalamatan sa bawŕ't isá at sa lahát. N~gayó'y magsásalaysáy akó n~g iláng haláw na pagkukurň ukol sa aklát na itó. Itóng BALARILANG TAGALOG ay may apat na pan~gulong bahagi: _Pagbigkás_ (ó Prosodia); _Pagkilala_ (ó Analogía); _Paglalakip_ (ó Sintaxis) at _Pagsulat_ (ó Ortografía). Hindî ko na íisáisahín ang bawŕ't bahagi upáng ipaliwanag ang káhalagahán n~g isá't isá, sapagkâ't itó'y hindî nátutungkól sa akin kundî sa m~ga babasa at mag-áaral. Tan~gěng bábanggitín ko rito ay ang náuukol sa pagkakásalaysáy. Pinagpumilitan ko, hanggá't maáarě, na ang bawŕ't tuntunin ay máihanáy na maliwanag, ang m~ga salitâ'y magíng wagás na tagalog at málagyán n~g mabábabaw at maháhalagáng halimbawŕ na angkóp na angkóp sa m~ga panuto (ó regla) upáng mawatasang maigi n~g babasa at madalîng mátutuhan n~g bayan. Pagkátapos máilahád ang m~ga abâ kong pagkukurň, pagkátapos máisulit ang m~ga tibók n~g aking sariling damdamin ay walâ akóng másasabi at máipagtatapát kundî _akó'y tao_. Sinabi ko ang ganitó, upáng ipakilala na ang tao'y nagkákamalî, at sapagkâ't akó'y ganitó ay hindî malayňng magkámalî rin sa aking m~ga ginawâ. Ináasahan ko, n~gayón pa, na akó'y magkaroón n~g m~ga malî sa pagyarě n~g aklát na itó, gaya rin namán n~g pag-asang mábubulíd sa hukay ang isáng táong lumálakad sa poók na ganitó sa m~ga gabíng kadilimán. Dahil sa paníniwalŕng itó ay malugód kong tinátawagan ang m~ga mánunulát at mánanagalóg at ang madlâng mahiligín sa sariling wikŕ na mangyaring pansinín ang aking m~ga kamalěán na kaniláng mápupuná sa aklát na itó. Sino mang pumansín n~g aking m~ga malî, sino man ang magpalagáy ó magmungkahě kayâ na ang gayó't ganitóng tuntunin ay hindî tumpák, sino man ang magdagdág n~g anó mang palagáy ó anó mang paghahakŕ, kailan ma't ang m~ga itó'y náuukol sa ikawáwastô n~g m~ga tuntunin at ikasúsulong n~g ating wikŕ ay malabis kong pasásalamatan, n~g isáng pasásalamat na taós sa pusň. Sa ganitóng kaparaaná'y naníniwalŕ akóng lílinis ó húhusay ang m~ga pátakaráng sinúsunód sa ating pagsasalitâ at pagsulat, at sa haharapí'y magkakároón tayo n~g isáng wagás, buô at tumpák na Balarilŕng Tagalog na siyáng haligi n~g ating pagsulat at n~g ating wikŕ. Sa wakás ay tanggapín ninyó, m~ga kababayang mahíhiligín sa Wikŕng Tagalog, ang isáng muntîng aklát na itó na nilikhâ n~g pahát kong isip at n~g muntî kong lakás sa likód n~g masigláng pagsusumikap, n~g masaganŕng pagál at maraming pagtitiyagâ sa sariling katawán, udyók lamang na magkaroón tayo n~g isáng aklát na mapagbábatayán sa ating pagsasalitâ at sa ating pagsulat. Ang pusň ko'y malúlunod sa katuwâan kung ang pagkakálabás n~g aklát na itó ay makátulong sa pagpápadilág at pagpapálaganap n~g ating wikŕ. Ang damdamin ko'y mabúbusóg sa galák kung ang aklát na itó'y pag-áralan natin, upáng máipakilala minsan pa ang ating wagás na pag-ibig at magiliw na pagmámahál sa sariling arě, sa sariling diwŕ at sa sariling káluluwá n~g ating iníibig na bayan. At káhulíhuliha'y isáng mataós na dalan~gin, dalan~ging nagbuhat sa pusň, na, maano nawŕng sa hináharáp ay magíng wikŕ n~g Sangkapilipinuhan ang wikŕng matamís n~g m~ga Taga-Ilog, ang wikŕng mayaman n~g m~ga Lakang-Dula, n~g m~ga Balagtás, n~g m~ga Risál, n~g m~ga Mabini, at ibá pa! =Mamerto Paglinawan.= TUNTUNIN KABANATA TUDLÍNG Paunawŕ 7 Simulâ 17 UNANG BAHAGI Pagbigkás ó Prosodia I.--Ang Pagbigkás at ang kaniyáng sakláw 19 II.--Abakadáng tagalog 20 III.--Pagbigkás n~g m~ga tin~gig (ó vocal) 21 IV.--Pagbigkás n~g m~ga pangtinig (ó consonante) 23 V.--Tungkól sa m~ga pantíg (ó sílaba) 26 VI.--Hinggíl sa m~ga diptongo 27 VII.--Sa m~ga pan~gun~gusap ó salitâ 29 VIII.--Ukol sa diín (ó acento prosódico) 30 IX.--Tungkól sa paglilihim (ó sinalefa) 35 X.--Hinggíl sa m~ga pang-anib (ó ligazón) 36 IKALAWÁNG BAHAGI Pagkilala ó Analogía I.--Ang Pagkilala at ang kaniyáng sakláw 39 II.--Salitâng Pang-akbáy (ó Artículo) 43 Pang-akbáy sa m~ga n~galan n~g tao 44 Pang-akbáy sa m~ga n~galan n~g bagay 47 III.--Salitâng Pangdiwŕ (ó Sustantivo) 50 Ukol sa iláng bahagi n~g pangdiwŕ 53 Pangdiwŕng pangwatas (ó verbal) 56 Pangdiwŕng malimit (ó frecuentativo) 57 Pangdiwŕng karamihan (ó colectivo) 58 IV.--Salitâng Pangturing (ó Adjetivo) 59 Ukol sa bilang na dalawá ó marami 63 Sa m~ga salitâng pangtulad (ó comparativo) 65 Sa m~ga salitâng pangtaás (ó superlativo) 68 Sa m~ga salitâng panglakí (ó aumentativo) 69 Sa m~ga salitâng pangliít (ó diminutivo) 70 Sa ibá pang bahagi n~g salitâng pangturing 71 V.--Salitâng Pangtayô (ó Pronombre) 72 Pangtayô sa n~galan n~g tao (ó personal) 73 Pangtayô sa pagtuturň (ó demostrativo) 79 Pangtayô sa pag-áarě (ó posesivo) 81 Pangtayô sa pagtatanóng (ó interrogativo) 83 Pangtayô sa pagbabalak (ó indeterminado) 85 Sa m~ga anyông isinásama sa m~ga pangtayô 85 VI.--Salitâng Pangwatas (ó Verbo) 86 Sa m~ga pan~gulong bahagi n~g m~ga anyô 89 VII.--Ukol sa pagbabaybáy (ó conjugación) 93 Sa m~ga ayos n~g pangwatas 93 Sa m~ga panahón n~g pangwatas 94 Sa m~ga bilang at sa m~ga katawán 97 VIII.--Ang pangbalak na anyông "um" 98 M~ga tuntunin sa pagbabaybáy 99 Kágamitán n~g anyông "um" 103 IX.--Ang pangbalak na anyông "mag" 106 M~ga panuto sa pagbabaybáy 106 Kágamitán n~g anyông "mag" 108 X.--Ang pangtiyák na anyông "in" 113 Hugis n~g "in" at ang kanyáng m~ga tuntunin sa pagbabaybáy 115 Kágamitán n~g anyông "in" 119 XI.--Ang pangtiyák na anyông "i" 124 M~ga pátakarán sa pagbabaybáy 124 Kágamitán n~g anyông "i" 127 XII.--Ang pangtiyák na anyông "an" 129 M~ga panuto sa pagbabaybáy 131 Kágamitán n~g anyông "an" 133 XIII.--Pangtiyák n~g anyông "um" 135 XIV.--Pangtiyák n~g anyông "mag" 137 XV.--Ang pangbalak na anyông "mang" 143 M~ga tuntunin sa pagbabaybáy 144 Pangtiyák n~g anyông "mang" 145 Kágamitán nitóng anyông "mang" 148 XVI.--Ang pangbalak na anyông "ma" 151 M~ga pátakarán sa pagbabaybáy 151 Pangtiyák n~g anyông "ma" 152 Kágamitán nitóng anyông "ma" 154 XVII.--Pagbabaybáy sa m~ga anyông pangbalak 156 Huwaran n~g unang pagbabaybáy 157 Huwaran n~g ikalawáng pagbabaybáy 162 Huwaran n~g ikatlóng pagbabaybáy 164 Huwaran n~g ikapat na pagbabaybáy 166 XVIII.--Pagbabaybáy sa m~ga anyông pangtiyák 168 Huwaran sa unang pangtiyák n~g "um" 169 Huwaran sa ikalawáng pangtiyák n~g "um" 171 Huwaran sa ikatlóng pangtiyák n~g "um" 173 Huwaran sa unang pangtiyák n~g "mag" 175 Huwaran sa ikalawáng pangtiyák n~g "mag" 177 Huwaran sa ikatlóng pangtiyák n~g "mag" 179 Huwaran sa unang pangtiyák n~g "mang" 181 Huwaran sa ikalawáng pangtiyák n~g "mang" 183 Huwaran sa ikatlóng pangtiyák n~g "mang" 185 Huwaran sa unang pangtiyák n~g "ma" 187 Huwaran sa ikalawáng pangtiyák n~g "ma" 189 XIX.--Sa m~ga pangtulong na anyô n~g pangwatas 191 XX.--Ukol sa anyông "maká" 193 Ang kanyáng pangtiyák 195 Kágamitán n~g náturang anyô 197 XXI.--Hinggíl sa anyông "magpa" 200 Ang kanyáng pangtiyák 201 Kágamitán n~g násabing anyô 203 XXII.--Tungkól sa anyông "pa" 206 Ang kanyáng pangtiyák 207 Kágamitán n~g anyông nábanggít 209 XXIII.--Ukol sa anyông "magpaka" 211 Ang kanyáng pangtiyák 212 Kágamitán n~g náturang anyô 215 XXIV.--Hinggíl sa anyông "makí" 217 Ang kanyáng pangtiyák 218 Kágamitán n~g násabing anyô 219 XXV.--Tungkól sa anyông "magká" 221 Ang kanyáng pangtiyák 222 Kágamitán n~g anyông nábanggít 223 XXVI.--Ukol sa anyông "magíng" 224 XXVII.--Hinggíl sa anyông "magsí" 227 XXVIII.--Tungkól sa anyông "magpatí" 229 XXIX.--Ukol sa anyông "manghí" 231 XXX.--Hinggíl sa anyông "magkáng" 234 XXXI.--Tungkól sa anyông "magsa" 236 XXXII.--Salitâng Pangbago (ó Adverbio) 238 Sa ibá't ibáng bahagi n~g pangbago 240 XXXIII.--Salitâng Pang-ukol (ó Preposición) 242 XXXIV.--Salitâng Pangbigkís (ó Conjunción) 245 Pangbigkís sa pag-íisá 245 Pangbigkís sa paghihiwaláy 248 Pangbigkís sa pagsubalě 249 Ukol sa ibáng pangbigkís 250 XXXV.--Salitâng Pangdamdám (ó Interjección) 252 XXXVI.--Ukol sa Pagbabawas (ó Síncopa) 254 XXXVII.--Hinggíl sa Pangdulo (ó Desinencia) 256 IKATLÓNG BAHAGI Paglalakip ó Sintaxis I.--Ang Paglalakip at ang kaniyáng sakláw 258 II.--Ukol sa pagkakaayon (ó concordancia) 259 III.--Hinggíl sa paghaharě (ó régimen) 261 IV.--Tungkól sa pagbubuô (ó construcción) 266 V.--Ukol sa m~ga kaisipán (ó oración) 269 VI.--Sa m~ga kaisipáng dalisay (ó simple) 272 VII.--Sa m~ga kaisipáng mayhalň (ó compuesta) 274 VIII.--Paglalakip na likhâ (ó Sintaxis figurada) 275 IX.--M~ga kamalěán n~g salitâ (ó vicios de dicción) 278 IKAAPAT NA BAHAGI Pagsulat ó Ortografía I.--Ang Pagsulat at ang kanyáng sakláw 282 II.--Hinggíl sa malalakíng titik 283 III.--Paggamit n~g iláng titik ayon sa kanyáng tunóg 285 Hinggíl sa _E_ at _I_ 285 Hinggíl sa _O_ at _U_ 286 Hinggíl sa _B_ at _P_ 288 Hinggíl sa _K_ at _G_ 289 Hinggíl sa _D_ at _T_ 291 Hinggíl sa _I_ at _Y_ 292 Hinggíl sa _U_ at _W_ 293 IV.--Tungkól sa kudlít (ó acento ortográfico) 294 V.--M~ga tuntunin sa pagkukudlít 295 VI.--Sa m~ga pan~gulong tandâ n~g pagsulat 301 Ang pangtigil (ó coma) 302 Ang tuldók at pangtigil (ó punto y coma) 303 Ang dalawáng tuldók (ó dos puntos) 305 Ang tuldók (ó punto final) 306 Ang pangsugpông tuldók (ó puntos suspensivos) 306 Ang pangtanóng (ó interrogación) 307 Ang pangtaká (ó admiración) 308 VII.--Sa m~ga pangtulong na tandâ n~g pagsulat 309 VIII.--Ang panghatě at ang paraán n~g pagkakabahábahagi n~g m~ga pantíg 311 IX.--Ukol sa pagsulat n~g iláng salitâ 313 X.--Tungkól sa m~ga salitâng hirám 317 XI.--Kung paano ang pagpapalít sa Wikŕng Tagalog n~g m~ga titik na walâ sa kanyá 319 Ukol sa c 320 Hinggíl sa ch 320 Tungkól sa f 320 Ukol sa j 321 Hinggíl sa ll 321 Tungkól sa ń 321 Ukol sa q 321 Hinggíl sa rr 321 Tungkól sa v 322 Ukol sa x 322 Hinggíl sa z 322 XII.--M~ga salitâng daglî na malimit gamitin sa Wikŕng Tagalog 322 Balarilang Tagalog. Simulâ. GURŇ. żAnó ang tinátawag na _wikŕ_ ó _salitâ_? NAG-AARAL. Tinátawag na _wikŕ_ ó _salitâ_, ang kabuůan n~g m~ga pan~gun~gusap at ang m~ga paraán n~g pagsasalitâ sa bawŕ't bayan ó bansá. G. Kung gayón, żanó ang tinátawag na Wikŕng Tagalog? N. Tinátawag na Wikŕng Tagalog[1] ang wikŕng ginágamit n~g Katagalugan ó kayâ'y n~g m~ga táong tubň sa gitnâ at ibabâ n~g Lusóng[2]. G. żAnó ang _Balarilŕ_ (ó Gramática) n~g isáng wikŕ? N. Balarilŕ (ó Gramática) n~g isáng wikŕ ay ang katípunan n~g m~ga panuto (ó arte) hinggíl sa mahusay niyáng pagsasalitâ at n~g tumpák na pagsulat. G. Kung gayón, żanó ang _Balarilŕng Tagalog_? N. Balarilŕng Tagalog ay ang tumpák na pagsasalitâ at tugmâng pagsulat sa wikŕng tagalog. G. żSa ilán nabábahagi ang Balarilŕ? N. Sa apat: _Pagkilala_ (ó Analogía), _Paglalakip_ (ó Sintaxis), _Pagbigkás_ (ó Prosodia) at _Pagsulat_ (ó Ortografía). G. żAnó ang tinátawag na _Pagkilala_ (ó Analogía)? N. Ang panig n~g Balarilŕ na nagtuturň at nagpapakilala n~g káhalagahán at tungkulin n~g m~ga pan~gun~gusap. G. żAnó ang _Paglalakip_ (ó Sintaxis)? N. Ang bahagi n~g Balarilŕ na nagtuturň n~g m~ga kaparaanán ukol sa pagbubuô ó paglalakiplakip n~g m~ga salitâ. G. żAnó namán ang _Pagbigkás_ (ó Prosodia)? N. Ang panig n~g Balarilŕ na nagtuturň n~g m~ga paraán hinggíl sa tuwíd na pagbigkás. G. żAt ang _Pagsulat_ (ó Ortografía)? N. Ang bahagi n~g Balarilŕ na nagtuturň n~g angkóp na paggamit sa m~ga titik at ibá pang m~ga tandâ na gamit sa pagsulat. TALABABÂAN [1] Hindî ko pa máitawag sa matamís at mayamang wikŕ natin ang pamagát na WIKŔNG PILIPINO na siyá ko sanang nais, sapagkâ't kung tunay mang ang wikŕng itó ni Balagtás ay siyáng kinagigiliwan n~g maraming pilipino, malaganap at may mataás na urě kay sa ibá, ay tunay rin namáng hanggá n~gayón ay lubhâng marami pa rin ang dî gumágamit sa kanyá, lalňng lalň na n~g m~ga tagá Bisayŕ, Iloko, Mindanáw, Kapangpan~gan, Panggasinán, at ibá pa. At sakâ na natin iangkóp ang náturang pamagát, sakalěng ang pinapanukalang paglalakiplakip n~g ibá't ibáng wikŕ na n~gayó'y ginágamit sa Pilipinas ay maganáp sa ibáng araw. [2] Ang m~ga bayang nagsasalitâ n~g wagás na Wikŕng Tagalog ay Bagong Esiha, Bulakán, Risál, Bataan, Maynilŕ, Kabite, Laguna, Tayabas, Batan~gan at Mindoro. May man~gilánn~gilán ding nan~gun~gusap sa bayang Sambales, Tarlák, at ibá pang kanugnóg nitóng Lusóng. UNANG BAHAGI Pagbigkás ó Prosodia[3] I KABANATA Ang Pagbigkás at ang kaniyáng sakláw GURŇ. żAnó ang kátuturán n~g _Pagbigkás_ (ó Prosodia)? NAG-AARAL. Ang Pagbigkás ay isáng bahagi n~g Balarilŕ na nagtatatág n~g m~ga panuto sa ikatutuwíd n~g pagbibigkás (ó pronunciación) at pagdidiín (ó acentuación) n~g m~ga titik (ó letra), pantíg (ó sílaba), pan~gun~gusap at kaisipán. G. żAnó ang tinátawag na _tinig_ (ó voz)? N. Tinátawag na _tinig_ ang tunóg na nilílikhâ n~g han~ging itinapon n~g bagŕ pagkálabás sa gulunggulun~gán. G. żAnó ang pinamámagatáng _titik_? N. Ang muntîng bahagi n~g tinig pag binigkás ang isáng tunóg na maiklî at malinaw. TALABABÂAN [3] Minárapat kong iuná ang bahaging itó n~g BALARILA, sapagkâ't lubhâng kailan~gang mabatíd muna natin ang náuukol sa Abakadá, bago tayo tumun~go sa pagkilala n~g halagá at tungkulin n~g m~ga pan~gun~gusap, sa paglalakiplakip nitó, at pagkátapos ang nahihinggíl namán sa tumpák na pagsulat. II KABANATA Abakadáng tagalog[4] GURŇ. żAnó ang tinátawag na abakadáng tagalog? NAG-AARAL. Tinátawag na abakadáng tagalog ang kabuůan n~g m~ga titik na ginágamit sa sariling wikŕ. G. żIláng titik mayroón ang ating abakadá? N. May dalawangpű lamang lahát, at itóng m~ga sumúsunód: a, b, k, d, e, g, ~g, h, i, l, m, n, o, p, r, s, t, u, w, y. G. żPaano kung bigkasín ang bawŕ't isá? N. Ang pagbigkás n~g bawŕ't isá ay ganitó: a, ba, ka, da, e, ga, n~ga, ha, i, la, ma, na, o, pa, ra, sa, ta, u, wa, ya. G. Ang m~ga titik, żsa anó nabábahagi? N. Nabábahagi ang m~ga titik sa tinátawag na _tin~gig_ (ó vocal) at _pangtinig_ (ó consonante). G. żAnó ang tinátawag na _tin~gig_ (ó vocal)? N. Tinátawag na tin~gig (ó vocal) ang titik na maáarěng bigkasín sa kaniyáng sarili lamang at bumubuô n~g isáng pantíg (ó sílaba). G. żMay ilán ang tin~gig sa tagalog? N. Limá: _a_, _e_, _i_, _o_, _u_. G. żAnó namán ang tinátawag na _pangtinig_? N. Tinátawag namáng pangtinig ang titik na dî máibibigkás sa kanyáng sarili, at itó'y nan~gán~gailan~gan n~g tulong n~g isáng tin~gig (ó vocal). G. żMay ilán namán ang pangtinig sa ating wikŕ? N. Labinglimá: _b_, _k_, _d_, _g_, _~g_, _h_, _l_, _m_, _n_, _p_, _r_, _s_, _t_, _w_, _y_. TALABABÂAN [4] Pinamagatáng _abakadá_ sa tagalog ang tinátawag na _alfabeto_ ó _abecedario_ sa kastilŕ, sang-ayon sa kapasiyahán n~g "Samahán n~g m~ga Mánanagalóg," sapagkâ't ang pinanggalin~gan at pinagbatayán n~g tinurang salitâ ay ang apat na pan~gunang titik sa tagalog na _a_, _b_, _k_, _d_, na kung bibigkasín ay _a_, _ba_, _ka_, _dá_. III KABANATA Pagbigkás n~g m~ga tin~gig (ó vocal) GURŇ. żPaano ang pagbigkás n~g _a_ sa wikŕng tagalog? NAG-AARAL. Ang pagbigkás n~g _a_ sa ating wikŕ ay kawangkîng kawangkî n~g pagbigkás sa wikŕng kastilŕ, liban lamang kung nagtatagláy n~g m~ga kudlít na mariín (ó agudo) at banayad (ó grave), palibhasŕ ang tunóg n~g m~ga kudlít na itó'y lubhâng kaibá sa tunóg n~g kudlít n~g salitâng kastilŕ. G. żPaano namán ang pagbigkás sa _e_? N. Ang pagbigkás sa _e_ ay katulad din n~g sa kastilŕ, liban kung may tagláy na kudlít paris nang sinabi sa _a_. G. Ang _i_, żpaano namán ang pagbigkás? N. Ang _i_, sa una at kalagitnâan n~g pan~gun~gusap ay walâng iniwan sa kastilŕ. Kung nasa sa hulíng pantíg (ó sílaba) ang tunóg ay bumubukás n~g kauntî, at may bahagyâng pagkakahawig sa m~ga salitâng inglés na _sorry_, _carry_, atbp., na ang tinurang tunóg ay isáng pagduduób n~g _e_ at _i_.[5] Halimbawŕ ang salitâng _lalaki_: ang _i_ dito ay dî ganitó binibigkás, kundî _ie_ ó ang pagduduób n~g m~ga tunóg n~g _i_ at _e_. G. żPaano ang pagbigkás sa _o_? N. Sa gitnâ n~g pan~gun~gusap ay paris din sa kastilŕ n~guně't sa katapusán ang kanyáng tunóg ay nagigíng katumbás n~g _ou_. G. At ang _u_, żpaano kung bigkasín? N. Ang pagbigkás sa _u_ ay katulad din n~g sa kastilŕ kailan ma't na sa gitnâ n~g pan~gun~gusap. G. żAng _o_ at _u_ ay magkawan~gís bagá? N. Hindî pň, sapagkâ't ang isá't isá ay may sariling tunóg at may sariling kágamitán. G. Kung may sariling tunóg ang bawŕ't isá, żbakit ang _o_ ay nagigíng katumbás n~g _ou_ sa katapusán n~g pan~gun~gusap? N. Ang bagay na iyá'y isáng pagduduób n~g _o_ at _u_, pagbigkás ó tunóg na katutubň sa m~ga dilŕng tagalog na siyáng sanhî n~g ipinaghihirap sa pagbigkás n~g m~ga europeo. Halimbawŕ ang salitâng _utos_: ang _o_ dito ay dî ganyán dapat bigkasín paris bagá n~g pagkakásulat kundî ang paglalakip n~g tunóg na _o_ at _u_ ay siyáng nárarapat gawín. G. Sa ganitóng pag-áalan~ganing pagbigkás na nangyayari magíng sa _e_ at _i_ at magíng sa _o_ at _u_ sa katapusán n~g salitâ, żay paano ang tumpák na pagsulat na dapat sundín? N. Ang pag-áalan~gang pagsulat na ibinubun~ga n~g ganyáng pagduduób, gaya n~g _lalaki_ ó _lalake_, _utos_ ó _utus_, atbp., ay maliliwanagan sa bahagi n~g Pagsulat (ó Ortografía). TALABABÂAN [5] Sa matandâng kasulatan natin ay tatlóng tin~gig (ó vocal) lamang ang kinikilala: isá'y ang _a_, ikalawá'y ang _e-i_ at ikatló'y ang _o-u_. IV KABANATA Pagbigkás n~g m~ga pangtinig (ó consonante) GURŇ. żAnóng tunóg mayroón ang m~ga pangtinig na _b_, _l_, _m_, _n_, _p_, _s_, _t_ at _y_? NAG-AARAL. Ang tunóg n~g madlâng titik na itó ay kaparis din n~g sa kastilŕ, kailan ma't may kasakasamang tin~gig (ó vocal). G. żAnó ang tunóg n~g _k_? N. Ang tunóg n~g _k_ ay katumbás n~g _ca_, _co_, _cu_, at _qua_, _que_, _qui_, _quo_, _quu_ sa kastilŕ, hal.: _cuadro_, _caballo_, _querubín_, atbp., ay nagigíng _kuadro_, _kabayo_, _kerubín_. G. żAnó ang kabutihang idinudulot n~g _k_ sa tagalog? N. Marami pň: unang una ay nagigíng madalî ang pag-áaral at pagtuturň, at ikalawá'y siyáng angkóp na angkóp sa m~ga pan~gun~gusap natin. G. żAnóng tunóg mayroón ang _d_? N. Ang tunóg n~g _d_ ay kawan~gís sa kastilŕ kailan ma't na sa una at hulihán n~g salitâ; n~guně't nagigíng _r_ kailan ma't pinagigitnâan n~g m~ga tin~gig (ó vocal) at ang sinusundán niyá ay dî katapusán n~g pan~gun~gusap. Halimbawŕ: _mARAmi_, _mARIlág_, _kARAmdaman_, _mabutI RIto_, _masam RIyan_, atbp. Dátapwâ't kung sinusundán n~g pangtinig (ó consonante), ó dî kayâ'y pinakasimulâ n~g salitâ ay dî na dapat baguhin ó paltán. Halimbawŕ: _buhaT Dito_; _sulonG Diyán_; _dumito ka katotO, Diyán ay mápapahamak ka_. Dapat ding mabatíd na dî sa tuwîtuwî na'y dapat baguhin, hal.: _madalî_ at dî _maralî_; _madilím_ at dî _marilím_; _madilat_ at dî _marilat_, atbp. At dapat ding matantô na, kapág ang m~ga pangtinig (ó consonante) na _w_ at _y_ ang siyáng sinusundán ay nárarapat ding baguhin; hal.: _buháY Rin siyá_, _sumigaW Rito_, atbp. G. Ang _g_ żpaano namán ang tunóg? N. Ang _g_ sa wikŕng tagalog ay malumanay kung bigkasín, dî gaya sa kastilŕng malakás. Nakákatumbás niyá ang _gua_, _gue_, _gui_ sa kastilŕ, bagamá't walâng _u_ sa gitnâ; hal.: _gintô_, _gising_, _pigíng_, _lagě_, atbp. G. żAnó namán ang tunóg n~g _~g_? N. Ang tunóg nitó ay nagbubuhat sa ilóng at tumutulóy sa lálamunan. Ang lalňng magaling at angkóp na pagbigkás ay anyông pahumál. G. żAnó ang káhalagaháng dapat idulot n~g _~g_ sa ating wikŕ? N. Ang _~g_ na katumbás n~g _n~g_ ay nápakamahalagá, pagkâ't bukód sa siyáng tan~gěng titik na makasusunód sa ating mahirap at magandáng pagbigkás na, ang tunóg n~gâ'y sa ilóng at lálamunan (nasal-gutural) at siyáng ikaiibá sa ibáng wikŕ, ay siyá pang madalî, malinaw at tugmâng tugmâ sa pahumál na pagbigkás, na lubhâng marami sa wikŕ natin[6]. G. żPaano kung bigkasín ang _h_? N. Ang _h_ sa tagalog ay may han~gin kung bigkasín, at itó'y hindî náwawan~gís sa _h_ n~g kastilŕ: mana pa'y nálalapit n~g bahagyâ sa _j_ bagamá't marahan dito; hal.: _halík_, _hawíg_, _luhŕ_, _buhň_, at ibá pa. G. Ang _r_, żpaano kung bigkasín? N. Ang pagbigkás sa _r_ ay malumanay. Dapat matantô na ang titik na itó'y mahirap makita sa simulâ n~g salitâ, bagamá't may man~gilánn~gilán din, paris n~g _rahuyo_, _rahá_, atbp. Sa hulí ó katapusán ay lalň n~g walâ, bagamá't noóng dakong una ay palasák na palasák ang paggamit, at sa lugál niyá'y _d_ ang náhalili.[7] Sa gitnâ n~g pan~gun~gusap ay malimit gamitin kailan ma't napapagitnâan n~g dalawáng tin~gig (ó vocal). G. żAnó namán ang tunóg n~g _w_? N. Ang _w_ ay isáng bago at mahalagáng titik na náparagdág sa tagalog. Lubhâng nápabuti at nápatumpák ang maraming salitâ dahilán sa kanyá. Sa dating bigkás na _kalabao_, _arao_, _sin~gao_, _ilao_, atbp., ay nagíng _kalabáw_, _araw_, _sin~gáw_, _ilaw_, na siyáng tumpák na tumpák. Siyá rin ang nagíng kahalili n~g tin~gig _u_, hal.: _wikŕ_, _walâ_, _káluluwá_, _tuwâ_, atbp., sa dating _uica_, _uala_, _kaloloua_, _toua_.[8] TALABABÂAN [6] Ang palagáy ni G. Mariano Ponce sa aklát na _Guillermo Tell_ ni Rizal hinggíl sa pag-áalís n~g kudlít sa _~g_ at isulat n~g _ng_ na walâng kudlít sa itaás, pag-áalís na nagkakahulugán n~g pagpawě sa titik na _~g_ ay dinaramdám kong dî sang-ayunan gaya rin namán n~g dî pagsang-ayon n~g maraming mánunulát at mánanagalóg. Ang násabing ginoó ay nagbitíw n~g mararami at maháhalagáng katwirang pinagbábatayán niyá, na ang isá'y násasalig sa ibá't ibáng wikŕ at ang ikalawá'y ang kapansanang mangyayari sa _~g_ sakalěng magpalimbág sa ibáng lupŕ n~g m~ga kasaysayang tagalog. Akó man sana ay talagáng sang-ayon na rito, dan~ga't dî maamin niyaring kalooban ang pagtatapon sa titik na bugtóng at katutubň na siyáng pinakadiwŕ n~g ating wikŕ at siyáng katan~gěán sa ibá. Bukód sa rito, ang _~g_ ay siyáng angkóp na angkóp sa pagbigkás at tunóg n~g ating m~ga pan~gun~gusap. At kung ang titik na iyá'y ating papawiin at papaltán n~g ibá, marahil ang m~ga salitâ natin ay magigíng garíl kung bigkasín. At tan~gě pa rin dito, yamang isinaád ni Risál na: "ang sulat tagalog ay dapat magíng sulat tagalog," kung gayón, upáng matupád ang dakilŕng salitâng itó n~g magiting na bayani ay dapat gamitin natin ang _~g_ na siyáng katutubň at siyáng diwŕ n~g wikŕ ni Balagtás. [7] Noón n~gâng araw ay malimit gamitin ang _r_ sa katapusán n~g pan~gun~gusap, at ang madalás gumamit nitó'y ang m~ga parě sa kaniláng pan~gan~garal at sa kaniláng m~ga kasulatan at dásalan, paris sa halimbawŕ n~g _capatír_, _bacor_, _lubir_, atb., sa lugál na sabihing _kapatíd_, _bakod_, _lubid_. Sa iláng bayan n~g Batan~gan ay gayón din ang pagbigkás, at kung dî akó malî ay hindî nagbabago hanggá n~gayón. [8] Noóng m~ga panahóng lumipas, palibhasŕ ang _w_ ay dî pa nátutuklás na gamitin sa ating wikŕ, kung kayâ ang ginágamit sa lugál niyá (paris n~g sinabi ko) ay ang tin~gig _u_ gaya sa m~ga salitâng _uica_, _uala_, atbp. At sanhî sa kadahilanang itó kung kayâ sa _Ensayo de Gramática Hispano-Tagala_ ni Fr. Minguella ay ipinalagay tulóy na ang _ua_ at _ui_ ay diptongo, pagpapalagáy na walâng katotohanan sapagkâ't walâ nitó sa m~ga salitâng wagás na tagalog. V KABANATA Tungkól sa m~ga pantíg (ó sílaba) GURŇ. żAnó ang kátuturán n~g _pantíg_ (ó sílaba)? NAG-AARAL. _Pantíg_ sa tin~gig n~g _Pagbigkás_, ang tunóg n~g isá ó iláng titik na ibinibigkás na biglâ n~g tinig, (ó voz) at ang pakinig namá'y warěng tinatanggáp n~g minsanan. G. żMaáarě bagáng magkaroón n~g pantíg kung walâng tin~gig isá man? N. Hindî pň: magkakároón n~g pantíg kailan ma't may isáng tin~gig (ó vocal) na kasama. G. żIláng titik maáarěng magtagláy ó bumuô n~g isáng pantíg? N. Ang isáng pantíg ay maáarěng magtagláy n~g isá, dalawá, tatló ó apat na titik, hal.: _ó_, _sa_, _din_, _kung_. G. żAnó ang tuntuning pangkahalatán (ó regla general) ukol sa pagbigkás n~g m~ga pantíg sa m~ga salitâng wagás na tagalog? N. Ang tuntuning pangkalahatáng sinúsunód natin ay itó: "ang isáng pangtinig (ó consonante) ay hindî dapat mádikít sa kapwŕ pangtinig: kailan~gang ang isá't isá ay bigkasíng malinaw at magkahiwaláy". Halimbawŕ: hindî dapat bigkasíng _tu-dlíng_, _ku-dlít_, _ta-gláy_, _a-klát_, _ba-klád_ atbp., na ang dalawáng pangtinig (ó consonante) ay magkasiping ó magkadikít sa isáng pantíg, kundî ang nárarapat ay _tud-líng_, _kud-lít_, _tag-láy_, _ak-lát_, _bak-lád_. VI KABANATA Hinggíl sa m~ga diptongo GURŇ. żAnó ang tinátawag na _diptongo_? NAG-AARAL. Tinátawag na diptongo, ang isáng pantíg (ó sílaba) na kinaroroonán n~g dalawáng tin~gig (ó vocal) na magkasiping at ibinibigkás lamang n~g íisá. G. żMay diptongo bagá sa ating wikŕ? N. Sa m~ga salitâng wagás na tagalog ay walâ isá mang diptongo, kahě't na magkasiping ang dalawáng tin~gig (ó vocal); hal.: _nais_, _pain_, _kain_, _tao_, atbp. G. Sa pag-ilag sa diptongo, żanó tulóy ang nákaugaliáng gawín sa m~ga salitâng ang dalawáng tin~gig ay magkasiping? N. Nákaugalián na tulóy sin~gitan n~g _y_ ó _w_ sa m~ga salitâng warěng may diptongo; hal.: _buwán_ (buan), _tuwâ_ (tuâ), _biyák_ (biák), _tiyáp_ (tiáp), atbp. na paraparang binibilang sa tigalawáng pantíg. G. żMarapat ba tayong tumanggáp n~g diptongo? N. Oo pň, nárarapat; at ang pagtanggáp na itó'y tan~gěng manggagaling sa m~ga salitâng hirám na may diptongo. G. żAnó ang mápapalâng kabutihan sa ganitóng pagtanggáp? N. Sa bagay na itó'y maiilagan ang pagkakáyuwis (ó confusión) sa pagkakásiping n~g m~ga tin~gig (ó vocal) n~g m~ga salitâ, paris n~g _nais_, _pain_, atbp., at sa pagduduób n~g m~ga tin~gig (ó vocal) n~g m~ga anyô (ó partícula), gaya n~g _Iulat_, _MAinggitin_, _MAGSIambâ_. G. żIláng diptongo lamang ang dapat tanggapín? N. Pitó: _ia_, _ie_, _io_, _iu_, _ua_, _ue_ at _ui_. G. Tungkól sa ganitóng pagtanggáp, żmay panuto rin bang dapat itatág? N. Mayroón pň: n~guně't dapat alamíng ang panutong itó'y isá lamang pásubalě (ó excepción) at hindî pangkalahatán (ó en general). G. żPaano ang panutong dapat sundín? N. Ganitó: "Ang m~ga diptongong tagalog ay nanggagaling sa m~ga salitâng hirám sa ibáng wikŕ na ináarě natin at nagpapásimulâ sa mahihinŕng tin~gig (ó vocales débiles), at ang m~ga diptongong itó ay pitó: _ia_, _ie_, _io_, _iu_, _ua_, _ue_ at _ui_." Halimbawŕ: _Prosodia_, _Nobiembre_, _silabario_, _siudád_, _kuaderno_, _kueba_, _huebes_, _hesuita_, at ibá pa[9]. G. żPaano ang gagawín sa m~ga salitâng hirám na nagdudulo n~g _ía_ at n~g ibá pang magkakabít ang dalawáng tin~gig na hindî namán diptongo? N. Kung ating isusulat ang m~ga salitâng gangganitó ay dî nárarapat baguhin, at dapat matantô na sa atin ma'y hindî rin diptongo, hal.: _María_, _Heograpía_, _Ortograpía_, atbp. G. żPaano ang pagkakasunódsunód sa pagbigkás n~g limáng tin~gig (ó vocal), sang-ayon sa kanyáng baitang na sinúsunód? N. Ganitó: _a_, _e_, _i_, _o_, _u_. G. żPaano namán ang pagkakaayawayaw na sinúsunód hinggíl sa tunóg at lakás n~g m~ga tin~gig (ó vocal)? N. Ganitó: _a_, _o_, _e_, _i_, _u_. G. żAlín sa kanilá ang tinátawag na _malalakás na tin~gig_ (ó vocales fuertes)? N. Ang tatlóng náuuná ó kayâ'y ang _a_, _o_ at _e_. G. żAlín namán ang _mahihinŕng tin~gig_ (ó vocales débiles)? N. Ang dalawáng náhuhulí ó kayâ'y ang _i_ at _u_. TALABABÂAN [9] Ang panutong itó'y sinipě ko sa matalinong kasapě sa "Samahán n~g m~ga Mánanagalóg" na si G. Eusebio Daluz, na siyáng kasang-ayon ko sa palagáy ukol sa pagtanggáp n~g diptongo sa Wikŕng Tagalog na nagbubuhat sa m~ga salitâng hirám. Sa ganitóng pangyayari ay mápapawě namáng dî sásala ang ginagawâng pagsisin~git n~g _y_ sa m~ga pan~gun~gusap na hirám, paris sa halimbawŕ n~g _Diyós_, _Munisipiyo_, _Huliyo_, atbp. ay dapat gawíng ganitó: _Dios_, _Munisipio_, _Hulio_. Gayón din ang dapat másabi hinggíl sa m~ga salitâng sinisin~gitan n~g _w_, gaya sa halimbawŕ n~g _huwebes_, _hesuwita_, _kuwento_, _kuwaderno_, ay dapat gawíng _huebes_, _hesuita_, _kuento_, _kuaderno_. VII KABANATA Sa m~ga pan~gun~gusap ó salitâ GURŇ. żAnó ang pan~gun~gusap ó salitâ? NAG-AARAL. Alín mang tunóg, magíng isá itó at magíng marami man na ibinibigkás ang isáng pagkukurň (ó idea) ay tinátawag na pan~gun~gusap ó salitâ. G. żIláng pantíg (ó sílaba) ang kailan~gan upáng bumuô n~g isáng pan~gun~gusap? N. Mangyayaring magíng isá, dalawá ó ilán mang pantíg; hal.: _ó_, _alíw_, _salapî_, _pagsisisi_. G. żAnóanóng pamagát ang ikinakapit sa m~ga salitâ sang-ayon sa ginagawâng pagdidiín? N. Ang m~ga tinátawag na _pabiglâ_ (ó aguda), _pábanayad_ (ó grave), _pabagsák_ (ó esdrújula) at _pásagitsít_ (ó sobresdrújula). G. żAnó ang kahulugán n~g salitâng tinátawag na pabiglâ (ó aguda)? N. Tinátawag na salitâng pabiglâ, yaóng idinidiín ang pagsasalitâ sa hulíng pantíg; hal.: _badyá_, _bagsák_, _bulíd_, _tamís_, _alíw_, _taksíl_, atbp. G. Ang salitâng pábanayad (ó grave), żanó ang kátuturán? N. Tinátawag na salitâng pábanayad yaóng idinidiín ang pagbigkás sa ikalawáng hulí n~g pantíg; hal.: _nayon_, _sabi_, _bayan_, _tao_, _sulat_, _basa_, atbp. G. Ang salitâng pabagsák (ó esdrújula), żanó namán? N. Yaóng pan~gun~gusap na idinidiín ang pagsasalitâ sa ikatlóng hulí n~g pantíg; hal.: _úlirán_, _líbin~gan_, _típanan_, atbp. G. żAt ang salitâng pásagitsít (ó sobresdrújula)? N. Yaóng pan~gun~gusap na idinidiín ang pagbigkás sa ikaapat, ikalimá, ó ikailán mang hulí n~g pantíg; hal.: _pátakarán_, _páhayagán_, _mánanagalóg_, _mánanalaysáy_. VIII KABANATA Ukol sa diín (ó acento prosódico) GURŇ. żAnó ang tinátawag na _diín_ (ó acento prosódico)? NAG-AARAL. Ang biglâng pagbigkás ó kayâ'y ang pagdidiíng ginagawâ sa gayó't ganitóng tin~gig n~g pantíg kung binibigkás ang isáng salitâ ó pan~gun~gusap. G. żAnó namán ang tinátawag na _kudlít_ (ó acento ortográfico)? N. Tinátawag na kudlít ang tandâ na malimit gamitin sa pagsulat na siyáng pinakasagisag ó larawan n~g gayóng pagdidiíng ginagawâ. G. żAnó ang kaibahán n~g _diín_ sa _kudlít_? N. Na, ang _diín_ ay siyáng ginágamit sa pagbigkás, at ang _kudlít_ ay sa pagsulat. Lahát halos n~g m~ga salitâng nagtatagláy n~g kudlít ay nagtatagláy rin namán n~g diín, hal.: _sibád_, _tugtóg_, _tamís_. N~guně't ang salitâng may tagláy na diín, kadalasá'y walâng kudlít; hal.: _bahay_, _nayon_, _tao_. G. Ang pagdidiín sa m~ga salitâ, żsa anó nabábahagi? N. Gaya na n~g sinabi, ang m~ga salitâ ay nabábahagi sa tinátawag na _pabiglâ_ ó pagbigkás na mariín sa hulíng pantíg, _pábanayad_ ó pagbigkás na mariín sa ikalawáng hulí n~g pantíg, _pabagsák_ ó pagdidiín sa ikatlóng hulí n~g pantíg, at _pásagitsít_ ó pagdidiín sa ikaapat ó ikalimáng hulí n~g pantíg. G. żMayroón bagáng m~ga tuntuning sinúsunód ukol sa m~ga salitâng _pabiglâ_ (ó aguda)? N. Marami pň, at itóng m~ga sumúsunód: _Una._--Ang m~ga salitâng gaya n~g _bulíd_, _sigíd_, _bayáw_, _sabík_, _baníg_, _apí_, _bibíg_, _sapúl_, _tamís_, _mahál_, _tunóg_, _amá_, _isá_, _gabí_, _iná_, _kapatíd_, _dalawá_, _halagá_, at ibá't ibá pang gangganitó ay binibigkás na mariín sa hulíng pantíg. _Ikalawá._--Lahát halos n~g m~ga salitâng wagás na tagalog na ang katapusáng tin~gig (ó vocal) ay pinan~gun~gunahan n~g dalawáng pangtinig (ó consonante), ay binibigkás na mariín sa hulíng pantíg; hal.: _biNLíd_, _biGKís_, _suBSób_, _buGTóng_, _yuPYóp_, _haGDán_, _siKSík_, _aKYát_, _paTLáng_, _tuKLóng_, _tuDYó_, _tuKSó_, _linGGó_, _baGSák_, _tuKTók_, atbp. _Ikatló._--Ang m~ga salitâng nátatapos sa _iya_, _iyo_, _uwa_, _uwi_, may kasunód ó walâng pangtinig (ó consonante) ay dapat bigkasíng mariín sa hulíng pantíg, hal.: _tiyáp_, _liyó_, _buwán_, _buwíg_, atbp. _Ikaapat._--Lahát n~g m~ga salitâng nagtatapós sa tambál na tin~gig (ó vocal) may kasunód ó walâng pangtinig (ó consonante) ay binibigkás din n~g mariín; hal.: _paá_, _tiím_, _diín_, _doón_, _loób_, _noó_, _totoó_, _alapaáp_, atbp. _Ikalimá._--Lahát n~g m~ga salitâng gaya n~g _ag-ág_, _ig-íg_, _iw-íw_, _is-ís_, _al-ál_, _ang-áng_, at ibá pang gangganitó, ay binibigkás ding mariín ang hulíng pantíg; hal.: _anag-ág_, _paig-íg_, _aliw-íw_, _alis-ís_, _buhalhál_, _paang-áng_. _Ikaanim._--Ang m~ga salitâng nagtatapós sa _ab_ ay binibigkás na mariín sa hulíng pantíg, hal.: _sukáb_, _salakáb_, _sabsáb_, _lagabláb_.[10] G. żAlín namán ang m~ga panutong sinúsunód ukol sa m~ga salitâng _pábanayad_ (ó grave)? N. Ang m~ga sumúsunód: _Una._--Ang m~ga salitâng gaya n~g _simoy_, _sabi_, _basa_, _sulat_, _tao_, _sisi_, _nayon_, _bayan_, _sulit_, _bahay_, _kasama_, _karayom_, at ibá pang gangganitó ay binibigkás na mariín sa ikalawáng hulí n~g pantíg. _Ikalawá._--Lahát halos n~g m~ga salitâng ugát na may dalawá ó tatlóng pantíg, at ang m~ga salitâng itó'y nagtatagláy sa katapusán n~g kudlít na banayad (ó acento grave) ay binibigkás na mariín sa ikalawáng hulí n~g pantíg; hal.: _wikŕ_, _nasŕ_, _batě_, _lahě_, _pusň_, _pakň_, _sariwŕ_, _timawŕ_, _lagarě_, _bighaně_, _pintuhň_, _pan~gakň_, atbp. G. żAlín ang m~ga tuntunin ukol sa m~ga salitâng _pabagsák_ (ó esdrújula)? N. Ang m~ga tuntuning sumúsunód: _Una._--Ang m~ga salitâng paris n~g _bíhirŕ_, _dálitâ_, _káhimán_, _kápitan_, at ibá pang paris nitó ay binibigkás na mariín sa ikatlóng hulí n~g pantíg. _Ikalawá._--Lahát halos n~g m~ga salitâng ugát na may dalawáng pantíg gaya n~g _anás_, _bulóng_, _libíng_, atbp. na m~ga salitâng pabiglâ ó mariín kung bigkasín sa hulíng pantíg at sa hulí'y dinagdagán n~g _an_ ó _han_ ay binibigkás na mariín sa ikatlóng hulí n~g pantíg, hal.: _ánasan_, _búlun~gan_, _líbin~gan_, _áliwan_, _búgtun~gan_, _sígiran_, _lúksuhan_, atbp. _Ikatló._--Ang ilán sa m~ga salitâng ugát na may dalawáng pantíg gaya n~g _ibig_, _nais_, _sabi_, _bulíd_, _hiláw_, _mahál_, atbp. na pinan~gun~gunahan n~g anyô (ó partícula) _ma_ ó _na_ ay binibigkás ding mariín sa ikatlóng hulí n~g pantíg, hal.: _máibig_, _mánais_, _másabi_, _máhiláw_, _mámahál_, _mábulíd_, _másabi_, _máibig_, _náturan_, _nábulong_, _nábasa_, _nákain_, atbp. _Ikaapat._--Ang karamihan n~g m~ga salitâng nagpapásimulâ sa _ka_ at nagtatapós sa _an_ ó _han_ gaya n~g _katíbayan_, _kagálin~gan_, _katípunan_, _kabánalan_, _kagándahan_, _kamáhalan_, at ibá pang gangganitó ay binibigkás ding mariín sa ikatlóng hulí n~g pantíg. G. żAlín ang m~ga panutong dapat sundín ukol sa m~ga salitâng _pásagitsít_ (ó sobresdrújula)? N. Ang m~ga panutong sumúsunód: _Una._--Ang m~ga salitâng gaya n~g _súliranín_, _pátakarán_, _mánunulát_, _paláisipán_, _palátuntunán_, _mánanagalóg_, _mámamahayág_, _mánanalaysáy_, atbp., ay binibigkás na mariín sa ikaapat at ikalimáng hulí n~g pantíg. _Ikalawá._--Lahát halos n~g m~ga salitâng ugát na may tatlóng pantíg gaya n~g _himagsík_, _sigalót_, _himutók_, _halakhák_, atbp. na mariín ang pagbigkás sa katapusáng pantíg at dinaragdagán sa hulí n~g _an_ ay dapat bigkasíng mariín sa ikaapat na hulí n~g pantíg; hal.: _hímagsikan_, _sígalutan_, _hímutukan_, _hálakhakan_, atbp. _Ikatló._--Lahát halos n~g m~ga salitâng ugát na may dalawáng pantíg, gaya n~g _lagpás_, _alíw_, _bigkís_, _bulóng_, _utos_, _payo_, atbp. na pinan~gun~gunahan n~g _pa_ at dinuduluhan n~g _an_ ó _han_ ay binibigkás na mariín sa ikaapat na hulí n~g pantíg; hal.: _pálagpasán_, _páaliwán_, _pábigkisán_, _pábulun~gán_, _páutusan_, _pápayuhan_, atbp. _Ikaapat._--Ang m~ga salitâng ugát na may tatlóng pantíg, gaya n~g _lagarě_, _dalirě_, _sariwŕ_, atbp., na pinan~gun~gunahan n~g _ma_ ay binibigkás na mariín sa ikaapat na hulí n~g pantíg, hal.: _malagarě_, _madalirě_, _masariwŕ_, atbp. _Ikalimá._--Ang m~ga salitâng may dalawáng pantíg, gaya n~g _hulí_, _samâ_, _buti_, _wakás_, _linaw_, at ibá pang pawŕng gangganitó, na may _ka_ sa una at _an_ ó _han_ sa hulí at sakâ inúulit ang buông pantíg n~g ugát, ay binibigkás ding mariín sa ikaanim na hulí n~g pantíg, hal.: _káhulíhulihan_, _kásamâsamâán_, _kábutibutihan_, _káwakáswakasan_, _kálinawlinawan_, atbp. TALABABÂAN [10] Ang limáng tuntuning náuuná n~g m~ga salitâng pabiglâ ay sinipě ko kay G. Eusebio Daluz. IX KABANATA Tungkól sa paglilihim (ó sinalefa) GURŇ. żAnó ang _paglilihim_ (ó sinalefa)? NAG-AARAL. Ang pag-áalís n~g isá ó iláng titik sa m~ga pan~gun~gusap kailan ma't naglalakip ang m~ga itó. G. żKailán nangyayari ang paglilihim? N. Ang paglilihim ay nangyayari sa m~ga salitâng nagtatapós sa tin~gig (ó vocal) at sa m~ga pangtinig (ó consonante) _n_ at _w_, kailan ma't ang sumúsunód dito'y ang pangbigkís (ó conjunción) _at_ at ang pang-anib (ó ligazón) _ay_. G. żSa iláng tuntunin (ó regla) nábubuô ang paglilihim? N. Sa dalawá, at itóng m~ga sumúsunód: _Una._--Pagkâ ang isáng pan~gun~gusap ay nagtatapós sa tin~gig (ó vocal) ó kayâ'y sa pangtinig na _w_ at ang sumúsunód dito'y ang pangbigkís _at_ ó n~g pang-anib _ay_, ay maáarěng alisín ang _a_ sa _at_ ó _ay_, pag-áalís na kailan~gang pagitnâan n~g isáng panandâ (ó apóstrofo) upáng mákilala ang paglilihim. M~GA HALIMBAWŔ Amá'_t_ iná Amá _at_ iná. Lalaki'_t_ babae Lalaki _at_ babae. Sampagita'_t_ kampupot Sampagita _at_ kampupot. Akó'_y_ tao Akó _ay_ tao. Siyá'_y_ maran~gál Siyá _ay_ maran~gál. Itó'_y_ magandá Itó _ay_ magandá. Ikáw'_t_ akó Ikáw _at_ akó. Araw'_t_ gabí Araw _at_ gabí. Ikáw'_y_ marunong Ikáw _ay_ marunong. Ang ilaw'_y_ manin~gas Ang ilaw _ay_ manin~gas. _Ikalawá._--Lahát n~g pan~gun~gusap na nagtatapós sa _n_, at itó'y sumúsunód sa _at_ ó _ay_ ay maáarěng alisín ang násabing _n_, sakâ ang _a_ sa _ay_ ó _at_, na, kailan~gang pagitnâan lamang n~g isáng panandâ (ó apóstrofo). M~GA HALIMBAWŔ Baya'_t_ Pámahalŕán Bayan _at_ Pámahalŕán. Silan~ga'_t_ Kanluran Silan~gan _at_ Kanluran. Pan~ginoó'_t_ Alipin Pan~ginoón _at_ Alipin. Ang baya'_y_ harě Ang bayan _ay_ harě. Itóng halama'_y_ malusóg Itóng halaman _ay_ malusóg. Ang katwira'_y_ likô Ang katwiran _ay_ likô. G. żSinúsunód bagá ang paglilihim sa tuwîtuwî na? N. Hindî pň: ang paglilihim ay lubhâng malayŕ: maáarěng sundín n~g isáng sumusulat at maáarě namáng huwág sang-ayon sa kanyáng káibigán. X KABANATA Hinggíl sa m~ga pang-anib (ó ligazón) GURŇ. żAnó ang _pang-anib_ (ó ligazón)? NAG-AARAL. Tinátawag na pang-anib, ang iláng titik ó anyô (partícula) na siyáng naglalakip sa m~ga pan~gun~gusap na magkahiwaláy. G. żBakit ginagawâ ang ganitóng paglalakip? N. Nang magkaroón n~g magandáng tunóg, lambíng at tamís ang m~ga salitâ natin. G. żIlán ang m~ga pang-anib sa tagalog? N. Apat, at ganitó ang pagkakasunódsunód: _g_, _ng_, _na_, _ay_. G. żKailán dapat gamitin ang _g_? N. Dapat gamitin ang _g_ kailan ma't ibig paglakipin ang salitâng nagtatapós sa _n_ sa pan~gun~gusap na sumúsunód. M~GA HALIMBAWŔ Bayan dakilŕ Bayan_g_ dakilŕ Kundiman marikít Kundiman_g_ marikít Samahán Taga-ilog Samahán_g_ Taga-ilog G. żSaán ginágamit ang _ng_? N. Sa salitâng nagtatapós sa tin~gig (ó vocal) na ibig ilakip sa pan~gun~gusap na sumúsunód. M~GA HALIMBAWŔ Magandá babae Magandá_ng_ babae. Dakilŕ Mithî Dakilŕ_ng_ Mithî. Noó maaliwalas Noó_ng_ maaliwalas. Paá malakí Paá_ng_ malakí. G. żSaáng gamit ang _na_? N. Ang _na_ ay siyáng gamit kung ibig paglakipin ang salitâng nagtatapós sa pangtinig (ó consonante) na hindî _n_ sa kapwŕ salitâng sumúsunód. M~GA HALIMBAWŔ Lan~git mataás Lan~git _na_ mataás. Ilog mababaw Ilog _na_ mababaw. Bundók matarík Bundók _na_ matarík. G. żSaáng gamit namán ang _ay_? N. Ang _ay_ ay siyáng naglalakip sa n~galang pangtukoy (ó nominativo de persona) sa salitâng sa kanyá'y sumúsunód na nagbabadyá n~g kalagayan. M~GA HALIMBAWŔ Si Bathalŕ marunong Si Bathalŕ _ay_ marunong. Ang tao tao Ang tao _ay_ tao. Si Kikň dukhâ Si Kikň _ay_ dukhâ. IKALAWÁNG BAHAGI Pagkilala ó Analogía I KABANATA Ang Pagkilala at ang kaniyáng sakláw GURŇ. żAnó ang kahulugán n~g _Pagkilala_ (ó Analogía)? NAG-AARAL. Ang bahagi n~g Balarilŕ na nagtuturň't nagpapakilala n~g káhalagahán at tungkulin n~g m~ga pan~gun~gusap, tagláy ang kaniyáng pagkakabagobago at ang sariling kátuturán. G. żAnó ang pan~gun~gusap ó salitâ? N. Isáng tunóg, ó kayâ'y kabuůan n~g m~ga tunóg na ibinibigkás natin ang isáng pagkukurň. G. żAnó ang tinátawag na _kaisipán_ (ó oración) sa urě n~g Balarilŕ? N. Ang dalawá ó ang paglalakiplakip n~g m~ga salitâ na nagbabadyá n~g isáng ganáp na pagkukurň ó ang nagtatagláy n~g isáng hustóng kahulugán. Halimbawŕ: _Akó'y susulat_; _siyá'y bumabasa_; _silá'y nag-áaral n~g Balarilŕ_. G. żIlán ang m~ga bahaging sakláw n~g kaisipán? N. Sa Wikŕng Tagalog ay siyám lamang: _pang-akbáy_ (ó artículo), _pangdiwŕ_ (ó sustantivo), _pangturing_ (ó adjetivo), _pangtayô_ (ó pronombre), _pangwatas_ (ó verbo), _pangbago_ (ó adverbio), _pang-ukol_ (ó preposición), _pangbigkís_ (ó conjunción) at _pangdamdám_ (ó interjección). G. żPaano ang pagkakabagong nangyayari sa m~ga bahaging itó n~g kaisipán? N. Ang m~ga itó'y nagkakábagobago sa pamamagitan n~g dalawáng pan~gulong kátawagán: _magbaling_ (ó declinar) at _magbaybáy_ (ó conjugar). G. żAnó ang kahulugán n~g _magbaling_? N. Dalhín sa ibá't ibáng lagáy (ó caso) ang m~ga salitâng pinagbábaling. G. żAlín ang m~ga salitâng pinagbábaling? N. Ang _pang-akbáy_, ang _pangdiwŕ_, ang _pangturing_ at ang _pangtayô_. G. żAnó namán ang kátuturán n~g _magbaybáy_? N. Ilagáy sa ibá't ibáng ayos (ó modo), panahón (ó tiempo), bilang (ó número) at katawán (ó persona), ó kayâ'y ang pagkakabagobagong nangyayari sa m~ga salitâng binabaybáy. G. żAlín ang m~ga salitâng binabaybáy? N. Ang tan~gěng binabaybáy ay ang salitâng pangwatas; n~guně't dapat alamíng sa Wikŕng Tagalog ang alín mang pangkát ó bahagi n~g kaisipán, lalňng lalň na ang pangdiwŕ, pangturing, pangbago at pangtayô ay maáarěng gawíng pangwatas at baybayín sa pamamagitan n~g tulong n~g ibá't ibáng anyô (ó partícula). Lalňng maliliwanagan ang bagay na itó pagsapit sa kanyáng kinaúukulan. G. żAlín ang m~ga salitâng hindî nátitinag (ó invariables)? N. Ang m~ga salitâng mahirap ó talagáng hindî maáarěng baguhin ay ang pang-ukol (ó preposición), pangbigkís (ó conjunción) at pangdamdám (ó interjección). G. żAnó ang dapat mákilala ukol sa m~ga salitâng pinagbábaling? N. Sa m~ga salitâng pinagbábaling ay dapat mákilala ang _kiyás_ (ó género), ang _bilang_ (ó número) at ang _lagáy_ (ó caso). G. żAnó ang tinátawag na _kiyás_ (ó género)? N. Tinátawag na kiyás ang pagbabagong nangyayari sa Balarilŕ upáng matalastás kung ang isáng pan~galan n~g tao, hayop ó bagay ay tumutukoy sa lalaki ó sa babae ó sa bagay. G. żMayroóng ilán ang kiyás sa ating wikŕ? N. Tatló: _Kiyás lalaki_ (ó género masculino), _kiyás babae_ (ó género femenino) at _kiyás sa bagay_ (ó género neutro). G. żAnó ang _kiyás lalaki_? N. Ang náuukol sa m~ga pan~galan n~g tao ó hayop na ang kahulugá'y nahihinggíl ó náuuwî sa kalálakihan, hal.: _Huan_, _amá_, _binatŕ_. G. żAnó namán ang _kiyás babae_? N. Ang tumutukoy sa m~ga pan~galan n~g tao ó hayop na ang kátuturá'y náuukol sa kabábaihan, hal.: _Huana_, _iná_, _dalaga_, _binibini_. G. żAnó ang _kiyás sa bagay_? N. Ang náuukol sa m~ga n~galan n~g bagay na hindî kiyás lalaki ni kiyás babae, gaya n~g aklát, _panulat_, _bulaklák_, _kahoy_, _bahay_, _tubig_, atbp. G. żAnó ang tinátawag na _bilang_ (ó número)? N. Tinátawag na bilang ang pagbabagong nangyayari sa Balarilŕ upáng mákilala kung ang isáng salitâ ay náuukol sa íisá ó maraming tao, hayop ó bagay. G. żMayroóng ilán ang bilang? N. Dalawá: _bilang na íisá_ (ó número singular) at _bilang na dalawá ó marami_ (ó número plural). _Bilang na íisá_, ang tumutukoy sa pan~galan n~g isáng tao, hayop ó bagay, hal.: _bahay_, _aklát_, _panulat_. _Bilang na dalawá ó marami_, ang tumutukoy sa pan~galan n~g dalawá ó maraming tao, hayop ó bagay, hal.: _m~ga bahay_, _m~ga aklát_, _m~ga panulat_. G. żAnó ang tinátawag na _lagáy_ (ó caso)? N. Ang kalagayan at m~ga pangyayari na, matatagpůán sa kaisipán ang isáng salitâng pinagbábaling hinggíl sa kapwŕ salitâ. G. żPaano ang pagpapákilala n~g ganyáng kalagayan at m~ga pangyayari? N. Sa ating wikŕ'y sa pamamagitan n~g m~ga pang-akbáy (ó artículo) at m~ga pang-ukol (ó preposición). G. żIlán ang m~ga lagáy sa Wikŕng Tagalog? N. Tatló lamang ang sa kasalukuya'y ginágamit: _pangtukoy_ (ó nominativo), _pang-arě_ (ó genitivo) at _panglayon_ (ó acusativo). G. żAnó ang tungkulin n~g pangtukoy (ó nominativo)? N. Tukuyin ang pan~gulo (ó sujeto) na siyáng nagbibigáy n~g kahulugán sa pangwatas (ó verbo), hal.: _Si Pedro_, _siná María_. G. żAnó ang kahulugán n~g pang-arě (ó genitivo)? N. Ang náuukol sa pag-áarě, ó ang tumutukoy sa bagay na itó, hal.: _Ang aklát ni Lucio_; _ang kay Kikňng panulat_. G. żAnó ang kátuturán n~g panglayon (ó acusativo)? N. Ang tumutukoy sa n~galan n~g tao ó bagay na siyáng tinutun~go ó nilálayon n~g pangwatas, hal.: _Paroón ka kay Ricardo_; _maglakbáy tayo sa Bulakán_. II KABANATA Salitâng Pang-akbáy (ó Artículo) GURŇ. żAnó ang kahulugán n~g _salitâng pang-akbáy_? NAG-AARAL. Ang pang-akbáy ay isáng pangkát ó bahagi n~g kaisipán (ó oración) na siyáng ipinan~gun~guna ó ipinang-áakbáy sa salitâng pangdiwŕ (ó sustantivo) at pangturing (ó adjetivo) upáng mákilala ang kanyáng lagáy (ó caso) at bilang (ó número). Kung minsa'y ipinang-áakbáy rin sa ibá pang pangkát n~g kaisipán. G. żIlán sa tagalog ang m~ga salitâng pang-akbáy? N. Dalawá lamang: _si_ at _ang_. G. żAnó ang kátawagáng dapat ikapit sa dalawáng itó upáng sa paggamit ay magkabukód? N. Ang _si_ ay dapat pan~ganláng _pang-akbáy sa m~ga n~galan n~g tao_ at ang _ang_ ay _pang-akbáy sa m~ga n~galan n~g bagay_. G. żBakit ang _si_ ay n~ginanláng pang-akbáy sa m~ga n~galan n~g tao? N. N~ginanláng ganitó sapagkâ't siyáng iniúuna ó iniáakbáy sa m~ga pan~galan n~g tao, ó kayâ'y sa m~ga hayop ó bagay na ang kahulugá'y náuukol sa tao. G. żBakit n~ginanláng pang-akbáy sa m~ga n~galan n~g bagay ang _ang_? N. N~ginanláng ganitó sapagkâ't siyáng inaakbáy sa m~ga karaniwang pan~galan n~g anó mang bagay ó hayop. PANG-AKBÁY SA M~GA N~GALAN N~G TAO G. żSaánsaán dapat iakbáy ang pang-akbáy na _si_? N. Sa m~ga tuntuning sumúsunód: _Una._--Sa pan~galan n~g tao, kailan ma't itó'y na sa lagáy na pangtukoy (ó caso nominativo), hal.: _Si Huan_, _si Yayang_, _si Mameng_, _si Neneng_. _Ikalawá._--Sa anó mang pan~galan n~g hayop ó bagay kayâ, kailan ma't itó'y in~ginan~galan sa tao ó ang kahulugá'y dito náuuwî, hal.: _Si Lumpó_, _si Bulág_, _si Bubuyog_, _si Galit_, _si Sampalok_, _si Katuray_. _Ikatló._--Sa alín mang pamagát n~g kathâ ó dulâ kailan ma't tinutukoy ang kumathâ, hal.: _Si Banaag at Sikat_, _si Pinaglahuan_, _si Walâng Sugat_. _Ikapat._--Sa anó mang n~galan n~g katungkulan kailan ma't binabanggít sa kasunód ang pan~galan n~g táong may tungkulin, hal.: _Si Speaker Osmeńa_, _si Kinatawáng Quezón_, _si Profesor Blumentritt_, _si Gobernador Santos_. _Ikalimá._--Sa m~ga pan~galang itinátawag sa m~ga magulang at kapatíd, kalahě at katoto, hal.: _Si tatay_, _si nanay_, _si kaka_, _si kuya_, _si kababayan_, _si kaibigan_. Gayón din sa m~ga n~galang itinátawag sa m~ga kamag-anak, n~guně't tan~gěng mangyayari ang ganitó kailan ma't na sa m~ga salitâng hirám, hal.: _Si tio_, _si primo_, _si kumare_, _si kumpare_. G. żKung ibig tumukoy sa dalawá ó marami, żanó ang dapat gamitin? N. Dapat gamitin ang _siná_, na nanggaling sa pang-akbáy na _si_ at dinagdagán n~g _na_, kailan ma't ibig tumukoy sa dalawá ó maraming tao, hal.: _Siná Milíng_, _siná Teroy_. Sa m~ga salitâng itó'y mapagtatantô na si Milíng ó si Teroy ay may m~ga kasamaháng akiakibat magíng sa pamamahay, sa paglalarô, sa paglíliwalíw ó sa paghahanap-buhay. G. żPaano ang pagtukoy sa bilang na dalawá ó marami sa m~ga pan~galan n~g tao? N. Ang pan~galang angkín n~g isáng tao ay hindî maáarěng ilagáy sa bilang na dalawá ó marami (ó número plural) kailan ma't tumutukoy sa sarili lamang niyáng pagkatao. N~guně't kung ang pan~galang nátura'y tumutukoy sa kalahatán ó karamihan ay maáarěng ilagáy sa bilang na dalawá ó marami, at sa ganitó'y dî dapat gamitin ang _siná_ kundî _ang m~ga_ na siyáng ginágamit sa m~ga bagay; hal.: _Ang m~ga Pedro_, _ang m~ga Karlos_, ibig sabihin sa makatwíd ang m~ga tinátawag na Pedro ó ang m~ga nan~gán~galang Karlos. G. żPaano ang pagbábaling (ó declinación) n~g pang-akbáy na _si_? N. Gaya n~g sumúsunód: PAGBÁBALING N~G PANG-AKBÁY NA SI _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Pangtukoy Si Pangtukoy Siná Pang-arě { Ni Pang-arě { Niná { Kay { Kiná ó kaná Panglayon { Kay Panglayon { Kiná ó kaná { Ni { Niná G. żKailán dapat gamitin ang na sa lagáy na pangtukoy? N. Ginágamit ang _si_ sa bilang na íisá at _siná_ sa dalawá ó marami kailan ma't tinutukoy ang pan~galan n~g tao, hal.: _Si Kulás_, kung siyá lamang, at _siná Kulás_ kung may ibá pang kasama ó akibat. G. żKailán ginágamit ang na sa lagáy na pang-arě? N. Ginágamit ang _ni_ sa íisá at _niná_ sa dalawá ó marami kailan ma't ang bagay na ináarě ó sangkáp ay unang nábabanggít kay sa may arě ó kinasasangkapán, hal.: _ang aklát ni Lucio_, _ang bahay niná Enchang_. Kung ang may arě ó kinasasangkapán ay siyáng unang nátutukoy kay sa ináarě ó sangkáp ay dapat gamitin ang _kay_ sa íisá at _kiná_ sa dalawá ó marami, hal.: _Ang kay Luciong aklát_, _ang kiná ó kaná Enchang na bahay_. G. żKailán ginágamit ang na sa panglayon? N. Ginágamit ang _kay_ sa íisá at ang _kiná_ sa dalawá ó marami, kailan ma't nagpapakilala n~g layon ó anó mang bagay na ninanasŕ, hal.: _Dumalaw siyá kay Lukas_; _paroón tayo kiná ó kaná Yoyong_. Kung nagpapakilala n~g kung sino ang may gawâ n~g isáng bagay, ó may akdâ n~g aklát ó may likhâ n~g anó man ay dapat gamitin ang _ni_ sa íisá at _niná_ sa dalawá ó marami, hal.: _Sinulat ni Diego itóng aklát_, _ang bangkâ'y ginawâ niná Binong_. G. żKailán hindî dapat gamitan n~g pang-akbáy ang pan~galan n~g tao? N. Hindî n~gâ dapat gamitan kailan ma't binabanggít sa pagtawag, pag-úutos ó pakikisuyo, hal.: _Emong, halika_; _Lakad na, Tinoy_; _Teban, pakiabot mo n~gâ ang batiyâ_. G. żDapat bang lagyán n~g pang-akbáy ang bawŕ't isá kung nagkakasunódsunód ang dalawá ó maraming pan~galan n~g tao? N. Kung magkakásunódsunód ang dalawá ó maraming n~galan ay dapat akbayán n~g _si_ ang bawŕ't isá lalňng lalň na kung binibilang ó tinutukoy na isáisá, hal.: _Si Pedro, si Karlos at si Fidel ay paraparang mabuti_. PANG-AKBÁY SA M~GA N~GALAN N~G BAGAY G. żSaánsaán dapat iakbáy ang pang-akbáy na _ang_? N. Dapat iakbáy sa m~ga panutong sumúsunód: _Una._--Sa karaniwang pan~galan n~g anó mang bagay, hal.: _ang bayan_, _ang tao_, _ang araw_, _ang hayop_, _ang tubig_, _ang talulót_. _Ikalawá._--Ang pamagát n~g m~ga bansá, bayan, lálawigan, nayon, lansan~gan, at m~ga poók ay karaniwan n~g akbayán n~g _ang_; hal.: _Ang Pilipinas_, _ang Amérika_, _ang Bulakán_, _ang Sampalok_, _ang Eskolta_, atbp. _Ikatló._--Ang pamagát n~g m~ga kapisanan, samahán ó simbahan kailan ma't ibig banggitín, hal.: _Ang Taga-Ilog_, _ang Katubusan_, _ang Katimawan_, _ang Paraluman_, _ang Katedral_. _Ikaapat._--Ang pamagát n~g m~ga aklát n~g karunun~gan ó n~g m~ga kathâng kasaysayan kailan ma't binabanggít, hal.: _ang Gramátiká_, _ang Pilosopía_, _ang Noli me tángere_. _Ikalimá._--Ang pan~galan n~g m~ga araw sa buông isáng linggó at n~g m~ga buwán, kailan ma't ibig banggitín, hal.: _ang martés_, _ang huebes_, _ang Agosto_, _ang Disiembre_. _Ikaanim._--Ang pan~galan n~g m~ga katungkulan kailan ma't itó'y binabanggít, hal.: _Ang Komisionado_, _ang Kinatawán_. Kung may kasunód na pan~galan n~g tao ay inaakbayán din n~g _ang_, bagamá't maáarě rin ang _si_, hal.: _Ang Komisionado Palma_, ó _si Komisionado Palma_; _ang Hukóm Araullo_, ó _si Hukóm Araullo_. _Ikapitó._--Ang pan~galan n~g tao, kailan ma't sinusundán n~g _itó_, _iyán_, _yaón_, ó kayâ'y kung tinutuntóng mabuti, hal.: _Ang Yoyong na itó_, _ang Huséng yaón_. _Ikawaló._--Iniáakbáy rin sa m~ga pangwatas (ó verbo), hal.: _Ang binabasa ni Pedro_, _ang kinakain ni Mente_, _ang sinusulat ni Huan_. G. żAnó ang dapat gamitin kung ibig tumukoy sa bilang na dalawá ó marami? N. Ang pang-akbáy na _ang_ ay dapat sundán n~g _m~ga_ kailan ma't tumutukoy sa bilang na dalawá ó marami (número plural) na siyáng sa bagay na itó'y tan~gěng ginágamit sa ating wikŕ, hal.: _ang tao_, kung íisá ang binabanggít; at _ang m~ga tao_ kung bumabanggít sa dalawá ó marami. G. Ang dalawá ó maraming pan~galan n~g bagay na nagkakasunódsunód, żdapat bang akbayán n~g _ang_ ang bawŕ't isá? N. Kung iniisáisá ang pagbanggít sa han~gád na bilan~gin ó luminaw kayâ, ay dapat pan~gunahan n~g _ang_ ang bawŕ't isáng pan~galan n~g bagay, hal.: _Ang matá, ang ilóng at ang tain~ga ay maháhalagáng sangkáp n~g katawán n~g tao_; _ang ilog at ang dagat ay kapuwŕ tubig_. N~guně't kung sa isáng kaisipán ay nagkakasunódsunód ang dalawá ó maraming pangdiwŕ (ó sustantivo) at dî lubhâng nililinaw ang pagbanggít ay dî dapat akbayáng isáisá n~g _ang_ kundî ang una lamang, hal.: _ang masasarap na manggá, lansones, santól at mabulo ay tan~gěng halaman sa Pilipinas_. G. żPaano namán ang pagbábaling (ó declinación) n~g pang-akbáy na _ang_? N. Gaya nitóng sumúsunód: PAGBÁBALING N~G PANG-AKBÁY NA ANG _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Pangtukoy Ang Pangtukoy Ang m~ga Pang-arě { N~g Pang-arě { N~g m~ga { Sa { Sa m~ga Panglayon { Sa Panglayon { Sa m~ga { N~g { N~g m~ga G. żKailán dapat gamitin ang na sa lagáy na pangtukoy? N. Dapat gamitin ang _ang_ sa íisá at _ang m~ga_ sa dalawá ó marami kailan ma't tinutukoy ang pan~galan n~g bagay, hal.: _ang bayan_ kung bumabanggít sa íisá at _ang m~ga bayan_ kung dalawá ó marami ang ibig tukuyin. G. żKailán ginágamit ang na sa lagáy na pang-arě? N. Sa íisá'y ginágamit ang _n~g_ at _n~g m~ga_ sa dalawá ó marami, kailan ma't ang bagay na ináarě ó sangkáp ay unang nábabanggít kay sa may arě ó kinasasangkapán, hal.: _ang panitik n~g mánunulát_, _ang ulo n~g sanggól_, _ang m~ga bulaklák n~g dalaga_. Kung ang may arě ó kinasasangkapán ay siyáng unang nátutukoy kay sa bagay na ináarě ó sangkáp ay dapat gamitin ang _sa_ sa íisá at _sa m~ga_ sa dalawá ó marami, hal.: _ang sa mánunulát na panitik_, _ang sa sanggól na ulo_, _ang sa dalagang m~ga bulaklák_. G. żKailán namán ginágamit ang na sa panglayon? N. Ginágamit ang _sa_ sa íisá at _sa m~ga_ kung dalawá ó marami kailan ma't nagpapahiwatig n~g lugál, nasŕ ó anó mang bagay na náuukol dito, hal.: _Maglalakbáy siyá sa Mindanáw_, _umanib tayo sa m~ga kalahě_. Kung nagpapahayag namán nang kung sino ang gumawâ, kumathâ ó lumikhâ n~g anó mang bagay ay ginágamit ang _n~g_ sa íisá at _n~g m~ga_ sa dalawá ó marami, hal.: _Ang aklát ay niyarě n~g limbagan_, _ang lansan~ga'y ginawâ n~g m~ga tao_. III KABANATA Salitâng Pangdiwŕ (ó Sustantivo) GURŇ. żAnó ang kahulugán n~g _salitâng pangdiwŕ_? NAG-AARAL. Salitâng pangdiwŕ, ang bahagi ó pangkát n~g kaisipán na tumutukoy ó nagpapakilala n~g m~ga pan~galan n~g tao, hayop ó bagay sang-ayon sa kanyáng kalikasán, diwŕ ó halagá; hal.: Bahay, tubig, dagat, Pedro, Bulakán. Dapat mabatíd na ang _pangdiwŕ_ ay maáarěng lumagáy ó lumagě sa kaisipán sa kanyáng sarili lamang, at dahil dito kung kayâ ikinapit ang ganyáng pamagát. G. żAlín ang pan~gulong bahagi n~g pangdiwŕ? N. Ang dalawáng itó: _pangdiwŕ sa bagay_ at _pangdiwŕ sa tao_. G. żAnó ang pangdiwŕ sa bagay? N. Ang náuukol sa madlâng pan~galan n~g tao, hayop ó bagay na karaniwan na tumutukoy sa íisáng panig ó hugis, hal.: tao, pusŕ, ilog, m~ga pan~galang bumabanggít sa lahát n~g tao, sa lahát n~g pusŕ at sa lahát n~g ilog. G. żAnó namán ang pangdiwŕ sa tao? N. Ang náuukol sa tiyák na pan~galan n~g tao, hayop ó bagay upáng mápaibá ó huwág mápalahók sa ibáng pan~galang tumutukoy rin sa kanyáng panig ó hugis, hal.: _Maynilŕ_, _Ricardo_, _Bagumbayan_, m~ga pamagát na bumabanggít sa isáng bayan, sa isáng tao at sa isáng daán ó lansan~gan. G. żAnó ang dapat matantô ukol sa salitâng pangdiwŕ? N. Na, sa Wikŕng Tagalog, ang pangdiwŕ'y hindî pabagobago sa kiyás (ó género), hal.: áso, pusŕ, kabayo, m~ga salitâng hindî matiyák kung ásong lalaki ó pusŕng babae, ó anó man. G. żPano ang dapat gawín upáng matiyák ang kiyás n~g pan~galan n~g isáng tao ó hayop? N. Ang m~ga pan~galang tumutukoy sa tao ó hayop ay dapat dagdagán n~g _lalaki_ kung sa kiyás na itó bumabanggít at _babae_ kung dito namán náuukol, upáng mákilala ang tagláy na kiyás n~g isá't isá; hal.: sa batŕ, batŕng lalaki, kung itó ang nais tukuyin, sa pusŕ, pusŕng babae, kung itó namán ang ibig banggitín. G. żMayroón kayâ sa ating wikŕ n~g m~ga salitâ ó pan~galan na sa kaniyáng sarili'y tumutukoy sa lalaki ó sa babae, kahě't na ang m~ga itó'y hindî idagdág? N. Mayroón pň, bagamá't ang m~ga salitâng itó'y kákauntî, hal.: _amá_, na sa lalaki tumutukoy, at _iná_ sa babae namán, amaín at ali, binatŕ at dalaga, bagongtao at binibini, at ibá pa. G. żAnó ang dapat mabatíd ukol sa m~ga n~galan n~g tao? N. Ang m~ga n~galan n~g tao na n~gayó'y kasalukuyang ginágamit natin, palibhasŕ'y hirám sa wikŕng kastilŕ ay may sariling kiyás na tagláy, sa makatuwíd bagá'y ang isáng n~galan ay nauúnawŕan agád kung nahihinggíl sa lalaki ó sa babae; hal.: Claro ó Clara, Domingo ó Dominga, Pascual ó Pascuala. G. żPaano ang paglalagáy sa bilang na dalawá ó marami (ó número plural) n~g m~ga salitâng pangdiwŕ? N. Sa dalawáng kaparaanán: _Una._--Kung pangdiwŕng dalisay (ó simple) ay sa pamamagitan n~g _m~ga_, hal.: m~ga tao, m~ga bahay, m~ga hayop, m~ga bulaklák. _Ikalawá._--Ang isáng pangdiwŕng mayhalň na nagbuhat sa _mag_ ay inúulit ang unang pantíg n~g ugát, hal.: mag-iná, mag-amá, magbayáw, ay ginagawâng mag-íiná, mag-áamá, magbábayáw, kung tumutukoy sa dalawá ó marami. G. żPaano ang pagbábaling sa salitâng pangdiwŕ? N. Sa pamamagitan n~g m~ga pang-akbáy na _si_ at _ang_ at ang kaníkanyáng sinásakláw. Náitó ang m~ga halimbawŕ: PAGBÁBALING N~G PANGDIWŔ SA N~GALAN N~G TAO _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Pangtukoy Si Lucio. Pangtukoy Siná Lucio. Pang-arě { Ni Lucio. Pang-arě { Niná Lucio. { Kay Lucio. { Kiná ó kaná Lucio. Panglayon { Kay Lucio. Panglayon { Kiná ó kaná Lucio. { Ni Lucio. { Niná Lucio. SA N~GALAN N~G BAGAY _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Pangtukoy Ang aklát. Pangtukoy Ang m~ga aklát. Pang-arě { N~g aklát. Pang-arě { N~g m~ga aklát. { Sa aklát. { Sa m~ga aklát. Panglayon { Sa aklát. Panglayon { Sa m~ga aklát. { N~g aklát. { N~g m~ga aklát. UKOL SA ILÁNG BAHAGI N~G PANGDIWŔ G. żSa anó pa nabábahagi ang salitâng pangdiwŕ? N. Sa tinátawag na _dalisay_ (ó simple) at _mayhalň_ (ó compuesto).[11] Tinátawag na _dalisay_ ang salitâng walâng idinaragdág na anó man sa kanyáng pagigíng salitâ ó kayâ'y ang salitâng tinátawag na ugát, hal.: sanggól, bahay, kahoy, banál. Tinátawag na _mayhalň_ ang salitâng dalisay ó ugát na dinagdagán n~g anó mang anyô (ó partícula) magíng sa una ó hulihán kayâ, hal.: kabatŕan, kabuhayan, kasalo, paban~gó, pag-ibig, pag-asa, atbp. G. żPaano ang m~ga kaparaanáng ginagawâ nang ang salitâng dalisay ay magíng salitâng mayhalň? N. Sa m~ga paraáng sumúsunód: _Una._--Lahát halos n~g m~ga salitâng dalisay ó ugát na inangkapán n~g _ka_ at sinugpun~gán n~g _an_ ó _han_ sang-ayon sa m~ga pangyayari, hal.: buhay, bayan, batŕ, gandá, buti, linis, atbp. ay nagigíng kabuhayan, kabayanan, kabatŕan, kagandahan, kabutihan, kalinisan. _Ikalawá._--Ang m~ga salitâng dalisay ó ugát na inangkapán n~g _ka_ ay nagigíng mayhalň, na, ang kahulugá'y náuuwî sa may akibat ó may kasama ó may kaakbáy, hal.: salo, sunň, sama, sabáy, piling, sakáy, larô, tulong, atbp. ay nagigíng kasalo, kasunň, kasama, kasabáy, kapiling, kasakáy, kalarô, katulong. Dapat alamíng ang m~ga itó'y nagbabadyá lamang n~g isá sa m~ga kasama, akibat ó kaakbáy, at kung ibig magsulit n~g dalawá ay kailan~gang angkapán pa n~g anyông _mag_, hal.: magkasalo, magkasunň, magkasama, magkasabáy, atbp. Kung nagbabadyá namán n~g karamihan ay dapat ulitin ang unang dalawáng pantíg n~g ugát, hal.: magkasalosalo, magkasamasama, magkasabaysabáy, atbp. _Ikatló._--Ang m~ga salitâng dalisay na maáarěng gawíng pangwatas ay nagigíng mayhalň kung angkapán n~g anyông _pa_, hal.: sa dusa ay parusa, sa ban~gó ay paban~gó, sa hiyás ay pahiyás, sa utang ay pautang, sa mana ay pamana, atbp. _Ikaapat._--Ang m~ga salitâng dalisay na bumabanggít sa n~galan n~g m~ga kamag-anak na inangkapán n~g anyông _mag_ ay nagigíng mayhalň na ang kahulugá'y tumutukoy sa dalawá, hal.: amá, iná, bayáw, asawa, pinsan, anák, atbp. ay nagigíng mag-amá, mag-iná, magbayáw, mag-asawa, magpinsan, mag-anák. Kung nais tumukoy sa tatló ó marami ay dapat ulitin ang unang pantíg n~g salitâng dalisay, hal.: mag-áamá, mag-íiná, magbábayáw, magpípinsan, atbp. _Ikalimá._--Ang m~ga salitâng dalisay na nagbabadyá n~g anó man na angkapán n~g _pinaka_ ay nagigíng mayhalň na ang kahulugá'y ang bagay na humahalili, hal.: tao, hayop, walís, tinapay, tubig, magulang, iná, amá, alilŕ, atbp. ay nagigíng pinakatao, pinakahayop, pinakawalís, pinakatubig, pinakaanó, pinakaalilŕ, atbp. _Ikaanim._--Ang m~ga dalisay na tumutukoy din sa m~ga n~galan n~g m~ga kamag-anak ay nagigíng mayhalň kailan ma't inangkapán ó sinin~gitan n~g anyông _in_ at inulit ang kanyáng unang pantíg, na ang kahulugá'y ang m~ga n~galang hindî tunay ó hawa lamang, hal.: amá, iná, anák, ali, kapatíd, atbp. ay nagigíng ináamá, iníiná, ináanák, ináali, kinákapatíd. _Ikapitó._--Ang m~ga dalisay na tumutukoy sa m~ga n~galan n~g bun~ga, n~g bulaklák, n~g kasangkapan, atbp. ay nagigíng mayhalň kailan ma't inangkapán ó sinin~gitan n~g _in_, na ang kahulugá'y ang pagkakatulad ó pagkakáparis, hal.: balimbing, santól, gulay, sampaga, sampagita, kamatsilé, karayom, sandók, tabň, ay nagigíng binalimbing, sinantól, ginulay, sinampaga, sinampagita, kinamatsilé, kinarayom, sinandók, tinabň. _Ikawaló._--Ilán sa m~ga salitâng dalisay ay nagigíng mayhalň kung angkapán ó sin~gitan n~g _in_ at sugpun~gán n~g _an_, na, ang kátuturá'y ang katapusán n~g anó man, hal.: kayas, tabas, pilě, atbp. ay nagigíng kinayasan, tinabasan, pinilěan. Kung nagbabadyá n~g karamihan, ang _in_ ay dapat dagdagán n~g _pag_, na sa madalěáng sabi ay nagigíng _pinag_ at sakâ sugpun~gán n~g _an_, hal.: pinagkayasan, pinagtabasan, pinagpilěan. _Ikasyám._--Gayón ding pagbubuô ang dapat gawín ukol sa pagbabadyá n~g iláng n~galan n~g anó mang bagay na ginamitan, nilagyán ó ginawâng gayón sang-ayon sa ugát na tagláy, hal.: sa pulót ay pinulután, sa gulay ay ginulayan, sa burdá ay binurdahán, sa guhit ay ginuhitan, sa pulá ay pinulahán, atbp. _Ikasampuô._--Kung iangkáp ang anyông _pang_ sa ibá't ibáng ugát ay nagigíng pangdiwŕ, na, ang kahulugá'y ang kasangkapang iginagawâ n~g anó man. Dapat lamang alamín na itóng _pang_ ay siyáng bumabago sa iláng titik n~g ugát, gaya n~g mápupuná sa m~ga kabanatang haharapín. Halimbawŕ: panghakot, panghuli, panggapas, pang-ahit, panarók, pamalň, pamahid, pangtunóg, pan~gahig, panilň, atbp. PANGDIWŔNG PANGWATAS (Ó VERBAL) G. żAnó ang tinátawag na _pangdiwŕng pangwatas_? N. Yaóng pangdiwŕng nagbuhat ó nanggaling sa m~ga pangwatas. G. żAlínalín ang m~ga pangdiwŕng pangwatas? N. Ang m~ga sumúsunód: 1.--Nagagawâng m~ga pangdiwŕ ang m~ga pangwatas na binaybáy sa _um_ sa pamamagitan n~g anyông _pag_ na iniangkáp sa m~ga salitâng ugát, hal.: basa, sulat, lakad, takbó, lan~góy, kain, araw, ulán, suntók, upô, sigáw, atbp. ay nagigíng pagbasa, pagsulat, paglakad, pagtakbó, paglan~góy, pagkain, pag-araw, pag-ulán, pagsuntók, pag-upô, pagsigáw. 2.--Nagagawâ ring m~ga pangdiwŕ ang m~ga pangwatas na binaybáy sa _mag_ sa pamamagitan n~g anyông _pag_ na iniangkáp sa m~ga ugát na inulit ang isá ó dalawáng titik n~g unang pantíg nitó, hal.: aral, salitâ, saing, lutň, sabi, wastô, masíd, habol, hanáy, buô, lakip, atbp. ay nagigíng pag-áaral, pagsasalitâ, pagsasaing, paglulutň, pagsasabi, pagwawastô, pagmamasid, paghahabol, paghahanáy, pagbubuô, paglalakip. 3.--Ang m~ga pangwatas na binaybáy sa anyông _mang_ ay nan~gagagawâ ring pangdiwŕ sa pamamagitan n~g anyông _pang_ na inúulit ang unang dalawáng titik n~g ugát na binago, tagláy ang kanyáng pagkakabagong malimit mangyari, hal.: huli, isdâ, utang, pulót, puti, bató, tiklóp, pitás, atbp. ay nan~gagigíng panghuhuli, pan~gin~gisdâ, pan~gun~gutang, pamumulot, pamumuti, pangbabató, paniniklóp, pamimitás. 4.--Nagagawâ pa ring m~ga pangdiwŕ ang m~ga pangwatas na binaybáy sa _ma_ sa pamamagitan n~g anyông _pagká_, na iniáangkáp din sa salitâng ugát, hal.: tuto, tulog, higâ, hulog, takot, gulat, bagód, iníp, atbp. ay nagigíng pagkatuto, pagkahulog, pagkatakot, pagkagulat, pagkabagód, pagkainíp. PANGDIWŔNG MALIMIT (Ó FRECUENTATIVO) G. żAnó ang tinátawag na _pangdiwŕng malimit_? N. Yaóng nagbabadyá n~g kadalasán sa paggawâ ó ginagawâ sang-ayon sa m~ga gawâ ó kilos n~g ugát. G. żPaano ang m~ga paraán n~g pagbubuô sa bagay na itó? N. Sa ibá't ibáng kaparaanán: _Una._--Sugpun~gán n~g _an_ ó _han_ sang-ayon sa tuntuning sinúsunód n~g salitâng ugát, hal.: sa damó ay damuhán, sa halaman ay hálamanán, sa ikmó ay ikmuhan, sa saging ay sagin~gán, sa niyóg ay niyugan, sa kawayan ay káwayanán, sa bahay ay bahayán, sa paligň ay paligůan, sa pusalě ay pusalěán, atbp. _Ikalawá._--Sugpun~gán din n~g _an_ ó _han_ ang ugát, sakâ ulitin ó dalawahín ang unang pantíg nitó, hal.: sa kain ay kakanán, sa silíd ay sisidlán, sa upô ay úupán, sa higâ ay hihigán, atbp. _Ikatló._--Angkapán n~g _ka_ at sugpun~gán n~g _an_ ó _han_ ang salitâng ugát, sakâ ulitin ang unang pantíg nitó, hal.: sa tisod ay katitisuran, sa hulog ay kahuhulugan, sa dapâ ay kadadapâan, sa untóg ay kauuntugán, atbp. _Ikaapat._--Nagagawâ ring pangdiwŕng malimit ang iláng m~ga pangwatas sa kanyáng m~ga panahóng haharapín, hal.: paghuhukumán, pagbibitayán, pagbabarilán, pagpapatayán, pagbibinyagán, pagbabaunán, atbp. PANGDIWŔNG KARAMIHAN (Ó COLECTIVO) G. żAnó ang tinátawag na _pangdiwŕng karamihan_? N. Yaóng na sa bilang na íisá ay tumutukoy sa maraming n~galan, bagay ó anó man sang-ayon sa lamán n~g ugát. G. żPaano ang kanyáng pagbubuô? N. Sa m~ga kaparaanáng sumúsunód: _Una._--Ang iláng salitâng ugát na nagbabadyá n~g panahón na angkapán n~g anyông _mag_ ay nagsasaysáy n~g kabuůan, hal.: sa hapon ay maghapon, sa damág ay magdamág. _Ikalawá._--Kung iniangkáp ang _sang_ na nagbuhat sa _isá_, ay nagbabadyá n~g lahát ó kabuůan n~g anó mang bagay na tagláy n~g ugát, hal.: sang-oras, sang-araw, sanglinggó, sangbuwán, sangtaón, sangpuô, sangdaán, sanglibo, sanglaksâ, sangyutŕ, atbp. _Ikatló._--Sa m~ga ugát na nagsusulit n~g poók ó anó man na angkapán n~g _sang_ at sugpun~gán n~g _an_ ó _han_ ay nagbabadyá rin n~g karamihan ó kabuůan, hal.: sangbahayán, sangbayanán, sangdaigdigan, sangsinukuban, sangtinakpán, atbp. _Ikaapat._--Kung angkapán n~g _sang_ ang m~ga pangdiwŕng mayhalň sa pamamagitan n~g _ka_ at _an_ ó _han_ ay nagbabadyá namán n~g ganáp na kabuůan, hal.: sangkapulůán, sangkatauhan, sangkalan~gitan, sangkalupŕan, at ibá pa. TALABABÂAN [11] Ginawâ kong íisáng salitâ ang _mayhalň_ bagamá't ang katotohana'y dalawá, upáng máitumbás natin sa salitâng _compuesto_ n~g kastilŕ. IV KABANATA Salitâng Pangturing (ó Adjetivo) GURŇ. żAnó ang kátuturán n~g _salitâng pangturing_? NAG-AARAL. Salitâng pangturing ay isáng bahagi ó pangkát n~g kaisipán na siyáng inilalakip ó idinaragdág sa pangdiwŕ upáng mabago ó mákilala ang kátuturán nitó. G. Ang m~ga salitâng pangturing, żsa ilán nabábahagi? N. Sa dalawá, gaya rin n~g pangdiwŕ: _dalisay_ at _mayhalň_. _Dalisay_ ang salitâng walâng idinaragdág na anó man sa kanyáng pagigíng salitâ, hal.: tamád, pan~git, duwág, payapŕ, tahimik. _Mayhalň_ ang salitâng ugát ó dalisay na dinagdagán sa una ó hulihán n~g anó mang anyô (ó partícula), hal.: mabuti, mataás, malakí, masamâ, magandá. G. żMarami bagá sa ating wikŕ n~g m~ga pangturing? N. Sa m~ga salitâng dalisay ó ugát ay hindî lubhâng karamihan, samantalŕng sa m~ga salitâng mayhalň ay siyáng lubhâng marami. G. żPano ang paraáng ginagawâ nang ang m~ga salitâng ugát ó dalisay ay magíng salitâng mayhalň? N. Ang karaniwang gawín ukol sa bagay na itó ay dinaragdagán n~g _ma_ sa unahán n~g salitâng ugát ó dalisay. Náritó ang isáng tálâán n~g m~ga salitâng ugát ó dalisay na nagigíng salitâng mayhalň sa m~ga salitâng pangdiwŕ (ó sustantivo) at sa m~ga pangturing (ó adjetivo). _Ugát ó dalisay_ _Salitâng pangdiwŕ_ _Salitâng pangturing_ Buti Kabutihan Mabuti Samâ Kasamâan Masamâ Pulá Kapulahán Mapulá Lakí Kalakihan Malakí Habŕ Kahabŕan Mahabŕ Lakás Kalakasan Malakás Bigát Kabigatan Mabigát Nagigíng salitâng pangturing ang m~ga ugát na nagbabadyá n~g pagkakáparis ó pagkakápantay kailan ma't inangkapán n~g _ka_, hal.: kaparis, katulad, kapara, kawan~gís, kahambíng, kamukhâ, kawangkî, kapantay, at ibá pa. Nagigíng pangturing din ang m~ga ugát na nagsusulit n~g pagkakahatě ó kalagayan n~g anó man kailan ma't inangkapán n~g _ka_, hal.: kahatě, kaputol, kapiraso, kabiyák, kauntî, kapaták, karampót, atbp. Nagigíng pangturing pa ang m~ga ugát na nagsasaysáy n~g anó man kailan ma't inangkapán n~g _ka_ at inulit ang buông ugát ó unang dalawáng pantíg nitó, hal.: kagulatgulat, katakottakot, kagitlágitlá, kasindáksindák, kahapishapis, kakilákilabot, katawátawá, kalugódlugód, kaibig-ibig, kaayaaya, atbp. Ang m~ga pangturing na itó'y maáarě ring sabihin sa pamamagitan n~g _naka_ na inulit ang unang pantíg n~g ugát, hal.: nakagugulat, nakatatakot, nakagigitlá, atbp. G. żMayroón pa bagáng ibáng pangturing na nagbubuhat sa ibá? N. Oo pň na nanggaling sa pangwatas at pinamagatáng _pangturing na malimit_. Náitó ang ibá't ibáng paraán n~g kanyáng pagbubuô. _Una._--Angkapán n~g _ma_ ang salitâng ugát at sugpun~gán n~g _in_ ó _hin_ sang-ayon sa sinúsunód na tuntunin, hal.: masintahin, maawŕin, mahabagín, maibigín, mawilihín, masuwayin, masunurin, mairugín, at ibá pa. _Ikalawá._--Angkapán din n~g _ma_ at sugpun~gán n~g _in_ ó _hin_, sakâ ulitin ang unang dalawáng titik n~g unang pantíg n~g ugát, hal.: matutulugín, matatawanín, magagalitín, malilimutín, masasaktín, mapapalarín, malulugdín, matatakutín, atbp. _Ikatló._--Sugpun~gán lamang n~g _in_ ó _hin_ ang salitâng ugát, hal.: gálisin, mutŕin, bulutun~gín, pigsahin, hikŕin, iyakin, sumbun~gin, tiyanin, bukulin, atbp. _Ikapat._--Nagigíng pangturing din ang m~ga panahóng haharapín n~g pangwatas na binaybáy sa _mag_, hal.: magsasakâ, magpapandáy, magbabaká, magbababóy, magguguláy, magpapalayók, magpapasán, magbubuhát, atbp. _Ikalimá._--Nagigíng pangturing pa rin ang m~ga panahóng haharapín n~g pangwatas na binaybáy sa _mang_, hal.: manggagawŕ, manggugupit, manghahabi, mangwawalís, man~gin~gisdâ, mánunubós, máninilâ, mánunulát, mánunulâ, mámamahayág, mán~gan~gathâ, mánanalaysáy, mánanagalóg, atbp. _Ikaanim._--Angkapán n~g _mapag_ ang m~ga salitâng ugát, hal.: mapagbirô, mapaglarô, mapagmasíd, mapagpuyát, mapagbulóng, mapaglibák, mapagbiyayâ, mapagdasál, atbp. _Ikapitó._--Angkapán namán n~g _palá_ ang ugát, hal.: palakaín, palainóm, palausáp, palasumpâ, palatakbó, palasulát, palabasá, palasayáw, palasuwáy, palasigáw, palalarô, palabihís, atbp. _Ikawaló._--Angkapán n~g _tagá_ ang m~ga salitâng ugát. Dapat alamíng ang m~ga ugát na binaybáy sa _mag_ ó _mang_ ay dapat magtagláy n~g _pag_ ó _pang_, hal.: tagatanod, tagabantáy, tagatugtóg, tagakain, tagapaglutň, tagapagsaing, tagain~gat, tagapan~gasiwŕ, tagapaglabá, atbp. G. żAnó ang kaibháng nangyayari sa m~ga salitâng pangdiwŕ at sa m~ga pangturing? N. Malakí pň ang pagkakáibá n~g dalawáng itó, sapagkâ't ang pangturing kailan ma'y nan~gán~gailan~gan n~g tulong n~g isáng pangdiwŕ upáng magtagláy n~g isáng buông kahulugán ó kayâ'y bumuô n~g isáng kaisipán (ó oración); samantalŕng ang pangdiwŕ ay dî na kailan~gan ang tulong, at sukat sa kanyáng sarili'y maáarěng magkaroón n~g isáng buông kátuturán. Halimbawŕ: malinaw na tubig, magandáng buwán, mainit na araw. Sa halimbawŕng itó ang _tubig_, ang _buwán_ at ang _araw_ ay m~ga salitâng pangdiwŕ na siyáng nagbibigáy n~g kahulugán sa kaisipán, at kahě't banggitín ang bawŕ't isá ay maúunawŕan n~g sino man; samantalŕng ang _malinaw_, _magandá_ at _mainit_ ay m~ga pangturing na siyáng bumabago ó tumuturing n~g kátuturán sa m~ga pangdiwŕng kasakasama nilá, at kung banggitín n~g walâng katulong ay hindî maúunawŕan n~g sino man, sapagkâ't hindî matantông kung anó ang malinaw, kung anó ang magandá ó kung anó ang mainit. G. żMaáarě bagá kung minsang malagáy siyáng mag-isá sa kaisipán? N. Maáarě pň, kailan ma't ang salitâng pangdiwŕ na siyáng nagbibigáy n~g kátuturán ay hindî nakalantád, n~guně't dapat matalastás na nakatagň, hal.: ang m~ga masasamâ'y pinarurusahan, ang ikalimá'y huwág papatáy. Sa _masasamâ_ ay nakatagň ang salitâng _tao_ at sa _ikalimá_ ang salitâng _utos_. G. żMaáarě kayâng ang salitâng pangturing ay gamitin lang mag-isá sa pamamagitan n~g ibáng paraán? N. Oo pň, maáarě, kailan ma't ináakbayán sa una n~g pang-akbáy _ang_ na ang kátuturá'y katumbás sa isáng n~galang pangdiwŕ, hal.: ang _masamâ_ ay dapat itapon, ibig sabihin nitó sa makatuwíd ang _kasamâan_; ang _mabuti_ ay dapat úliranin, sa makatuwíd tinutukoy ang _kabutihan_. UKOL SA BILANG NA DALAWÁ Ó MARAMI G. żPano ang paglalagáy sa bilang na dalawá ó marami n~g m~ga salitâng pangturing? N. Kung m~ga salitâng dalisay ó ugát ay pinan~gun~gunahan n~g _m~ga_ na siyáng ginágamit sa ganitóng bagay, hal.: pan~git na tao, tamád na lalaki, kung sa íisá, at kung sa dalawá ó marami'y ginagawâng m~ga pan~git na tao, m~ga tamád na lalaki. Kung m~ga salitâng mayhalň na nagbuhat sa _ma_ ay inúulit lamang ang unang pantíg n~g ugát, hal.: malakíng aklát, mahabŕng talumpatě, magandáng dalaga kung sa íisá, at nagigíng malalakíng aklát, mahahabŕng talumpatě, m~ga magagandáng dalaga kung sa dalawá ó marami.[12] N~guně't kung ang salitâng pangdiwŕ ay siyáng náuuná kay sa pangturing ay dapat lagyán n~g _m~ga_ at itó'y kailan~gang iuná sa pangdiwŕ at ulitin ang unang pantíg n~g salitâng ugát, hal.: m~ga talumpatěng mahahabŕ, m~ga dalagang magagandá. G. Kung sa isáng kaisipán ay nagkakasamasama ang m~ga salitâng pangturing, żpaano ang dapat gawín? N. Sakalěng ang náuuná'y ang salitâng pangdiwŕ kay sa m~ga pangturing, doón dapat iuná ang _m~ga_ at sa m~ga itó (pangturing) ay dî dapat lagyán ang bawŕ't isá n~g _m~ga_ kundî ulitin ang unang pantíg n~g bawŕ't ugát, hal.: Sa Sangtinakpá'y may m~ga bayang malalakí, madadakilŕ, magigitíng at mararan~gál. Kung ang náuuná namá'y ang isáng salitâng pangturing kay sa pangdiwŕ ay dapat iuná roón ang _m~ga_ at ang m~ga kasamahán niyá'y dapat ulitin ang m~ga unang pantíg n~g ugát, hal.: Sa Sangsinukob ay may m~ga masasamâng tao, manglulupig, manggagagá at mamámatay sa kapuwŕ tao. Dapat alamíng ang hulíng paraáng itó'y hindî lubhâng gamitin dî paris n~g una. SA M~GA SALITÂNG PANGTULAD (Ó COMPARATIVO) G. żAnó ang _salitâng pangtulad_? N. Salitâng pangtulad, yaóng nagpapakilala n~g katan~gěán n~g isáng pangdiwŕ kung ipaparis ó ihahalintulad sa kapuwŕ pangdiwŕ. Sa Wikŕng Tagalog itóng pangtulad ay may dalawáng urě: isá'y ang nagbabadyá n~g pagkakatulad at ang ikalawá'y ang pagkakahigít. G. żAlínalín ang m~ga salitâng pangtulad sa ating wikŕ? N. Marami pňng lubhâ, at náritó ang kanyáng pagkakábukódbukód: sa pagkakatulad: _ga_ ó _gangga_, _para_ ó _gaya_, _magkapara_ ó _magkatulad_, _sing_ ó _kasing_, at _magkasíng_; sa pagkakahigít: _lalň_ at _pa_. G. żKailán ginágamit ang _ga_ ó _gangga_? N. Ang _ga_ ay ginágamit kailan ma't ibig sukatin ang lakí, taás, liít, tigás ó anó man n~g isáng bagay kung ihahalintulad sa ibá, hal.: itóng brilyante'y ga munggó ang lakí, ga bató ang tigás n~g kanyáng pusň, ga damak ang taás n~g tubig. Ang _gangga_ ay kawangkî rin n~g _ga_ at íisá silá sa paggamit, bagamá't ang talagáng kágamitán niyá'y kung tumutukoy sa bilang na dalawá ó marami, hal.: ang m~ga gangganitóng gawâ ay siyáng inúugalě tuwî na n~g may masasamâng budhî; ang m~ga gangganiyáng tao ay siyáng m~ga dakilŕ. G. żKailán dapat gamitin ang _para_ ó _gaya_? N. Ginágamit ang _para_ ó _gaya_ kailan ma't pinagpaparis ang isáng bagay sa kapuwŕ bagay n~g walâng láman~gan. Ang bagay na ipaparis ay dapat ilagáy sa pangtukoy at ang pagpaparisan ay sa pang-arě at ang _para_ ó _gaya_ ay dapat mahulí sa pangturing, hal.: Si Pelisa'y magandáng para ni Mameng; akó'y mabuting gaya niyá; ang m~ga matá mo'y maniningníng na parang bituwín. Dapat alamíng ang _paris_ at _tulad_ ay kawangkî rin n~g _para_ ó _gaya_. Dapat ding matantô na, kung may _ka_ sa unahán, na sa madalěáng sabi ay nagigíng kapara, kagaya, kaparis, katulad, at ang ibá pang kasing-urě rin nitó gaya n~g kawan~gís, kahambíng, kawangkî, kamukhâ, kahalimbawŕ, kahalintulad, ay ginágamit ding maminsanminsan katulad n~g _para_ ó _gaya_ lalňng lalň na kung hindî lubhâng mahabŕ ang isáng kaisipán, hal.: Si Lucio'y katulad ni Fidel; ang pusŕ'y kaparis n~g tigre. Lalňng angkáp kung gagamitin sa pagkakailâ ó kayâ'y dagdagán sa una n~g _walâ_, hal.: Si Yoyong ay walâng kahalintulad sa karunun~gan; si María'y walâng kahalimbawŕ sa kahinhinán. G. żKailán ginágamit ang _magkapara_ ó _magkatulad_? N. Ang _magkapara_ ó _magkatulad_ at ibá pang gangganitó ay dilě ibá't nanggaling sa kapara, katulad, kaparis, atbp. na inangkapán n~g _mag_. Ginágamit ang m~ga itó sa m~ga bagay na pinagpaparis n~g walâng láman~gan, na, ang m~ga pinagpapara ay dapat ilagáy sa pangtukoy at ang pangturing ay sa hulí, hal.: Si Petra at si María'y magkapara n~g gandá; si Siso at si Mente ay magkatulad n~g dunong. G. żKailán ginágamit ang _sing_ ó _kasing_? N. Ginágamit ang _sing_ ó _kasing_ kailan ma't pinagpaparis ang isáng bagay sa kapwŕ bagay nang walâng láman~gan, at kailan~gang ilagáy sa pangtukoy ang pan~galan ó bagay na ipaparis at sa pang-arě namán ang n~galan ó bagay na pagpaparisan, hal.: ang m~ga anák ni Lucio'y singlakí ko, si Mateo'y kasingtaás ni Karlos. Kung tumutukoy sa dalawá ó marami'y kailan~gang ulitin ang unang pantíg n~g ugát n~g pangturing, hal.: ang m~ga anák ni Lucio'y singlalakí ko, ang m~ga áso'y kasínglalakí n~g baboy. G. żKailán namán ginágamit ang _magkasíng_? N. Ginágamit ang _magkasíng_ kailan ma't ang m~ga pinagpaparis ay na sa pangtukoy at nagsasaád n~g dalawáng bagay na magkahalintulad ó magkakapantáy, hal.: si Pedro at si Huan ay magkasingdunong, ang anák mo't ang anák ko ay magkasingbuti. Kung bumabanggít sa bilang na dalawá ó marami ang bawŕ't isá sa m~ga pinagpaparis ay kailan~gang ulitin ang ikalawáng pantíg n~g _magkasíng_, at sa katagâng sabi'y gawíng _magkakasíng_, hal.: ang m~ga anák ko ay magkakasingbuti; ang m~ga kababayan mo't m~ga kababayan ko'y magkakasingtulad n~g ugalě. G. żPaano ang gagawín kung ibig tumukoy n~g isáng n~galan ó bagay na nakahihigít? N. Sa tatlóng kaparaanáng sumúsunód: 1.--Ilagáy sa pangtukoy (ó nominativo) ang nakahihigít at sa panglayon (ó acusativo) ang náhihigtán, hal.: si Andoy ay marunong kay Pedro; ang áso'y mataás sa pusŕ. 2.--Ang ganitó ring ayos na pinan~gunahan lamang n~g _lalň_ ang salitâng pangturing, hal.: Si Lucio'y lalňng mataás kay Huan; ang manggá'y lalňng masaráp sa bayabas. 3.--Ang gayón ding ayos na nilagyán n~g _pa_ sa hulí n~g pangturing, hal.: si Yoyong ay maputî pa kay Husé; ang araw ay magandá pa sa buwán. SA M~GA SALITÂNG PANGTAÁS (Ó SUPERLATIVO) G. żAnó ang _salitâng pangtaás_? N. Salitâng pangtaás ay siyáng nagpapakilala sa m~ga pangturing n~g kanyáng kataasán, hal.: Si Pedro'y mabuting mabuti, si Lucio'y lubhâng marunong. G. żPaano ang pagtatatág n~g m~ga _salitâng pangtaás_? N. Sa ibá't ibáng kaparaanán: _Una._--Ilagáy sa una ó hulí ang _lubhâ_ n~g salitâng pangturing, hal.: Si Ricardo'y lubhâng mabuti, ó kayâ: Si Ricardo'y mabuting lubhâ. _Ikalawá._--Ilagáy ang _totoó_ sa una ó hulihán n~g salitâng pangturing, hal.: Si Ricardo'y totoóng mabuti, ó kayâ: Si Ricardo'y mabuting totoó. Maáarě rin itóng dalawahín at gawíng totoóng totoó, hal.: Si Ricardo'y totoóng totoóng mabuti. _Ikatló._--Ilagáy sa una ó hulihán n~g salitâng pangturing ang _dî sapalâ_, hal.: Si Ricardo'y dî sapalâng mabuti, ó kayâ: Si Ricardo'y mabuting dî sapalâ. _Ikaapat._--Ilagáy sa una ó hulihán n~g salitâng pangturing ang _dî hamak_, hal.: Si Ricardo'y dî hamak na mabuti, ó kayâ: Si Ricardo'y mabuting dî hamak. _Ikalimá._--Ulitin ó dalawahín ang salitâng pangturing na paglalakipin sa pamamagitan n~g pang-anib (ó ligazón) na náuukol, hal.: Si Ricardo'y mabuting mabuti; ang pag-áaral ay mahirap na mahirap. _Ikaanim._--Ulitin ó dalawahín ang salitâng pangturing at pan~gunahan n~g anyông _ka_ at _an_ ó _han_ sa hulihán, hal.: Si Ricardo'y kábutibutihan; ang sampagita'y kagandagandahan sa tanáng bulaklák. _Ikapitó._--Ang m~ga salitâng ugát ó dalisay na inangkapán sa una n~g _nápaka_, hal.: Si Ricardo'y nápakabuti; ang sampagita'y nápakagandá. _Ikawaló._--Ang m~ga pangwatas ay may iláng pangtaás, na, ang ginagawâ ay inúulit ang buông ugát na sinin~gitan n~g _n~g_, hal.: tawa n~g tawa, tawag n~g tawag, kain n~g kain. SA M~GA SALITÂNG PANGLAKÍ (Ó AUMENTATIVO) G. żAnó ang _salitâng panglakí_? N. Salitâng panglakí, yaóng nagpaparagdág sa kahulugán n~g ugát. G. żPaano ang pagbubuô n~g m~ga itó sa ating wikŕ? N. Sa dalawáng kaparaanán lamang: 1)--Ilagáy sa una n~g ugát ang salitâng _malakí_, hal.: malakíng tao, malakíng hayop, malakíng lalaki, malakíng babae, malakíng bahay, malakíng pusŕ, malakíng susô, atbp. 2)--Sugpun~gán n~g _an_ ó _han_ ang iláng salitâng ugát, hal.: sa ulo ay uluhán, sa matá ay matahán, sa ilóng ay ilun~gán, sa bibíg ay bibigán, sa n~gusň ay n~gusůán, atbp. Dapat alamíng ang m~ga salitâng itó'y maáarě ring sabihin sa pamamagitan n~g _malakí_, hal.: malakíng ulo, malakíng matá, malakíng ilóng, atbp. SA M~GA SALITÂNG PANGLIÍT (Ó DIMINUTIVO) G. żAnó ang _salitâng pangliít_? N. Salitâng pangliít, yaóng nagpapábawas ó nagpapákulang sa kahulugáng tagláy n~g salitâng ugát. G. żPaano ang paraáng ginagawâ sa ganitóng pagbabawas? N. Sa m~ga kaparaanáng sumúsunód: 1.--Ang m~ga pangdiwŕng dalisay ay inúulit ang buô ó ang unang dalawáng pantíg n~g ugát at sakâ sinusugpun~gán n~g _an_ ó _han_, hal.: sa harě ay harěharěan; sa dios ay diusdiusan; sa tao ay taútauhan; sa ibon ay ibunibunan; sa matandâ ay matamatandâan; sa bulaklák ay bulabulaklakan; atbp. 2.--Ang m~ga pangdiwŕng mayhalň sa pamamagitan n~g _ka_ at _an_ ó _han_ ay nagigíng pangliít kailan ma't dinagdagán sa una n~g _may_, hal.: may kalakasan, may kabutihan, may kahinŕan, may kasamâan, may kapulahán, atbp. 3.--Ang m~ga pangturing na mayhalň sa pamamagitan n~g _ma_ ay nagigíng pangliít kailan ma't inúulit ang salitâng ugát, hal.: maasímasím, malakáslakás, mabutibuti, matamístamís, masamâsamâ, mapulápulá, atbp. 4.--Ang m~ga pangwatas (ó verbo) na binaybáy sa ibá't ibáng anyô (ó partícula) ay nan~gagigíng pangliít kailan ma't inulit ang m~ga salitâng ugát, hal.: tumatakbótakbó, nagtutulógtulog, nahihigâhigâ, binabasabasa, inilalakadlakad, pinagsalisalitâ, atbp. 5.--Nagigíng pangliít din sa m~ga salitâng _kauntî_, _muntî_, _maliít_, ang m~ga ugát na ibá't ibá, hal.: kauntîng tubig, muntîng bahay, maliít na manggá, atbp. SA IBÁ PANG BAHAGI N~G SALITÂNG PANGTURING G. żAnó pang bahagi mayroón ang salitâng pangturing? N. Ang m~ga itó: _Bilang na pangbatay_ (ó número cardinal), _bilang na panghanáy_ (ó número ordinal), _bilang na pang-ulit_ (ó número adverbial) at _bilang na pangbahagi_ (ó número distributivo). G. żAnó ang bilang na pangbatay (ó número cardinal)? N. Bilang na pangbatay, yaóng tan~gěng tumutukoy sa karaniwang bilang, hal.: isá, dalawá, sampuô. Kung ibig humigít dito'y kailan~gang dagdagán sa una n~g _labíng_, at kung magkaganitó'y magigíng: labíng isá, labíng dalawá, labíng siyám. Kung ibig pa ring humigít dito ó kayâ'y tumukoy n~g mataástaás ay dapat dagdagán sa hulí n~g _puô_, at kung magkagayo'y magigíng: dalawáng puô, tatlóng puô, siyám na puô, at ibá't ibá pang pagdaragdág kung ibig tumukoy n~g lalňng mataás na bilang. G. żAnó ang bilang na panghanáy (ó número ordinal)? N. Yaóng ginágamit sa pagbilang na sunódsunód, hal.: una, ikalawá, ikatló, ikasangpuô. G. żPano ang pagtatatág n~g m~ga bilang na itó? N. Madalî pň: sukat na ang dagdagán n~g _ika_ ang m~ga bilang na pangbatay, maliban lamang ang una na dî nan~gán~gailan~gan nitó. G. żAnó ang bilang na pang-ulit (ó número adverbial)? N. Yaóng ginágamit sa pagbilang nang kung mákailang ginawâ ó ginanáp ang isáng bagay, hal.: minsan, makalawá, makatló, makalimá, makasangpuô. G. żPano namán ang pagtatatág n~g m~ga ganitóng bilang? N. Dinaragdagán n~g _maka_ sa m~ga bilang na pangbatay, liban lamang ang una na dî kailan~gang dagdagán. G. żAnó namán ang bilang na pangbahagi (ó número distributivo)? N. Yaóng ginágamit sa pagbilang na pahatěhatě ó paulitulit, hal.: isáisá, tig-isá, isá. G. żPaano ang pagtatatág n~g m~ga bilang na ganitó? N. Sa m~ga paraáng sumúsunód: _Una._--Ulitin ó dalawahín ang m~ga bilang na pangbatay na kung minsa'y inúulit n~g buô at kung minsa'y iláng pantíg lamang, hal.: isáisá, daládalawá, sangpűsangpuô. _Ikalawá._--Lagyán sa una n~g anyông _tig_ sa m~ga bilang na pangbatay na kung minsa'y náwawalâ ang unang titik n~g salitâng ugát, at mulâ sa limá ay inúulit ang unang pantíg; hal.: tig-isá, tigalawá, tigatló, tiglilimá, tigpipitó, tigsasangpuô. _Ikatló._--Ulitin ó dalawahín ang unang pantíg n~g m~ga bilang na pangbatay, hal.: íisá, dádalawá, sasangpuô. TALABABÂAN [12] Ináakalŕ kong tumpák ang ganitóng tuntunin sa paglalagáy sa bilang na dalawá ó marami n~g m~ga salitâng pangturing na nagbuhat sa _ma_. Marami ang nápapansin kong gumagawâ na, pinan~gun~gunahan pa n~g _m~ga_ bukód ang pag-ulit sa unang dalawáng titik n~g unang pantíg n~g ugát, gaya sa halimbawŕ, n~g: _m~ga mahahabŕng talumpatě_, _m~ga dalagang magagandá_. Sa ganáng kurň ko, ang ganitó'y hindî tumpák sapagkâ't hindî man lagyán n~g _m~ga_ ay nagbabadyá rin n~g dalawá ó marami. V KABANATA Salitâng Pangtayô (ó Pronombre) GURŇ. żAnó ang kahulugán n~g _salitâng pangtayô_? NAG-AARAL. Ang pangtayô ay isáng pangkát ó bahagi n~g kaisipán (ó oración) na siyáng inilálagáy ó inihahalili sa pangdiwŕ (ó sustantivo) upáng maiwasan ang malimit nitóng pag-úulitulit. G. żMangyayari bang ipaliwanag ang bagay na itó sa pamamagitan n~g isáng halimbawŕ? N. Oo pň; masamâng dinggín n~g sino man kung sabihin sa halimbawŕ: Si _Lucio_'y naparoón sa _pulong_ at sa _pulong_ si _Lucio_'y nagtalumpatě. N~guně't maúunawŕan n~g lahát kung sabihing ganitó: Si Lucio'y naparoón sa pulong at dito siyá ay nagtalumpatě. Ang pangtayông _dito_ ay siyáng humalili sa _pulong_, at _siyá_ kay _Lucio_. G. żIláng bahagi ang sakláw n~g salitâng pangtayô? N. Limá ang kanyáng sinásakláw: _Pangtayô sa n~galan n~g tao_ (ó pronombre personal), _pangtayô sa pagtuturň_ (ó pronombre demostrativo), _pangtayô sa pag-áarě_ (ó pronombre posesivo), _pangtayô sa pagtatanóng_ (ó pronombre interrogativo), at _pangtayô sa pagbabalak_ (ó pronombre indeterminado). PANGTAYÔ SA N~GALAN N~G TAO (Ó PERSONAL) G. żAnó ang _pangtayô sa n~galan n~g tao_? N. Yaóng salitâng inilálagáy ó inihahalili sa pangdiwŕ na tumutukoy sa pan~galan n~g tao, at kung minsa'y sa m~ga pan~galan n~g hayop ó bagay. G. żIlán ang m~ga pangtayông itó? N. Tatló: _akó_, _ikáw_, _siyá_, na pinamámagatáng una, ikalawá at ikatlóng katawán (ó persona). G. żSaánsaán ginágamit ang tatlóng katawáng itó? N. Ang _akó_ ay siyáng inilálagáy ó inihahalili sa n~galan n~g táong nan~gun~gusap; ang _ikáw_ ay siyáng inihahalili sa n~galan n~g táong kinakausap; at _siyá_ ay siyáng inihahalili sa n~galan n~g tao ó bagay na pinag-úusapan. G. żPaano ang pagbábaling (ó declinación) n~g m~ga pangtayô sa n~galan n~g tao? N. Gaya n~g m~ga paraáng sumúsunód: PAGBÁBALING N~G M~GA PANGTAYÔ SA N~GALAN N~G TAO. UNANG KATAWÁN. _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Pangtukoy Akó. Pangtukoy { Tayo ó kamí. { Kitá ó katá. Pang-arě { Akin. Pang-arě { Atin ó natin. { Ko. { Amin ó namin. { Kanitá ó nitá. { Natá ó ta. Panglayon Sa akin. Panglayon { Sa atin, sa amin. { Sa kanitá, sa natá. G. żKailan ginágamit ang na sa lagáy na pangtukoy? N. Gaya na n~g namalas ang pangtukoy ay may apat na urě na may ibá't ibáng kágamitán: _akó_ sa íisá, at _tayo_, ó _kamí_ at _kitá_ ó _katá_ sa dalawá ó marami. _Unang urě._--Ginágamit ang _akó_ kailan ma't inihahalili sa n~galan n~g táong nan~gun~gusap, hal.: _Akó ay mahirap_, ibig sabihin nitó'y mahirap ang táong nagsasalitâ, na kung ang táong itó sa halimbawŕ'y nan~gán~galang Pedro, ang salitâng yaó'y katumbás n~g _Si Pedro ay mahirap_. _Ikalawá._--Ginágamit ang _tayo_ kung tumutukoy sa dalawá ó marami, kailan ma't ang táong nan~gun~gusap at ang táong kinakausap ay nasásakláw kapwŕ at ibá pa, hal.: _Tayong m~ga pilipino ay marurunong_, ibig sabihin n~g halimbawŕng itó na marunong ang nagsasalitâ, sakláw ang kanyáng kausap at patí n~g ibáng kababayan natin. _Ikatló._--Ginágamit namán ang _kamí_ sa dalawá rin ó marami, kailan ma't ang táong nagsasalitâ ay hindî sinásakláw ang kanyáng kausap kundî ang ibáng kababayan ó kasamahán niyá, hal.: _Kamíng m~ga pilipino ay marurunong_, ibig sabihin nitó'y marunong ang nan~gun~gusap sakláw ang kanyáng m~ga kalahě ó kasama kayâ, n~guně't ang kausap ay hindî nasásakláw. _Ikaapat._--Ginágamit ang _kitá_ ó _katá_ kailan ma't tumutukoy sa dalawá lamang at hindî maáarěng humigít dito, at ang dalawáng nátura'y ang nan~gun~gusap at ang kinakausap; hal.: _kitá ay marunong_, ó _katá ay marunong_, m~ga salitâng katumbás na sabihing _kitá ó katáng dalawá ay marunong_. G. żKailán ginágamit namán ang na sa pang-arě? N. Dapat munang matantô na ang pang-arě ay may limáng urě na, kung gamiti'y nagkakaibáibá: _Akin_ ó _ko_ kung sa íisá at _atin_ ó _natin_, _amin_ ó _namin_, _kanitá_ ó _nitá_ at _natá_ ó _ta_ kung sa dalawá ó marami. _Unang urě._--Sa íisá'y ginágamit ang _akin_ kailan ma't itó'y náuuná sa pangdiwŕ ó pangwatas, at _ko_ kailan ma't náhuhulí sa m~ga itó; hal.: Ang _aking_ bahay ay marikít, ó ang bahay _ko_ ay marikít. _Ikalawá._--Sa dalawá ó marami'y ginágamit ang _atin_ ó _natin_ kailan ma't ang nagsasalitâ'y sinásakláw ang kanyáng kausap at ibá pa. Dapat gamitin ang _atin_ kailan ma't náuuná itó sa pangdiwŕ ó pangwatas, at _natin_ kailan ma't náhuhulí, hal.: Ang ating baya'y lubhâng magandá, ó ang bayan nati'y lubhâng magandá. _Ikatló._--Sa bilang na dalawá ó marami'y ginágamit din ang _amin_ ó _namin_ kailan ma't ang nan~gun~gusap ay hindî sinásakláw ang kinakausap kundî ang ibáng kasamahán ó kapanalig niyá. Dapat gamitin ang _amin_ kailan ma't náuuná sa pangdiwŕ ó pangwatas, at _namin_ kailan ma't náhuhulí, hal.: Ang aming lupŕ ay malawak, ó ang lupŕ namin ay malawak. _Ikaapat._--Ang _kanitá_ ó _nitá_ ay ginágamit sa dalawáng dalawá lamang at dî maáarěng humigít, kailan ma't tan~gěng tumutukoy ó sumasakláw sa dalawáng nag-úusap. Ginágamit ang _kanitá_ kung na sa una n~g pangdiwŕ ó pangwatas at _nitá_ kung na sa hulí nitó, hal.: Ang kanitáng bahay ay muntî, ó ang bahay nitá ay muntî. _Ikalimá._--Ang _natá_ ó _ta_ ay ginágamit din sa dalawáng dalawá lamang na nakákatulad n~g _kanitá_ ó _natá_. Ang kaibhán lang niyó'y hindî maáarěng gamitin sa una at hulihán n~g pangdiwŕ ó pangwatas na dî gaya nitó, kundî sa hulíng hulí lamang, hal.: Ang bahay natá ay muntî, ó ang bahay ta ay muntî. G. żKailán namán ginágamit ang na sa panglayon? N. Dapat din munang matantô na ang panglayon ay may apat na urě na kung gamiti'y may ibá't ibáng kahulugán: _sa akin_ kung sa íisá, at _sa atin_, _sa amin_ at _sa kanitá_ kung sa dalawá ó marami. _Unang urě._--Ginágamit ang _sa akin_ kailan ma't tumutukoy sa íisá, hal.: Itóng aklát ay sa akin. _Ikalawá._--Ginágamit ang _sa atin_ kailan ma't tumutukoy sa dalawáng nag-úusap at sa ibá pa kung mayroón, hal.: Itóng aklát ay sa atin. _Ikatló._--Ginágamit ang _sa amin_ kailan ma't tumutukoy sa nan~gun~gusap at sa ibá pang kasamahán nitó, n~guně't hindî nasásakláw ang kinakausap, hal.: Itóng aklát ay sa amin. _Ikaapat._--Ginágamit ang _sa kanitá_ kailan ma't tan~gěng bumabanggít sa dalawáng nagpapanayám, hal.: Itóng aklát ay sa kanitá. G. żPaano namán ang pagbábaling n~g ikalawáng katawán? N. Paris n~g paraáng sumúsunód: IKALAWÁNG KATAWÁN. _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Pangtukoy { Ikáw. Pangtukoy Kayó. { Ka. Pang-arě { Iyó. Pang-arě { Inyó. { Mo. { Ninyó. Panglayon Sa iyó. Panglayon Sa inyó. G. żKailan ginágamit ang na sa lagáy na pangtukoy? N. Ginágamit ang _ikáw_ ó _ka_ sa íisá at _kayó_ sa dalawá ó marami kailan ma't inihahalili sa n~galan n~g táong kinakausap. _Ikáw_ kailan ma't náuuná sa pangdiwŕ ó pangwatas, at _ka_ kailan ma't náhuhulí, hal.: Ikáw ay isáng tao, ó isáng tao ka. Ang _kayó_ kailan ma't tumutukoy sa dalawá ó marami, malagáy man sa una ó hulí n~g pangdiwŕ ó pangwatas, hal.: Kayó'y may salapî, ó may salapî kayó. G. żKailán ginágamit ang na sa pang-arě? N. Ginágamit ang _iyó_ ó _mo_ sa íisá at _inyó_ ó _ninyó_ sa dalawá ó marami. _Iyó_ kailan ma't na sa una n~g pangdiwŕ ó pangwatas, at _mo_ kung sa hulí, hal.: Ang iyóng mukhâ, ó ang mukhâ mo. _Inyó_ kung náuuná sa pangdiwŕ ó pangwatas, at _ninyó_ kung náhuhulí, hal.: Ang inyóng m~ga bahay, ó ang m~ga bahay ninyó. G. żKailán namán ginágamit ang na sa panglayon? N. Ginágamit ang _sa iyó_ sa bilang na íisá at _sa inyó_ sa bilang na dalawá ó marami, mapauná ó mapahulí man sa pangdiwŕ ó pangwatas, hal.: ang aklát na itó ay sa iyó; ang aklát na itó ay sa inyó. G. żPaano ang pagbábaling n~g ikatlóng katawán? N. Gaya n~g sumúsunód: IKATLÓNG KATAWÁN. _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Pangtukoy Siyá. Pangtukoy Silá. Pang-arě { Kaniyá. Pang-arě { Kanilá. { Niyá. { Nilá. Panglayon Sa kaniyá. Panglayon Sa kanilá. G. żKailan ginágamit ang na sa pangtukoy? N. Ginágamit ang _siyá_ sa íisá at _silá_ sa dalawá ó marami kailan ma't siyáng inihahalili sa n~galan n~g tao ó bagay na pinag-úusapan, hal.: Siyá ay marunong; silá ay mangmáng. G. żKailan ginágamit ang na sa pang-arě? N. Ginágamit ang _kaniyá_ ó _niyá_ sa íisá at _kanilá_ ó _nilá_ sa dalawá ó marami. _Kaniyá_ kung na sa una n~g pangdiwŕ ó pangwatas, at _niyá_ kung na sa hulí, hal.: Ang kaniyáng kapatíd, ó ang kapatíd niyá. Ang _kanilá_ kung náuuná sa pangdiwŕ ó pangwatas, at _nilá_ kung náhuhulí, hal.: Ang kaniláng tániman, ó ang tániman nilá. G. żKailán ginágamit ang na sa panglayon? N. Ginágamit ang _sa kaniyá_ sa íisá at _sa kanilá_ sa dalawá ó marami, hal.: Iyáng panulat ay sa kaniyá; itóng sinamay ay sa kanilá. PANGTAYÔ SA PAGTUTURŇ (Ó DEMOSTRATIVO) G. żAnó ang _pangtayô sa pagtuturň_? N. Yaóng salitâng ginágamit sa pagtuturň sa pan~galan n~g tao ó bagay. G. żMay ilán ang sakláw n~g pangtayông itó? N. Tatló: _itó_ ó _yarí_, _iyán_ at _yaón_. G. żPaano ang paggamit n~g bawŕ't isá? N. Ginágamit ang _itó_ ó _yarí_ kung ang isáng pan~galan n~g tao ó bagay na itinuturň ay malapit sa nan~gun~gusap kay sa nakikiníg. _Iyán_ kung ang itinuturň ay malapit sa nakikiníg kay sa nan~gun~gusap. At _yaón_ kung ang bagay na itinuturň ó pinag-úusapa'y malayň sa dalawáng nag-úusap. G. żPaano ang pagbábaling n~g m~ga pangtayô sa pagtuturň? N. Gaya n~g m~ga kaparaanáng sumúsunód: PAGBÁBALING N~G M~GA PANGTAYÔ SA PAGTUTURŇ. ITÓ Ó YARÍ. _Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._ Pangtukoy Itó ó yarí Pangtukoy Itóng m~ga ó yaríng m~ga Pang-arě { Dito sa ó dini sa Pang-arě { Dito sa m~ga ó dini sa m~ga { Nitó ó nirí { Nitóng m~ga ó niríng m~ga Panglayon { Nitó ó nirí Panglayon { Nitóng m~ga ó niríng m~ga { Dito sa ó dini sa { Dito sa m~ga ó dini sa m~ga IYÁN. _Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._ Pangtukoy Iyán Pangtukoy Iyáng m~ga Pang-arě { Diyán sa Pang-arě { Diyán sa m~ga { Niyán { Niyáng m~ga Panglayon { Niyán Panglayon { Niyáng m~ga { Diyán sa { Diyán sa m~ga YAÓN. _Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._ Pangtukoy Yaón Pangtukoy Yaóng m~ga Pang-arě { Doón sa Pang-arě { Doón sa m~ga { Niyaón ó noón { Niyaóng m~ga ó noóng m~ga Panglayon { Niyaón ó noón Panglayon { Niyaóng m~ga ó noóng m~ga { Doón sa { Doón sa m~ga G. żPaano ang paggamit n~g m~ga pangtayô sa pagtuturň? N. Nábubuô sa m~ga ganitóng kaparaanán: _Una._--Ginágamit ang _itó_ ó _yarí_ sa íisá at _itóng m~ga_ ó _yaríng m~ga_ sa dalawá ó marami kailan ma't na sa pangtukoy at ang bagay na itinuturň ay malapit sa nagsasalitâ kay sa nakikiníg, hal.: Itóng aking pusň, ó yaríng aking pusň; itóng m~ga matá ko, ó yaríng m~ga matá ko. _Ikalawá._--Ginágamit ang _iyán_ sa íisá at _iyáng m~ga_ sa dalawá ó marami kailan ma't na sa pangtukoy at ang bagay na itinuturň ay malapit sa nakikiníg kay sa nan~gun~gusap, hal.: Iyáng damít mo; iyáng m~ga bisig mo. _Ikatló._--Ginágamit ang _yaón_ sa íisá at _yaóng m~ga_ sa dalawá ó marami kailan ma't na sa pangtukoy at ang bagay na itinuturň ay malayň sa dalawáng nag-úusap, hal.: Yaóng punň n~g saging ay malayň; yaóng m~ga bulaklák ay magagandá. Ang m~ga lagáy na nasa sa pang-arě at panglayon ay ginágamit katulad din halos n~g m~ga nan~gaunáng pangtayô. G. żPaano ang dapat gawín kung ang pagtuturň sa isáng bagay ay tinitiyák ó tinutukoy na mabuti? N. Kung ang anó mang _pangtayô_ (ó pronombre) ay na sa unahán n~g pangdiwŕ ay inúulit ang pangtayông na nasa pangtukoy sa hulihán nitó, kahě't na ang una (pangtayô) ay na sa lagáy na pang-arě ó panglayon, hal.: itóng batŕng itó; dukhâ ang amá niyáng batŕng iyán. G. żMay ibá bang paraán upáng huwág dalawahín ang pangtayô kahě't na ang isáng bagay ay tinitiyák na mabuti? N. Mayroón pň, at sa bagay na itó'y dapat lagyán n~g pang-akbáy ang pangdiwŕ at sa hulí nitó'y ang náuukol na pangtayông dapat taglayín, hal.: ang batŕng itó ay malikót, sa lugál na sabihing: itóng batŕng itó ay malikót; mahirap ang buhay n~g matandâng yaón, sa lugál na sabihing: mahirap ang buhay niyaóng matandâng yaón. PANGTAYÔ SA PAG-ÁARĚ (Ó POSESIVO) G. żAnó ang _pangtayô sa pag-áarě_? N. Yaóng salitâng ginágamit sa pag-angkín ó pag-arě n~g anó mang bagay, hal.: Ang aking bahay, ang iyóng lupŕ, ang kaniyáng manók. G. żAlínalín ang m~ga pangtayô sa pag-áarě? N. Lahát n~g m~ga pang-arě (ó genitivo) n~g m~ga pangtayô sa n~galan n~g tao (ó pronombre personal). G. żPaano ang ginagawâng pagbábaling? N. Sa pamamagitan n~g m~ga pang-akbáy n~g m~ga pan~galan n~g bagay. PAGBÁBALING N~G M~GA PANGTAYÔ SA PAG-ÁARĚ. AKIN. _Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._ Pangtukoy Ang akin ó ko Pangtukoy Ang aking m~ga ó ko Pang-arě { N~g akin ó ko Pang-arě { N~g aking m~ga ó ko { Sa akin ó ko { Sa aking m~ga ó ko Panglayon { Sa akin ó ko Panglayon { Sa aking m~ga ó ko { N~g akin ó ko { N~g aking m~ga ó ko IYÓ. _Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._ Pangtukoy Ang iyó ó mo Pangtukoy Ang iyóng m~ga ó mo Pang-arě { N~g iyó ó mo Pang-arě { N~g iyóng m~ga ó mo { Sa iyó ó mo { Sa iyóng m~ga ó mo Panglayon { Sa iyó ó mo Panglayon { Sa iyóng m~ga ó mo { N~g iyó ó mo { N~g iyóng m~ga ó mo KANIYÁ. _Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._ Pangtukoy Ang kaniyá ó niyá Pangtukoy Ang kaniyáng m~ga ó niyá Pang-arě { N~g kaniyá ó niyá Pang-arě { N~g kaniyáng m~ga ó niyá { Sa kaniyá ó niyá { Sa kaniyáng m~ga ó niyá Panglayon { Sa kaniyá ó niyá Panglayon { Sa kaniyáng m~ga ó niyá { N~g kaniyá ó niyá { N~g kaniyáng m~ga ó niyá Ang _atin_ ó _natin_, ang _inyó_ ó _ninyó_ at _kanilá_ ó _nilá_ ay binabaling ding kaparis n~g m~ga náuná. PANGTAYÔ SA PAGTATANÓNG (Ó INTERROGATIVO) G. żAnó ang _pangtayô sa pagtatanóng_? N. Ang inihahalili sa n~galan n~g tao ó bagay sa m~ga pagtatanóng. G. żSa ilán nábubuô? N. Sa tatló: _sino_, _anó_ at _alín_. G. żPano ang pagbábaling sa tatlóng itó? N. Gaya nitóng sumúsunód: SINO _Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._ Pangtukoy Sino Pangtukoy Sinosino ó sinong m~ga Pang-arě { Kanino Pang-arě Kaníkanino ó kaninong m~ga { Nino Panglayon Sa kanino Panglayon Sa kaníkanino ó kaninong m~ga ANÓ _Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._ Pangtukoy Anó Pangtukoy Anóanó ó anóng m~ga Pang-arě { Sa anó Pang-arě { Sa anóanó ó anóng m~ga { N~g anó { N~g anóanó ó anóng m~ga Panglayon { Sa anó Panglayon { Sa anóanó ó anóng m~ga { N~g anó { N~g anóanó ó anóng m~ga ALÍN _Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._ Pangtukoy Alín Pangtukoy Alínalín ó alíng m~ga Pang-arě { Sa alín Pang-arě { Sa alínalín ó alíng m~ga { N~g alín { N~g alínalín ó alíng m~ga Panglayon { Sa alín Panglayon { Sa alínalín ó alíng m~ga { N~g alín { N~g alínalín ó alíng m~ga G. żPaano ang paggamit n~g _sino_, _anó_ at _alín_? N. Ginágamit ang _sino_ kailan ma't ang pagtatanóng ay tumutukoy sa tao ó pan~galan n~g tao, hal.: żSino ang hinahanap mo?--Si Pedro; żSino ang tinátawag niyá?--Si Huan. Ginágamit ang _anó_ kailan ma't tumutukoy ang pagtatanóng sa m~ga bagay lamang, hal.: żanó ang ibig mong makain?--Ang tinapay; żanó ang hawak niyá?--Ang aklát. Ginágamit namán ang _alín_ kailan ma't ang pagtatanóng ay bumabanggít sa m~ga pan~galan n~g tao ó sa m~ga bagay, hal.: żalín ang magandá kay Petra at kay María?--Si María; żalín ang minamasdán mo?--ang dagat. G. żPaano ang paggamit sa _kanino_ at _nino_? N. Ginágamit ang _kanino_ kailan ma't ibig mabatíd kung sino ó alín ang kinaúukulan n~g isáng bagay, hal.: żKaninong aklát itó?--Kay Lucio; żkanino itóng kanin?--Sa pusŕ. Ginágamit namán ang _nino_ kailan ma't hindî nawatasan ang sagót sa pagtatanóng, hal.: żkaninong bahay yaón?--Kay Menang.--żNino? PANGTAYÔ SA PAGBABALAK (Ó INDETERMINADO) G. żAnó ang _pangtayô sa pagbabalak_? N. Yaóng tumutukoy sa m~ga pan~galan n~g tao ó bagay na dî nátitiyák. G. żAlínalín ang m~ga pangtayông itó? N. Ang karaniwang gamiti'y itóng m~ga sumúsunód: _Anó man_, _bahagyâ_ ó _kauntî_, _balŕng_, _sino man_, _ilán_, _isá_, _ibá_, _ibá pa_ at _walâ_. Halimbawŕ: Walâ akóng mamalas na anó man; bahagyâ nang umulán kahapon; balŕng araw; walâ siyáng makitang sino man; may naparitong iláng tao; may ibáng táong dumating; at ibá pa. SA M~GA ANYÔNG ISINÁSAMA SA M~GA PANGTAYÔ G. żMayroón ba sa ating wikŕ n~g m~ga anyô (ó partícula) na isinásama sa m~ga pangtayô? N. Mayroón pň, at ang m~ga pan~gulo ay itó: _Ba_ ó _bagá_ at _kayâ_. G. żAnó ang kabutihang nátatamó sa ganitóng pagsasama? N. Ang kabutihan nitó'y nagpapagandá sa m~ga salitâ at nagbibigáy lakás sa m~ga pagtatanóng. G. żSaánsaán ginágamit ang _ba_ ó _bagá_ at _kayâ_? N. Ang m~ga itó'y malimit gamitin sa m~ga pagtatanóng, at kung minsa'y kahě't hindî sa bagay na itó. Dapat matantô na ang m~ga iyá'y inilálagáy sa hulihán n~g m~ga pangtayô, hal.: żAnó _ba_ ang hawak mo? ó kayâ'y żanó _bagá_ ang hawak mo? żSino _kayâ_ ang táong itó? VI KABANATA Salitâng Pangwatas (ó Verbo) GURŇ. żAnó ang kátuturán n~g _salitâng pangwatas_? NAG-AARAL. Salitâng pangwatas ay isáng bahagi ó pangkát n~g kaisipán na siyáng másasabing diwŕ n~g isáng wikŕ, na, nagbabadyá n~g lasa ó halagá, gawâ, ayos ó lagáy na lagěng nagpapahayag n~g panahón (ó tiempo), bilang (ó número) at katawán (ó persona). G. żBakit ang salitâng pangwatas ay siyáng diwŕ n~g isáng wikŕ? N. Sapagkâ't ang pangwatas ay siyáng nagbibigáy buhay ó kátuturán sa m~ga salitâ at kaisipán, hal.: _Si Pedro ay susulat_, _ang sanggól ay umíiyák_, _ang pusŕ ay kakain_. Ang m~ga pangwatas sa halimbawŕng itó'y ang _susulat_, _umíiyák_ at _kakain_. G. żSa anó nabábahagi ang salitâng pangwatas? N. Ang pangwatas ay nabábahagi sa m~ga sumúsunód: _pangdaán_ (ó transitivo), _pangtatág_ (ó intransitivo), _pangpalít_ (ó recíproco), _pangtagň_ (ó impersonal), _pangbalak_ (ó activo) at _pangtiyák_ (ó pasivo). G. żAnó ang tinátawag na _pangwatas na pangdaán_? N. Ang pangwatas, na, ang kanyáng gawâ ó kahulugá'y dumaraán ó maáarěng dumaán sa n~galan n~g tao ó bagay na siyáng layon ó pangtun~go (complemento) n~g kaisipán, hal.: _UMIBIG sa Dios_, _BUMASA n~g aklát_, _HUMUKAY n~g lupŕ_. G. żAnó ang _pangwatas na pangtatág_? N. Ang pangwatas, na, ang kanyáng gawâ ó kátuturá'y hindî dumaraán ó lumalampás sa isáng n~galan n~g tao ó bagay, hal.: _matulog_, _mamatáy_, _mahigâ_. G. żAnó ang tinátawag na _pangwatas na pangpalít_? N. Ang pangwatas na nagbabadyá n~g kilos ó galáw n~g dalawá ó ang pagpapalitan n~g gawâ n~g dalawá ó maraming tao, hal.: _si Lucio at si Pedro ay NAGSUSULATAN_; _siná Mameng ay NAG-AAWITAN_; _ang m~ga batŕ'y NAGKUKUTUSAN_. G. żAnó ang _pangwatas na pangtagň_? N. Ang pangwatas na hindî nagbabadyá n~g pan~gulo (ó sujeto) at sa pag-íisip ay kailan~gang may itagňng anó man, hal.: _umulán_, _umaraw_, _bumagyó_, _kumulóg_, _kumidlát_, _gumabí_, _humápon_, _umumaga_, at ibá pang gangganitó. Dapat alamíng ang m~ga pangwatas na itó'y tan~gěng magagamit sa m~ga pangbadyá (ó infinitivo) at sa ikatlóng katawán (ó persona) n~g bilang na íisá sa lahát n~g panahón. G. żAnó ang _pangwatas na pangbalak_? N. Ang pangwatas na tumutukoy ó nagbabadyá n~g anó mang pan~galan ó bagay na hindî tiyák, hal.: _sumulat_, _magsaing_, _man~gisdâ_, _mahigâ_. G. żAnó ang _pangwatas na pangtiyák_? N. Ang pangwatas na bumabanggít ó nagbabadyá n~g anó mang pan~galan ó bagay na tiyák, hal.: _basahin_, _iluto_, _sulatan_. G. żPaano ang pagbubuô n~g salitâng pangwatas? N. Sa ating wikŕ'y binubuô ang salitâng itó n~g ugát (ó raíz) at n~g anyô (ó partícula) na may ibá't ibáng hugis. G. żAnó ang tinátawag na _ugát_? N. Tinátawag na _ugát_ ang salitâng dalisay ó kayâ'y ang walâng halňng anó man, gaya n~g _basa_, _sulat_, _lakad_, _takbó_, _kain_, _tulog_, _larô_, _upô_, _higâ_, _bahín_, atbp. G. żAnó ang tinátawag na _anyô_? N. Tinátawag namáng _anyô_ ang iláng titik ó pantíg na ang karamiha'y walâng kátuturáng tagláy kung sa kanyáng sarili lamang, na siyáng iniáangkáp, isinisin~git ó isinusugpóng sa m~ga salitâng ugát upáng itó'y magkaroón n~g ibá't ibáng ayos at kahulugán sa ating wikŕ. G. żSa anó dapat hatěin ang m~ga anyô? N. Upáng maiwasan ang pagkakálahóklahók, ang m~ga anyô ay dapat bahagiin sa tatlóng kátawagán: _Anyông pang-angkáp_, _anyông pangsin~git_, at _anyông pangsugpóng_. G. żAnó ang kátuturán n~g anyông pang-angkáp? N. Yaóng anyông inilálagáy ó iniáangkáp sa una n~g salitâng ugát upáng magíng pangwatas, hal.: _UMibig_, _MAGsaing_, _MANGbugbóg_, _MAligň_. G. żAnó ang tinátawag na anyông pangsin~git? N. Yaóng anyông inilálagáy sa gitnâ ó isinisin~git sa unang dalawáng titik n~g unang pantíg n~g salitâng ugát upáng magíng pangwatas, hal.: _tUMakbó_, _gUMibik_, _sUMugat_. G. żAnó ang kahulugán namán n~g anyông pangsugpóng? N. Ang anyông inilálagáy sa hulihán ó idinurugtóng sa salitâng ugát upáng magíng pangwatas, hal.: _ibigIN_, _pulutIN_, _tugtugAN_, _utan~gAN_. G. żLahát ó anó mang ugát sa ating wikŕ ay nagagawâ bagáng pangwatas? N. Oo pň, kahě't na ang m~ga ugát na itó'y magíng salitâng pangdiwŕ (ó sustantivo) at salitâng pangturing (ó adjetivo), sa pamamagitan n~g ibá't ibáng anyô na ináangkáp, isinisin~git at isinusugpóng. G. żMarami bagá ang m~ga anyông ginágamit sa ating wikŕ? N. Lubhâng marami pň, at ang m~ga naggigilasang anyông itó ay lubhâng malakí ang itinutulong sa ating salitâ at siyáng bumubuô nitó magíng sa tinátawag na pangdiwŕ, sa pangturing, sa pangwatas at sa ibá't ibáng pangkát ó bahagi n~g kaisipán. SA M~GA PAN~GULONG BAHAGI N~G M~GA ANYÔ G. żAlín ang m~ga bahaging lalňng mahalagá n~g m~ga anyô? N. Ang pinakapan~gulong bahagi nitó'y dalawá lamang: _anyông pangbalak_ (ó partícula indeterminada) at _anyông pangtiyák_ (ó partícula determinada). G. żAnó ang kátuturán n~g anyông pangbalak? N. Ang m~ga anyông kung iangkáp, isin~git ó isugpóng sa m~ga ugát ay nan~gagigíng pangwatas na pangbalak na tumutukoy ó nagbabadyá n~g anó mang bagay ó pan~galang hindî tiyák, hal.: _bUMasa ka n~g aklát_, at sa ganitó'y kahě't anóng aklát; _MAGlutň ka n~g manók_ at sa ganitó'y kahě't anóng manók; _MANGhuli ka n~g palakâ_ at sa ganitó'y kahě't anóng palakâ. G. żAnó ang kátuturán n~g anyông pangtiyák? N. Ang m~ga anyông kung iangkáp, isin~git ó isugpóng sa m~ga ugát ay nan~gagigíng pangwatas na pangtiyák na nagbabadyá n~g anó mang tiyák na bagay ó pan~galan na siyáng katugmâ n~g m~ga anyông pangbalak. Halimbawŕ: _basaHIN mo itóng aklát_ at sa ganitó'y tinutukoy ang aklát na babasahin; _lutůIN mo iyáng manók_, at sa ganitó'y tinitiyák ang manók na lulutůin; _huliHIN mo yaóng palakâ_, at sa ganitó'y dinadalirě ang palakâng huhulihin. G. Ang m~ga anyông pangbalak at pangtiyák, żsa anó dapat hatěin? N. Magíng ang pangbalak at magíng ang pangtiyák ay dapat bahagiin sa dalawá: _pan~gulo_ at _pangtulong_. Tinátawag na _pan~gulo_ ang anyông lalňng mahalagá at malimit gamitin, na, siyáng nagpapagaláw sa ating m~ga pangwatas. Tinátawag namáng _pangtulong_ ang anyông kung pakasusurěing maigi ay hindî kailan~gan, n~guně't mahalagá rin sapagkâ't bukód sa siyáng tumutulong sa m~ga pan~gulo ay siyá pang lalňng nagpaparikít sa ating m~ga salitâ. G. żAlínalín ang m~ga pan~gulo at m~ga pangtulong na anyô sa pangbalak? N. Ang m~ga pan~gulong anyô sa pangbalak na siyáng pinanununtunán n~g ibá ay apat: ang _um_, ang _mag_, ang _mang_ at ang _ma_. Itóng m~ga anyông itó ay nan~gagigíng pangwatas kailan ma't iniangkáp, isinin~git ó isinugpóng sa m~ga ugát, gaya sa halimbawŕ n~g _utang_ ay _UMutang_, n~g _larô_ ay _MAGlarô_, n~g _hulŕ_ ay _MANGhulŕ_, n~g _tulog_ ay _MAtulog_. Ang m~ga pangtulong ay lubhâng marami at dahil dito'y lubhâng mahirap itanghál n~g páminsanan. Sakâ na itó mapapag-aralan kung sumapit na sa kanyáng kabanatang kinaúukulan. G. żAlínalín namán ang m~ga pan~gulo at m~ga pangtulong na anyô sa pangtiyák? N. Ang m~ga pan~gulong anyô sa pangtiyák na siyáng pinagbábatayán n~g m~ga ibá ay tatló: ang _in_, ang _i_ at ang _an_. Kung ang m~ga anyông itó ay iangkáp ó isugpóng sa m~ga ugát ay nan~gagigíng pangwatas din na siyáng ginágamit sa pagtukoy ó pagdalirě n~g anó mang n~galan ó bagay; hal.: sa _sulat_ ay _sulatIN_, sa _subň_ ay _Isubň_, sa _hulŕ_ ay _hulŕAN_. Ang m~ga pangtulong na anyô ay nakakápatas sa karamihan n~g m~ga pangtulong sa pangbalak at kung minsa'y humihigít dito, kayâ't hindî na dapat itanghál sa kabanatang itó kundî sa kanyáng kinaúukulan. G. Sa madalěáng sabi, żalín ang m~ga pan~gulong anyô na sinásakláw n~g pangbalak at n~g pangtiyák? N. Náitó ang sakláw n~g isá't isá na siyáng pinakapan~gulo: anyông pangbalak: _um_, _mag_, _mang_ at _ma_; at anyông pangtiyák: _in_, _i_ at _an_. G. żAnó ang tinátawag na anyông _um_? N. Tinátawag na anyông _um_, ang pangwatas na kinasisin~gitan ó kinaáangkapán n~g _um_ ang salitâng ugát. Ang _um_ ay pangsin~git kung ang ugát ay nagpapásimulâ sa pangtinig (ó consonante), gaya n~g _bUMasa_, _lUMakad_, _tUMakbó_; at pang-angkáp kung nagpapásimulâ namán sa tin~gig (ó vocal), paris n~g _UMulán_, _UMakay_, _UMutang_. G. żAnó ang tinátawag na anyông _mag_? N. Tinátawag na anyông _mag_ ang pangwatas, na, naáangkapán n~g _mag_ ang salitâng ugát, paris n~g _MAGsaing_, _MAG-alay_, _MAGlarô_. G. żAnó ang tinátawag na anyông _mang_? N. Tinátawag na anyông _mang_ ang pangwatas na ang salitâng ugát ay ináangkapán n~g _mang_, paris n~g _MANGbihag_, _MAN~Gahoy_, _MAN~Gusá_. G. żAnó ang tinátawag na anyông _ma_? N. Tinátawag na anyông _ma_ ang pangwatas, na, kinaáangkapán n~g _ma_ ang salitâng ugát, gaya n~g _MAhulog_, _MAgulat_, _MAhigâ_. G. żAnó namán ang tinátawag na anyông _in_? N. Tinátawag na anyông _in_ ang pangwatas na kinasusugpun~gán n~g _in_ ang salitâng ugát, paris n~g _buhatIN_, _tapusIN_, _ulitIN_. G. żAnó ang tinátawag na anyông _i_? N. Tinátawag na anyông _i_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _i_ sa salitâng ugát, paris n~g _Isulat_, _Isumbóng_, _Ilakad_. G. żAnó ang tinátawag na anyông _an_? N. Tinátawag na anyông _an_ ang pangwatas, na, ang salitâng ugát ay sinusugpun~gán n~g _an_, gaya n~g _utan~gAN_, _sumbun~gAN_, _tuksuhAN_. VII KABANATA Ukol sa pagbabaybáy (ó conjugación) GURŇ. żAnó ang tinátawag na _pagbabaybáy_ (ó conjugación)? NAG-AARAL. Tinátawag na pagbabaybáy ang pagkakasunódsunód n~g nangyayaring pagkakabagobago sa pangwatas. G. żSa anó nabábahagi itóng pagbabaybáy? N. Nabábahagi sa apat na siyáng pinagmumulâan n~g pagkakáibáibá n~g pangwatas: _Ayos_ (ó modo), _panahón_ (ó tiempo), _bilang_ (ó número) at _katawán_ (ó persona). SA M~GA AYOS N~G PANGWATAS G. żAnó ang m~ga _ayos n~g pangwatas_ (ó modos del verbo)? N. Tinátawag na m~ga ayos n~g pangwatas, yaóng m~ga karaniwang hugis na ibá't ibá sa pagsasaysáy ó pagbabadyá n~g pangwatas. G. żIlán ang m~ga ayos na ginágamit sa ating wikŕ? N. Apat, katulad n~g sa kastilŕ: _Pangbadyá_ (ó infinitivo), _panghiwatig_ (ó indicativo), _pang-utos_ (ó imperativo) at _pangsukob_ (ó subjuntivo). G. żAnó ang ipinahahayag n~g _ayos pangbadyá_? N. Ang pangbadyá ay nakákawangkîng totoó n~g m~ga salitâng pangdiwŕ (ó sustantivo) na may hugis pangwatas at siyáng pinanggagalin~gan n~g ibá't ibáng ayos, hal.: _Sumulat_, _magtago_, _manglibák_, _mahinog_. Dapat mabatíd na ang ayos na itó ay hindî maáarěng magbadyá n~g panahón, n~g bilang ni n~g katawán (ó persona). G. żAnó ang sinasaysáy n~g _ayos panghiwatig_? N. Ang panghiwatig ay nagpapahayag n~g lubós, malayŕ at tápatang kátuturán n~g pangwatas, na hindî nan~gán~gailan~gan n~g anó mang tulong n~g ibá, at dahil dito kung kayâ siyáng lalňng madalás gamitin kay sa ibá, hal.: _Akó'y bumabasa_, _siyá'y sumusulat_, _tayo'y nan~gin~gisdâ_, _silá'y nan~gagsasaing_. G. żAnó ang ibinabadyá n~g _ayos pang-utos_? N. Ang pang-utos ay nagbabadyá n~g pag-úutos, panunuyň, pan~gan~garal ó pagpapahintulot; hal.: _bumasa ka_, _man~gusá tayo_, _tumakbó kayó_. G. żAnó namán ang sinasabi n~g _ayos pangsukob_? N. Ang pangsukob ay hindî nagbabadyá n~g anó mang kátuturán kung sa kanyáng sarili lamang kundî nan~gán~gailan~gan n~g tulong n~g kapwŕ pangwatas, at ginágamit kailan ma't nagsasaysáy n~g pagnanais ó pakikibagay (ó condicional), hal.: _Kung susulat siyá ay sabihin mo sa akin_, _kung nan~gun~gusap ka'y nagagalit akó_. SA M~GA PANAHÓN N~G PANGWATAS G. żAnó ang m~ga _panahón n~g pangwatas_ (ó tiempos del verbo)? N. Tinátawag na m~ga panahón n~g pangwatas, yaóng ibá't ibáng panig n~g pagbabaybáy (ó conjugación) na nagpapakilala n~g panahóng ginagawâ ó nangyayari ang kátuturán n~g pangwatas. G. żIlán ang m~ga panahón n~g pangwatas na dapat gamitin? N. Ang m~ga panahóng itó, kung talagáng titiyaking maigi ay may tatló lamang na siyáng matatawag na _ganáp_: ang _kasalukuyan_ (ó presente), ang _nakaraán_ (ó pasado) at _haharapín_ (ó venidero), n~guně't itóng dalawáng náhuhulí ay hinahatě pa sa ibá't ibáng bahagi. G. żIlán ang m~ga panahóng sakláw n~g ayos panghiwatig (ó modo indicativo)? N. Sa Wikŕng Tagalog ay apat lamang: _kasalukuyan_ (ó presente), _nakaraán_ (ó pretérito perfecto), _nakaraán na_ (ó pretérito pluscuamperfecto) at _haharapín_ (ó futuro). Sa ibáng pangwatas ay may isá pang panahóng idinaragdág na tinátawag na _kararaán pa_ (ó pretérito imperfecto). G. żAnó ang ipinahahayag n~g kasalukuyan n~g panghiwatig (ó presente de indicativo)? N. Ang kasalukuyan n~g panghiwatig ay nagbabadyáng ang kátuturán n~g pangwatas ay ginaganáp, ginagawâ ó nangyayari sa n~gayón, hal.: _Akó'y bumabasa_, _siyá'y sumusulat_, _silá'y naglalarô_. G. żAnó ang sinasaysáy n~g _nakaraán_ (ó pretérito perfecto)? N. Ang nakaraán ay nagsasaysáy na ang kátuturán n~g pangwatas ay nangyari ó lumipas na, hal.: _Siyá'y nag-aral_, _akó'y natulog_, _tayo'y naglakád_. G. żAnó ang ibinabadyá n~g _nakaraán na_ (ó pluscuamperfecto)? N. Ang nakaraán na, ay nagbabadyá na ang kátuturán n~g pangwatas ay nangyari na, higít pa sa panahóng nakaraán; hal.: _nakasulat na akó nang dumating ang liham_; _nang umulán ay nakapaligň na siyá_. G. żAnó ang sinasabi n~g panahóng haharapín (ó futuro)? N. Ang haharapín ay nagsasaysáy na ang kátuturán n~g pangwatas ay mangyayari, gagawín ó gaganapín, hal.: _Akó'y man~gin~gisdâ_, _siyá'y maglalakbáy_, _tayo'y magpupulong_. G. żIlán ang panahóng sakláw n~g ayos pang-utos (ó modo imperativo)? N. Íisá pň lamang, at ang isáng itó'y tinátawag na kasalukuyan (ó presente), sapagkâ't ang salitâng nagbabadyá n~g pag-úutos, panunuyň, at ibá pa ay sápilitáng na sa panahóng násabi, kahě't na ang pag-úutos na itó at panunuyň ay ginaganáp ó gaganapín pagkátapos; hal.: Itóng sulat ay _dalhín_ mo n~gayón, ó itóng sulat ay _dalhín_ mo bukas. Dapat matantô na ang panahóng itó ay walâng unang katawán, (ó primera persona) sapagkâ't hindî mangyayari kailan man na ang isáng nag-úutos ay mag-utos sa kanyáng sarili. G. żIlán ang panahóng sakláw n~g ayos pangsukob (ó modo subjuntivo)? N. Tatló lamang: kasalukuyan (ó presente), nakaraán (ó pasado) at haharapín (ó futuro). G. żAnó ang sinasaysáy n~g panahóng kasalukuyan? N. Ang nagbabadyá n~g ginaganáp ó nangyayari sa n~gayón kailan ma't nagkakahulugán n~g pagnanais ó pakikibagay, hal.: Kung _bumabasa_ akó ay sumusulat ka; kung _kumakain_ ka ay huwág kang maglalarô. G. żAnó ang ipinahahayag n~g panahóng nakaraán? N. Ang panahóng nakaraán ay nagpapahayag na ang kátuturán n~g pangwatas ay nangyari na, at nagkakahulugán n~g pagnanais ó pakikibagay; hal.: _bumasa_ ka sana at akó'y babasa rin; kung ikáw'y _lumakad_ ay nakita mo sana ang prusisión. G. żAnó ang ibinabadyá n~g panahóng haharapín? N. Ang panahóng haharapín ay nagbabadyáng ang kátuturán n~g pangwatas ay mangyayari ó gagawín, at nagkakahulugán n~g pagnanasŕ ó pakikibagay; hal.: kung _áalís_ ka'y sabihin mo sa akin; kung _babasa_ ka ay bumasa ka n~g marahan. SA M~GA BILANG AT SA M~GA KATAWÁN G. żAnó ang _bilang_ n~g pangwatas (ó número del verbo)? N. Bilang n~g pangwatas ang nangyayaring pagkakabagobago na nagbabadyá kung ang pan~gulo (ó sujeto) ay náuukol sa isá ó maraming tao ó bagay. G. żIlán itóng m~ga bilang n~g pangwatas? N. Dalawá, kaparis n~g ibáng bahagi n~g kaisipán: _bilang na íisá_ at _bilang na dalawá ó marami_. Kung tumutukoy lamang sa isáng tao ó bagay ay dapat gamitin ang bilang na íisá, gaya n~g _Si Pedro ay bumabasa_, _si Lucio ay sumusulat_. Kung bumabanggít namán sa dalawá ó maraming tao ó bagay, ay dapat gamitin ang bilang na dalawá ó marami, gaya n~g _tayo ay kumain_, _silá'y maglutň_. G. żAnó ang _katawán_ (ó persona) sa urě n~g Balarilŕ? N. Tinátawag na katawán ang alín mang salitâng pangdiwŕ (ó sustantivo) ó pangtayô (ó pronombre) na siyáng pan~gulo (ó sujeto) n~g pangwatas. G. żIlán ang m~ga katawán? N. May anim na lahát: tatló ang náuukol sa bilang na íisá: _akó_, _ikáw_ at _siyá_; hal.: _Akó_'y bumabasa; _ikáw_'y sumusulat; _siyá_'y naglalarô; at tatló rin ang sa dalawá ó marami: _tayo_ ó _kamí_, _kayó_ at _silá_, hal.: _tayo_ ó _kamí ay nag-áaral_, _kayó'y naglulutň_, _silá'y lumálakad_. Dapat matantô na ang _ikáw_ ay nagigíng _ka_ kailan ma't náhuhulí sa pangwatas, gaya n~g _ikáw'y sumusulat_, ó _sumusulat ka_. VIII KABANATA Ang pangbalak na anyông "UM" GURŇ. żAnó ang tinátawag na anyông _um_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _um_ ang pangwatas na may pangsin~git ó pang-angkáp na _um_ sa salitâng ugát. G. żAnó ang káhalagaháng tagláy n~g anyông itó? N. Malakí pň, sapagkâ't sa kanyá nanggagaling ang lubhâng maraming pangwatas na tagalog na siyáng nagbibigáy kápakanán sa ating m~ga salitâ, at dahil dito kung kayâ ang _um_ ay dapat ibilang sa isáng mahalagá at pan~gulong anyô sa ating wikŕ. G. żMay iláng hugis (ó forma) itóng anyông _um_? N. Dalawá: Una, kung ang _um_ ay nákukulóng n~g dalawáng titik n~g unang pantíg n~g salitâng ugát na nagsisimulâ sa pangtinig (ó consonante); at ikalawá, kung naáangkáp sa salitâng ugát na nagpapásimulâ sa tin~gig (ó vocal). M~GA TUNTUNIN SA PAGBABAYBÁY G. żPaano ang pagbabaybáy (ó conjugación) sa unang hugis n~g anyông "um"? N. Bago tumun~go sa pagbabaybáy ay kailan~gan munang matantô ang m~ga tuntunin nitó, at itóng m~ga sumúsunód: _Una._--Ang _pangbadyá_ (ó infinitivo) ay binubuô n~g salitâng ugát na nagsisimulâ sa pangtinig at n~g anyông "um" na isinisin~git itó sa unang dalawáng titik niyón, gaya n~g _sumulat_, _gumamót_, _lumayô_. _Ikalawá._--Ang _panahóng kasalukuyan_ n~g panghiwatig (ó presente de indicativo) ay binubuô n~g pangbadyá at inúulit ang unang pantíg n~g salitâng ugát, gaya n~g _sumusulat_, _gumagamót_, _lumalayô_. _Ikatló._--Ang _panahóng nakaraán_ (ó tiempo pasado) ay katulad din n~g pangbadyá, na, binubuô n~g salitâng ugát at n~g pangsin~git na _um_ gaya n~g _sumulat_, _gumamót_, _lumayô_. _Ikaapat._--Ang _panahóng nakaraán na_ (ó pluscuamperfecto) ay may dalawáng paraán n~g pagbubuô: una, ináangkapán n~g _naka_ ang salitâng ugát at sa hulí'y dinaragdagán n~g _na_ gaya n~g _nakasulat na_, _nakagamót na_, _nakalayô na_; at ikalawá, ang pangbadyá at dinaragdagán pa sa hulí n~g _na_, gaya n~g _sumulat na_, _gumamót na_, _lumayô na_. _Ikalimá._--Ang _panahóng haharapín_ (ó futuro) ay binubuô n~g salitâng ugát at ang pag-ulit n~g unang pantíg nitó, gaya n~g _susulat_, _gagamót_, _lalayô_. _Ikaanim._--Ang _pang-utos_ (ó imperativo) ay ang ginágamit sa pangbadyá ó kayâ'y ang ugát na sinin~gitan n~g _um_ sa unang pantíg nitó; gaya n~g _sumulat_, _gumamót_, _lumayô_. _Ikapitó._--Ang _panahóng kasalukuyan n~g pangsukob_ (ó presente de subjuntivo) ay binubuô n~g kasalukuyan sa panghiwatig at sakâ pinan~gun~gunahan n~g salitâng _kung_; gaya n~g _kung sumusulat_, _kung gumagamót_, _kung lumalayô_. _Ikawaló._--Ang _panahóng nakaraán_ (ó tiempo pasado) ay binubuô n~g nakaraán sa panghiwatig at sa una'y nilálagyán n~g _kung_; gaya n~g _kung sumulat_, _kung gumamót_, _kung lumayô_. _Ikasiyám._--Ang _panahóng haharapín_ (ó tiempo futuro) ay binubuô n~g haharapín sa panghiwatig at sa una'y dinaragdagán n~g _kung_; gaya n~g _kung susulat_, _kung gagamót_, _kung lalayô_. G. N~gayóng máitatág na ang m~ga tuntunin ukol sa unang hugis n~g anyông _um_, żpaano n~gâ ang kanyáng pagbabaybáy? N. Sang-ayon sa m~ga tuntuning náilagdâ ay dapat baybayín ang unang hugis n~g _um_ na siyáng isinisin~git sa unang dalawáng titik n~g unang pantíg n~g ugát na nagpapásimulâ sa pangtinig (ó consonante) sa paraáng sumúsunód. Ilagáy na halimbawŕ ang ugát na _sulat_ at sin~gitan natin n~g _um_ ang unang pantíg nitó, na nagigíng pangwatas na _sumulat_. PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG "UM" UNANG HUGIS. _Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._ Pangbadyá Sumulat. Panghiwatig Kasalukuyan Sumusulat. " Nakaraán Sumulat. " Nakaraán na { Nakasulat na. { Sumulat na. " Haharapín Susulat. Pang-utos Sumulat. Pangsukob Kasalukuyan Kung sumusulat[13]. " Nakaraán Kung sumulat[14]. " Haharapín Kung susulat. G. żPaano namán ang m~ga tuntunin n~g pagbabaybáy sa ikalawáng hugis n~g anyông _um_? N. Ang m~ga tuntuning ginamit sa pagbabaybáy sa unang hugis ay katulad din nitóng ikalawá, n~guně't ang kauntîng kaibhán lamang ay iniáangkáp dito ang _um_ sa m~ga salitâng ugát na nagpapásimulâ sa tin~gig (ó vocal) samantalŕng doó'y isinisin~git. Baybayín natin ang ugát na _ibig_ sang-ayon sa ikalawáng hugis n~g anyông _um_, sa makatwíd ang pangwatas na _umibig_. PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG "UM" IKALAWÁNG HUGIS. _Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._ Pangbadyá Umibig. Panghiwatig Kasalukuyan Umíibig. " Nakaraán Umibig. " Nakaraán na { Nakaibig na. { Umibig na. " Haharapín Íibig. Pang-utos Umibig. Pangsukob Kasalukuyan Kung umíibig. " Nakaraán Kung umibig. " Haharapín Kung íibig. G. żAnó ang dapat ipaalaala ukol sa anyông _um_? N. Na, ang anyông _um_ magíng sa una at ikalawáng hugis, sa iláng lálawigang nagsasalitâ n~g Wikŕng Tagalog ay ginagawâng _na_ sa panahóng kasalukuyan, hal.: _Si Pedro ay násulat_, _siyá'y nábulong_, _akó'y náinóm_ sa lugál na sabihing _sumusulat_, _bumubulóng_ at _umíinóm_. G. żAnó pa ang m~ga kabaguhang nangyayari ukol sa _um_? N. Bukód sa m~ga tuntunin nang náilagdâ ukol sa pagbabaybáy, ay mayroón pang isáng paraáng sinúsunód na siyáng másasabing tan~gě ó bukód na tan~gěng mangyayari kailan ma't ang pangwatas ay may dalawáng pantíg at nagpapásimulâ sa titik na _b_, _k_ ó _p_, na, alín man sa m~ga itó'y nagigíng _m_ kung sa _pangbadyá_ (ó infinitivo) at _pang-utos_ (ó imperativo), at nagigíng _n_ kung sa _kasalukuyan_ at _nakaraán_ n~g panghiwatig (ó indicativo). Ang ibáng m~ga panahón ay sinúsunód ang dating tuntunin. Halimbawŕ itóng sumúsunód: _Ugát_ _Pangbadyá_ _Pang-utos_ _Kasalukuyan_ _Nakaraán_ Bihag. Mihag. Mihag. Nínihag. Nihag. Kuha. Muha. Muha. Núnuha. Nuha. Payag. Mayag. Mayag. Nánayag. Nayag. KÁGAMITÁN N~G ANYÔNG "UM" G. żKailán ginágamit ang pan~gulong anyông itó? N. Sa ibá't ibáng pangkát na náuuwî sa sarěsarěng bagay. Náritó ang m~ga tuntuning sumúsunód ukol sa kanyáng paggamit: I.--Sa pagpapahayag n~g pagbabago n~g anó man, hal.: pumutî, umitím, pumulá, lumakí, lumiít, umuntî, tumaás, bumabŕ, atbp. II.--Sa pagsusulit n~g pagbabago n~g katawán n~g tao ó hayop, hal.: pumayát, tumabâ, umunlád, lumakí, tumaás, tumangkád, pumandák, gumalíng, lumubhâ, sumamâ, bumuti, atbp. Ang ilán nitó'y ginágamit sa _mag_, gaya n~g magbuntís, maghirap, maglubhâ atbp. III.--Sa pagsasaysáy n~g kilos na kinukusŕ n~g tao, hal.: lumakad, tumakbó, gumapang, tumaób, dumapâ, tumagilid, umupô, lumuhód, tumindíg, tumihayŕ, tumalón, lumusong, luman~góy, lumuksó, atbp. IV.--Sa pagsasabi n~g m~ga katutubňng gawî n~g katawán, hal.: lumuhŕ, umiyák, tuman~gis, dumahák, lumurâ, sumuka, kumain, lumamon, uminóm, lumagók, kumamot, humikáb, bumahín, atbp. V.--Sa pagbabadyá n~g m~ga sariling gawî n~g damdamin kung sinasadyâ, hal.: tumin~gin, duminíg, umamóy, lumasáp, numamnám, humipň, dumumí, atbp. Ang ilán nitó'y ginágamit sa _mag_, gaya n~g magmasíd, magmalas, atbp. VI.--Sa pagsusulit n~g kusŕng pagsirŕ, paglupít ó pagsakít, hal.: pumatáy, sumugat, sumunog, sumirŕ, gumibâ, bumasak, bumalě, sumuntók, pumutók, kumurót, kumalabít, tumampál, sumikad, sumipŕ, atbp. VII.--Sa pagpapahayag n~g sarěsarěng katayůán n~g halaman, hal.: tumubň, sumuplíng, sumibol, lumitáw, lumakí, tumaás, lumagô, lumusóg, tumabâ, umunlád, umusbóng, suman~gá, sumariwŕ, atbp. Ang ilán nitó'y ginágamit sa _mag_, _mang_ ó _ma_, gaya n~g mag-ugát, mamulaklák, maunsiyamî, atbp. VIII.--Sa pagsasaysáy n~g ibá't ibáng kilos ó galáw n~g tubig, hal.: bumukál, bumalong, lumakí, bumuhâ, lumiít, kumati, umalon, tumapon, umagos, tumilansík, atbp. IX.--Sa pagsasabi n~g paggawâ n~g anó man sa ibá, hal.: gumupít, gumamót, kumamot, sumukláy, umahit, kumapit, tuman~gan, humilot, atbp. X.--Sa pagsasaád n~g m~ga kilos na may tinatanggáp ang kumikilos ó ang gumagawâ, hal.: umutang, bumilí, umabót, humuli, sumunggáb, dumaklót, kumuha, tumanggáp, atbp. XI.--Sa pagbabadyá n~g m~ga kilos n~g dalawá, kailan ma't tumutukoy lamang sa íisá, hal.: sumama, sumabáy, sumunód, sumalo, sumunň, tumirá, atbp. Kung bumabanggít sa dalawá ay ginágamit sa anyông _mag_, gaya n~g magsama, magsabáy, magsunód, magsalo, atbp. XII.--Sa pagsusulit n~g lagáy n~g panahón at n~g lakad n~g ibá't ibáng tangláw sa kalan~gitán, hal.: umaraw, umulán, umumaga, tumanghalě, humápon, gumabí, humatinggabí, sumikat, sumilang, lumiwanag, dumilím, kumulimlím, kumisláp, numingníng, atbp. Tumutukoy rin kung minsan sa m~ga anyông _mag_ at _mang_, paris n~g magdilím, mamanaag, atbp. XIII.--Sa pagsasaád n~g m~ga katutubňng pangyayari sa pan~ganorin at sa katalagahán, hal.: human~gin, bumagyó, umulán, umambón, kumidlát, kumulóg, lumindól, atbp. XIV.--Sa pagsasaysáy n~g pagsigíd ó pagkagát n~g anó mang hayop, hal.: kumagát, sumigíd, tumukâ, sumakmál, pumupog, kumamot, sumuwák, sumipŕ, atbp. XV.--Sa pagsasabi n~g m~ga sigáw ó huni n~g anó mang hayop, hal.: sumigáw, humuni, umun~gal, tumahól, n~gumiyáw, tumilaok, sumiyáp, kumakag, atbp. XVI.--Sa pagbabadyá n~g m~ga sarěsarěng pagtugtóg ó pag-awit na ginagawâ n~g tao sa sarili niyá ó sa ibá't ibáng kasangkapan, hal.: umawit, kumantá, tumugtóg, humihip, tumipâ, sumutsót, pumito, atbp. XVII.--Sa pagsusulit n~g nahihinggíl sa poók ó dako, hal.: lumapit, lumayô, gumitnâ, tumabí, dumoón, dumito, dumiyán, pumarito, pumaroón, pumarini, pumariyán, atbp. XVIII.--Sa paggamit n~g ibá't ibáng hugis n~g kasangkapan sa paggawâ n~g anó man, hal.: sa baríl ay bumaríl, sa sibát ay sumibát, sa sumpít ay sumumpít, sa bató ay bumató, sa lagarě ay lumagarě, sa paít ay pumaít, sa guntíng ay gumuntíng, sa tabň ay tumabň, sa saguwán ay sumaguwán, sa timbâ ay tumimbâ, atbp. TALABABÂAN [13] Dapat alamíng sa panahóng itó ay maáarě ring gamitin ang _pag_, _pagkâ_, _kapág_ at _kapagkâ_, baga ma't ang _kung_ ay siyáng angkáp na angkáp na gamitin. [14] Sa m~ga panahóng nakaraán at haharapín nitóng pangsukob ay maáarě namáng sundán n~g _sana_ ó _disin_. IX KABANATA Ang pangbalak na anyông "MAG" GURŇ. żAnó ang tinátawag na anyông _mag_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _mag_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _mag_ sa salitâng ugát. G. żMahalagá rin bagá ang anyông itó na paris n~g _um_? N. Kung ang _um_ ay may mataás na urě at lubhâng makabuluhán sa ating m~ga pangwatas gayón sa ating wikŕ, ang _mag_ namán ay mayroóng ding urěng dakilŕ at káhalagaháng tagláy; kayâ't ang _mag_ ay nábibilang na pan~galawá n~g _um_. M~GA PANUTO SA PAGBABAYBÁY G. żPaano ang m~ga tuntuning sinúsunód sa pagbabaybáy nitóng anyông _mag_? N. Ang m~ga panuto ó pátakaráng dapat sundín sa pagbabaybáy ay itóng m~ga sumúsunód: _Una._--Ang _pangbadyá_ (ó infinitivo) ay binubuô n~g salitâng ugát at n~g pang-angkáp na _mag_, gaya n~g _MAGlarô_, _MAG-isip_, _MAGnasŕ_. _Ikalawá._--Ang _panahóng kasalukuyan n~g panghiwatig_ (ó presente de indicativo), ang _mag_ ay dapat gawíng _nag_ at ulitin ó dalawahín ang unang pantíg n~g salitâng ugát, gaya n~g _naglalarô_, _nag-íisip_, _nagnanasŕ_. _Ikatló._--Ang _panahóng nakaraán_ ay binubuô n~g salitâng ugát at sakâ _nag_ na siyáng nagíng kapalít n~g _mag_, gaya n~g _naglarô_, _nag-isip_, _nagnasŕ_. _Ikaapat._--Ang _panahóng nakaraán na_ ay may dalawáng kaparaanán n~g pagbubuô: una, ang pangbadyáng _mag_ ay dapat gawíng _pag_ at sakâ angkapán n~g _naka_ bago sa hulí'y dinaragdagán n~g _na_, gaya n~g _nakapaglarô na_, _nakapag-isip na_, _nakapagnasŕ na_; at ikalawá, ang panahóng nakaraán at sakâ dinaragdagán sa hulí n~g _na_, gaya n~g _naglarô na_, _nag-isip na_, _nagnasŕ na_. _Ikalimá._--Ang _panahóng haharapín_ ay binubuô n~g pangbadyá at sakâ inúulit ó dinadalawá ang unang pantíg n~g salitâng ugát, gaya n~g _maglalarô_, _mag-iisip_, _magnanasŕ_. _Ikaanim._--Ang _pang-utos_ (ó imperativo) ay katulad din n~g pangbadyá ó kayâ'y ang ugát na inangkapán n~g _mag_, gaya n~g _maglarô_, _mag-isip_, _magnasŕ_. _Ikapitó._--Ang _panahóng kasalukuyan n~g pangsukob_ (ó presente de subjuntivo) ay binubuô n~g kasalukuyan sa panghiwatig at sakâ pinan~gun~gunahan n~g _kung_, gaya n~g _kung naglalarô_, _kung nag-íisip_, _kung nagnanasŕ_. _Ikawaló._--Ang _panahóng nakaraán_ ay binubuô n~g nakaraán sa panghiwatig at nilálagyán sa una n~g _kung_, gaya n~g _kung naglarô_, _kung nag-isip_, _kung nagnasŕ_. _Ikasiyám._--Ang _panahóng haharapín_ ay binubuô n~g haharapín sa panghiwatig at sakâ nilálagyán sa una n~g _kung_, gaya n~g kung _maglalarô_, kung _mag-iisip_, kung _magnanasŕ_. G. żPaano n~gayón ang hugis n~g pagbabaybáy n~g anyông _mag_? N. Sang-ayon sa m~ga náilagdâng tuntunin ay dapat baybayín sa kaparaanáng sumúsunód. Ilagáy na halimbawŕ ang ugát na _larô_ at angkapán itó n~g _mag_, na nagigíng pangwatas na _maglarô_. PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG "MAG" _Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._ Pangbadyá Maglarô. Panghiwatig Kasalukuyan Naglalarô. " Nakaraán Naglarô. " Nakaraán na { Nakapaglarô na. { Naglarô na. " Haharapín Maglalarô. Pang-utos Maglarô. Pangsukob Kasalukuyan Kung naglalarô. " Nakaraán Kung naglarô. " Haharapín Kung maglalarô. KÁGAMITÁN N~G ANYÔNG "MAG" G. żKailan dapat gamitin ang anyông "mag" na siyáng ikalawáng pan~gulo n~g m~ga anyông pangbalak? N. Sa m~ga bagay at kaparaanáng sumúsunód: I.--Sa m~ga pangwatas na nagkakahulugán n~g pagtatapon, pagbibiyayŕ ó pagpapahayag, hal.: magtapon, maglabás, magbigáy, magkaloób, magbiyayŕ, magtulot, magsulit, magsalitâ, magsaysáy, magtalumpatě, magpahayag, atbp. II.--Sa m~ga pangwatas na nagkakahulugán n~g pagkilos ó paggaláw na ginagawâ sa ibá, hal.: mag-alís, maglagáy, maglapit, maglayô, magpanhik, magpanaog, atbp. Kung ang pagkilos ó paggaláw na itó'y ibinabagay lamang sa sarili ay dapat iukol sa _um_, hal.: umalís, lumagáy, lumapit, lumayô, pumanhík, pumanaog, atbp. III.--Sa m~ga pangwatas na nagkakahulugán n~g pagkilos ó paggawâ na ginaganáp n~g sino man sa kaniyáng sarili, hal.: mag-ahit, maggupit, maghilamos, maghugas, magsukláy, atbp. IV.--Sa m~ga pangwatas na nagkakahulugán n~g pagsusuút ó n~g paggamit sa katawán na nanggaling sa m~ga n~galan n~g kasúutan, hal.: sa barň ay magbarň, sa salawál ay magsalawál, sa tapis ay magtapis, sa singsing ay magsingsing, sa hikaw ay maghikaw, sa salakót ay magsalakót, sa payong ay magpayong, sa tungkód ay magtungkód. V.--Sa m~ga pangwatas na nagkakahulugán n~g pagigíng anó man na nagbuhat sa m~ga n~galan n~g katungkulan, na lalňng kapit na kapit sa m~ga salitâng hirám, hal.: magdiputado, (diputado); mag-abogado, (abogado); maggobernador, (gobernador); maggurň, (gurň); magmédiko, (médiko); atbp. VI.--Sa m~ga pangwatas na nagkakahulugán n~g paggawâ n~g anó mang lutň na nagbuhat sa m~ga salitâng pangdiwŕ (ó sustantivo), hal.: sigáng, magsigáng; paksíw, magpaksíw; gulay, maggulay; kanin, magkanin; gisá, maggisá; lutň, maglutň; ihaw, mag-ihaw; bagong, magbagong; atbp. VII.--Sa m~ga pangwatas na nagkakahulugán n~g paggamit, na nanggaling sa m~ga pangdiwŕ (ó sustantivo), hal.: sukŕ, magsukŕ; patís, magpatís; asín, mag-asín; ulam, mag-ulam; atbp. VIII.--Sa m~ga pangwatas na nagkakahulugán n~g pagtatangkilik ó paggawâ n~g anó man na nanggaling sa m~ga salitâng pangdiwŕ (ó sustantivo), hal.: bahay, magbahay; aklát, mag-aklát; prinsá, magprinsá; asarol, mag-asarol; pisě, magpisě; katám, magkatám; susě, magsusě; atbp. IX.--Sa m~ga pangwatas na nagkakahulugán n~g sumakáy ó maglakbáy na nagbubuhat sa m~ga pan~galan n~g sasakyán, hal.: bangkâ, magbangkâ; trambia, magtrambia; tren, magtren; bapor, magbapor; globo, magglobo; karitón, magkaritón; atbp. X.--Sa m~ga pangwatas na nagkakahulugán n~g pakikipanig ó pakikitulad sa asal at kasúutan n~g m~ga bansá, bayan ó lahě na nan~gagsipagbuhat sa m~ga n~galan ó kátawagán n~g m~ga itó, hal.: amerikano, mag-amerikano; kastilŕ, magkastilŕ; intsík, mag-intsík; atbp. XI.--Sa m~ga pangwatas na nagkakahulugán n~g anó man sang-ayon sa ugát na tagláy, na nanggagaling sa m~ga salitâng hirám, hal.: sombrero, magsombrero; tsikolate, magtsikolate; misa, magmisa; martilyo, magmartilyo; asukal, mag-asukal; atb. XII.--Sa m~ga pangwatas na nagkakahulugán n~g m~ga kilos n~g dalawá kung ang m~ga itó'y nábabanggít kapwŕ, hal.: magkita, mag-usap, mag-away, magtalo, magsama, magpulong, magyakap, atbp. Kung bumabanggít sa tatló ó marami ay dapat ulitin ang buông ugát ó ang dalawáng pantíg nitó, at ang _mag_ ay dapat ilagáy na palagě sa pang-angkáp; hal.: magkitakita, magtalotalo, magyakapyakap, atbp. XIII.--Sa m~ga pangwatas na nagkakahulugán n~g paggagawŕan ó pagkikilusán n~g dalawá magíng sa anó man tumutukoy, at sa m~ga pangwatas na itó'y dapat na sugpun~gán n~g _an_ ó _han_, hal.: mag-aliwan, magyakapán, magsintahan, magsayahan, magtuksuhan, magtawanan, atbp. Upáng tumukoy sa tatló ó marami ay dinadalawá ang ugát, hal.: mag-alíwalíwan, magtuksútuksuhan, magyakápyakapan. Ukol sa hulíng bagay na itó ay may isá pang paraáng ginagawâ, at itó'y ang paglalagáy sa bilang na dalawá ó marami (ó número plural) n~g pangwatas, hal.: man~gag-aliwan, man~gagtuksuhan, man~gagyakapan. XIV.--Sa m~ga pangwatas na nagkakahulugán n~g pagkukunwarî ó pagdadahilán, at ang pagbubuô nitó'y dinadalawá ó inúulit ang salitâng ugát na may dalawáng pantíg na ináangkapán n~g _mag_ at sinusugpun~gán n~g _an_ ó _han_; hal.: magbulagbulagan, magsakítsakitan, mag-iyakiyakan, atbp. Kung may tatlóng pantíg ay dapat ulitin lamang ang unang pantíg at ang unang dalawáng titik n~g ikalawáng pantíg n~g ugát, hal.: maghimuhimutukan. XV.--Sa m~ga pangwatas na nagkakahulugán n~g pagmamayabáng ó pamamarali ó pagsasayá na nagbubuhat sa m~ga salitâng pangturing (ó adjetivo) na inangkapán n~g _ma_, hal.: magmabutí, magmataás, magmalakí, magmarunong, magmabihís, magmagilás, magmasayá, magmagalák, atbp. XVI.--Sa m~ga pangwatas na nagkakahulugán n~g m~ga kilos na pagpaparami ó pagpapalabis, na kung sa _um_ ay nagkakahulugán n~g íisá, at ang m~ga pangwatas na itó'y dapat bigkasíng mariín sa hulíng pantíg; hal.: sumulat, magsulát; tumawa, magtawá; bumasa, magbasá; atbp. N~guně't kinakailan~gang ulitin ó dalawahín ang unang pantíg n~g ugát n~g iláng pangwatas n~g _um_, hal.: bumilí, magbibilí; tumakbó, magtatakbó; atbp. XVII.--Sa m~ga pangwatas na nagkakahulugán n~g pagdaragdág ó pagpapalawig, kailan ma't dinadalawá ó inúulit ang salitâng ugát, hal.: magkurňkurň, magnilaynilay, magdilědilě, mag-isipisip. XVIII.--Sa m~ga pangwatas na nagkakahulugán n~g paglalakip n~g dalawá ó ang náuukol sa m~ga kamag-anak, katoto, kapanalig, hal.: mag-amá, mag-iná, mag-anák, magbiyanan, magkaibigan, magkatoto, magbayáw, atbp. XIX.--Sa m~ga pangwatas na nagkakahulugán n~g pagpípitagan ó pag-áanyayŕ, kailan ma't dalawá ang tinutukoy, hal.: magpugay, magkamáy, magyakap, magpaalam, mag-anyayŕ, magyakag, magyayâ, atbp. XX.--Sa m~ga bilang na marami kung ipinangbabahagi sa hanáy, pulutóng ó tumpók, at sa bagay na itó ay inúulit ang unang dalawáng pantíg kahě't na magkaroón itó n~g pantíg na dalawá ó tatló, hal.: mag-isáisá, magdaládalawá, maglimálimá, atbp. XXI.--Sa m~ga pangwatas na nagkakahulugán n~g ibá't ibáng kilos n~g paghahalaman ó pagtataním kailan ma't tumutukoy sa pagkakaroón, hal.: magtaním, magpunlâ, mag-usbóng, magsan~gá, magbun~ga, magdilíg, mag-ugát, magdahon, atbp. XXII.--Ang m~ga salitâng ugát na nagpapásimulâ sa _m_ na hindî maáarěng baybayín sa _um_, ay ginagawâng pangwatas sa pamamagitan n~g _mag_, hal.: magmatá, magmasíd, magmalas, magmana, atbp. XXIII.--Ang m~ga salitâng ugát na nagpapásimulâ sa _w_ na hindî maáarěng baybayín sa _um_, ay ginagawâng pangwatas sa pamamagitan n~g _mag_, gaya sa warě ay magwarě, sa wastô ay magwastô, sa wikŕ ay magwikŕ, sa wilíg ay magwilíg, sa walís ay magwalís, atbp. X KABANATA Ang pangtiyák na anyông "IN" GURŇ. żAnó ang tinátawag na anyông _in_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _in_ ang pangwatas na may sugpóng na _in_ sa salitâng ugát. G. żAnó ang káhalagahán n~g anyông itó? N. Malakí pň, sapagkâ't nanggagaling sa kanyá ang m~ga pangwatas na tagalog na nagbabadyá n~g anó mang tiyák na bagay ó pan~galan, na siyáng nagigíng katugmâ n~g m~ga anyông pangbalak; kayâ't ang _in_ ay siyáng pan~gulo sa m~ga anyông pangtiyák. G. żPaano ang paggamit sa anyông _in_? N. May dalawáng paraán ang paggamit sa anyông itó: Una, kung ang salitâng ugát ay nagtatapós sa pangtinig (ó consonante), ó kayâ'y sa tin~gig (ó vocal) na may kudlít na banayad (`) ó salakót (^) ay ginágamit ang _in_, gaya sa _lasáp_ ay _lasapín_, sa _hasâ_ ay _hasâin_, sa _larô_ ay _larůin_, atbp. Ikalawá, kung ang salitâng ugát ay nagtatapós sa tin~gig (ó vocal) na walâng diín ó kudlít, ó kayâ'y sa tin~gig na may kudlít na mariín (´), ang anyông _in_ ay dapat gawíng _hin_, gaya sa _mana_ ay _manahin_, sa _hila_ ay _hilahin_, sa _damá_ ay _damahín_ ó _damhín_, sa _batá_ ay _batahín_ ó _bathín_. G. żAlín ang m~ga kabaguhang dapat mangyari sa pagsusugpóng nitóng _in_ sa salitâng ugát? N. Itóng m~ga sumúsunód: _Una._--Kung _e_ ang katapusáng titik n~g salitâng ugát ay dapat gawíng _i_, gaya sa _page_ ay _pagihin_, sa _gabe_ ay _gabihin_, sa _butsé_ ay _butsihín_, sa _kapé_ ay _kapihin_. _Ikalawá._--Kung ang katapusáng pantíg n~g ugát ay may _e_ na pinagigitnâan n~g m~ga pangtinig (ó consonante), ang náturang _e_ ay dapat gawíng _i_, gaya sa _kiskés_ ay _kiskisín_, sa _atés_ ay _atisin_. _Ikatló._--Kung _o_ ang katapusáng titik n~g salitâng ugát ay dapat gawíng _u_, gaya sa _tuksó_ ay _tuksuhín_, sa _larô_ ay _larůin_, sa _pasň_ ay _pasuin_. _Ikaapat._--Kung ang katapusáng pantíg n~g ugát ay may _o_ na pinagigitnâan n~g m~ga pangtinig (ó consonante), ang násabing _o_ ay dapat gawíng _u_, gaya sa _bunot_ ay _bunutin_, sa _kahoy_ ay _kahuyin_, sa _pukpók_ ay _pukpukín_. _Ikalimá._--Kung ang katapusáng pantíg n~g salitâng ugát ay nagdudulo sa _ad_, _ed_, _id_, _od_, ó _ud_, na ang m~ga itó'y maáarěng baybayín sa _in_, ang _d_ ay dapat gawíng _r_ sang-ayon sa talagáng tuntuning sinúsunód ukol dito; gaya sa _tilád_ ay _tilarín_, sa _lipád_ ay _liparin_, sa _sisid_ ay _sisirin_, sa _ubod_ ay _uburin_, atbp. Kung minsan ay hindî nagbabago ang _d_, at dahil dito ay náwawalâ ang _i_ ó ang _o_ sa m~ga salitâng nagtatapós sa _id_ ó _od_, gaya sa _patíd_ ay _patdín_, sa _bukód_ ay _bukdín_. Dapat matantô na ang dalawáng tuntuning náuuná ay bihirŕng mangyari, sapagkâ't sa Wikŕng Tagalog ay madalang kung dî man másasabing walâ ang m~ga salitâng mayroóng _e_ sa katapusáng pantíg n~g m~ga salitâng ugát. HUGIS N~G "IN" AT ANG KANYÁNG M~GA TUNTUNIN SA PAGBABAYBÁY G. żMayroóng ilán ang hugis (ó forma) n~g _in_? N. Katulad din pň n~g _um_ na may dalawáng hugis: Una, kung ang ugát ay nagpapásimulâ sa pangtinig (ó consonante) ay ginágamit ang _in_ sa pangsin~git at pangsugpóng; at ikalawá, kung ang ugát ay nagpapásimulâ sa tin~gig (ó vocal) ay ginágamit namán ang _in_ sa pang-angkáp at pangsugpóng. G. Tungkól sa unang hugis, żalín ang m~ga panutong sukat mapagpátakarán ukol sa pagbabaybáy (ó conjugación)? N. Ang m~ga sumúsunód na tuntunin, sang-ayon sa kaniyáng m~ga ayos at m~ga panahón: 1.--Ang _pangbadyá_ ay binubuô n~g salitâng ugát at n~g pangsugpóng na _in_, gaya n~g _tawagin_, _basagin_, _hampasín_. 2.--Ang _panahóng kasalukuyan n~g panghiwatig_ ay binubuô n~g ugát na sinin~gitan n~g _in_ sa unang dalawáng titik n~g unang pantíg at sakâ inúulit ang unang pantíg n~g náturang ugát, gaya n~g _tinátawag_, _binabasag_, _hinahampás_. 3.--Ang _panahóng nakaraán_ ay binubuô na ugát at sakâ sinisin~gitan n~g _in_ sa unang dalawáng titik n~g unang pantíg n~g náturang ugát, gaya n~g _tinawag_, _binasag_, _hinampás_. 4.--Ang _panahóng nakaraán na_ ay binubuô n~g panahóng nakaraán at sakâ sa hulí'y sinusundán n~g _na_, gaya n~g _tinawag na_, _binasag na_, _hinampás na_. 5.--Ang _panahóng kararaán_ ay binubuô n~g ugát na inulit ang unang pantíg nitó, sakâ ináangkapán n~g _ka_ at sa hulí'y sinusundán n~g _pa_; gaya n~g _kátatawag pa_, _kábabasag pa_, _káhahampás pa_. 6.--Ang _panahóng haharapín_ ay binubuô n~g pangbadyá at sakâ inúulit ang unang dalawáng titik n~g unang pantíg n~g salitâng ugát, gaya n~g _tatawagin_, _babasagin_, _hahampasín_. 7.--Ang _pang-utos_ ay katulad din n~g pangbadyá ó kayâ'y ang ugát na sinugpun~gán n~g _in_, gaya n~g _tawagin_, _basagin_, _hampasín_. 8.--Ang _panahóng kasalukuyan n~g pangsukob_ ay binubuô n~g kasalukuyan sa panghiwatig at sakâ nilálagyán sa una n~g _kung_ gaya n~g _kung tinátawag_, _kung binabasag_, _kung hinahampás_. 9.--Ang _panahóng nakaraán_ ay binubuô n~g nakaraán n~g panghiwatig at may _kung_ sa una, gaya n~g _kung tinawag_, _kung binasag_, _kung hinampás_. 10.--Ang _panahóng haharapín_ ay binubuô n~g haharapín n~g panghiwatig at nilálagyán sa una n~g _kung_, gaya n~g _kung tatawagin_, _kung babasagin_, _kung hahampasín_. G. N~gayóng náilagdâ na ang m~ga tuntunin n~g pagbabaybáy nitóng _in_, żpaano namán ang kanyáng hugis? N. Sa pagbabaybáy nitóng unang hugis n~g _in_ ay ilagáy na halimbawŕ ang ugát na _tawag_ at sakâ sugpun~gán n~g _in_ na nagigíng pangwatas na _tawagin_, pangwatas itóng katugmâ n~g _tumawag_ na binaybáy sa _um_. PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG "IN". UNANG HUGIS. _Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._ Pangbadyá Tawagin. Panghiwatig Kasalukuyan Tinátawag. " Nakaraán Tinawag. " Nakaraán na Tinawag na. " Kararaán Kátatawag pa. " Haharapín Tatawagin. Pang-utos Tawagin. Pangsukob Kasalukuyan Kung tinátawag. " Nakaraán Kung tinawag. " Haharapín Kung tatawagin. G. żSinúsunód bagá sa tuwîtuwî na ang ganitóng pagbabaybáy sa unang hugis n~g anyông _in_? N. Hindî pň, at may isáng pásubalěng (excepción) dapat matatág na siyáng kinagawěáng gawín n~g marami, tan~gě sa madalîng bigkasín at magandáng pakinggán. Ang náunáng pásubalě ay náuuwî sa ganitó: Lahát halos n~g m~ga salitâng ugát, na nagpapásimulâ sa m~ga pangtinig na _l_, _w_, at _y_ na binabaybáy sa anyông pangtiyák na _in_, itó (ang _in_) ay nagigíng _ni_ at hindî isinisin~git kundî iniáangkáp, na tan~gěng mangyayari sa m~ga panahóng kasalukuyan (ó presente), nakaraán (ó pasado) at ang m~ga sakláw nitó, n~guně't sa ibá pang panahón ay dapat sundín ang talagáng tuntuning sinúsunód n~g _in_. Náitó ang iláng halimbawŕ ukol sa dalawáng tuntuning pangkalahatán at pásubalě: _Ugát._ _Panahón._ _Pangkalahatán._ _Pásubalě._ Lináng Kasalukuyan Linilináng Nililináng Nakaraán Linináng Nilináng Wastô Kasalukuyan Winawastô Niwawastô Nakaraán Winastô Niwastô Yantók Kasalukuyan Yinayantók Niyayantók Nakaraán Yinantók Niyantók G. Tungkól sa ikalawáng hugis, żalín namán ang m~ga panutong dapat taluntunín sa pagbabaybáy? N. Gaya rin n~g m~ga pátakaráng náilagdâ at sinunód sa unang hugis, n~guně't ang kauntîng kaibhán lamang ay sa ikalawáng hugis na itó'y ang _in_ ay iniáangkáp sa m~ga lugál na pinagsisin~gitan sa unang ayos. Baybayín natin n~gayón ang ugát na _agaw_ sang-ayon sa ikalawáng hugis n~g _in_, sa makatwíd ang pangwatas na _agawin_. PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG "IN". IKALAWÁNG HUGIS. _Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._ Pangbadyá Kasalukuyan Agawin. Panghiwatig Kasalukuyan Ináagaw. " Nakaraán Inagaw. " Nakaraán na Inagaw na. " Kararaán Kaáagaw pa. " Haharapín Áagawin. Pang-utos Kasalukuyan Agawin. Pangsukob Kasalukuyan Kung ináagaw. " Nakaraán Kung inagaw. " Haharapín Kung áagawin. KÁGAMITÁN N~G ANYÔNG "IN" G. żMalimit bagáng gamitin itóng anyông _in_ sa ating m~ga pangwatas? N. Ang pangtiyák na anyông _in_ ay totoóng makabuluhán at siyáng malimit gamitin sa ating m~ga salitâ, sapagkâ't siyá ang tumitiyák n~g anó mang binabanggít n~g pangwatas. G. żAlínalín ang m~ga tuntuning dapat mataluntón sa paggamit n~g náturang anyô? N. Lubhâng mahirap pňng bigyán n~g m~ga tuntuning tiyák na tiyák n~g sa kanyá'y paggamit, dahil sa karamihan n~g m~ga anyông pangtiyák na ginágamit sa ating wikŕ. Gayón man, ay malálagyán n~g m~ga tuntuning sukat mapagpátakarán n~g paggamit sa anyông _in_, at itóng m~ga sumúsunód: I.--Ginágamit ang anyông _in_ sa m~ga salitâng ugát na nagkakahulugán n~g pagkuha ó pagdampót n~g anó man, hal.: sa samsám ay samsamín, sa gamit ay gamitin, sa dakót ay dakutín, sa dalá ay dalhín, sa bilí ay bilhín, sa dampót ay damputín, atbp. II.--Ginágamit ang anyông _in_ sa m~ga salitâng ugát na nagkakahulugán n~g paghin~gî ó paghirám n~g anó man, hal.: sa hin~gî ay hin~gín, sa hirám ay hiramín, sa utang ay utan~gin, atbp. III.--Ang m~ga salitâng pangtayô sa pag-áarě (ó pronombre posesivo) ay magagawâng pangwatas sa pamamagitan n~g _in_, na nagkakahulugán n~g pag-arě n~g anó man, hal.: sa _akin_ ay _akinin_, sa _iyó_ ay _iyuhin_, sa _kanyá_ ay _kanyahín_, sa _atin_ ay _atinin_, sa _inyó_ ay _inyuhin_, atbp. IV.--Ang m~ga salitâng ugát na nagkakahulugán n~g pagkain ó pag-inóm n~g anó man na ginaganáp n~g sarili, ay binabaybáy sa _in_, hal.: sa kain ay kainin ó kanin, sa lamon ay lamunin, sa inóm ay inumin, sa higop ay higupin, sa tunggâ ay tunggâin, sa hithít ay hithitín, sa tagáy ay tagayin, atbp. V.--Ang m~ga salitâng ugát na may kátuturán n~g pagtawag ó pagsundô sa sino man, ay binabaybáy rin sa _in_, hal.: sa tawag ay tawagin, sa sundô ay sundůín, sa kaon ay kaunin, atb. Kung minsan ang iláng ugát na sakláw nitóng pagtawag ó pagsundô ay binabaybáy sa _an_, gaya n~g kawáy ay kawayán, n~g sutsót ay sutsután, atbp. VI.--Ang m~ga salitâng ugát na may kahulugán n~g pag-akit ó pag-alók n~g isá sa isá ay binabaybáy rin sa _in_, hal.: sa pigíng ay pigin~gín, sa akit ay akitin, sa alók ay alukín, atbp. VII.--Ang m~ga ugát na nagtatagláy n~g kahulugán n~g paghanap ó pagsaliksík n~g anó man, ay binabaybáy rin sa _in_, hal.: sa hanap ay hanapin, sa halihaw ay halihawin, sa saliksík ay saliksikín, sa apuhap ay apuhapin, sa kapâ ay kapâin, sa salát ay salatín, atbp. VIII.--Ginágamit ang _in_ sa m~ga salitâng ugát na ang kahulugá'y pagkibô ó paggaláw n~g anó man, hal.: sa kibô ay kibůin, sa galáw ay galawín, sa luglóg ay luglugín, sa alók ay alukín, sa kundáy ay kundayin, atbp. IX.--Ginágamit ang _in_ sa m~ga salitâng ugát na ang kátuturá'y pagdadalá ó pagpapasán n~g anó man na ginaganáp n~g sarili, hal.: pasán, pasanín; dalá, dalhín; tagláy, taglayín; kilik, kilikin; kalong, kalun~gin; buhat, buhatin; atbp. X.--Ginágamit ang _in_ sa m~ga salitâng ugát na nagkakahulugán n~g pagtanggáp n~g anó man, hal.: tanggáp, tanggapín; sahod, sahurin; sambót, sambutin; salubong, salubun~gin; atbp. XI.--Ginágamit ang _in_ sa m~ga salitâng ugát na ang kátuturá'y nagbabadyá n~g m~ga paraán sa paghuli n~g anó mang hayop na gumagalŕ sa lupŕ at sa himpapawíd, hal.: sa batíng ay batin~gín, sa sumpít ay sumpitín, sa silň ay silůin, sa baríl ay barilin, sa bató ay batuhín, atbp. XII.--Ginágamit ang anyông _in_ sa m~ga ugát na ang kahulugá'y nagbabadyá n~g m~ga kaparaanáng ginagawâ sa paghuli n~g m~ga isdâ ó n~g m~ga hayop na tumatahán sa tubig, hal.: sa lambát ay lambatín, sa dalá ay daláhin, sa bin~guwít ay bin~guwitín, sa lambóng ay lambun~gín, sa siík ay siikin, sa salapáng ay salapan~gín. XIII.--Ang m~ga salitâng ugát na tumutukoy sa m~ga gawî n~g damdamin ay maáarěng gamitin sa _in_ kailan ma't ang kahulugá'y pakabíg sa gumagawâ, hal.: tanáw, tanawín; panoód, panoorin; lin~gón, lin~gunin; din~gig, din~gigín ó dinggín; lasáp, lasapín; namnám, namnamín; amóy, amuyín; singhód, singhurin; hipň, hipůin; damá, damahín ó damhín; atbp. Marami rin ang ginágamit sa _an_ ukol sa bagay na itó, gaya n~g tin~gín ay tingnán; tikím, tikmán; pakinig, pakinggán; atbp. XIV.--Ang m~ga salitâng ugát na tumutukoy sa pag-íisip, pag-alala at pag-ibig ay ginágamit din sa _in_, hal.: isipin, kurůin, buhayin, usisŕin, alalahanin, gunítâín, panimdimín, ibigin, nasŕin, irugin, sintahín, naisin, atbp. XV.--Ang m~ga salitâng ugát na nagkakahulugán n~g pagputol, pagtimbáng at pagsukat ay binabaybáy rin sa _in_, hal.: sa putol ay putulin, sa tagâ ay tagâin, sa tabas ay tabasin, sa palakól ay palakulín, sa lagarě ay lagarěin, sa timbáng ay timban~gín, sa taya ay tayahin, sa balak ay balakin, sa takal ay takalin, atbp. XVI.--Ang m~ga salitâng ugát na nagbabadyá n~g pagsirŕ ó paggibâ ó paglupít ay binabaybáy rin sa _in_, hal.: sa sirŕ ay sirŕin, sa gibâ ay gibâin, sa sunog ay sunugin, sa guhô ay guhůin, sa patáy ay patayín, sa sundáng ay sundan~gin, sa gulok ay gulukin, atbp. May ilán ding binabaybáy sa _an_, gaya sa sugat ay sugatan, atbp. XVII.--Ang m~ga salitâng ugát na tumutukoy sa m~ga bagay na karaniwan ay nagagawâng pangwatas sa pamamagitan n~g _in_ na nagkakahulugán n~g paggawâ sang-ayon sa kápakanán n~g isá't isá; hal.: sa barň ay barůin, sa salawál ay salawalín, sa balabal ay balabalin, sa tungkód ay tungkurin, sa bahay ay bahayin, sa payong ay payun~gin, atbp. XVIII.--Ang m~ga salitâng ugát na tumutukoy sa pagbilang ay maáarě ring gawíng pangwatas dito sa _in_, at kung magkaganitó'y nagkakahulugán n~g paggawâ n~g anó man sang-ayon sa kápakanán n~g isá't isá, gaya sa isá ay isahín, sa dalawá ay dalawahín, sa limá ay limahín, sa sampuô ay sampůin, atbp. XIX.--Ginágamit ang _in_ sa pagtiyák n~g ibá't ibáng sakít na dinaramdám, hal.: sa lagnát ay lagnatín, sa hikŕ ay hikŕin, sa n~giki ay n~gikihin, sa ubó ay ubuhín, sa iti ay itihin, sa sikmurŕ ay sikmurŕin, sa bulutong ay bulutun~gín, sa kólera ay kolerahín atbp. XX.--Nagsusulit n~g pagkakáwan~gís ó pagkayarě, kailan ma't tumutukoy sa panahóng nakaraán, hal.: sa saging ay sinaging, sa duhat ay dinuhat, sa santól ay sinantól, sa sampalok ay sinampalok, sa gulay ay ginulay, sa bataw ay binataw, atbp. XXI.--Ang m~ga salitâng pangturing ay nágagawâng pangwatas dito sa anyông _in_, hal.: mahál, mahalín; magandá, magandahín; masamâ, masamâin; mabuti, mabutihin; matamís, matamísin; atbp. XI KABANATA Ang pangtiyák na anyông "I" GURŇ. żAnó ang tinátawag na anyông _i_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _i_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _i_ sa salitâng ugát. G. żAnó ang káhalagaháng tagláy n~g anyông itó? N. Kung ang _in_ ay siyáng káunáunahan sa m~ga anyông pangtiyák n~g m~ga pangwatas tagalog, ang _i_ namá'y hindî nagigíng hulí sa kanyá kung isusumag din lamang sa daládaláng káhalagahán, kung kayâ't ang anyông itó ay siyáng nábibilang na pan~galawáng urě sa m~ga pangtiyák na anyô. M~GA PÁTAKARÁN SA PAGBABAYBÁY G. Sa pagbabaybáy nitóng anyông _i_ żalín namán ang m~ga pátakaráng dapat taluntunín? N. Ang m~ga tuntuning sumúsunód sang-ayon sa pagkakabaibaitang na dapat gawín: 1.--Ang _pangbadyá_ ay binubuô n~g salitâng ugát at n~g pang-angkáp na _i_, gaya n~g _ibilí_, _isulat_. 2.--Ang _panahóng kasalukuyan n~g panghiwatig_ ay binubuô n~g ugát na sinisin~gitan n~g _in_ sa unang dalawáng titik n~g unang pantíg, sakâ inúulit ó dinadalawá ang unang pantíg n~g ugát, bukód pa ang pag-áangkáp n~g anyông _i_, gaya n~g _ibiníbilí_, _isinusulat_. 3.--Ang _panahóng nakaraán_ ay binubuô lamang n~g ugát na may pangsin~git na _in_ at sakâ may pang-angkáp na anyông _i_, gaya n~g _ibinilí_, _isinulat_. 4.--Ang _panahóng nakaraán na_ ay binubuô nitóng panahóng nakaraán at sakâ sinusundán n~g _na_, gaya n~g _ibinilí na_, _isinulat na_. 5.--Ang _panahóng haharapín_ ay binubuô n~g salitâng ugát, sakâ inúulit ang unang pantíg nitó at bago ináangkapán n~g anyông _i_, gaya n~g _ibíbilí_, _isusulat_. 6.--Ang _pang-utos_ ay ginágamit ang sa pangbadyá ó kayâ'y ang ugát na may pang-angkáp na _i_, gaya n~g _ibilí_, _isulat_, atbp. 7.--Ang _panahóng kasalukuyan n~g pangsukob_ ay binubuô n~g kasalukuyan sa panghiwatig at sa una'y nilálagyán n~g _kung_, gaya n~g _kung ibinibilí_, _kung isinusulat_. 8.--Ang _panahóng nakaraán_ ay binubuô n~g nakaraán sa panghiwatig at nilálagyán n~g _kung_ sa una, gaya n~g _kung ibinilí_, _kung isinulat_. 9.--Ang _panahóng haharapín_ ay binubuô rin n~g haharapín n~g panghiwatig at may _kung_ sa una, ó gaya n~g _kung ibíbilí_, _kung isusulat_. G. żPaano n~gayón ang hugis n~g pagbabaybáy sa anyông pangtiyák na _i_? N. Sa pagbabaybáy nitó ay kuning halimbawŕ ang ugát na _bilí_ at sakâ angkapán itó n~g anyông _i_ na nagigíng pangwatas na _ibilí_ na siyáng pangtiyák n~g _bumilí_ at _magbilí_ na binaybáy sa _um_ at _mag_. PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG "I". _Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._ Pangbadyá Ibilí. Panghiwatig Kasalukuyan Ibiníbilí. " Nakaraán Ibinilí. " Nakaraán na Ibinilí na. " Haharapín Ibíbilí. Pang-utos Ibilí. Pangsukob Kasalukuyan Kung ibiníbilí. " Nakaraán Kung ibinilí. " Haharapín Kung ibíbilí. G. żWalâ bagáng pásubalě (ó excepción) ang m~ga pátakaráng itó sa pagbabaybáy? N. Mayroón pň, at isáng pásubalěng lalňng mahalagá kay sa _in_, isáng pásubalěng dapat matantô at dapat sundín, sapagkâ't natutun~god sa ikagagandá at ikagagaán sa pagbigkás n~g ating m~ga salitâ. G. żPaano ang dapat itakdâng pásubalě? N. Itóng sumúsunód: Ang m~ga salitâng ugát na nagpapásimulâ sa tin~gig (ó vocal), ó sa m~ga pangtinig na _h_, _l_, _w_, at _y_, ay may ibáng hugis n~g pagbubuô kailan ma't tumutukoy sa m~ga panahóng kasalukuyan (ó presente) at nakaraán (ó pasado) at sa m~ga sakláw nitó, ibáng hugis na ang _in_ ay dapat gawíng _ni_ sang-ayon sa kinagawěán at gayón sa ikagagaán n~g pagsambít at ikagagandá n~g m~ga salitâ. Dapat matantô na ang anyông _i_ ay hindî nátitinag sa talagáng kinalalagyán niyá. Dapat ding matantô na ang ibá't ibá pang panahón ay dapat isunód sa talagáng tuntunin n~g anyông _i_. Náitó sa kasunód ang isáng tálâán n~g m~ga ugát na nátatakdâ sa pásubalě, at upáng lumiwanag ay marapat pag-agapayanin ang dalawáng tuntunin, gayón ang m~ga ugát at m~ga panahóng kinaúukulan n~g bawŕ't isá. _Ugát._ _Panahón._ _Pangkalahatán._ _Pásubalě._ Alay Kasalukuyan. Iinaalay. Iniáalay. " Nakaraán. Iinalay. Inialay. Ilag Kasalukuyan. Iiniilag. Iniíilag. " Nakaraán. Iinilag. Iniilag. Utang Kasalukuyan. Iinuutang. Iniúutang. " Nakaraán. Iinutang. Iniutang. Habol Kasalukuyan. Ihinahabol. Iniháhabol. " Nakaraán. Ihinabol. Inihabol. Luhog Kasalukuyan. Ilinuluhog. Inilúluhog. " Nakaraán. Ilinuhog. Iniluhog. Wakwák Kasalukuyan. Iwinawakwák. Iniwáwakwák. " Nakaraán. Iwinakwák. Iniwakwák. Yapós Kasalukuyan. Iyinayapós. Iniyayapós. " Nakaraán. Iyinapós. Iniyapós. KÁGAMITÁN N~G ANYÔNG "I" G. żSaánsaán ginágamit ang anyông _i_? N. Itóng anyông _i_ ay isá ring makabuluháng anyô sa m~ga pangtiyák at isá rin sa madalás gamitin sa m~ga pangwatas tagalog. Ang m~ga tuntunin n~g sa kanyá'y paggamit ay itóng m~ga sumúsunód: I.--Ginágamit itóng anyông _i_ sa m~ga salitâng ugát na nagbabadyá n~g pagtatapon ó paghahagis n~g anó man, hal.: sa tapon ay itapon, sa buhos ay ibuhos, sa hagis ay ihagis, sa hulog ay ihulog, sa bulíd ay ibulíd, sa pukól ay ipukól, sa bató ay ibató, sa suka ay isuka, sa luwâ ay iluwâ, sa uhô ay iuhô, sa bubô ay ibubô, atbp. II.--Ginágamit ang anyông _i_ sa m~ga salitâng ugát na nagsusulit n~g pagpupunlâ ó pagtataním n~g anó man kailan ma't ipinangtitiyák, hal.: sa taním ay itaním, sa punlâ ay ipunlâ, sa hasík ay ihasík, sa tubň ay itubň, sa baón ay ibaón, sa sabog ay isabog, atbp. III.--Ginágamit din ang anyông _i_ sa m~ga salitâng ugát na nagpapahayag n~g pagkakalat ó pagpapálaganap n~g anó man kailan ma't ipinangtitiyák, hal.: sa kalat ay ikalat, sa laganap ay ilaganap, sa sambulat ay isambulat, sa bulaksák ay ibulaksák, atbp. IV.--Ginágamit din ang anyông _i_ sa m~ga salitâng ugát na nagbabadyá n~g paghahalň ó pagsasahók n~g anó man kailan ma't pangwatas na ipinangtitiyák, hal.: sa halň ay ihalň, sa sama ay isama, sa sahók ay isahók, sa kanáw ay ikanáw, sa sawsáw ay isawsáw, sa lahók ay ilahók, atbp. V.--Nagagawâng pangtiyák na pangwatas dito sa _i_ ang m~ga ugát na nagbabadyá n~g pagtutulad ó pagtitimbáng n~g isáng bagay sa kapuwŕ bagay, hal.: sa tulad ay itulad, sa paris ay iparis, sa gaya ay igaya, sa para ay ipara, sa wangkî ay iwangkî, sa mukhâ ay imukhâ, sa bagay ay ibagay, sa gagád ay igagád, sa timbáng ay itimbáng, sa pantáy ay ipantáy, sa tumbás ay itumbás, atbp. VI.--Nagagawâ ring pangtiyák na pangwatas sa _i_ ang m~ga pangwatas na nagbabadyá n~g pagsasalitâ ó pagsasaysáy at pagtuturň, hal.: sa saysáy ay isaysáy, sa tanóng ay itanóng, sa sagót ay isagót, sa bulóng ay ibulóng, sa sumbóng ay isumbóng, sa balitŕ ay ibalitŕ, sa anás ay ianás, sa turň ay iturň, sa aral ay iaral, atbp. Kung minsan ang m~ga pangwatas na pangbalak na binaybáy sa _mag_ ay ginagawâng pangtiyák sa pamamagitan n~g pangtiyák nitó, hal.: sa salitâ ay ipagsalitâ, sa wikŕ ay ipagwikŕ, atbp. VII.--Sa anyông _i_ ay nagagawâ ring pangtiyák na pangwatas ang m~ga nagbabadyá n~g pagbibilí ó paghahandóg n~g anó man, hal.: sa lakň ay ilakň, sa tindá ay itindá, sa handóg ay ihandóg, sa alay ay ialay, sa gawad ay igawad, atbp. Binabaybáy rin ang ilán sa pangtiyák na _ipag_ na siyáng katugmâ n~g _mag_, hal.: sa bilí ay ipagbilí, sa amot ay ipag-amot, sa kaloób ay ipagkaloób, sa biyayŕ ay ipagbiyayŕ, atbp. VIII.--Ang m~ga salitâng ugát na nagbabadyá n~g paglalagáy sa isáng poók ó dako n~g anó man ay nagagawâng pangtiyák dito sa anyông _i_, hal.: sa lagáy ay ilagáy, sa lantád ay ilantád, sa bunyág ay ibunyág, sa bilád ay ibilád, sa patong ay ipatong, sa sin~git ay isin~git, sa siksík ay isiksík, sa salong ay isalong, sa gatong ay igatong, sa tapal ay itapal, atbp. XII KABANATA Ang pangtiyák na anyông "AN" GURŇ. żAnó ang tinátawag na anyông _an_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _an_ ang pangwatas na may sugpóng na _an_ sa salitâng ugát. G. żMahalagá rin bagá ang pangtiyák na anyông itó gaya n~g m~ga anyông _in_ at _i_? N. Sa m~ga anyông pangtiyák, itóng _an_ ay siyáng ikatló sa bilang na siyáng ginágamit sa m~ga pangwatas tagalog. Itóng _an_ ay malimit ding gamitin kaparis n~g dalawáng náuná sa kanyá, at isá rin sa maraming sakláw sa ating m~ga salitâ. G. żPaano ang paggamit dito sa anyông _an_? N. Gaya rin n~g sa anyông _in_ na may dalawáng kaparaanán: Una, kung ang salitâng ugát ay nagtatapós sa pangtinig (ó consonante) ó kayâ'y sa tin~gig (ó vocal) na may kudlít na banayad (`) ó salakót (^) ay ginágamit ang _an_, gaya sa _tapon_ ay _tapunAN_, sa _susě_ ay _susěAN_, sa _tapî_ ay _tapîAN_, atbp. Ikalawá, kung ang ugát ay nagtatapós sa tin~gig (ó vocal) na walâng kudlít, ó kayâ'y sa tin~gig na may kudlít na mariín (´), ang anyông _an_ ay dapat gawíng _han_, gaya sa _parusa_ ay _parusaHAN_, sa _kasi_ ay _kasiHAN_, sa _tindí_ ay _tindíHAN_, atbp. G. żMayroón din bang nangyayaring pagkakabago ukol sa pagsusugpóng n~g _an_ sa salitâng ugát? N. Mayroón pň, at ang m~ga pagkakabagong itó'y katulad din n~g nangyayari sa _in_. Dapat din ditong itanghál ang m~ga tuntunin nitóng _an_, upáng mákilala ang ganáng kabaguhan nitó. _Una._--Kung _e_ ang katapusáng titik n~g ugát ay dapat gawíng _i_, gaya sa _gabe_ ay _gabihán_, sa _page_ ay _pagihán_, sa _kapé_ ay _kapihán_, atbp. _Ikalawá._--Kung ang hulíng pantíg n~g ugát ay may _e_ na pinagigitnâan n~g m~ga pangtinig (ó consonante), ang náturang _e_ ay dapat gawíng _i_ gaya sa _kiskés_ ay _kiskisán_, sa _tites_ ay _titisan_, atbp. _Ikatló._--Kung _ó_ ang katapusáng titik n~g ugát ay dapat gawíng _u_, gaya sa _dulo_ ay _duluhan_, sa _asó_ ay _asuhán_, sa _bató_ ay _batuhán_, sa _tampó_ ay _tampuhán_, atbp. _Ikaapat._--Kung ang hulíng pantíg n~g ugát ay may _o_ na pinagigitnâan n~g m~ga pangtinig (ó consonante), ang násabing _o_ ay dapat gawíng _u_, gaya sa _amóy_ ay _amuyán_, sa _utos_ ay _utusan_, sa _kutós_ ay _kutusán_, sa _subok_ ay _subukan_, atbp. _Ikalimá._--Kung ang hulíng pantíg n~g ugát ay nagtatapós sa _ad_, _ed_, _id_, _od_, ó _ud_, na maáarěng baybayín sa _an_, ang _d_ ay dapat gawíng _r_ sang-ayon sa pátakaráng sinúsunód ukol sa bagay na itó; gaya sa _bayad_ ay _bayaran_, sa _gilíd_ ay _gilirán_, sa _tingkád_ ay _tingkarán_. Ang _d_ ay hindî nagbabago kung minsan, at kung magkaganitó'y kailan~gan namáng mawalâ ang _i_ ó ang _o_ sa m~ga salitâng nagtatapós sa _id_ ó _od_, gaya sa _masíd_ ay _masdán_, sa _sunód_ ay _sundán_, atbp. Dapat din namáng mabatíd na ang unang dalawáng tuntunin ay bihibihirŕng mangyari, sapagkâ't sa ating wikŕ ay kauntî ang m~ga salitâng mayroóng _e_ sa katapusáng pantíg n~g m~ga salitâng ugát, gaya n~g matatantô sa ikaapat na bahagi n~g Balarilŕng itó. M~GA PANUTO SA PAGBABAYBÁY G. żAlín ang m~ga panuto nitóng anyông _an_ na dapat alituntunín sa kanyáng pagbabaybáy? N. Itóng anyông _an_ ay walâng maraming pagkakabagobagong nangyayari, at dahil dito ay dî na kailan~gang isáisáhín ang tuntunin n~g kaniyakaniyáng panahón at gayón din n~g ayos. Dapat lamang matantô, na ang _an_ ay palagěng sinusugpóng sa salitâng ugát na ibig baybayín, at sa kasalukuyan (ó presente) at m~ga nakaraán (ó pretérito) ay kailan~gang isunód sa _in_ kung pano ang pagkakabuô nitó, ulitin ó dalawahín ang unang pantíg n~g ugát sa panahóng haharapín (ó futuro), at káhulíhuliha'y dapat isugpóng sa ugát ang _an_ ó _han_ sa pangbadyá at pang-utos. Baybayín natin itóng anyông _an_ sang-ayon sa m~ga tuntuning ipináalala, at ilagáy nating halimbawŕ ang ugát na _sulat_ at sakâ itó sugpun~gán n~g _an_ na nagigíng pangwatas na _sulatan_ na siyáng pangtiyák n~g _sumulat_ na binaybáy sa _um_. PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG "AN" _Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._ Pangbadyá Sulatan. Panghiwatig Kasalukuyan Sinusulatan. " Nakaraán Sinulatan. " Nakaraán na Sinulatan na. " Haharapín Susulatan. Pang-utos Sulatan. Pangsukob Kasalukuyan Kung sinusulatan. " Nakaraán Kung sinulatan. " Haharapín Kung susulatan. KÁGAMITÁN N~G ANYÔNG "AN" G. żAlínalín ang m~ga tuntunin sa paggamit nitóng anyông _an_? N. Itóng _an_ ay siyáng ikatló sa bilang n~g m~ga anyông pangtiyák, at dahil dito'y hindî mapag-áalinlan~ganang sambitin na siyá'y isá rin sa m~ga nagbibigáy n~g malakíng tulong sa m~ga pangwatas na hindî tiyák sa ating sariling wikŕ. Itóng m~ga sumúsunód ang m~ga pátakarán n~g sa kanyá'y paggamit: I.--Ginágamit ang _an_ sa m~ga pangwatas na nagbabadyá n~g dako ó poók na kinaroroonán n~g anó man, lalňng lalň na sa panahóng nakaraán, hal.: sa tapon ay tinapunan, sa lagáy ay nilagyán, sa silíd ay sinidlán, sa tayô ay tinayůán, sa sulót ay sinulután, sa pasak ay pinasakan, atbp. II.--Ginágamit ang _an_ sa m~ga pangwatas na nagbabadyá n~g pagbibigáy ó pagkuha n~g anó man kailan ma't itó'y tiyák, hal.: sa bigáy ay bigyán, sa handóg ay handugán, sa alay ay alayan, sa bilí ay bilhán, sa dalá ay dalhán, sa bawas ay bawasan, sa kuha ay kunan, sa hin~gî ay hin~gán, atbp. III.--Ginágamit din ang _an_ sa m~ga pangwatas na nagsusulit n~g pan~gan~garal ó pagtawag sa sino man kailan ma't tiyák itó, hal.: sa aral ay aralan, sa hatol ay hatulan, sa turň ay turůan, sa tawag ay tawagan, sa sigáw ay sigawán, sa kawáy ay kawayán, sa bulóng ay bulun~gán, sa anás ay anasán, atbp. Ang ilán sa m~ga pangwatas na itó ay binabaybáy sa pangtiyák na _pag-an_ na siyáng katugmâ n~g _mag_, hal.: sa sabi ay pagsabihan, sa usap ay pan~gusapan, atbp. IV.--Ginágamit ang _an_ sa m~ga salitâng ugát na nagbabadyá n~g m~ga gawíng likás n~g damdamin kailan ma't tumutukoy sa sino man, hal.: sa tin~gín ay tingnán, sa masíd ay masdán, sa amóy ay amuyán, sa hawak ay hawakan, sa dilŕ ay dilŕan, atbp. May ilán sa bagay na itó ang ginágamit sa _in_ gaya n~g lasáp ay lasapín, n~g diníg ay dinggín, n~g tanáw ay tanawín, atbp. V.--Ang m~ga salitâng pangdiwŕ na nagbabadyá n~g anó man at sugpun~gán n~g anyông _an_ at ulitin ó dalawahín ang buông salitâng ugát na násabi ay nagkakahulugán n~g kaliitan ó kawalâng kabuluhán n~g isáng bagay, hal.: sa tao ay taútauhan, sa bahay ay baháybahayan, sa pusŕ ay pusŕpusŕan, sa lan~git ay lan~gítlan~gitan, sa santól ay santúlsantulan, at ibá pa. Kung ang ugát ay may tatló ó apat na pantíg ay sukat n~g ulitin ang unang dalawáng pantíg niyá, hal.: sa tinapay ay tinátinapayan, sa salawál ay salásalawalan, atbp. VI.--Ang m~ga salitâng ugát na nagbabadyá n~g anó man sang-ayon sa kápakanán n~g bawŕ't isá at másungpun~gan n~g _an_ ay nagigíng salitâng ang kahulugá'y poók n~g karamihan, hal.: sa bahay ay bahayán, sa santól ay santulan, sa manggá ay manggahan, sa saging ay sagin~gán, sa bayan ay bayanán, sa duhat ay duhatán, atbp. XIII KABANATA Pangtiyák n~g anyông "UM" GURŇ. żAlín ang pangtiyák nitóng _um_? NAG-AARAL. Gaya n~g násabi, ang m~ga anyông pangbalak na dî dumadalirě ó tumitiyák n~g anó mang bagay ó pan~galan, ay may m~ga katapát ó katugmâng m~ga anyông pangtiyák na siyáng tumutukoy sa m~ga bagay ó pan~galang tiyák ó damá. Bawŕ't anyông pangbalak ay may katugmâng anyông pangtiyák na hindî lamang íisá kundî dalawá ó tatló ang kadalasán. Ang katugmâ nitóng anyông _um_ kung talagáng susurěin ay ang tatlóng pan~gulong pangtiyák na sinundán na isáisáng pinag-ukulan n~g masusěng pag-áaral at matamáng pagsusurě, na dilě ibá't ang _in_, ang _i_ at ang _an_. G. żAlín ang dapat kásaligán sa pagbabaybáy n~g m~ga pangtiyák n~g _um_? N. Ang pagbabaybáy sa _in_ ay dapat másalig n~g sa anyông _in_, ang sa _i_ ay dapat mabatay n~g sa anyông _i_ at ang sa _an_ ay dapat máayon n~g sa anyông _an_. Baybayín nating isáisá ang tatlóng pangtiyák n~g _um_ at pag-úkulan natin n~g dalawáng pangwatas: isá'y ang _tumakbó_ na tumutukoy sa unang hugis n~g _um_ at _umutang_ na bumabanggít sa ikalawá. IN. _Ayos._ _Panahón._ _Pagbabaybáy._ Pangbadyá Takbuhín. Utan~gin. Panghiwatig Kasalukuyan Tinátakbó. Inúutang. " Nakaraán Tinakbó. Inutang. " Nakaraán na Tinakbó na. Inutang na. " Kararaán Katátakbó pa. Kaúutang pa. " Haharapín Tatakbuhín. Úutan~gin. Pang-utos Takbuhín. Utan~gin. Pangsukob Kasalukuyan Kung tinátakbó. Kung inúutang. " Nakaraán Kung tinakbó. Kung inutang. " Haharapín Kung tatakbuhín. Kung úutan~gin. I. Pangbadyá Itakbó. Iutang. Panghiwatig Kasalukuyan Itinátakbó. Iniúutang. " Nakaraán Itinakbó. Iniutang. " Nakaraán na Itinakbó na. Iniutang na. " Haharapín. Itátakbó. Iúutang. Pang-utos Itakbó. Iutang. Pangsukob Kasalukuyan Kung itinátakbó. Kung iniúutang. " Nakaraán Kung itinakbó. Kung iniutang. " Haharapín Kung itátakbó. Kung iúutang. AN. Pangbadyá Takbuhan. Utan~gan. Panghiwatig Kasalukuyan Tinátakbuhán. Inúutan~gan. " Nakaraán Tinakbuhán. Inutan~gan. " Nakaraán na Tinakbuhán na. Inutan~gan na. " Haharapín Tatakbuhán. Úutan~gan. Pang-utos Takbuhan. Utan~gan. Pangsukob Kasalukuyan Kung tinátakbuhán. Kung inúutan~gan. " Nakaraán Kung tinakbuhán. Kung inutan~gan. " Haharapín Kung tatakbuhán. Kung úutan~gan. XIV KABANATA Pangtiyák n~g anyông "MAG" GURŇ. żAlín namán ang pangtiyák nitóng _mag_? NAG-AARAL. Lahát n~g m~ga anyông pangbalak sa Wikŕng Tagalog na dî miminsan nang násabi ay may katapát ó katugmâng anyông pangtiyák na hindî lamang íisá kundî marami. Karaniwang gawín upáng ang anyông pangbalak ay magíng pangtiyák ay ginagawâng _p_ ang m~ga unang titik niyaóng nagpapásimulâ sa _m_, maliban lamang ang ilán na hindî nangyayari ang ganitóng pagbabago. Sang-ayon sa paraáng katutukoy, _pag_ ang siyáng pangtiyák nitóng _mag_. Itó namáng _pag_ ay nan~gán~gailan~gan n~g tulong n~g m~ga pan~gulong anyô sa pangtiyák na _in_, _i_ at _an_, na susog sa bagay na itó ang _pag_ ay nagigíng _pag-in_, _ipag_ at _pag-an_. Bukód sa m~ga pangtiyák na itó, ang _mag_ ay mayroón pang tatlóng pangtiyák ding katugmâ, na, dilě ibá't ang _in_, ang _i_ at ang _an_ na walâng _pag_. Dapat matantô na ang _pag-in_ ay bihirŕng gamitin, sapagkâ't ang karamihang ugát na náuukol sa kanyá ay binabaybáy na sa _in_. Gayón man, ang _pag-in_ ay kailan~gan din kung minsan, lalňng lalň na kung tumutukoy sa m~ga salitâng nagbabadyá n~g pag-úutos ó panunuyň. G. Yamang ang _in_, _i_ at _an_ ay napag-ukulan na n~g kaníkaniyáng pag-áaral, żanó namán ang tinátawag na anyông _ipag_? N. Tinátawag na anyông _ipag_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _ipag_ sa salitâng ugát, gaya n~g _ipag-utos_, _ipagbilin_, _ipagsama_ na m~ga pangtiyák na pangwatas n~g _mag-utos_, _magbilin_ at _magsama_. G. żAnó ang tinátawag na anyông _pag-an_? N. Tinátawag na anyông _pag-an_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _pag_ at may sugpóng na _an_ sa ugát, gaya n~g _pagsalitâan_, _pagkalooban_, _pagbintan~gán_, na m~ga pangtiyák na pangwatas n~g _magsalitâ_, _magkaloób_ at _magbintáng_. G. żAnó ang tinátawag na anyông _pag-in_? N. Tinátawag na anyông _pag-in_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _pag_ at may sugpóng na _in_ sa salitâng ugát, gaya n~g _pag_-awit_in_, _pag_dasal_in_, _pag_sayaw_in_ na m~ga pangtiyák na pangwatas n~g _mag_-awit, _mag_dasál at _mag_sayáw. G. żAlínalín ang m~ga panutong dapat taluntunín sa pagbabaybáy n~g m~ga pangtiyák n~g anyông _mag_? N. Ang pagbabaybáy sa _in_, _i_ at _an_ ay dapat ibatay n~g sa m~ga anyông _in_, _i_ at _an_; ang sa _ipag_ ay gaya rin n~g sa _i_ na sinin~gitan lamang n~g _pag_ sa gitnâ n~g ugát at n~g násabing _i_; ang sa _pag-an_ ay gaya n~g sa anyông _an_ na inangkapán n~g _pag_ sa ugát; at ang sa _pag-in_ ay paris din n~g sa anyông _in_ na inangkapán namán n~g _pag_ sa salitâng ugát. Isáisá nating baybayín ang m~ga náturang pangtiyák n~g _mag_ at kunin nating halimbawŕ ang m~ga pangwatas na _magsaing_ at _magmana_ na ang una'y nagtatapós sa pangtinig at ang ikalawá'y sa tin~gig (ó vocal). PAGBABAYBÁY SA M~GA PANGTIYÁK N~G "MAG" IN. Pangbadyá Sain~gin. Manahin. Panghiwatig Kasalukuyan Sinasaing. Minamana. " Nakaraán Sinaing. Minana. " Nakaraán na Sinaing na. Minana na. " Kararaán Kasasaing pa. Kamamana pa. " Haharapín Sasain~gin. Mamanahin. Pang-utos Sain~gin. Manahin. Pangsukob Kasalukuyan Kung sinasaing. Kung minamana. " Nakaraán Kung sinaing. Kung minana. " Haharapín Kung sasain~gin. Kung mamanahin. I. Pangbadyá Isaing. Imana. Panghiwatig Kasalukuyan Isinasaing. Iminamana. " Nakaraán Isinaing. Iminana. " Nakaraán na Isinaing na. Iminana na. " Haharapín Isasaing. Imamana. Pang-utos Isaing. Imana. Pangsukob Kasalukuyan Kung isinasaing. Kung iminamana. " Nakaraán Kung isinaing. Kung iminana. " Haharapín Kung isasaing. Kung imamana. AN. Pangbadyá Sain~gan. Manahan. Panghiwatig Kasalukuyan Sinasain~gan. Minamanahan. " Nakaraán Sinain~gan. Minanahan. " Nakaraán na Sinain~gan na. Minanahan na. " Haharapín Sasain~gan. Mamanahan. Pang-utos Sain~gan. Manahan. Pangsukob Kasalukuyan Kung sinasain~gan. Kung minamanahan. " Nakaraán Kung sinain~gan. Kung minanahan. " Haharapín Kung sasain~gan. Kung mamanahan. IPAG. Pangbadyá Ipagsaing. Ipagmana. Panghiwatig Kasalukuyan Ipinagsasaing. Ipinagmamana. " Nakaraán Ipinagsaing. Ipinagmana. " Nakaraán na Ipinagsaing na. Ipinagmana na. " Haharapín Ipagsasaing. Ipagmamana. Pang-utos Ipagsaing. Ipagmana. Pangsukob Kasalukuyan Kung ipinagsasaing. Kung ipinagmamana. " Nakaraán Kung ipinagsaing. Kung ipinagmana. " Haharapín Kung ipagsasaing. Kung ipagmamana. PAG-AN. Pangbadyá Pagsain~gan. Pagmanahan. Panghiwatig Kasalukuyan Pinagsasain~gan. Pinagmamanahan. " Nakaraán Pinagsain~gan. Pinagmanahan. " Nakaraán na Pinagsain~gan na. Pinagmanahan na. " Haharapín Pagsasain~gan. Pagmamanahan. Pang-utos Pagsain~gan. Pagmanahan. Pangsukob Kasalukuyan Kung pinagsasain~gan. Kung pinagmamanahan. " Nakaraán Kung pinagsain~gan. Kung pinagmanahan. " Haharapín Kung pagsasain~gan. Kung pagmamanahan. PAG-IN.[15] Pangbadyá Pagsain~gin. Pagmanahin. Panghiwatig Kasalukuyan Pinagsasaing. Pinagmamana. " Nakaraán Pinagsaing. Pinagmana. " Nakaraán na Pinagsaing na. Pinagmana na. " Haharapín Pagsasain~gin. Pagmamanahin. Pang-utos Pagsain~gin. Pagmanahin. Pangsukob Kasalukuyan Kung pinagsasaing. Kung pinagmamana. " Nakaraán Kung pinagsaing. Kung pinagmana. " Haharapín Kung pagsasain~gin. Kung pagmamanahin. TALABABÂAN [15] Sakalě mang totoó na itóng _pag-in_ ay dî kailan~gan dahil sa anyông _in_, ay tunay rin namáng ang náturang _pag-in_ ay makabuluhán kung minsan at may sariling kátuturán. Kung ang _pag-an_ ay kailan~gan baga ma't mayroón nang _an_, ang _pag-in_ namá'y kailan~gan din kahě't na mayroóng _in_. Linawin natin sa pamamagitan n~g halimbawŕ. Kung sabihing sa tiyák na bagay at pag-úutos na: _Larůin mo ang batŕ_ ay hindî n~gâ maáarěng sabihin pang _paglarůin mo ang batŕ_, sapagkâ't may magkaibáng kahulugán siláng dalawá. Ang una'y nagsasaád n~g pag-úutos sa sino man na _siyá ang maglarô sa batŕ_, samantalŕng ang ikalawá'y nagbabadyá namán n~g pag-úutos sa sino man na _siyá'y mag-utos_ ó _magsabi_ ó _magpabayŕ n~g paglalarô sa batŕ_. Ganitó ring kaibhán ang nádadamá ukol sa _an_ at _pag-an_, gaya sa m~ga salitâng _larůan_ at _paglarůan_. XV KABANATA Ang pangbalak na anyông "MANG" GURŇ. żAnó ang tinátawag na anyông _mang_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _mang_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _mang_ sa salitâng ugát. G. żAnó ang káhalagahán nitóng _mang_ sa ating m~ga pangwatas? N. Kung may káhalagaháng tagláy ang _um_ at _mag_ sa m~ga anyông pangbalak n~g pangwatas tagalog, ang _mang_ namá'y isá rin sa nábibilang sa matataás na urě n~g m~ga anyô at isá rin sa nagbibigáy n~g mahalagáng tulong sa ating m~ga salitâ. G. żAlín ang m~ga pagbabagong karaniwang mangyari sa pag-áangkáp n~g _mang_ sa salitâng ugát? N. Sang-ayon sa simulâng titik nitóng ugát ay nabábagong madalás ang m~ga titik n~g pangwatas kung iniáangkáp ang _mang_, at sa pagbabagong itó ay máitatakdâ ang m~ga ganitóng tuntunin: _Una._--Ang m~ga salitâng ugát na nagpapásimulâ sa _b_ ó _p_ ay karaniwang magíng _m_ at ang anyông _mang_ ay náwawalâ ang hulíng dalawáng titik, sa makatwíd bagá'y nagigíng _ma_, gaya sa _bulák_ ay _mamulák_, sa _bayabas_ ay _mamayabas_, sa _pukot_ ay _mamukot_, sa _pulá_ ay _mamulá_. _Ikalawá._--Ang karamihan sa m~ga salitâng ugát na nagpapásimulâ sa tin~gig (ó vocal), ay nabábago ang pang-angkáp na _mang_ sa _man~g_, gaya sa _isdâ_ ay _man~gisdâ_, sa _usá_ ay _man~gusá_, sa _ibig_ ay _man~gibig_, sa _una_ ay _man~guna_. _Ikatló._--Ang m~ga salitâng ugát na ang unang titik ay _k_ ay karaniwang náwawalâ ang titik na itó, at dahilán dito ang anyông _mang_ ay dapat gawíng _man~g_ gaya sa _kahoy_ ay _man~gahoy_, sa _kulam_ ay _man~gulam_, sa _kutós_ ay _man~gutós_, sa _kitíl_ ay _man~gitíl_. _Ikaapat._--Ang karamihan sa m~ga salitâng ugát na ang pásimulâng titik ay _s_ ó _t_ at kung minsa'y _d_ ay karaniwang magíng _n_ at dahilán dito ang _mang_ ay nagigíng _ma_, gaya sa _sumbóng_ ay _manumbóng_, sa _sisi_ ay _manisi_, sa _tiklóp_ ay _maniklóp_, sa _tiktík_ ay _maniktík_, sa _dikít_ ay _manikít_, sa _dalan~gin_ ay _manalan~gin_. M~GA TUNTUNIN SA PAGBABAYBÁY G. żAlín ang m~ga tuntuning dapat pagbatayán ukol sa pagbabaybáy nitóng anyông _mang_? N. Kung ang pangwatas na babaybayín ay walâng pagkakabagong nangyayari ay dapat isalig ang pagbabaybáy sa m~ga tuntunin n~g anyông _mag_ na walâng pagkakáibá liban sa _mang_ ang anyông iáangkáp. N~guně't kung pangwatas namáng may pagbabago, ang babaybayín ay gaya rin n~g m~ga tuntunin n~g _mang_ ang dapat sundín baga ma't kailan~gang ibatay sa apat sa panutong inilagdâ ukol sa m~ga kabaguhang sukat mangyari. Baybayín natin ang dalawáng bagay ó paraáng kasasambit at iukol sa una ang ugát na _habol_ at sa ikalawá'y _tiklóp_ na kung angkapán kapwŕ n~g _mang_ ay nagigíng pangwatas na _manghabol_ at _maniklóp_ sang-ayon sa m~ga pátakaráng náilagdâ. PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG "MANG" _Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._ Pangbadyá Manghabol. Maniklóp. Panghiwatig Kasalukuyan Nangháhabol. Naníniklóp. " Nakaraán Nanghabol. Naniklóp. " Nakaraán na { Nakahabol na. { Nakatiklóp na. { Nanghabol na. { Naniklóp na. " Haharapín Mangháhabol. Maniniklóp. Pang-utos Manghabol. Maniklóp. Pangsukob Kasalukuyan Kung nangháhabol. Kung naníniklóp. " Nakaraán Kung nanghabol. Kung naniklóp. " Haharapín Kung mangháhabol. Kung maniniklóp. PANGTIYÁK N~G ANYÔNG "MANG" G. żAlín ang anyông pangtiyák nitóng _mang_? N. Sang-ayon sa m~ga paraáng sinambít na sa anyông _mag_ ang pangtiyák nitóng _mang_ ay _pang_. Itó namáng _pang_ ay nan~gán~gailan~gang tulun~gan n~g m~ga pan~gulong anyô sa pangtiyák na _in_, _i_ at _an_ upáng ang paggamit ay mápawastô, at sang-ayon din sa bagay na itó, ang _pang_ ay nagigíng _pang-in_, _ipang_ at _pang-an_. G. żAnó kung gayón ang tinátawag na anyông _pang-in_? N. Tinátawag na anyông _pang-in_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _pang_ at may sugpóng na _in_, gaya n~g _pan~gisdâín_, _pan~gunahin_, _pamukutin_, na m~ga pangtiyák na pangwatas n~g _man~gisdâ_, _man~guna_, at _mamukot_. G. żAnó ang tinátawag na anyông _ipang_? N. Tinátawag na anyông _ipang_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _ipang_, gaya n~g _ipanghuli_, _ipamintás_, _ipan~gusá_, na m~ga pangtiyák na pangwatas n~g _manghuli_, _mamintás_ at _man~gusá_. G. żAnó namán ang tinátawag na anyông _pang-an_? N. Tinátawag na anyông _pang-an_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _pang_ at may sugpóng na _an_, gaya n~g _pan~gahuyan_, _pamangkâan_, _pamayanan_, na m~ga pangtiyák na pangwatas n~g _man~gahoy_, _mamangkâ_, at _mamayan_. G. żNabábago rin bagá itóng pangtiyák na _pang_? N. Oo pň, at ang pagkakabagong itó'y nátutulad sa nangyayari sa _mang_, kayâ't ang m~ga tuntunin nitó'y siyá ring dapat pairalin sa _pang_. G. żAlín namán ang m~ga tuntunin sa pagbabaybáy nitóng pangtiyák na _pang_? N. Ang pagbabaybáy sa _pang-in_ ay násasalig n~g sa anyông _in_, na inangkapán n~g _pang_; ang sa _ipang_ ay naáayon n~g sa anyông _i_, na sinin~gitan lamang n~g _pang_ sa gitnâ n~g ugát at n~g náturang _i_; at ang sa _pang-an_ ay nabábatay namán n~g sa anyông _an_ na inangkapán n~g _pang_. Sa pagbabaybáy nitóng m~ga pangtiyák n~g _mang_ ay kunin natin ang dalawáng pangwatas na _manghulŕ_ at _manahî_, na ang isá'y nabábago ang m~ga titik n~g ugát at ang isá'y hindî. PAGBABAYBÁY SA M~GA PANGTIYÁK N~G ANYÔNG "MANG". PANG-IN. _Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._ Pangbadyá Panghulŕin. Panahěin. Panghiwatig Kasalukuyan Pinanghuhulŕ. Pinananahî. " Nakaraán Pinanghulŕ. Pinanahî. " Nakaraán na Pinanghulŕ na. Pinanahî na. " Kararaán Kapanghuhulŕ pa. Kapapanahî pa. " Haharapín Panghuhulŕin. Pananahěin. Pang-utos Panghulŕin. Panahěin. Pangsukob Kasalukuyan Kung pinanghuhulŕ. Kung pinananahî. " Nakaraán Kung pinanghulŕ. Kung pinanahî. " Haharapín Kung panghuhulŕin. Kung pananahěin. IPANG. Pangbadyá Ipanghulŕ. Ipanahî. Panghiwatig Kasalukuyan Ipinanghuhulŕ. Ipinananahî. " Nakaraán Ipinanghulŕ. Ipinanahî. " Nakaraán na Ipinanghulŕ na. Ipinanahî na. " Haharapín Ipanghuhulŕ. Ipananahî. Pang-utos Ipanghulŕ. Ipanahî. Pangsukob Kasalukuyan Kung ipinanghuhulŕ. Kung ipinananahî. " Nakaraán Kung ipinanghulŕ. Kung ipinanahî. " Haharapín Kung ipanghuhulŕ. Kung ipananahî. PANG-AN. Pangbadyá Panghulŕan. Panahěan. Panghiwatig Kasalukuyan Pinanghuhulŕan. Pinananahěan. " Nakaraán Pinanghulŕan. Pinanahěan. " Nakaraán na Pinanghulŕan na. Pinanahěan na. " Haharapín Panghuhulŕan. Pananahěan. Pang-utos Panghulŕan. Panahěan. Pangsukob Kasalukuyan Kung pinanghuhulŕan. Kung pinananahěan. " Nakaraán Kung pinanghulŕan. Kung pinanahěan. " Haharapín Kung panghuhulŕan. Kung pananahěan. KÁGAMITÁN NITÓNG ANYÔNG "MANG" G. żAlín ang m~ga pátakarán sa paggamit n~g anyông itó? N. Sa m~ga pangwatas natin na siyáng binubukalán n~g ating m~ga salitâ, itóng _mang_ ay isá sa m~ga nagtatagláy n~g malakíng tulong, kayâ't siyá ay nábibilang sa pan~gatló n~g m~ga pan~gulong anyông pangbalak. Ang anyông _mang_ ay ginágamit dito sa m~ga tuntuning sumúsunód: I.--Ginágamit ang _mang_ sa pagbabadyá n~g m~ga gawâ ó kilos na karamihan, na nanggaling sa m~ga ugát na binaybáy sa _um_ at _mag_ na íisá ang kahulugán, hal.: sa kain ay man~gain, sa pitás ay mamitás, sa kuha ay man~guha, sa buhay ay mamuhay, sa lurâ ay manglurâ, sa amóy ay man~gamóy, sa paos ay mamaos, sa malát ay mamalát, atbp. II.--Ang karamihan sa salitâng ugát na nagbabadyá n~g ibá't ibáng bagay ó gawŕin ay binabaybáy rin dito sa _mang_, at kung gayó'y nagkakahulugán n~g pagtupád sa hawak na tungkulin, hal.: sa sin~gíl ay manin~gíl, sa tahî ay manahî, sa aral ay man~garal, sa kahoy ay man~gahoy, atbp. III.--Ang m~ga kasangkapang patalím ay binabaybáy sa _mang_ na ang kahulugá'y gumamit ó magtagláy n~g náturang patalím, hal.: sa baríl ay mamaríl, sa kanyón ay man~ganyón, sa sandata ay manandata, sa sundáng ay manundáng, sa palakól ay mamalakól, sa iták ay man~giták, sa tabák ay manabák, atbp. IV.--Nagagawâ ring pangwatas dito sa _mang_ ang m~ga n~galan n~g táhanan, bayan, bundók, bukid, atbp. na ang kahulugá'y manirahan ó mamuhay ó maglakbáy, hal.: sa bayan ay mamayan, sa bundók ay mamundók, sa bahay ay mamahay, sa bukid ay mamukid, sa parang ay mamarang, sa gubat ay manggubat, atbp. V.--Dito sa _mang_ ay nagagawâ ring pangwatas ang iláng n~galan n~g sasakyán na ang kátuturá'y maglakbáy sa pamamagitan n~g náturang sasakyán, hal.: sa bangkâ ay mamangkâ, sa kalesa ay man~galesa, sa kiles ay man~giles, sa kabayo ay man~gabayo, sa karo ay man~garo, atbp. VI.--Ang m~ga n~galan n~g kasúutan ay nagagawâ ring pangwatas sa anyông _mang_ na ang kahulugá'y magsuút ó gumamit ó magtagláy, hal.: sa barň ay mamarň, sa salawál ay manalawál, sa panyô ay mamanyô, sa tapis ay manapis, sa salamín ay manalamín, atbp. VII.--Ang m~ga ugát na tumutukoy sa m~ga bagay na matatagpůán sa dagat, ilog, bundók, bukid, atbp. ay nagagawâ ring pangwatas dito sa anyông _mang_, na, ang kahulugá'y man~gasó, man~gisdâ, humanap ó kumuha sang-ayon sa kápakanán n~g isá't isá, hal.: sa duhat ay mangduhat, sa ibon ay man~gibon, sa isdâ ay man~gisdâ, sa palakâ ay mamalakâ, sa palós ay mamalós, sa usá ay man~gusá, atbp. VIII.--Ang m~ga kasangkapan sa paghuli n~g anó man ay ipinangwawatas din dito sa _mang_ na ang kahulugá'y manghuli sa pamamagitan n~g náturang kasangkapan, hal.: sa bin~guwít ay mamin~guwít, sa pukot ay mamukot, sa lambát ay manglambát, sa dala ay mangdala, sa salapáng ay manalapáng, sa kitáng ay man~gitáng, sa baklád ay mamaklád, atbp. IX.--Ginágamit din ang _mang_ sa m~ga ugát na nagbabadyá n~g paglulupít ó pananaksíl n~g isá sa isá, magíng itó'y ginanáp sa pamamagitan n~g patalím at magíng pamalň ó kamáy n~g tao, hal.: sa saksák ay manaksák, sa sakál ay manakál, sa bugbóg ay mangbugbóg, sa palň ay mamalň, sa tampál ay manampál, sa sipŕ ay manipŕ, sa tadyák ay manadyák, sa sakít ay manakít, sa kurót ay man~gurót, sa suntók ay manuntók, atbp. XVI KABANATA Ang pangbalak na anyông "MA" GURŇ. żAnó ang tinátawag na anyông _ma_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _ma_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _ma_ sa salitâng ugát. G. żAnó ang káhalagaháng tagláy nitóng _ma_? N. Kung sa m~ga anyông pangbalak ay lubhâng mahalagá ang _um_, _mag_ at _mang_, itóng _ma_ namá'y hindî magigíng hulí ni alan~gán sa kataasán n~g urě na kanyáng tagláy sa ating m~ga pangwatas at sa ating mayamang salitâ, kayâ't siyá'y nábibilang na isá sa m~ga pan~gulong anyông pangbalak. M~GA PÁTAKARÁN SA PAGBABAYBÁY G. Dito sa anyông _ma_, żalín namán ang m~ga pátakaráng dapat taluntunín sa kanyáng pagbabaybáy? N. Itóng pagbabaybáy sa anyông _ma_ ay walâng pinag-ibhán halos n~g sa anyông _mag_, na walâng _g_, kayâ't ang m~ga tuntunin nitó'y siyáng dapat kásaligán n~g m~ga pátakarán niyón, baga ma't ang kahulugán n~g isá't isá ay lubhâng nagkakalayô. Dapat matantô na ang anyông itó ay nailalagáy sa bilang na dalawá ó marami, at sa ganitó'y dinaragdagán n~g _n~ga_ sa pag-itan n~g anyông _ma_ at n~g ugát sa lahát n~g panahón. Sa pagbabaybáy ay kuning halimbawŕ ang pangwatas na _mahigâ_ na nagbuhat sa ugát na _higâ_ na inangkapán n~g anyông _ma_, at pag-agapayanin ang m~ga bilang na íisá at dalawá ó marami. PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG "MA" Pangbadyá Mahigâ. Man~gahigâ. Panghiwatig Kasalukuyan Náhihigâ. Nan~gahíhigâ. " Nakaraán Nahigâ. Nan~gahigâ. Nan~gakahigâ. " Nakaraán na Nakahigâ na. Nan~gahigâ na. Nahigâ na. " Haharapín Mahihigâ. Man~gahihigâ. Pang-utos Mahigâ. Man~gahigâ. Pangsukob Kasalukuyan Kung nahihigâ. Kung nan~gahíhigâ. " Nakaraán Kung nahigâ. Kung nan~gahigâ. " Haharapín Kung mahihigâ. Kung man~gahihigâ. PANGTIYÁK N~G ANYÔNG "MA" G. żAlín ang pangtiyák na anyô nitóng _ma_? N. Kung pakasusurěing maigi ang pangtiyák na anyô nitóng _ma_ ay másasabing walâ, sapagkâ't siyá gaya rin n~g _um_ ay walâng katugmâ ó katapát na anyô na dî gaya n~g karamihan sa ating salitâ. Gayón man, ay mayroón siyáng pangtiyák, sapagkâ't sa Wikŕng Tagalog gaya na n~g násabi ang m~ga pangbalak ay may katugmâng anyông pangtiyák. Ang katugmâ nitóng _ma_ ay dalawá lamang: ang _ika_ na tumutukoy sa dahilán ó panahón at _ka-an_ na tumutukoy sa poók ó dako. G. żAnó ang tinátawag na anyông _ika_? N. Tinátawag na anyông _ika_ ang pangwatas na may kaangkáp na _ika_ sa salitâng ugát, gaya n~g _ikasunog_, _ikabasag_, _ikahulog_, na m~ga pangtiyák na pangwatas n~g _masunog_, _mabasag_ at _mahulog_. G. żAnó namán ang tinátawag na anyông _ka-an_? N. Tinátawag na anyông _ka-an_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _ka_ at may sugpóng na _an_, gaya n~g _kahulugan_, _kabalian_, _katisuran_ na m~ga pangtiyák na pangwatas n~g _mahulog_, _mabalě_ at _matisod_. G. Sa pagbabaybáy nitóng m~ga pangtiyák n~g _ma_, żalínalín ang m~ga tuntuning sinúsunód? N. Ang pagbabaybáy sa _ika_ ay dapat isalig n~g sa anyông _i_ na dinagdagán lamang itó n~g _ka_, at ang sa _ka-an_ ay dapat iayon n~g sa anyông _an_ na inangkapán n~g _ka_. Kunin nating halimbawŕ ang m~ga pangwatas na _matisod_ at _mahulog_. PAGBABAYBÁY SA M~GA PANGTIYÁK N~G ANYÔNG "MA" IKA. _Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._ Pangbadyá Ikatisod. Ikahulog. Panghiwatig Kasalukuyan Ikinatítisod. Ikinahuhulog. " Nakaraán Ikinatisod. Ikinahulog. " Nakaraán na Ikinatisod na. Ikinahulog na. " Kararaán Katitisod pa. Kahuhulog pa. " Haharapín Ikatítisod. Ikahuhulog. Pang-utos Ikatisod. Ikahulog. Pangsukob Kasalukuyan Kung ikinatítisod. Kung ikinahuhulog. " Nakaraán Kung ikinatisod. Kung ikinahulog. " Haharapín Kung ikatítisod. Kung ikahuhulog. KA-AN. Pangbadyá Katisuran. Kahulugan. Panghiwatig Kasalukuyan Kinatítisuran. Kinahuhulugan. " Nakaraán Kinatisuran. Kinahulugan. " Nakaraán na Kinatisuran na. Kinahulugan na. " Haharapín Katitisuran. Kahuhulugan. Pang-utos Katisuran. Kahulugan. Pangsukob Kasalukuyan Kung kinatítisuran. Kung kinahuhulugan. " Nakaraán Kung kinatisuran. Kung kinahulugan. " Haharapín Kung katitisuran. Kung kahuhulugan. KÁGAMITÁN NITÓNG ANYÔNG "MA" G. żSaánsaán ginágamit itóng anyông _ma_? N. Ang talagáng kágamitán n~g anyông itó ay tumutukoy sa kilos ó galáw n~g sino man sa kanyáng sarili lamang na hindî maáarěng bumanggít n~g sa ibá. N~guně't nang ang pag-áaral ay lalňng lumiwanag, ay náritó ang m~ga tuntunin n~g sa kanyá'y paggamit. I.--Ginágamit ang _ma_ sa m~ga pangwatas na nagbabadyá n~g m~ga kasakunâang hindî sinasadyâ na nangyayari sa katawán n~g sino man, hal.: mahulog, matisod, mamatáy, madulás, malunod, marapâ, matumbá, mabunggô, masanggî, masaláng, masagasŕ, mabulag, mapilay, maulól, mabun~gě atbp. II.--Ginágamit ang _ma_ sa m~ga pangwatas na nagbabadyá n~g m~ga pangyayaring katutubň sa damdamin na hindî kinukusŕ ó ginagawâ n~g pinangyayarihan, hal.: matakot, magitlá, man~giníg, magulat, masawan, masindák, malumbáy, malugód, magalit, mahiyâ, magulumihanan, magulantáng, atbp. III.--Ginágamit din ang _ma_ sa m~ga pangwatas na nagsusulit n~g kalagayan n~g sikmurŕ; hal.: mabusóg, magutom, mauhaw, masirŕ, atbp. IV.--Sa m~ga pangwatas na nagsusulit n~g m~ga kilos ó galáw n~g katawán na kusŕng ginagawâ n~g sino man sa kanyáng sarili, hal.: maupô, mahigâ, matulog, magisíng, atbp. Ang ilán sa m~ga itó'y ginágamitan n~g _um_ at _mag_, gaya n~g lumakad, tumakbó, tumayô, magpasyál, atbp. V.--Ang _ma_ ay ginágamit din sa m~ga pangwatas na nagbabadyá n~g m~ga kasirŕáng nangyayaring kusŕ sa m~ga kasangkapang gamit n~g m~ga tao, hal.: masunog, magibâ, maguhô, mabasag, madurog, mabalě, masirŕ, mawalat, mapunit, masirŕ, atbp. VI.--Sa m~ga pangwatas na nagbabadyá n~g m~ga likás na kalagayan n~g m~ga halaman ay ginágamit din ang _ma_, hal.: malantá, matuyô, maunsiyamî, mabulas, malagô, malusóg, mamatáy, masirŕ, malagót, mapatíd, atbp. VII.--Ginágamit din ang _ma_ sa m~ga ugát na nagbabadyá n~g anó man na siyáng nagigíng salitâng pangturing (ó adjetivo), hal.: sa samâ ay masamâ, sa buti ay mabuti, sa lakí ay malakí, sa liít ay maliít, sa taás ay mataás, sa babŕ ay mababŕ, sa layň ay malayň, sa lapit ay malapit, sa pulá ay mapulá, sa putî ay maputî, atbp. VIII.--Ang m~ga ugát na nagbabadyá n~g anó man at sakâ angkapán n~g _ma_ ay nagigíng pangdiwŕ na nagkakahulugán n~g karamihan, hal.: sa lan~gaw ay malan~gaw, sa lamók ay malamók, sa palay ay mapalay, sa bigás ay mabigás, atbp. XVII KABANATA Pagbabaybáy sa m~ga anyông pangbalak GURŇ. żDapat bagáng baybayíng isáisá at italâng buông buô ang m~ga pan~gulong anyông pangbalak? NAG-AARAL. Oo pň, lubhâng kinakailan~gang baybayíng isáisá at buông itakdâ ang m~ga pan~gulong anyông pangbalak na _um_, _mag_, _mang_ at _ma_, sapagkâ't lalňng líliwanag at lalňng dadalî ang pag-áaral n~g sino man sa Wikŕng Tagalog, lubhâ pa't kung isasagunitâng ang pag-áaral n~g wikŕng itó ay bagong bago pa sa m~ga damdamin natin. Sinabi kong ang pagtatalâ rito n~g m~ga pagbabaybáy ay isáng paraáng ikalíliwanag at ikadadalî sa pag-áaral n~g sariling wikŕ, sapagkâ't sa biglâng tin~gín n~g isáng nag-aaral ay maliwanag na mamamasdán at malilirip ang ibá't ibáng sangkáp n~g pangwatas gaya n~g m~ga ayos (ó modo), m~ga panahón (ó tiempo), m~ga bilang (ó número) at m~ga katawán (ó persona), gayón ang ibá't ibáng hugis n~g m~ga anyô gaya n~g _um_, _mag_, _mang_ at _ma_ na kung dî paggugugulan n~g pagwawarěwarě ay malapit mahulog sa pagkakámalî ó kayâ'y sa pagkakálahóklahók ó pagkakásamasama. Náritó n~gâ ang m~ga pagbabaybáy sa _um_, _mag_, _mang_ at _ma_ na dapat pamagatáng _una_, _ikalawá_, _ikatló_ at _ikaapat_ na pagbabaybáy na náuukol sa bawŕ't isá. HUWARAN N~G UNANG PAGBABAYBÁY ANYÔNG "UM" (UNANG HUGIS) AYOS PANGBADYÁ Sumulat. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Sumusulat akó[16] Sumusulat tayo Sumusulat ka Sumusulat kayó Sumusulat siyá Sumusulat silá _Panahóng nakaraán_ Sumulat akó Sumulat tayo Sumulat ka Sumulat kayó Sumulat siyá Sumulat silá _Panahóng nakaraán na_ UNANG HUGIS Nakasulat na akó Nakasulat na tayo Nakasulat ka na[17] Nakasulat na kayó Nakasulat na siyá Nakasulat na silá IKALAWÁNG HUGIS Sumulat na akó Sumulat na tayo Sumulat ka na Sumulat na kayó Sumulat na siyá Sumulat na silá _Panahóng haharapín_ Susulat akó Susulat tayo Susulat ka Susulat kayó Susulat siyá Susulat silá AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Sumulat tayo Sumulat ka[18] Sumulat kayó Sumulat siyá Sumulat silá AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung sumusulat akó[19] Kung sumusulat tayo Kung sumusulat ka Kung sumusulat kayó Kung sumusulat siyá Kung sumusulat silá _Panahóng nakaraán_ Kung sumulat akó[20] Kung sumulat tayo Kung sumulat ka Kung sumulat kayó Kung sumulat siyá Kung sumulat silá _Panahóng haharapín_ Kung susulat akó Kung susulat tayo Kung susulat ka Kung susulat kayó Kung susulat siyá Kung susulat silá ANYÔNG "UM" (IKALAWÁNG HUGIS) AYOS PANGBADYÁ Umibig. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Umíibig akó Umíibig tayo Umíibig ka Umíibig kayó Umíibig siyá Umíibig silá _Panahóng nakaraán_ Umibig akó Umibig tayo Umibig ka Umibig kayó Umibig siyá Umibig silá _Panahóng nakaraán na_ UNANG HUGIS Nakaibig na akó Nakaibig na tayo Nakaibig ka na Nakaibig na kayó Nakaibig na siyá Nakaibig na silá IKALAWÁNG HUGIS Umibig na akó Umibig na tayo Umibig ka na Umibig na kayó Umibig na siyá Umibig na silá _Panahóng haharapín_ Íibig akó Íibig tayo Íibig ka Íibig kayó Íibig siyá Íibig silá AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Umibig tayo Umibig ka Umibig kayó Umibig siyá Umibig silá AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung umíibig akó Kung umíibig tayo Kung umíibig ka Kung umíibig kayó Kung umíibig siyá Kung umíibig silá _Panahóng nakaraán_ Kung umibig akó Kung umibig tayo Kung umibig ka Kung umibig kayó Kung umibig siyá Kung umibig silá _Panahóng haharapín_ Kung íibig akó Kung íibig tayo Kung íibig ka Kung íibig kayó Kung íibig siyá Kung íibig silá HUWARAN N~G IKALAWÁNG PAGBABAYBÁY ANYÔNG "MAG" AYOS PANGBADYÁ Maglarô. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Naglalarô akó Naglalarô tayo Naglalarô ka Naglalarô kayó Naglalarô siyá Naglalarô silá _Panahóng nakaraán_ Naglarô akó Naglarô tayo Naglarô ka Naglarô kayó Naglarô siyá Naglarô silá _Panahóng nakaraán na_ UNANG HUGIS Nakapaglarô na akó Nakapaglarô na tayo Nakapaglarô ka na Nakapaglarô na kayó Nakapaglarô na siyá Nakapaglarô na silá IKALAWÁNG HUGIS Naglarô na akó Naglarô na tayo Naglarô ka na Naglarô na kayó Naglarô na siyá Naglarô na silá _Panahóng haharapín_ Maglalarô akó Maglalarô tayo Maglalarô ka Maglalarô kayó Maglalarô siyá Maglalarô silá AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Maglarô tayo Maglarô ka Maglarô kayó Maglarô siyá Maglarô silá AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung naglalarô akó Kung naglalarô tayo Kung naglalarô ka Kung naglalarô kayó Kung naglalarô siyá Kung naglalarô silá _Panahóng nakaraán_ Kung naglarô akó Kung naglarô tayo Kung naglarô ka Kung naglarô kayó Kung naglarô siyá Kung naglarô silá _Panahóng haharapín_ Kung maglalarô akó Kung maglalarô tayo Kung maglalarô ka Kung maglalarô kayó Kung maglalarô siyá Kung maglalarô silá HUWARAN N~G IKATLÓNG PAGBABAYBÁY ANYÔNG "MANG" AYOS PANGBADYÁ Man~gisdâ. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Nan~gin~gisdâ akó Nan~gin~gisdâ tayo Nan~gin~gisdâ ka Nan~gin~gisdâ kayó Nan~gin~gisdâ siyá Nan~gin~gisdâ silá _Panahóng nakaraán_ Nan~gisdâ akó Nan~gisdâ tayo Nan~gisdâ ka Nan~gisdâ kayó Nan~gisdâ siyá Nan~gisdâ silá _Panahóng nakaraán na_ UNANG HUGIS Nakapan~gisdâ na akó Nakapan~gisdâ na tayo Nakapan~gisdâ ka na Nakapan~gisdâ na kayó Nakapan~gisdâ na siyá Nakapan~gisdâ na silá IKALAWÁNG HUGIS Nan~gisdâ na akó Nan~gisdâ na tayo Nan~gisdâ ka na Nan~gisdâ na kayó Nan~gisdâ na siyá Nan~gisdâ na silá _Panahóng haharapín_ Man~gin~gisdâ akó Man~gin~gisdâ tayo Man~gin~gisdâ ka Man~gin~gisdâ kayó Man~gin~gisdâ siyá Man~gin~gisdâ silá AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Man~gisdâ tayo Man~gisdâ ka Man~gisdâ kayó Man~gisdâ siyá Man~gisdâ silá AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung nan~gin~gisdâ akó Kung nan~gin~gisdâ tayo Kung nan~gin~gisdâ ka Kung nan~gin~gisdâ kayó Kung nan~gin~gisdâ siyá Kung nan~gin~gisdâ silá _Panahóng nakaraán_ Kung nan~gisdâ akó Kung nan~gisdâ tayo Kung nan~gisdâ ka Kung nan~gisdâ kayó Kung nan~gisdâ siyá Kung nan~gisdâ silá _Panahóng haharapín_ Kung man~gin~gisdâ akó Kung man~gin~gisdâ tayo Kung man~gin~gisdâ ka Kung man~gin~gisdâ kayó Kung man~gin~gisdâ siyá Kung man~gin~gisdâ silá HUWARAN N~G IKAPAT NA PAGBABAYBÁY ANYÔNG "MA" AYOS PANGBADYÁ Matulog. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Natutulog akó Nan~gatutulog tayo Natutulog ka Nan~gatutulog kayó Natutulog siyá Nan~gatutulog silá _Panahóng nakaraán_ Natulog akó Nan~gatulog tayo Natulog ka Nan~gatulog kayó Natulog siyá Nan~gatulog silá _Panahóng nakaraán na_ UNANG HUGIS Nakatulog na akó Nan~gakatulog na tayo Nakatulog ka na Nan~gakatulog na kayó Nakatulog na siyá Nan~gakatulog na silá IKALAWÁNG HUGIS Natulog na akó Nan~gatulog na tayo Natulog ka na Nan~gatulog na kayó Natulog na siyá Nan~gatulog na silá _Panahóng haharapín_ Matutulog akó Man~gatutulog tayo Matutulog ka Man~gatutulog kayó Matutulog siyá Man~gatutulog silá AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Man~gatulog tayo Matulog ka Man~gatulog kayó Matulog siyá Man~gatulog silá AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung natutulog akó Kung nan~gatutulog tayo Kung natutulog ka Kung nan~gatutulog kayó Kung natutulog siyá Kung nan~gatutulog silá _Panahóng nakaraán_ Kung natulog akó Kung nan~gatulog tayo Kung natulog ka Kung nan~gatulog kayó Kung natulog siyá Kung nan~gatulog silá _Panahóng haharapín_ Kung matutulog akó Kung man~gatutulog tayo Kung matutulog ka Kung man~gatutulog kayó Kung matutulog siyá Kung man~gatutulog silá TALABABÂAN [16] Dapat mabatíd na ang m~ga katawáng itó ay na sa pangtukoy, at dapat ding matantô na ang m~ga násabing katawán ay maáarěng mapauná ó mapahulí sa pangwatas, liban lamang sa pang-utos na lagěng ipinagpapahuli. [17] Sa ikalawáng katawáng itó, ang _na_ ay náhuhulí sa _ka_, baga ma't maáarě ring iuná dito, at kung magkaganitó'y ang _ká_ ay dapat gawíng _ikáw_, sa makatuwíd ay _nakasulat na ikáw_. [18] Gaya na n~g násabi, itóng pang-utos ay walâng unang katawán, sapagkâ't hindî mangyayaring ang isáng nag-úutos ay mag-utos sa kanyáng sarili. [19] Sa panahóng itó, ay maáarě ring gamitin ang _pag_, _pagkâ_, _kapág_ at _kapagkâ_, sa lugál n~g _kung_, (gaya na n~g ipinaliwanag) baga ma't itó'y siyáng angkáp na angkáp at malimit gamitin. [20] Dito sa panahóng nakaraán at gayón sa haharapín n~g ayos pangsukob ay maáarěng lagyán sa hulí n~g _sana_ ó _disin_, gaya nang ipinatalastás. XVIII KABANATA Pagbabaybáy sa m~ga anyông pangtiyák GURŇ. żKailan~gan din kayâng baybayín buông buô ang m~ga pan~gulong anyông pangtiyák? NAG-AARAL. Kailan~gan din pň, at hindî lamang ang m~ga pangtiyák na _in_, _i_ at _an_ kundî patí ang m~ga katugmâ n~g m~ga anyông _um_, _mag_, _mang_ at _ma_, ay dapat ding baybayíng isáisá, upáng ganáp na mákilala ang m~ga galáw ó pagkakabagobago n~g ating m~ga pangwatas, sapagkâ't ang pagbabaybáy sa m~ga anyông pangtiyák ay isáng paraán n~g maliwanag na pagsásalaysáy at madalîng pag-áaral, bukód pa ang m~ga kagalin~gang mátatamó kung isasagunitâng ang m~ga pangtiyák na pangwatas ay siyáng malimit gamitin sa Wikŕng Tagalog kay sa m~ga pangwatas na dî dumadalirě ó tumitiyák n~g anó mang bagay ó pan~galan. Marapat n~gâng italatag na buông buô ang pagbabaybáy sa m~ga anyông pangtiyák gaya n~g ginagawâ sa m~ga pangbalak, at unahin nating baybayín ang tatlóng pan~gulong anyông _in_, _i_ at _an_ na náuukol sa _um_ at _mag_ at isunód natin dito ang _ipag_, _pag-an_ at _pag-in_, (kung itó'y dapat baybayín) na náuukol din sa _mag_, sakâ ang _pag-in_, _ipang_ at _pang-an_ na náuukol sa _mang_ at káhulíhuliha'y ang _ika_ at _ka-an_ na nahihinggíl namán sa _ma_. HUWARAN SA UNANG PANGTIYÁK N~G "UM" ANYÔNG "IN" AYOS PANGBADYÁ Sulatin. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Sinusulat ko itó[21] Sinusulat namin ó natin itó Sinusulat mo itó Sinusulat ninyó itó Sinusulat niyá itó Sinusulat nilá itó _Panahóng nakaraán_ Sinulat ko itó Sinulat namin ó natin itó Sinulat mo itó Sinulat ninyó itó Sinulat niyá itó Sinulat nilá itó _Panahóng nakaraán na_ Sinulat ko na itó Sinulat na namin ó natin itó Sinulat mo na itó Sinulat na ninyó itó Sinulat na niyá itó Sinulat na nilá itó _Panahóng kararaán_ Kásusulat ko pa itó Kásusulat pa namin ó natin itó Kásusulat mo pa itó Kásusulat pa ninyó itó Kásusulat pa niyá itó Kásusulat pa nilá itó _Panahóng haharapín_ Susulatin ko itó Susulatin namin ó natin itó Susulatin mo itó Susulatin ninyó itó Susulatin niyá itó Susulatin nilá itó AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Sulatin namin ó natin itó Sulatin mo itó Sulatin ninyó itó Sulatin niyá itó Sulatin nilá itó AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung sinusulat ko itó Kung sinusulat namin ó natin itó Kung sinusulat mo itó Kung sinusulat ninyó itó Kung sinusulat niyá itó Kung sinusulat nilá itó _Panahóng nakaraán_ Kung sinulat ko itó Kung sinulat namin ó natin itó Kung sinulat mo itó Kung sinulat ninyó itó Kung sinulat niyá itó Kung sinulat nilá itó _Panahóng haharapín_ Kung susulatin ko itó Kung susulatin namin ó natin itó Kung susulatin mo itó Kung susulatin ninyó itó Kung susulatin niyá itó Kung susulatin nilá itó[22] HUWARAN SA IKALAWÁNG PANGTIYÁK N~G "UM" ANYÔNG "I" AYOS PANGBADYÁ Isulat. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Isinusulat ko itó Isinusulat namin ó natin itó Isinusulat mo itó Isinusulat ninyó itó Isinusulat niyá itó Isinusulat nilá itó _Panahóng nakaraán_ Isinulat ko itó Isinulat namin ó natin itó Isinulat mo itó Isinulat ninyó itó Isinulat niyá itó Isinulat nilá itó _Panahóng nakaraán na_ Isinulat ko na itó Isinulat na namin ó natin itó Isinulat mo na itó Isinulat na ninyó itó Isinulat na niyá itó Isinulat na nilá itó _Panahóng haharapín_[23] Isusulat ko itó Isusulat namin ó natin itó Isusulat mo itó Isusulat ninyó itó Isusulat niyá itó Isusulat nilá itó AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Isulat namin ó natin itó Isulat mo itó Isulat ninyó itó Isulat niyá itó Isulat nilá itó AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung isinusulat ko itó Kung isinusulat namin ó natin itó Kung isinusulat mo itó Kung isinusulat ninyó itó Kung isinusulat niyá itó Kung isinusulat nilá itó _Panahóng nakaraán_ Kung isinulat ko itó Kung isinulat namin ó natin itó Kung isinulat mo itó Kung isinulat ninyó itó Kung isinulat niyá itó Kung isinulat nilá itó _Panahóng haharapín_ Kung isusulat ko itó Kung isusulat namin ó natin itó Kung isusulat mo itó Kung isusulat ninyó itó Kung isusulat niyá itó Kung isusulat nilá itó HUWARAN SA IKATLÓNG PANGTIYÁK N~G "UM" ANYÔNG "AN" AYOS PANGBADYÁ Sulatan. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Sinusulatan ko itó Sinusulatan namin ó natin itó Sinusulatan mo itó Sinusulatan ninyó itó Sinusulatan niyá itó Sinusulatan nilá itó _Panahóng nakaraán_ Sinulatan ko itó Sinulatan namin ó natin itó Sinulatan mo itó Sinulatan ninyó itó Sinulatan niyá itó Sinulatan nilá itó _Panahóng nakaraán na_ Sinulatan ko na itó Sinulatan na namin ó natin itó Sinulatan mo na itó Sinulatan na ninyó itó Sinulatan na niyá itó Sinulatan na nilá itó _Panahóng haharapín_ Susulatan ko itó Susulatan namin ó natin itó Susulatan mo itó Susulatan ninyó itó Susulatan niyá itó Susulatan nilá itó AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Sulatan namin ó natin itó Sulatan mo itó Sulatan ninyó itó Sulatan niyá itó Sulatan nilá itó AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung sinusulatan ko itó Kung sinusulatan namin ó natin itó Kung sinusulatan mo itó Kung sinusulatan ninyó itó Kung sinusulatan niyá itó Kung sinusulatan nilá itó _Panahóng nakaraán_ Kung sinulatan ko itó Kung sinulatan namin ó natin itó Kung sinulatan mo itó Kung sinulatan ninyó itó Kung sinulatan niyá itó Kung sinulatan nilá itó _Panahóng haharapín_ Kung susulatan ko itó Kung susulatan namin ó natin itó Kung susulatan mo itó Kung susulatan ninyó itó Kung susulatan niyá itó Kung susulatan nilá itó HUWARAN SA UNANG PANGTIYÁK N~G "MAG"[24] ANYÔNG "IPAG" AYOS PANGBADYÁ Ipaglarô. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Ipinaglalarô ko itó Ipinaglalarô namin ó natin itó Ipinaglalarô mo itó Ipinaglalarô ninyó itó Ipinaglalarô niyá itó Ipinaglalarô nilá itó _Panahóng nakaraán_ Ipinaglarô ko itó Ipinaglarô namin ó natin itó Ipinaglarô mo itó Ipinaglarô ninyó itó Ipinaglarô niyá itó Ipinaglarô nilá itó _Panahóng nakaraán na_ Ipinaglarô ko na itó Ipinaglarô na namin ó natin itó Ipinaglarô mo na itó Ipinaglarô na ninyó itó Ipinaglarô na niyá itó Ipinaglarô na nilá itó _Panahóng haharapín_ Ipaglalarô ko itó Ipaglalarô namin ó natin itó Ipaglalarô mo itó Ipaglalarô ninyó itó Ipaglalarô niyá itó Ipaglalarô nilá itó AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Ipaglarô namin ó natin itó Ipaglarô mo itó Ipaglarô ninyó itó Ipaglarô niyá itó Ipaglarô nilá itó AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung ipinaglalarô ko itó Kung ipinaglalarô namin ó natin itó Kung ipinaglalarô mo itó Kung ipinaglalarô ninyó itó Kung ipinaglalarô niyá itó Kung ipinaglalarô nilá itó _Panahóng nakaraán_ Kung ipinaglarô ko itó Kung ipinaglarô namin ó natin itó Kung ipinaglarô mo itó Kung ipinaglarô ninyó itó Kung ipinaglarô niyá itó Kung ipinaglarô nilá itó _Panahóng haharapín_ Kung ipaglalarô ko itó Kung ipaglalarô namin ó natin itó Kung ipaglalarô mo itó Kung ipaglalarô ninyó itó Kung ipaglalarô niyá itó Kung ipaglalarô nilá itó HUWARAN SA IKALAWÁNG PANGTIYÁK N~G "MAG" ANYÔNG "PAG-AN" AYOS PANGBADYÁ Paglarůan. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Pinaglalarůan ko itó Pinaglalarůan namin ó natin itó Pinaglalarůan mo itó Pinaglalarůan ninyó itó Pinaglalarůan niyá itó Pinaglalarůan nilá itó _Panahóng nakaraán_ Pinaglarůan ko itó Pinaglarůan namin ó natin itó Pinaglarůan mo itó Pinaglarůan ninyó itó Pinaglarůan niyá itó Pinaglarůan nilá itó _Panahóng nakaraán na_ Pinaglarůan ko na itó Pinaglarůan na namin ó natin itó Pinaglarůan mo na itó Pinaglarůan na ninyó itó Pinaglarůan na niyá itó Pinaglarůan na nilá itó _Panahóng haharapín_ Paglalarůan ko itó Paglalarůan namin ó natin itó Paglalarůan mo itó Paglalarůan ninyó itó Paglalarůan niyá itó Paglalarůan nilá itó AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Paglarůan namin ó natin itó Paglarůan mo itó Paglarůan ninyó itó Paglarůan niyá itó Paglarůan nilá itó AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung pinaglalarůan ko itó Kung pinaglalarůan namin ó natin itó Kung pinaglalarůan mo itó Kung pinaglalarůan ninyó itó Kung pinaglalarůan niyá itó Kung pinaglalarůan nilá itó _Panahóng nakaraán_ Kung pinaglarůan ko itó Kung pinaglarůan namin ó natin itó Kung pinaglarůan mo itó Kung pinaglarůan ninyó itó Kung pinaglarůan niyá itó Kung pinaglarůan nilá itó _Panahóng haharapín_ Kung paglalarůan ko itó Kung paglalarůan namin ó natin itó Kung paglalarůan mo itó Kung paglalarůan ninyó itó Kung paglalarůan niyá itó Kung paglalarůan nilá itó HUWARAN SA IKATLÓNG PANGTIYÁK N~G "MAG" ANYÔNG "PAG-IN" AYOS PANGBADYÁ Paglarůin. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Pinaglalarô ko itó Pinaglalarô namin ó natin itó Pinaglalarô mo itó Pinaglalarô ninyó itó Pinaglalarô niyá itó Pinaglalarô nilá itó _Panahóng nakaraán_ Pinaglarô ko itó Pinaglarô namin ó natin itó Pinaglarô mo itó Pinaglarô ninyó itó Pinaglarô niyá itó Pinaglarô nilá itó _Panahóng nakaraán na_ Pinaglarô ko na itó Pinaglarô na namin ó natin itó Pinaglarô mo na itó Pinaglarô na ninyó itó Pinaglarô na niyá itó Pinaglarô na nilá itó _Panahóng kararaán_ Kapaglalarô ko pa itó Kapaglalarô pa natin ó namin itó Kapaglalarô mo pa itó Kapaglalarô pa ninyó itó Kapaglalarô pa niyá itó Kapaglalarô pa nilá itó _Panahóng haharapín_ Paglalarůin ko itó Paglalarůin namin ó natin itó Paglalarůin mo itó Paglalarůin ninyó itó Paglalarůin niyá itó Paglalarůin nilá itó AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Paglarůin namin ó natin itó Paglarůin mo itó Paglarůin ninyó itó Paglarůin niyá itó Paglarůin nilá itó AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung pinaglalarô ko itó Kung pinaglalarô natin ó namin itó Kung pinaglalarô mo itó Kung pinaglalarô ninyó itó Kung pinaglalarô niyá itó Kung pinaglalarô nilá itó _Panahóng nakaraán_ Kung pinaglarô ko itó Kung pinaglarô namin ó natin itó Kung pinaglarô mo itó Kung pinaglarô ninyó itó Kung pinaglarô niyá itó Kung pinaglarô nilá itó _Panahóng haharapín_ Kung paglalarůin ko itó Kung paglalarůin namin ó natin itó Kung paglalarůin mo itó Kung paglalarůin ninyó itó Kung paglalarůin niyá itó Kung paglalarůin nilá itó HUWARAN SA UNANG PANGTIYÁK N~G "MANG" ANYÔNG "PANG-IN" AYOS PANGBADYÁ Pan~gisdâín. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Pinan~gin~gisdâ ko itó Pinan~gin~gisdâ namin ó natin itó Pinan~gin~gisdâ mo itó Pinan~gin~gisdâ ninyó itó Pinan~gin~gisdâ niyá itó Pinan~gin~gisdâ nilá itó _Panahóng nakaraán_ Pinan~gisdâ ko itó Pinan~gisdâ namin ó natin itó Pinan~gisdâ mo itó Pinan~gisdâ ninyó itó Pinan~gisdâ niyá itó Pinan~gisdâ nilá itó _Panahóng nakaraán na_ Pinan~gisdâ ko na itó Pinan~gisdâ na namin ó natin itó Pinan~gisdâ mo na itó Pinan~gisdâ na ninyó itó Pinan~gisdâ na niyá itó Pinan~gisdâ na nilá itó _Panahóng kararaán_ Kapapan~gisdâ ko pa itó Kapapan~gisdâ pa natin ó namin itó Kapapan~gisdâ mo pa itó Kapapan~gisdâ pa ninyó itó Kapapan~gisdâ pa niyá itó Kapapan~gisdâ pa nilá itó _Panahóng haharapín_ Pan~gin~gisdâín ko itó Pan~gin~gisdâín namin ó natin itó Pan~gin~gisdâín mo itó Pan~gin~gisdâín ninyó itó Pan~gin~gisdâín niyá itó Pan~gin~gisdâín nilá itó AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Pan~gisdâín namin ó natin itó Pan~gisdâín mo itó Pan~gisdâín ninyó itó Pan~gisdâín niyá itó Pan~gisdâín nilá itó AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung pinan~gin~gisdâ ko itó Kung pinan~gin~gisdâ namin ó natin itó Kung pinan~gin~gisdâ mo itó Kung pinan~gin~gisdâ ninyó itó Kung pinan~gin~gisdâ niyá itó Kung pinan~gin~gisdâ nilá itó _Panahóng nakaraán_ Kung pinan~gisdâ ko itó Kung pinan~gisdâ namin ó natin itó Kung pinan~gisdâ mo itó Kung pinan~gisdâ ninyó itó Kung pinan~gisdâ niyá itó Kung pinan~gisdâ nilá itó _Panahóng haharapín_ Kung pan~gin~gisdâín ko itó Kung pan~gin~gisdâín namin ó natin itó Kung pan~gin~gisdâín mo itó Kung pan~gin~gisdâín ninyó itó Kung pan~gin~gisdâín niyá itó Kung pan~gin~gisdâín nilá itó HUWARAN SA IKALAWÁNG PANGTIYÁK N~G "MANG" ANYÔNG "IPANG" AYOS PANGBADYÁ Ipan~gisdâ. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Ipinan~gin~gisdâ ko itó Ipinan~gin~gisdâ namin ó natin itó Ipinan~gin~gisdâ mo itó Ipinan~gin~gisdâ ninyó itó Ipinan~gin~gisdâ niyá itó Ipinan~gin~gisdâ nilá itó _Panahóng nakaraán_ Ipinan~gisdâ ko itó Ipinan~gisdâ namin ó natin itó Ipinan~gisdâ mo itó Ipinan~gisdâ ninyó itó Ipinan~gisdâ niyá itó Ipinan~gisdâ nilá itó _Panahóng nakaraán na_ Ipinan~gisdâ ko na itó Ipinan~gisdâ na namin ó natin itó Ipinan~gisdâ mo na itó Ipinan~gisdâ na ninyó itó Ipinan~gisdâ na niyá itó Ipinan~gisdâ na nilá itó _Panahóng haharapín_ Ipan~gin~gisdâ ko itó Ipan~gin~gisdâ namin ó natin itó Ipan~gin~gisdâ mo itó Ipan~gin~gisdâ ninyó itó Ipan~gin~gisdâ niyá itó Ipan~gin~gisdâ nilá itó AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Ipan~gisdâ namin ó natin itó Ipan~gisdâ mo itó Ipan~gisdâ ninyó itó Ipan~gisdâ niyá itó Ipan~gisdâ nilá itó AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung ipinan~gin~gisdâ ko itó Kung ipinan~gin~gisdâ namin ó natin itó Kung ipinan~gin~gisdâ mo itó Kung ipinan~gin~gisdâ ninyó itó Kung ipinan~gin~gisdâ niyá itó Kung ipinan~gin~gisdâ nilá itó _Panahóng nakaraán_ Kung ipinan~gisdâ ko itó Kung ipinan~gisdâ namin ó natin itó Kung ipinan~gisdâ mo itó Kung ipinan~gisdâ ninyó itó Kung ipinan~gisdâ niyá itó Kung ipinan~gisdâ nilá itó _Panahóng haharapín_ Kung ipan~gin~gisdâ ko itó Kung ipan~gin~gisdâ namin ó natin itó Kung ipan~gin~gisdâ mo itó Kung ipan~gin~gisdâ ninyó itó Kung ipan~gin~gisdâ niyá itó Kung ipan~gin~gisdâ nilá itó HUWARAN SA IKATLÓNG PANGTIYÁK N~G "MANG" ANYÔNG "PANG-AN" AYOS PANGBADYÁ Pan~gisdâan. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Pinan~gin~gisdâan ko itó Pinan~gin~gisdâan namin ó natin itó Pinan~gin~gisdâan mo itó Pinan~gin~gisdâan ninyó itó Pinan~gin~gisdâan niyá itó Pinan~gin~gisdâan nilá itó _Panahóng nakaraán_ Pinan~gisdâan ko itó Pinan~gisdâan namin ó natin itó Pinan~gisdâan mo itó Pinan~gisdâan ninyó itó Pinan~gisdâan niyá itó Pinan~gisdâan nilá itó _Panahóng nakaraán na_ Pinan~gisdâan ko na itó Pinan~gisdâan na namin ó natin itó Pinan~gisdâan mo na itó Pinan~gisdâan na ninyó itó Pinan~gisdâan na niyá itó Pinan~gisdâan na nilá itó _Panahóng haharapín_ Pan~gin~gisdâan ko itó Pan~gin~gisdâan natin ó namin itó Pan~gin~gisdâan mo itó Pan~gin~gisdâan ninyó itó Pan~gin~gisdâan niyá itó Pan~gin~gisdâan nilá itó AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Pan~gisdâan namin ó natin itó Pan~gisdâan mo itó Pan~gisdâan ninyó itó Pan~gisdâan niyá itó Pan~gisdâan nilá itó AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung pinan~gin~gisdâan ko itó Kung pinan~gin~gisdâan namin ó natin itó Kung pinan~gin~gisdâan mo itó Kung pinan~gin~gisdâan ninyó itó Kung pinan~gin~gisdâan niyá itó Kung pinan~gin~gisdâan nilá itó _Panahóng nakaraán_ Kung pinan~gisdâan ko itó Kung pinan~gisdâan namin ó natin itó Kung pinan~gisdâan mo itó Kung pinan~gisdâan ninyó itó Kung pinan~gisdâan niyá itó Kung pinan~gisdâan nilá itó _Panahóng haharapín_ Kung pan~gin~gisdâan ko itó Kung pan~gin~gisdâan namin ó natin itó Kung pan~gin~gisdâan mo itó Kung pan~gin~gisdâan ninyó itó Kung pan~gin~gisdâan niyá itó Kung pan~gin~gisdâan nilá itó HUWARAN SA UNANG PANGTIYÁK N~G "MA" ANYÔNG "IKA" AYOS PANGBADYÁ Ikatisod. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Ikinatítisod ko itó Ikinatítisod namin ó natin itó Ikinatítisod mo itó Ikinatítisod ninyó itó Ikinatítisod niyá itó Ikinatítisod nilá itó _Panahóng nakaraán_ Ikinatisod ko itó Ikinatisod namin ó natin itó Ikinatisod mo itó Ikinatisod ninyó itó Ikinatisod niyá itó Ikinatisod nilá itó _Panahóng nakaraán na_ Ikinatisod ko na itó Ikinatisod na namin ó natin itó Ikinatisod mo na itó Ikinatisod na ninyó itó Ikinatisod na niyá itó Ikinatisod na nilá itó _Panahóng haharapín_ Ikatítisod ko itó Ikatítisod namin ó natin itó Ikatítisod mo itó Ikatítisod ninyó itó Ikatítisod niyá itó Ikatítisod nilá itó AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Ikatisod namin ó natin itó Ikatisod mo itó Ikatisod ninyó itó Ikatisod niyá itó Ikatisod nilá itó AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung ikinatítisod ko itó Kung ikinatítisod namin ó natin itó Kung ikinatítisod mo itó Kung ikinatítisod ninyó itó Kung ikinatítisod niyá itó Kung ikinatítisod nilá itó _Panahóng nakaraán_ Kung ikinatisod ko itó Kung ikinatisod namin ó natin itó Kung ikinatisod mo itó Kung ikinatisod ninyó itó Kung ikinatisod nilá itó Kung ikinatisod nilá itó _Panahóng haharapín_ Kung ikatítisod ko itó Kung ikatítisod namin ó natin itó Kung ikatítisod mo itó Kung ikatítisod ninyó itó Kung ikatítisod niyá itó Kung ikatítisod nilá itó HUWARAN SA IKALAWÁNG PANGTIYÁK N~G "MA" ANYÔNG "KA-AN" AYOS PANGBADYÁ Katisuran. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Kinatítisuran ko itó Kinatítisuran namin ó natin itó Kinatítisuran mo itó Kinatítisuran ninyó itó Kinatítisuran niyá itó Kinatítisuran nilá itó _Panahóng nakaraán_ Kinatisuran ko itó Kinatisuran namin ó natin itó Kinatisuran mo itó Kinatisuran ninyó itó Kinatisuran niyá itó Kinatisuran nilá itó _Panahóng nakaraán na_ Kinatisuran ko na itó Kinatisuran na namin ó natin itó Kinatisuran mo na itó Kinatisuran na ninyó itó Kinatisuran na niyá itó Kinatisuran na nilá itó _Panahóng haharapín_ Katitisuran ko itó Katitisuran namin ó natin itó Katitisuran mo itó Katitisuran ninyó itó Katitisuran niyá itó Katitisuran nilá itó AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Katisuran namin ó natin itó Katisuran mo itó Katisuran ninyó itó Katisuran niyá itó Katisuran nilá itó AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung kinatítisuran ko itó Kung kinatítisuran namin ó natin itó Kung kinatítisuran mo itó Kung kinatítisuran ninyó itó Kung kinatítisuran niyá itó Kung kinatítisuran nilá itó _Panahóng nakaraán_ Kung kinatisuran ko itó Kung kinatisuran namin ó natin itó Kung kinatisuran mo itó Kung kinatisuran ninyó itó Kung kinatisuran niyá itó Kung kinatisuran nilá itó _Panahóng haharapín_ Kung katitisuran ko itó Kung katitisuran namin ó natin itó Kung katitisuran mo itó Kung katitisuran ninyó itó Kung katitisuran niyá itó Kung katitisuran nilá itó TALABABÂAN [21] Inilagáy ang _itó_ upáng tumukoy n~g bagay na ginagawâ, at dapat matantô na ang m~ga katawán (ó persona) ay dapat ilagáy sa pang-arě na siyáng angkóp sa m~ga pangtiyák na pangwatas. [22] Hindî ko na inilagáy rito ang ikalawáng hugis nitóng _in_, sapagkâ't hindî lubhâng naiibá sa una, liban sa pag-áangkáp niyá sa ugát. [23] Dapat alamíng sa m~ga anyông _i_ at _an_ ay walâng panahóng kararaán, kundî sa _in_ lamang. [24] Hindî na kailan~gang italâ ang _in_, _i_ at _an_ na m~ga katugmâ nitóng _mag_, sapagkâ't kaparis din n~g sa _um_. Tan~gěng bábanggitín dito ang m~ga pangtiyák din nitóng _mag_ na _ipag_, _pag-an_ at _pag-in_ (kung itó'y maáarě). XIX KABANATA Sa m~ga pangtulong na anyô n~g pangwatas GURŇ. żAlínalín namán ang m~ga anyông pangtulong n~g ating pangwatas? NAG-AARAL. Nápakarami pň at nang mákilala ay náitó ang m~ga anyông pangtulong sa pangbalak: _maká_, _magpa_, _pa_, _magpaka_, _makí_, _magká_, _magíng_, _magsí_, _magpatí_, _manghí_, _magkáng_ at _magsa_. G. żAnó ang tinátawag na anyông _maká_? N. Tinátawag na anyông _maká_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _maká_ sa salitâng ugát, gaya n~g _maka_lakad, _maka_utang, _maka_kain. G. żAnó ang tinátawag na anyông _magpa_? N. Tinátawag na anyông _magpa_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _magpa_ sa salitâng ugát, gaya n~g _magpa_turň, _magpa_lamíg, _magpa_gandá. G. żAnó ang tinátawag na anyông _pa_? N. Tinátawag na anyông _pa_ ang pangwatas na kinaáangkapán nitó, gaya n~g _pa_tulong, _pa_hilot, _pa_tampál. G. żAnó ang tinátawag na anyông _magpaka_? N. Tinátawag na anyông _magpaka_ ang pangwatas na kinaáangkapán n~g anyông itó, gaya n~g _magpaka_babŕ, _magpaka_baít, _magpaka_runong. G. żAnó ang tinátawag na anyông _makí_? N. Tinátawag na anyông _makí_ ang pangwatas na binubuô n~g salitâng ugát at n~g pang-angkáp na _makí_, gaya n~g _maki_panayám, _makí_kastilŕ, _makí_apóy. G. żAnó ang tinátawag na anyông _magká_? N. Tinátawag na anyông _magká_ ang pangwatas na binubuô n~g ugát at n~g pang-angkáp na _magká_, gaya n~g _magká_utang, _magká_sakít, _magká_sunog. G. żAnó namán ang tinátawag na anyông _magíng_? N. Tinátawag na anyông _magíng_ ang pangwatas na kinaáangkapán nitó, gaya n~g _magíng_ tao, _magíng_ hayop, _magíng_ talŕ. G. żAnó namán ang tinátawag na anyông _magsí_? N. Tinátawag na anyông _magsí_ ang pangwatas na kinaáangkapán nitó, gaya n~g _magsí_pasok, _magsi_takbó, _magsi_dalan~gin. G. żAnó ang tinátawag na anyông _magpatí_? N. Ang pangwatas na binubuô n~g salitâng ugát at n~g pang-angkáp na _magpatí_, gaya n~g _magpati_luhód, _magpati_rapá, _magpati_higâ. G. żAnó ang tinátawag na anyông _manghí_? N. Ang pangwatas na binubuô n~g salitâng ugát at n~g pang-angkáp na _manghí_, gaya n~g _manghí_n~gukó, _manghí_nin~gá, _manghí_n~guto. G. żAnó ang tinátawag na anyông _magkáng_? N. Tinátawag na anyông _magkáng_ ang pangwatas na may kaangkáp n~g anyông itó, gaya n~g _magkang_hihirap, _magkang_puputot, _magkang_íihě. G. żAnó ang tinátawag na anyông _magsa_? N. Tinátawag na anyông _magsa_ ang pangwatas na may kaangkáp nitó, gaya n~g _magsa_kastilŕ, _magsa_ilokano, _magsa_haponés. G. żAlín namán ang m~ga anyông pangtulong sa pangtiyák na katugmâ n~g m~ga anyông pangbalak na tinalikdán? N. Marami rin pň, at bawŕ't isáng anyông pangbalak ay may katugmâng pangtiyák na ang kadalasá'y dalawá, tatló at kung minsan pa'y humigít sa bilang na itó. Sapagkâ't lubhâng malawig na isáisáhín ay hindî na dapat banggitín dito kundî sa kinaúukulan n~g bawŕ't isá. XX KABANATA Ukol sa anyông "MAKÁ" GURŇ. żAnó ang tinátawag na anyông _maká_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _maká_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _maká_ sa salitâng ugát. G. żAnó ang kahulugán nitóng anyông _maká_? N. Náuuwî itó sa dalawáng kahulugán: ang una'y _kapangyarihan_ (ó potencial) gaya n~g _makalakad_, _makatakbó_, at ang ikalawá'y _kadahilanan_ (ó causal) gaya n~g _makabuti_, _makaginhawa_. G. żPaano ang pagbabaybáy nitóng anyông _maká_? N. Gaya rin n~g sa m~ga anyông _mag_, _mang_ at _ma_ na inúulit ang unang dalawáng titik n~g unang pantíg n~g ugát sa m~ga panahóng kasalukuyan at haharapín. Baybayín natin ang m~ga pangwatas na _makatakbó_ at _makagalíng_ na ang una'y náuukol sa kapangyarihan at ang hulí'y sa kadahilanan. _Ayos_ _Panahón_ _Kapangyarihan_ _Kadahilanan_ Pangbadyá Makatakbó Makagalíng Panghiwatig Kasalukuyan Nakatatakbó Nakagagalíng " Nakaraán Nakatakbó Nakagalíng " Nakaraán na Nakatakbó na Nakagalíng na " Haharapín Makatatakbó Makagagalíng Pang-utos Makatakbó Makagalíng Pangsukob Kasalukuyan Kung nakatatakbó Kung nakagagalíng " Nakaraán Kung nakatakbó Kung nakagalíng " Haharapín Kung makatatakbó Kung makagagalíng G. żAnó ang dapat matantô ukol sa pagbabaybáy nitóng _maká_? N. Dapat matantô na kung ang pangwatas na binabaybáy ay nagbuhat sa anyông "um" ay dapat isunód sa ginawâng pagbabaybáy sa m~ga pangwatas na _makatakbó_ at _makagalíng_, n~guně't kung sa "mag" ay dapat ding ibatay sa náturang pagbabaybáy, na ang kaibhán lamang nitó ay dinaragdagán pa n~g _pag_[25] sa gitnâ n~g _maká_ at n~g ugát. Dapat ding matantô na ang bagay na itó'y tan~gěng nangyayari sa kapangyarihan at hindî sa kadahilanan. Baybayín namán natin ang m~ga pangwatas na _makapag-aral_ at _makapagturň_ na nagbuhat sa _mag-aral_ at _magturň_. _Ayos_ _Panahón_ _Kapangyarihan_ Pangbadyá Makapag-aral Makapagturň Panghiwatig Kasalukuyan Nakapag-áaral Nakapagtuturň " Nakaraán Nakapag-aral Nakapagturň " Nakaraán na Nakapag-aral na Nakapagturň na " Haharapín Makapag-áaral Makapagtuturň Pang-utos Makapag-aral Makapagturň Pangsukob Kasalukuyan Kung nakapag-áaral Kung nakapagtuturň " Nakaraán Kung nakapag-aral Kung nakapagturň " Haharapín Kung makapag-áaral Kung makapagtuturň ANG KANYÁNG PANGTIYÁK G. żAlín ang pangtiyák n~g _maká_ kung náuukol sa kapangyarihan? N. Kung náuukol sa kapangyarihan, ang pangtiyák n~g _maká_ ay _ma-in_, _mai_ at _ma-an_, kailan ma't ang pangwatas ay nagbuhat sa "um". N~guně't dapat mabatíd, na, ang _in_ ay ináalís sa _ma-in_ at nagigíng _ma_ lamang at sa _mai_ at _ma-an_ ay ináalís din ang náturang _in_. Kung ang pangwatas ay nagbuhat sa _mag_, ang _ma_, _mai_ at _ma-an_ ay dapat gawíng _mapag_, _maipag_ at _mapag-an_. Náritó ang dalawáng halimbawŕ na náuukol sa bawŕ't isá. NÁUUKOL SA "UM" _Ma._ _Mai._ _Ma-an._ Pangbadyá Masulat Maisulat Masulatan Kasalukuyan Nasusulat Naisusulat Nasusulatan Nakaraán Nasulat Naisulat Nasulatan Nakaraán na Nasulat na Naisulat na Nasulatan na Haharapín Masusulat Maisusulat Masusulatan Pang-utos Masulat Maisulat Masulatan Kasalukuyan Kung nasusulat Kung naisusulat Kung nasusulatan Nakaraán Kung nasulat Kung naisulat Kung nasulatan Haharapín Kung masusulat Kung maisusulat Kung masusulatan NÁUUKOL SA "MAG" _Mapag._ _Maipag._ _Mapag-an._ Pangbadyá Mapag-aral Maipag-aral Mapag-aralan Kasalukuyan Napag-áaral Naipag-áaral Napag-áaralan Nakaraán Napag-aral Naipag-aral Napag-aralan Nakaraán na Napag-aral na Naipag-aral na Napag-aralan na Haharapín Mapag-áaral Maipag-áaral Mapag-áaralan Pang-utos Mapag-aral Maipag-aral Mapag-aralan Kasalukuyan Kung napag-áaral Kung naipag-áaral Kung napag-áaralan Nakaraán Kung napag-aral Kung naipag-aral Kung napag-aralan Haharapín Kung mapag-áaral Kung maipag-áaral Kung mapag-áaralan G. żAlín ang pangtiyák n~g _maká_ kung náuukol sa kadahilanan? N. Kung náuukol sa kadahilanan, ang pangtiyák n~g _maká_ ay _ika_ kung tumutukoy sa pangwatas na nagbuhat sa _um_, at _ikapag_ kung tumutukoy namán sa pangwatas na nanggaling sa _mag_. Dapat mabatíd na, magíng ang _ika_ at magíng ang _ikapag_ ay dapat sin~gitan n~g _in_ sa gitnâ n~g _k_ at _a_ sa m~ga panahóng kasalukuyan at m~ga nakaraán. Náritó ang halimbawŕ n~g isá't isá. _Ayos._ _Panahón._ _Ika._ _Ikapag._ Pangbadyá Ikagalíng Ikapagsaing Panghiwatig Kasalukuyan Ikinagagalíng Ikinapagsasaing " Nakaraán Ikinagalíng Ikinapagsaing " Nakaraán na Ikinagalíng na Ikinapagsaing na " Haharapín Ikagagalíng Ikapagsasaing Pang-utos Ikagalíng Ikapagsaing Pangsukob Kasalukuyan Kung ikinagagalíng Kung ikinapagsasaing " Nakaraán Kung ikinagalíng Kung ikinapagsaing " Haharapín Kung ikagagalíng Kung ikapagsasaing KÁGAMITÁN N~G NÁTURANG ANYÔ G. żAlín ang kágamitán n~g anyông _maká_? N. Itóng _maká_ baga ma't nábibilang sa m~ga anyông pangtulong ay isá rin sa malimit gamitin sa ating mayamang salitâ. Náitó ang m~ga sinúsunód na tuntunin n~g sa kanyá'y paggamit: I.--Ginágamit ang _maká_ sa m~ga pangwatas na nagbabadyá n~g kalayŕang makagawâ n~g anó mang kilos sa sariling katawán, hal.: makabasa, makasulat, makakain, makaihě, makatakbó, makalakad, makapasok, makalabás, makaligň, makalan~góy, makagawâ, makadipá, makatulog, atbp. II.--Ang m~ga salitâng ugát na tumutukoy sa kaisipán at sa damdamin n~g tao ay nagagawâ ring pangwatas dito sa _maká_ at kung magkaganitó'y nagbabadyá n~g m~ga kilos ó gawŕing pagkakátaón ó hindî ináasahang mangyari, hal.: sa alala ay makaalala, sa gunitâ ay makagunitâ, sa isip ay makaisip, sa damdám ay makaramdám, sa damá ay makadamá, sa hipň ay makahipň, sa kita ay makakita, sa masíd ay makamasíd, sa tin~gín ay makatin~gín, sa diníg ay makariníg, sa amóy ay makaamóy, atbp. III.--Kung ang isáng pangwatas ay nagkakahulugán n~g anó mang bagay na binabalak gawín, ang ugát na yaó'y magagawâ ring pangwatas dito sa _maká_ na ang kahulugá'y kung makakayang ganapín ang náturang balak, hal.: _Man~gin~gisdâ_ akó kung _makakapan~gisdâ_, _susulat_ siyá kung _makasusulat_, _papasok_ akó kung _makapapasok_, atbp. IV.--Ginágamit din ang _maká_ sa m~ga pangwatas na nagbabadyá n~g kasirŕáng hindî sinasadyâ na ibinun~ga n~g m~ga katutubňng pangyayari. Dapat matantô na itó'y malimit gamitin sa m~ga panahóng nakaraán, hal.: ang _han~gin_ ay siyáng _nakagibâ_ n~g m~ga bahay, ang _apóy_ ay siyáng _nakatupok_ n~g táhanan, ang _lindól_ ay siyáng _nakaguhô_ n~g simbahan, ang _bahâ_ ay siyáng _nakasirŕ_ n~g m~ga halaman, atbp. V.--Nagagawâ ring pangwatas dito sa _maká_ ang m~ga ugát na nagbabadyá n~g lumbáy ó sayá n~g sino man, at ang m~ga pangwatas na itó'y nagkakahulugán n~g anó mang pangyayari na siyáng lumilikhâ n~g gayóng kalumbayan ó kasayahan, hal.: sa iyák ay makaiyák, sa lumbáy ay makalumbáy, sa lungkót ay makalungkót, sa luhŕ ay makaluhŕ, sa sayá ay makasayá, sa alíw ay makaalíw, sa tawa ay makatawa, atbp. Dapat lamang mabatíd, na, ang m~ga pangwatas na itó'y napakalimit gamitin sa panahóng nakaraán. VI.--Ang m~ga salitâng ugát na nagbabadyá n~g kagalin~gan ó kasamâan n~g anó mang bagay ay nagagawâ ring pangwatas dito sa _maká_ na nagkakahulugán n~g isáng bagay na siyáng lumilikhâ n~g násabing kagalin~gan ó kasamâan, hal.: sa buti ay makabuti, sa galíng ay makagalíng, sa buhay ay makabuhay, sa ginhawa ay makaginhawa, sa samâ ay makasamâ, sa lalâ ay makalalâ, sa sakít ay makasakít, atbp. VII.--Ang m~ga ugát na nagbabadyá n~g anó man at náangkapán n~g _maká_ ay nagigíng salitâng pangdiwŕ (ó sustantivo) na ang kahulugá'y pagkampí ó pagsapě sa gayó't ganitóng pangkát, panig, lapěán, atbp., hal.: sa bago ay makabago, sa lumŕ ay makalumŕ, sa bayan ay makabayan, sa parě ay makaparě, sa tao ay makatao, sa hayop ay makahayop, sa kastilŕ ay makakastilŕ, sa intsík ay makaintsík, atbp. VIII.--Ang m~ga ugát na tumutukoy sa ibá't ibáng anyô ó kilos n~g katawán n~g tao ay naipangwawatas din sa _maká_ na ang kahulugá'y ang kalabisán ó kasagwâan n~g náturang anyô ó kilos, hal.: sa dilat ay makadilat, sa n~gisi ay makan~gisi, sa n~gan~gá ay makan~gan~gá, sa tin~gín ay makatin~gín, atbp. TALABABÂAN [25] Dapat alalahanin na ang _pag_ ay siyáng pangtiyák n~g _mag_. Gayón din ang dapat gawín sa ibáng anyông pan~gulo n~g pangwatas. XXI KABANATA Hinggíl sa anyông "MAGPA" GURŇ. żAnó ang tinátawag na anyông _magpa_? NAG-AARAL. Tinátawag na _magpa_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _magpa_ sa salitâng ugát. G. żPaano ang pagbabaybáy sa anyông itó? N. Madalî pň: sukat nang maalaman na sa m~ga panahóng kasalukuyan at haharapín ay kailan~gang ulitin ó dalawahín ang unang dalawáng titik n~g hulíng pantíg n~g anyông _magpa_. Baybayín natin ang m~ga pangwatas na _magpabasa_ at _magpataním_ na nagbuhat sa _bumasa_ at _magtaním_[26]. _Ayos_ _Panahón_ _Bumasa_ _Magtaním_ Pangbadyá Magpabasa Magpataním Panghiwatig Kasalukuyan Nagpapabasa Nagpapataním " Nakaraán Nagpabasa Nagpataním " Nakaraán na Nagpabasa na Nagpataním na " Haharapín Magpapabasa Magpapataním Pang-utos Magpabasa Magpataním Pangsukob Kasalukuyan Kung nagpapabasa Kung nagpapataním " Nakaraán Kung nagpabasa Kung nagpataním " Haharapín Kung magpapabasa Kung magpapataním ANG KANYÁNG PANGTIYÁK G. żAlín ang pangtiyák nitóng anyông _magpa_? N. Ang pangtiyák n~g _magpa_ ay _pa_ lamang. Itóng _pa_ kung tulun~gan n~g m~ga pan~gulong anyông pangtiyák ay nagigíng _pa-in_, _ipa_ at _pa-an_ na siyáng m~ga pangtiyák n~g _magpa_ kung ang pangwatas na ibig baybayín ay nagbuhat sa _um_. Kung nagbuhat namán sa _mag_, ang pangtiyák n~g _magpa_ ay _papag-in_, _ipapag_ at _papag-an_. Sa pagbabaybáy sa m~ga pangtiyák n~g náturang _magpa_ ay kunin din nating halimbawŕ ang dalawáng pangwatas na _bumasa_ at _magtaním_ na babaybayíng isáisá ó hiwáhiwaláy. NÁUUKOL SA "UM" _PA-IN_ _IPA_ _PA-AN_ Pangbadyá Pabasahin Ipabasa Pabasahan Kasalukuyan Pinababasa Ipinababasa Pinababasahan Nakaraán Pinabasa Ipinabasa Pinabasahan Nakaraán na Pinabasa na Ipinabasa na Pinabasahan na Haharapín Pababasahin Ipababasa Pababasahan Pang-utos Pabasahin Ipabasa Pabasahan Kasalukuyan Kung pinababasa Kung ipinababasa Kung pinababasahan Nakaraán Kung pinabasa Kung ipinabasa Kung pinabasahan Haharapín Kung pababasahin Kung ipababasa Kung pababasahan NÁUUKOL SA "MAG" _PAPAG-IN_ _IPAPAG_ _PAPAG-AN_ Pangbadyá Papagtanimín Ipapagtaním Papagtanimán Kasalukuyan Pinapagtataním Ipinapagtataním Pinapagtatanimán Nakaraán Pinapagtaním Ipinapagtaním Pinapagtanimán Nakaraán na Pinapagtaním na Ipinapagtaním na Pinapagtanimán na Haharapín Papagtatanimín Ipapagtaním Papagtatanimán Pang-utos Papagtanimín Ipapagtaním Papagtanimán Kasalukuyan Kung Kung Kung pinapagtataním ipinapagtataním pinapagtatanimán Nakaraán Kung Kung Kung pinapagtaním ipinapagtaním pinapagtanimán Haharapín Kung Kung Kung papagtatanimín ipapagtaním papagtatanimán G. żMaáarě bagáng baybayín sa ibá itóng anyông _magpa_? N. Ang _magpa_ ay nababaybáy sa ibáng paraán kailan ma't inangkapán n~g _maká_ na náuukol sa kapangyarihan, at kung magkaganitó ang _magpa_ ay magigíng _pagpa_. Ihalimbawŕ natin ang ugát na _ginhawa_ at _panhik_ na sang-ayon dito ay nagigíng _makapagpaginhawa_ at _makapagpapanhik_. _Ayos._ _Panahón._ _Ginhawa._ _Panhik._ Pangbadyá Makapagpaginhawa Makapagpapanhik Panghiwatig Kasalukuyan Nakapagpapaginhawa Nakapagpapapanhik " Nakaraán Nakapagpaginhawa Nakapagpapanhik " Nakaraán na Nakapagpaginhawa na Nakapagpapanhik na " Haharapín Makapagpapaginhawa Makapagpapapanhik Pang-utos Makapagpaginhawa Makapagpapanhik Pangsukob Kasalukuyan Kung Kung nakapagpapaginhawa nakapagpapapanhik " Nakaraán Kung nakapagpaginhawa Kung nakapagpapanhik " Haharapín Kung Kung makapagpapaginhawa makapagpapapanhik KÁGAMITÁN N~G NÁSABING ANYÔ G. żSaánsaán ginágamit ang anyông _magpa_? N. Ang talagáng kátuturán nitóng _magpa_ kung naáangkáp sa salitâng ugát ay ang mag-utos ó magtulot ó mamanhík sa kanino man na gawín ang anó mang bagay sang-ayon sa kátuturáng tagláy n~g ugát. Gayón man, upáng matalastás ang ibá't ibáng kágamitán na kanyáng sinásakláw ay náitó ang m~ga tuntunin n~g sa kanyá'y paggamit. I.--Ginágamit ang _magpa_ sa m~ga pangwatas na nagbabadyá n~g pag-úutos n~g isáng tao sa sino man na gawín ang iniúutos sang-ayon sa kahulugán n~g ugát, hal.: sa gawâ ay magpagawâ, sa tahî ay magpatahî, sa tindá ay magpatindá, sa lutň ay magpalutň, sa lakad ay magpalakad, sa ligň ay magpaligň, sa basa ay magpabasa, sa sulat ay magpasulat, sa taním ay magpataním, sa lan~góy ay magpalan~góy, atbp. II.--Tungkól sa m~ga ugát na nagpapahayag n~g anó man at magawâng pangwatas dito sa anyông _magpa_ ay nagbabadyá n~g pagkakawang gawâ n~g isá sa sino man sang-ayon sa kátuturán n~g ugát, hal.: sa buhay ay magpabuhay, sa kain ay magpakain, sa inóm ay magpainóm, sa tirá ay magpatirá, sa damít ay magparamít, atbp. III.--Hinggíl namán sa m~ga ugát na nagsusulit n~g m~ga likás na pangyayari ay nagagawâ ring pangwatas sa _magpa_, na ang kátuturá'y lumikhâ n~g anó man sang-ayon sa ugát, na, tan~gěng magagawâ n~g Dios ó n~g katalagahán, hal.: sa kulóg ay magpakulóg, sa kidlát ay magpakidlát, sa araw ay magpaaraw, sa ulán ay magpaulán, sa bagyó ay magpabagyó, sa lindól ay magpalindól, sa bahâ ay magpabahâ, atbp. Ang gayóng paglikhâ ay magagawâ rin kung minsan n~g sino mang tao, hal.: sa alon ay magpaalon, sa han~gin ay magpahan~gin, sa tunóg ay magpatunóg, sa ugong ay magpaugong, atbp. IV.--Kung naáangkapán n~g _magpa_ ang m~ga ugát na nagbabadyá n~g panahón ay nagtatagláy n~g kahulugáng pag-úutos sa ibá ó dilě kayâ'y kusŕ sa kanyáng sarili na magpatirá ó magpabayŕng abutin n~g anó man sang-ayon sa ugát, hal.: sa gabí ay magpagabí, sa tanghalě ay magpatanghalě, sa umaga ay magpaumaga, sa hapon ay magpahapon, sa hating-gabí ay magpahating-gabí, atbp. V.--Ukol sa ibá't ibáng ugát na nagbabadyá n~g anó man ay naipangwawatas din sa _magpa_, at ang m~ga itó'y nagkakahulugán n~g tikís ó kusŕng paggawâ n~g sino man sa kanyáng sarili sang-ayon sa isinasaysáy n~g ugát, hal.: sa gandá ay magpagandá, sa buti ay magpabuti, sa araw ay magpaaraw, sa ulán ay magpaulán, sa lamíg ay magpalamíg, sa han~gin ay magpahan~gin, sa anod ay magpaanod, atbp. VI.--Nagtatagláy n~g kahulugán ang m~ga pangwatas na binaybáy sa _magpa_ n~g paghin~gî ó pagbibigáy n~g anó man sang-ayon sa kátuturán n~g ugát, hal.: sa limós ay magpalimós, sa buwís ay magpabuwís, sa utang ay magpautang, sa sanglâ ay magpasanglâ, sa tubň ay magpatubň, sa hirám ay magpahirám, atbp. VII.--Kung ang anyông _magpa_ ay alisán n~g _g_ at ang natirá'y iangkáp sa m~ga ugát na nagbabadyá n~g anó man ay nagtatagláy n~g kahulugáng maparoón sa isáng dako ó poók ó kayâ'y maparoón sa kanino man ó saán man ó kailan man, hal.: sa ibabâ ay mapaibabâ, sa itaás ay mapaitaás, sa sulok ay mapasulok, sa siksík ay mapasiksík, sa iyó ay mapaiyó, sa akin ay mapaakin, sa silan~ganan ay mapasilan~ganan, sa kalunuran ay mapakalunuran, sa araw ay mapaaraw, sa gabí ay mapagabí, sa hapon ay mapahapon, atbp. TALABABÂAN [26] Dapat matantô na sa pangbalak n~g anyông itó ay walâng kailan~gang ang isáng pangwatas ay magbuhat sa _um_ ó sa _mag_. N~guně't sa pangtiyák ay kailan~gang matalastás ang _pag_ na siyáng katugmâ n~g _mag_. XXII KABANATA Tungkól sa anyông "PA" GURŇ. żAnó ang tinátawag na anyông _pa_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _pa_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _pa_ sa salitâng ugát. G. żPaano namán ang pagbabaybáy sa anyông itó? N. Gaya rin n~g m~ga ibá, at ang tan~gěng dapat matantô ay sa m~ga panahóng kasalukuyan at m~ga nakaraán ay dapat iangkáp ang _na_, at kailan~gang ulitin ó dalawahín sa m~ga panahóng kasalukuyan at haharapín ang unang dalawáng titik n~g unang pantíg n~g ugát, ó kayâ'y isinisin~git ang _sa_ sa ugát at sa anyô sa madlâng panahón n~g pangwatas gaya n~g ginagawâng maminsanminsan. Ihalimbawŕ natin ang dalawáng ugát na _diyán_ at _bundók_ na kung iayon sa m~ga kaparaanáng binanggít ay nagigíng pangwatas na _pariyán_ at _pasabundók_. _Ayos_ _Panahón_ _Pariyán_ _Pasabundók_ Pangbadyá Pariyán Pasabundók Panghiwatig Kasalukuyan Napaririyán[27] Napasasabundók " Nakaraán Napariyán Napasabundók " Nakaraán na Napariyán na Napasabundók na " Haharapín Paririyán Pasasabundók Pang-utos Pariyán Pasabundók Pangsukob Kasalukuyan Kung napaririyán Kung napasasabundók " Nakaraán Kung napariyán Kung napasabundók " Haharapín Kung paririyán Kung pasasabundók ANG KANYÁNG PANGTIYÁK G. żAlín namán ang pangtiyák nitóng _pa_? N. Ang anyông _pa_ ay siyáng anyông pangbalak at siyá ring anyông pangtiyák. N~guně't sa bagay na itó ang _pa_ ay nagigíng _pa-in_, _ipa_ at _pa-an_, sapagkâ't kailan~gang tulun~gan n~g m~ga pan~gulong anyông pangtiyák gaya na n~g ginawâ sa m~ga anyông nakaraán. Dapat namáng matalastás na ang ikalawáng paraáng ginamit sa pangbalak ay hindî maáarěng ilagáy sa pangtiyák. Kunin nating halimbawŕ ang pangwatas na _pahalík_ na binubuô n~g anyông _pa_ at n~g ugát na _halík_. _PA-IN_ _IPA_ _PA-AN_ Pangbadyá Pahalikín Ipahalík Pahalikán Kasalukuyan Pinahahalík Ipinahahalík Pinahahalikán Nakaraán Pinahalík Ipinahalík Pinahalikán Nakaraán na Pinahalík na Ipinahalík na Pinahalikán na Haharapín Pahahalikín Ipahahalík Pahahalikán Pang-utos Pahalikín Ipahalík Pahalikán Kasalukuyan Kung pinahahalík Kung ipinahahalík Kung pinahahalikán Nakaraán Kung pinahalík Kung ipinahalík Kung pinahalikán Haharapín Kung pahahalikín Kung ipahahalík Kung pahahalikán G. żMayroón pa bang ibáng pangtiyák ukol sa anyông _pa_? N. Mayroón pň, n~guně't itó'y tan~gěng maáarě sa m~ga pangwatas na _pumarito_, _pumariyán_ at _pumaroón_. Ang m~ga pangtiyák na itó'y ang _ika_ na tumutukoy sa kadahilanan (ó causal) at _pa-an_ na bumabanggít sa poók (ó local). Ang _ka-in_ ay hindî maáarě, sapagkâ't nagtatagláy n~g ibáng kátuturán. Ihalimbawŕ natin sa pagbabaybáy ang pangwatas na _parito_ sang-ayon sa anyông pinag-áaralan. _Ayos_ _Panahón_ _IKA_ _PA-AN_ Pangbadyá Ikaparito Parituhan Panghiwatig Kasalukuyan Ikinaparirito Pinarirituhan " Nakaraán Ikinaparito Pinarituhan " Nakaraán na Ikinaparito na Pinarituhan na " Haharapín Ikaparirito Parirituhan Pang-utos Ikaparito Parituhan Pangsukob Kasalukuyan Kung ikinaparirito Kung pinarirituhan " Nakaraán Kung ikinaparito Kung pinarituhan " Haharapín Kung ikaparirito Kung parirituhan KÁGAMITÁN N~G ANYÔNG NÁBANGGÍT G. żSaánsaán namán ginágamit itóng anyông _pa_? N. Itóng _pa_ ay isáng anyông malimit gamitin sa Wikŕng Tagalog. Ang talagáng kátuturán niyá'y ang pag-úutos, panunuyň, pagpapabayŕ ó pagpapahintulot sa kanino man na náuukol sa kanyáng sarili sang-ayon sa lamán n~g ugát. Nang lalňng lumiwanag ay náritó ang kanyáng m~ga kágamitán. I.--Ginágamit ang anyông _pa_ sa m~ga pangwatas na nagbabadyá n~g pag-úutos na humin~gî n~g anó man na náuukol sa sarili n~g sino mang tao, hal.: sa limós ay palimós, sa kupkóp ay pakupkóp, sa ampón ay paampón, sa kain ay pakain, sa awŕ ay paawŕ, sa kandilě ay pakandilě, sa tanggól ay patanggól, sa sanggaláng ay pasanggaláng, sa saklolo ay pasaklolo, atbp. II.--Ginágamit din ang _pa_ sa m~ga pangwatas na nagsusulit n~g pagpapabayŕ ó pagpapahintulot na gawín sa kanino man ang bagay na sinasabi n~g ugát, hal.: sa kurót ay pakurót, sa halík ay pahalík, sa sundót ay pasundót, sa hipň ay pahipň, sa kagát ay pakagát, sa tampál ay patampál, sa sikad ay pasikad, sa hampás ay pahampás, atbp. III.--Ukol sa m~ga ugát na nagsusulit n~g ibá't ibáng kilos ó galáw ay nagagawâ ring pangwatas dito sa _pa_, at ang kátuturá'y ang anyô ó hugis n~g anó man sang-ayon sa lamán n~g ugát, hal.: sa labás ay palabás, sa pasok ay papasok, sa untî ay pauntî, sa lakí ay palakí, sa lakás ay palakás, sa hinŕ ay pahinâ, sa lalâ ay palalâ, sa taás ay pataás, sa babŕ ay pababâ, sa init ay painít, sa lamíg ay palamíg, sa hilís ay pahilís, sa likô ay palikô, atbp. IV.--Tungkól sa m~ga ugát na nagsasaysáy n~g dako ó poók at angkapán n~g _pa_ ay nagigíng pangwatas din, hal.: dini, parini; dito, parito; diyán, pariyán; doón, paroón; atbp. V.--Kung ang anyông _pa_ ay sugpun~gán n~g _sa_, gaya na n~g násabi, at sundán n~g ibá't ibáng ugát na nagsasaád n~g poók ó dako ay nagkakahulugán n~g pagparoón sang-ayon sa lamán n~g ugát, hal.: sa ilog ay pasailog, sa dagat ay pasadagat, sa bukid ay pasabukid, sa gubat ay pasagubat, sa lálawigan ay pasalalawigan, sa Amérika ay pasa Amérika, sa Hapón ay pasa Hapón, atbp. VI.--Ang anyông _pa_ ay nagkakahulugán n~g magsabi ó magsaysáy n~g anó man sang-ayon sa kinaáangkapáng ugát, hal.: sa oo ay paoo, sa ayaw ay paayaw, sa hindî ay pahindî, sa iná ay painá, atbp. VII.--Hinggíl sa m~ga ugát na nagbabadyá n~g sarěsarěng kilos ó anyô n~g katawán na inangkapán n~g _pa_ ay nagpapakilala n~g gayóng anyô ó hugis sang-ayon sa kátuturán n~g ugát, hal.: sa lakad ay palakad, sa takbó ay patakbó, sa upô ay paupô, sa hilíg ay pahilíg, sa tayô ay patayô, sa taób ay pataób, sa higâ ay pahigâ, sa lawít ay palawít, sa yukô ay payukô, sa kubŕ ay pakubâ, atbp. TALABABÂAN [27] Ináakalŕ kong hindî tumpák sa m~ga anyông ganitó ang pag-úulit n~g anyông _pa_ sa m~ga panahóng kasalukuyan at haharapín na ang ginagawâ'y _napapariyán_ at _papariyán_. Kailan~gang ulitin ang unang pantíg n~g ugát at hindî n~g anyô gaya n~g ginawâ sa halimbawŕ. XXIII KABANATA Ukol sa anyông "MAGPAKA" GURŇ. żAnó ang tinátawag na anyông _magpaka_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _magpaka_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _magpaka_ sa salitâng ugát. G. żPaano ang paraán n~g kanyáng pagbabaybáy? N. Gaya rin n~g m~ga kaparaanáng pinairal sa m~ga anyông tinalikdán, at ang dapat lamang matantô sa anyông itó ay ang pag-úulit n~g _pa_ sa m~ga panahóng kasalukuyan at haharapín. Sa pagbabaybáy ay kuning halimbawŕ ang m~ga ugát na _busóg_ at _hirap_ na kung máangkapán n~g _magpaka_ ay nagigíng pangwatas na _magpakabusóg_ at _magpakahirap_. _Ayos_ _Panahón_ _Busóg_ _Hirap_ Pangbadyá Magpakabusóg Magpakahirap Panghiwatig Kasalukuyan Nagpapakabusóg Nagpapakahirap " Nakaraán Nagpakabusóg Nagpakahirap " Nakaraán na Nagpakabusóg na Nagpakahirap na " Haharapín Magpapakabusóg Magpapakahirap Pang-utos Magpakabusóg Magpakahirap Pangsukob Kasalukuyan Kung nagpapakabusóg Kung nagpapakahirap " Nakaraán Kung nagpakabusóg Kung nagpakahirap " Haharapín Kung magpapakabusóg Kung magpapakahirap ANG KANYÁNG PANGTIYÁK G. żAlín ang pangtiyák n~g _magpaka_? N. Gaya rin n~g anyông _magpa_ na may dalawáng kaparaanán: isá'y kung ang pangwatas ay magbuhat sa _um_ at ang ikalawá'y kung magbuhat sa _mag_. Ang pangtiyák n~g _magpaka_ sa unang paraán ay _paka_ na nagigíng _paka-in_, _ipaka_ at _paka-an_ dahilán sa tulong n~g m~ga pan~gulong anyông pangtiyák; sa ikalawá ay _pakapag_ na nagigíng _pakapag-in_, _ipakapag_ at _pakapag-an_ sang-ayon sa dahiláng nábanggít. Kailan~gang pag-úkulan n~g tig-isáng halimbawŕ ang _magpakarahan_ at ang _magpakasisi_ na nagbuhat sa _dumahan_ at _magsisi_. NÁUUKOL SA "UM" _PAKA-IN_ _IPAKA_ _PAKA-AN_ Pangbadyá Pakarahanin Ipakarahan Pakarahanan Kasalukuyan Pinakararahan Ipinakararahan Pinakararahanan Nakaraán Pinakarahan Ipinakarahan Pinakarahanan Nakaraán na Pinakarahan na Ipinakarahan na Pinakarahanan na Haharapín Pakararahanin Ipakararahan Pakararahanan Pang-utos Pakarahanin Ipakarahan Pakarahanan Kasalukuyan Kung Kung Kung pinakararahan ipinakararahan pinakararahanan Nakaraán Kung pinakarahan Kung ipinakarahan Kung pinakarahanan Haharapín Kung pakararahanin Kung ipakararahan Kung pakararahanan NÁUUKOL SA "MAG" _PAKAPAG-IN_ _IPAKAPAG_ _PAKAPAG-AN_ Pangbadyá Pakapagsisihin Ipakapagsisi Pakapagsisihan Kasalukuyan Pinakapagsisisi Ipinakapagsisisi Pinakapagsisisihan Nakaraán Pinakapagsisi Ipinakapagsisi Pinakapagsisihan Nakaraán na Pinakapagsisi na Ipinakapagsisi na Pinakapagsisihan na Haharapín Pakapagsisisihin Ipakapagsisisi Pakapagsisisihan Pang-utos Pakapagsisihin Ipakapagsisi Pakapagsisihan Kasalukuyan Kung Kung Kung pinakapagsisisi ipinakapagsisisi pinakapagsisisihan Nakaraán Kung Kung Kung pinakapagsisi ipinakapagsisi pinakapagsisihan Haharapín Kung Kung Kung pakapagsisisihin ipakapagsisisi pakapagsisisihan G. żMayroón pa bang ibáng pangtiyák itóng _magpaka_? N. Mayroón pa pň, n~guně't bihirŕng gamitin sapagkâ't kauntî ang m~ga ugát na náuukol sa kanyá. Ang násabing pangtiyák ay _pagpaka_ na maáarěng tulun~gan lamang n~g _i_ at n~g _an_, sa makatuwíd ay nagigíng _ipagpaka_ at _pagpaka-an_. Baybayín natin ang ugát na _busóg_ na siyáng angkóp sa m~ga pangtiyák na itó. _Ayos_ _Panahón_ _IPAGPAKA_ _PAGKAPA-AN_ Pangbadyá Ipagpakabusóg Pagpakabusugán Panghiwatig Kasalukuyan Ipinagpapakabusóg Pinagpapakabusugán " Nakaraán Ipinagpakabusóg Pinagpakabusugán " Nakaraán na Ipinagpakabusóg na Pinagpakabusugán na " Haharapín Ipagpapakabusóg Pagpapakabusugán Pang-utos Ipagpakabusóg Pagpakabusugán Pangsukob Kasalukuyan Kung Kung ipinagpapakabusóg pinagpapakabusugán " Nakaraán Kung ipinagpakabusóg Kung pinagpakabusugán " Haharapín Kung ipagpapakabusóg Kung pagpapakabusugán KÁGAMITÁN N~G NÁTURANG ANYÔ G. żAlínalín ang m~ga kágamitáng sakláw nitóng _magpaka_? N. Ang kanyáng sakláw sa paggamit ay itóng m~ga sumúsunód: I.--Ang anyông _magpaka_ ay nagagawâng pangwatas na ang kahulugá'y ang paggawâ ó pagtitiís na kusŕ sa sariling kalooban n~g sino man sang-ayon sa kátuturáng tagláy n~g ugát, hal.: magpakabusóg, magpakagutom, magpakauhaw, magpakabuti, magpakagalíng, magpakatapang, magpakalakás, magpakababŕ, magpakataás, magpakayaman, magpakahirap, magpakarukhâ, magpakabuti, magpakamatáy, magpakatiís, atbp. Dapat matantô na sa m~ga pangwatas na itó'y náuukol ang m~ga pangtiyák na _ipagpaka_ at _pagpaka-an_. II.--Ginágamit itóng _magpaka_ upáng magbigáy n~g matindíng kahulugán sa anó mang bagay, kilos ó galáw sang-ayon sa lamán n~g ugát, hal.: magpakain~gat, magpakarahan, magpakabaít, magpakaisip, magpakahusay, magpakatuwíd, magpakatandâ, atbp. Dapat ding matantô, na, dito náuukol ang m~ga pangtiyák na _paka-in_, _ipaka_ at _paka-an_ kung sa _um_ at _pakapag-in_, _ipakapag_ at _pakapag-an_ kung sa _mag_. III.--Kung ulitin ó dalawahín ang ugát n~g m~ga pangwatas na náuukol sa una at ikalawáng tuntunin ay lalňng nagbibigáy n~g matindíng kahulugán, hal.: magpakababŕbabŕ, magpakabutibuti, magpakahiraphirap, magpakabusógbusóg, magpakaisipisip, magpakabaítbaít, magpakarahandahan, magpakain~gat-in~gat, atbp. Dapat matantông kung ang ugát ay may tatlóng pantíg ay inúulit lamang ang dalawáng una, hal.: sa dálitâ ay magpakadalidálitâ, atbp. XXIV KABANATA Hinggíl sa anyông "MAKÍ" GURŇ. żAnó ang pinamámagatáng anyông _makí_? NAG-AARAL. Pinamámagatáng anyông _makí_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _makí_ sa salitâng ugát. G. żPaano namán ang kanyáng pagbabaybáy? N. Hindî rin naglalayô sa m~ga kaparaanáng ginamit sa m~ga náuná, at ang dapat matantô rito'y ang pag-úulit sa ikalawáng pantíg n~g anyông _makí_ sa m~ga panahóng kasalukuyan at haharapín. Gaya na n~g m~ga násabi, ang _pag_ ay dapat alalahanin kailan ma't ang pangwatas ay nagbuhat sa _mag_. Sa pagbabaybáy ay kuning halimbawŕ ang m~ga ugát na _tulog_ at _usap_ na sang-ayon sa anyông itó ay nagigíng pangwatas na _makitulog_ at _makipag-usap_. _Ayos_ _Panahón_ _Tulog_ _Usap_ Pangbadyá Makitulog Makipag-usap Panghiwatig Kasalukuyan Nakikitulog Nakikipag-usap " Nakaraán Nakitulog Nakipag-usap " Nakaraán na Nakitulog na Nakipag-usap na " Haharapín Makikitulog Makikipag-usap Pang-utos Makitulog Makipag-usap Pangsukob Kasalukuyan Kung nakikitulog Kung nakikipag-usap " Nakaraán Kung nakitulog Kung nakipag-usap " Haharapín Kung makikitulog Kung makikipag-usap ANG KANYÁNG PANGTIYÁK G. żAlín ang pangtiyák na nátutugmâ sa _makí_? N. Ang katugmâng pangtiyák n~g anyông itó ay _pakí_. Sa pagtulong n~g m~ga pan~gulong anyông pangtiyák ay tinatanggáp lamang ang _i_ at ang _an_ at ang _in_ ay hindî, kayâ't nagigíng _ipakí_ at _paki-an_. Náritó ang m~ga halimbawŕng ang isá'y náuukol sa _um_ at ang ikalawá'y sa _mag_. NÁUUKOL SA "UM" _Ayos_ _Panahón_ _IPAKÍ_ _PAKI-AN_ Pangbadyá Ipakitulong Pakitulun~gan Panghiwatig Kasalukuyan Ipinakikitulong Pinakikitulun~gan " Nakaraán Ipinakitulong Pinakitulun~gan " Nakaraán na Ipinakitulong na Pinakitulun~gan na " Haharapín Ipakikitulong Pakikitulun~gan Pang-utos Ipakitulong Pakitulun~gan Pangsukob Kasalukuyan Kung ipinakikitulong Kung pinakikitulun~gan " Nakaraán Kung ipinakitulong Kung pinakitulun~gan " Haharapín Kung ipakikitulong Kung pakikitulun~gan NÁUUKOL SA "MAG" _Ayos_ _Panahón_ _IPAKIPAG_ _PAKIPAG-AN_ Pangbadyá Ipakipag-usap Pakipag-usapan Panghiwatig Kasalukuyan Ipinakikipag-usap Pinakikipag-usapan " Nakaraán Ipinakipag-usap Pinakipag-usapan " Nakaraán na Ipinakipag-usap na Pinakipag-usapan na " Haharapín Ipakikipag-usap Pakikipag-usapan Pang-utos Ipakipag-usap Pakipag-usapan Pangsukob Kasalukuyan Kung Kung ipinakikipag-usap pinakikipag-usapan " Nakaraán Kung ipinakipag-usap Kung pinakipag-usapan " Haharapín Kung ipakikipag-usap Kung pakikipag-usapan KÁGAMITÁN N~G NÁSABING ANYÔ G. żAlínalín ang m~ga kágamitán n~g anyông _makí_? N. Ang m~ga tuntunin niyá sa paggamit ay itóng m~ga sumúsunód: I.--Sa m~ga pangwatas na nagbabadyá n~g pakikisama n~g isá sa isá, hal.: sa sama ay makisama, sa sakáy ay makisakáy, sa sunň ay makisunň, sa salo ay makisalo, sa sabáy ay makisabáy. II.--Sa m~ga pangwatas na nagbabadyá n~g pakikiramay n~g isá sa ibá, sang-ayon sa lamán n~g ugát, hal.: sa tuwâ ay makituwâ, sa lungkót ay makilungkót, sa damay ay makiramay, sa pighatî ay makipagpighatî, sa tan~gis ay makitan~gis, sa luhŕ ay makiluhŕ, atbp. III.--Sa m~ga pangwatas na nagsusulit n~g m~ga kilos ó galáw n~g kamáy ó n~g bibíg n~g isá sa isá alinsunod sa lamán n~g ugát, hal.: sa larô ay makipaglarô, sa away ay makipag-away, sa bunô ay makipagbunô, sa usap ay makiusap ó makipag-usap, sa kamáy ay makikamáy ó makipagkamáy, sa yakap ay makiyakap ó makipagyakap, sa talo ay makipagtalo, sa panayám ay makipanayám, atbp. IV.--Naipangwawatas din ang _makí_ na sinugpun~gán n~g _an_ ó _han_ at nagkakahulugán n~g m~ga gawâng kinusŕ sa sarili sang-ayon sa ugát, hal.: sa birň ay makipagbirůan, sa sagót ay makipagsagutan, sa salitâ ay makipagsalitâan, sa taním ay makipagtaniman, atbp. V.--Kung iáangkáp ang anyông _makí_ sa m~ga ugát na nagbabadyá n~g bayan, lahě, ugalě, hilig, lagáy, urě, atbp. ay nagkakáhulugan n~g pakikitulad ó pakikiayos, hal.: makíamerikano, makikastilŕ, makíintsík, makitao, makihayop, makílalaki, makibabae, makipusŕ, makiunggóy, makiahas, atbp. VI.--Kung iáangkáp ang _makí_ sa m~ga ugát na nagbabadyá n~g m~ga karaniwang gamitin sa pamumuhay n~g tao ay nagkakahulugán n~g paghin~gî n~g kauntî n~g anó man sang-ayon sa ugát na tagláy, hal.: sa apóy ay makiapóy (makisindí), sa asín ay makiasín, sa alak ay makialak, sa higop ay makihigop, sa hin~gî ay makihin~gî, sa sawsáw ay makisawsáw, sa n~gan~gŕ ay makin~gan~gŕ, atbp. XXV KABANATA Tungkól sa anyông "MAGKÁ" GURŇ. żAnó ang tinátawag na anyông _magká_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _magká_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _magká_ sa salitâng ugát. G. żAlín ang dapat kásaligán sa kanyáng pagbabaybáy? N. Dapat niyáng kásaligán ang hugis ó paraán sa pagbabaybáy na ginawâ sa anyông _maká_, na, ang ikinaíibá nitó'y walâng _g_ at yaó'y mayroón. Baybayín natin ang m~ga ugát na _sala_ at _utang_ na nagigíng pangwatas kung máangkapán n~g _magká_. _Ayos_ _Panahón_ _Sala_ _Utang_ Pangbadyá Magkasala Magkautang Panghiwatig Kasalukuyan Nagkakasala Nagkakautang " Nakaraán Nagkasala Nagkautang " Nakaraán na Nagkasala na Nagkautang na " Haharapín Magkakasala Magkakautang Pang-utos Magkasala Magkautang Pangsukob Kasalukuyan Kung nagkakasala Kung nagkakautang " Nakaraán Kung nagkasala Kung nagkautang " Haharapín Kung magkakasala Kung magkakautang ANG KANYÁNG PANGTIYÁK G. żAlín ang katugmâng pangtiyák n~g _magká_? N. Ang katugmâ nitó, gaya n~g m~ga anyông pangbalak na nagpapásimulâ sa _m_ ay _pagká_. Sa tulong n~g m~ga pan~gulong anyông pangtiyák, itóng _pagká_ ay nagigíng _pagka-in_, _ipagka_ at _pagka-an_. N~guně't hindî tinatanggáp itóng _pagka-in_ kundî ang dalawáng náhuhulí: ang _ipagka_ at _pagka-an_. Ilagáy natin sa pangtiyák ang pangwatas na _magkasala_ na binaybáy sa pangbalak. _Ayos_ _Panahón_ _IPAGKA_ _PAGKA-AN_ Pangbadyá Ipagkasala Pagkasalahan Panghiwatig Kasalukuyan Ipinagkakasala Pinagkakasalahan " Nakaraán Ipinagkasala Pinagkasalahan " Nakaraán na Ipinagkasala na Pinagkasalahan na " Haharapín Ipagkakasala Pagkakasalahan Pang-utos Ipagkasala Pagkasalahan Pangsukob Kasalukuyan Kung ipinagkakasala Kung pinagkakasalahan " Nakaraán Kung ipinagkasala Kung pinagkasalahan " Haharapín Kung ipagkakasala Kung pagkakasalahan KÁGAMITÁN N~G ANYÔNG NÁBANGGÍT G. żSaánsaán ginágamit ang anyông _magká_? N. Ang talagáng kahulugán n~g _magká_ kung máangkáp sa ugát ay magkaroón n~g anó man sang-ayon sa ugát na tagláy. Nang lalňng maliwanagan ang bagay na itó ay kailan~gang ilagdâ ang m~ga ganitóng tuntunin: I.--Ang m~ga ugát na náuukol sa m~ga sakít n~g katawán n~g tao na máangkapán n~g _magká_ ay nagkakahulugán n~g pagkakaroón n~g anó man na dati'y walâ alinsunod sa lamán n~g ugát, hal.: sa sakít ay magkasakít, sa sipón ay magkasipón, sa mutŕ ay magkamutŕ, sa galís ay magkagalís, sa lagnát ay magkalagnát, sa pigsá ay magkapigsá, atbp. II.--Nagkakahulugán din n~g pagkakaroón na dati'y walâ kung siyá'y iangkáp sa m~ga ugát na tumutukoy sa m~ga kapalaran n~g tao, hal.: sa palad ay magkapalad, sa anák ay magkaanák, sa pilak ay magkapilak, sa lupŕ ay magkalupŕ, sa gintô ay magkagintô, sa bahay ay magkabahay, sa tungkól ay magkatungkól, atbp. III.--Gayón ding kahulugán ang mátatamó kung angkáp sa m~ga ugát na bumabanggít sa sarěsarěng sangkáp ó pag-áarě n~g tao ó sa anó mang bagay, hal.: sa tubig ay magkatubig, sa apóy ay magkaapóy, sa kahoy ay magkakahoy, sa lan~gís ay magkalan~gís, sa tabň ay magkatabň, sa bun~ga ay magkabun~ga, sa hayop ay magkahayop, atbp. IV.--Ang m~ga ugát na náuukol sa ibá't ibáng kasakunâang nangyayari sa bayan ó sa m~ga tao ay magagawâ ring pangwatas sa _magká_, na, ang kahulugá'y ang pagkakaroón n~g anó man na dati'y walâ sang-ayon sa lamán n~g ugát, hal.: sa gutom ay magkagutom, sa guló ay magkaguló, sa bagyó ay magkabagyó, sa salot ay magkasalot, sa digmâ ay magkadigmâ, sa lindól ay magkalindól, atbp. V.--Ang m~ga ugát namáng nagbabadyá n~g m~ga kasirŕán n~g anó man na inúulit ang násabing ugát at angkapán n~g _magká_ ay nagtatagláy n~g matindíng kahulugán, hal.: magkagibâgibâ, magkabuwálbuwál, magkaguhôguhň, magkabutásbutás, magkapunítpunít, magkasirâsirâ, magkawindángwindáng, magkalanságlanság, atbp. VI.--Sa m~ga pagkakátaóng pangyayari ay binabaybáy rin sa anyông _magká_, hal.: magkatipon, magkasalubong, magkapanayám, magkatamŕ, magkasama, magkaaway, magkaguló. VII.--Kung angkapán n~g _magká_ ang ugát at sugpun~gán n~g _an_ ó _han_ ay nagkakahulugán din n~g m~ga pangyayaring hindî kinukusŕ, hal.: magkatakbuhan, magkasuntukan, magkasikarán, magkahagarán, magkamatayán, magkadaganán, atbp. XXVI KABANATA Ukol sa anyông "MAGÍNG" GURŇ. żAnó ang tinátawag na anyông _magíng_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _magíng_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _magíng_ sa salitâng ugát. G. żPaano ang m~ga paraán n~g kanyáng pagbabaybáy? N. Ang m~ga kaparaanán n~g pagbabaybáy sa _magíng_ ay katulad din n~g sa m~ga ibáng anyô. Dapat maalalang sa m~ga panahóng kasalukuyan at haharapín ay kailan~gang ulitin ang unang dalawáng titik n~g hulíng pantíg n~g náturang anyô. Ihalimbawŕ natin ang m~ga ugát na _sukŕ_ at _alak_ na kung angkapán kapwŕ n~g _magíng_ ay nagigíng m~ga pangwatas. _Ayos_ _Panahón_ _Sukŕ_ _Alak_ Pangbadyá Magíng sukŕ[28] Magíng alak Panghiwatig Kasalukuyan Nagigíng sukŕ Nagigíng alak " Nakaraán Nagíng sukŕ Nagíng alak " Nakaraán na Nagíng sukŕ na Nagíng alak na " Haharapín Magigíng sukŕ Magigíng alak Pang-utos Magíng sukŕ Magíng alak Pangsukob Kasalukuyan Kung nagigíng sukŕ Kung nagigíng alak " Nakaraán Kung nagíng sukŕ Kung nagíng alak " Haharapín Kung magigíng sukŕ Kung magigíng alak G. żAlín ang pangtiyák n~g anyông _magíng_? N. Ang katugmâ nitóng anyông itó ay _pagíng_. Sa m~ga pan~gulong anyông pangtiyák ay isá lamang ang tinatanggáp: ang _i_ na nagigíng _ipagíng_. Baybayín natin dito ang pangwatas na _magíng sukŕ_. _Ayos_ _Panahón_ _IPAGÍNG_ Pangbadyá Ipagíng alak Panghiwatig Kasalukuyan Ipinagigíng alak " Nakaraán Ipinagíng alak " Nakaraán na Ipinagíng alak na " Haharapín Ipagigíng alak Pang-utos Ipagíng alak Pangsukob Kasalukuyan Kung ipinagigíng alak " Nakaraán Kung ipinagíng alak " Haharapín Kung ipagigíng alak G. żMay ibá pa bagáng pangtiyák itóng _magíng_? N. Mayroón pa pň: ang _ika_ na nagsusulit n~g dahilán (ó motivo) at _pa-in_ na nagbabadyá n~g pag-úutos, na kung iangkáp sa _pagíng_ ay nagigíng _ikapagíng_ at _papagíng-in_. Baybayín namán natin dito ang pangwatas na _magíng alak_. _IKAPAGÍNG_ _PAPAGÍNG-IN_ Pangbadyá Ikapagíng alak Papagíng alakin Kasalukuyan Ikinapagigíng alak Pinapagigíng alak Nakaraán Ikinapagíng alak Pinapagíng alak Nakaraán na Ikinapagíng alak na Pinapagíng alak na Haharapín Ikapagigíng alak Papagigíng alakin Pang-utos Ikapagíng alak Papagíng alakin Kasalukuyan Kung ikinapagigíng alak Kung pinapagigíng alak Nakaraán Kung ikinapagíng alak Kung pinapagíng alak Haharapín Kung ikapagigíng alak Kung papagigíng alakin G. żAlín ang kágamitán n~g anyông _magíng_? N. Ginágamit siyá sa m~ga tuntuning sumúsunód: I.--Anó mang ugát ay magagawâng pangwatas sa _magíng_ na ang kahulugá'y ang pagkakabago ó pagigíng anó man n~g isáng bagay, hal.: magíng sukŕ, magíng alak, magíng kahoy, magíng tao, magíng hayop, magíng banál, magíng dukhâ, magíng manók, atbp. II.--Ginágamit din ang _magíng_ sa ibá't ibáng pan~gun~gusap at nagkakaroón namán n~g ibá't ibáng kahulugán, hal.: magíng akin, magíng iyó, magíng totoó, magíng kabulŕanan, żmagigíng ilán? at ibá't ibá pa. TALABABÂAN [28] Dapat matantô na itóng _magíng_ at ang kaniyáng sakláw ay sinisin~gitan n~g _n~ga_ na nagigíng _man~gagíng_, _nan~gagigíng_, at ibá pa, kailan ma't tumutukoy sa bilang na dalawá ó marami. XXVII KABANATA Hinggíl sa anyông "MAGSÍ" GURŇ. żAnó ang pinamámagatáng anyông _magsí_? NAG-AARAL. Pinamámagatáng anyông _magsí_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _magsí_ sa salitâng ugát. G. żAlín ang tuntunin n~g kanyáng pagbabaybáy? N. Ang m~ga tuntunin nitóng _magsí_ ay katulad din n~g sa _magíng_ na inúulit ang hulíng pantíg n~g anyô sa m~ga panahóng kasalukuyan at haharapín. Ang dapat lamang maalala sa anyông itó ay ang pangwatas na nagbuhat sa _um_ at ang sa _mag_. Kung náuukol sa una ay _magsí_ lamang at sa hulí'y _magsipag_. Baybayín natin ang m~ga pangwatas na _tuman~gis_ at _mag-aral_ sa anyông itóng _magsí_ at _magsipag_. _Nagbuhat sa "UM"_ _Nagbuhat sa "MAG"_ Pangbadyá Magsitan~gis[29] Magsipag-aral Kasalukuyan Nagsisitan~gis Nagsisipag-aral Nakaraán Nagsitan~gis Nagsipag-aral Nakaraán na Nagsitan~gis na Nagsipag-aral na Haharapín Magsisitan~gis Magsisipag-aral Pang-utos Magsitan~gis Magsipag-aral Kasalukuyan Kung nagsisitan~gis Kung nagsisipag-aral Nakaraán Kung nagsitan~gis Kung nagsipag-aral Haharapín Kung magsisitan~gis Kung magsisipag-aral G. żAlín ang pangtiyák n~g anyông _magsí_? N. Ang pangtiyák na náuukol sa kanyá'y ang _pagsí_. Itó'y maáarě lamang tulun~gan n~g m~ga pan~gulong anyông _i_ at _an_ na nagigíng _ipagsí_ at _pagsi-an_. Baybayín natin sa m~ga náturang pangtiyák ang pangwatas na _magsitan~gis_. _Ipagsí_ _Pagsi-an_ Pangbadyá Ipagsitan~gis Pagsitan~gisan Kasalukuyan Ipinagsisitan~gis Pinagsisitan~gisan Nakaraán Ipinagsitan~gis Pinagsitan~gisan Nakaraán na Ipinagsitan~gis na Pinagsitan~gisan na Haharapín Ipagsisitan~gis Pagsisitan~gisan Pang-utos Ipagsitan~gis Pagsitan~gisan Kasalukuyan Kung ipinagsisitan~gis Kung pinagsisitan~gisan Nakaraán Kung ipinagsitan~gis Kung pinagsitan~gisan Haharapín Kung ipagsisitan~gis Kung pagsisitan~gisan G. żAlín ang talagáng kahulugán n~g náturang anyô? N. Ang tunay na kahulugán n~g _magsí_ ay tumutukoy sa karamihan ó sa lahát na siyáng gumagawâ ó nagtitiís n~g anó man sang-ayon sa lamáng tagláy n~g ugát, hal.: magsitan~gis, magsitawa, magsigawâ, magsilakad, magsitakbó, magsitulóy, magsipanhík, magsipasok, magsisulat, magsibasa, magsilabás, magsipanóod, magsiahon, magsipagsimbá, magsipaglutň, magsipagtaním, magsipagpasiál, magsipag-aral, magsipagsaing, magsipaglathalŕ, atbp. TALABABÂAN [29] Nangyayari kung minsan na itóng _magsí_ at _magsipag_ ay sinisin~gitan n~g _n~ga_, na, sa madalěáng sabi ay nagigíng _man~gagsí_ at _man~gagsipag_, gaya n~g _man~gagsitan~gis_ at _man~gagsipag-aral_. Ang kahulugán nitó'y hindî lubhâng naiibá sa m~ga yaón, baga ma't itó'y nagbabadyá n~g lalňng karamihan. XXVIII KABANATA Tungkól sa anyông "MAGPATÍ" GURŇ. żAnó ang tinátawag na anyông _magpatí_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _magpatí_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _magpatí_ sa salitâng ugát. G. żAlín ang m~ga panutong sinúsunód sa kanyáng pagbabaybáy? N. Ang panuto nitóng _magpatí_ ay dapat isunód sa _magpaka_ na inúulit ang hulíng pantíg sa náturang anyô sa m~ga panahóng kasalukuyan at haharapín. Sa pagbabaybáy ay ihalimbawŕ natin ang m~ga ugát na _luhód_ at _higâ_ na kung angkapán n~g _magpatí_ ay kapuwŕ nagigíng pangwatas. _Luhód_ _Higâ_ Pangbadyá Magpatiluhód Magpatihigâ Kasalukuyan Nagpapatiluhód Nagpapatihigâ Nakaraán Nagpatiluhód Nagpatihigâ Nakaraán na Nagpatiluhód na Nagpatihigâ na Haharapín Magpapatiluhód Magpapatihigâ Pang-utos Magpatiluhód Magpatihigâ Kasalukuyan Kung nagpapatiluhód Kung nagpapatihigâ Nakaraán Kung nagpatiluhód Kung nagpatihigâ Haharapín Kung magpapatiluhód Kung magpapatihigâ G. żAlín ang katugmâng pangtiyák n~g _magpatí_? N. Ang katugmâ nitó ay _pagpatí_. Tinatanggáp niyá sa pagtulong ang _ika_ na nagbabadyá n~g bagay ó dahilán at _an_ na nagsusulit namán n~g poók ó dako; anó pa't sa katagâng sabi ang pangtiyák n~g _magpatí_ ay _ikapagpatí_ at _pagpati-an_. Baybayín natin sa dalawáng itó ang pangwatas na _magpatiluhód_. _IKAPAGPATÍ_ _PAGPATI-AN_ Pangbadyá Ikapagpatiluhód Pagpatiluhurán Kasalukuyan Ikinapagpapatiluhód Pinagpapatiluhurán Nakaraán Ikinapagpatiluhód Pinagpatiluhurán Nakaraán na Ikinapagpatiluhód na Pinagpatiluhurán na Haharapín Ikapagpapatiluhód Pagpapatiluhurán Pang-utos Ikapagpatiluhód Pagpatiluhurán Kasalukuyan Kung ikinapagpapatiluhód Kung pinagpapatiluhurán Nakaraán Kung ikinapagpatiluhód Kung pinagpatiluhurán Haharapín Kung ikapagpapatiluhód Kung pagpapatiluhurán G. żSaán ginágamit ang anyông _magpatí_? N. Ang m~ga ugát na nagbabadyá n~g sarěsarěng anyô ó kilos n~g katawán na binabaybáy sa _um_ ó sa _mag_, ay binabaybáy rin dito sa _magpatí_ na ang kahulugán nitó'y umayos ó umanyô sa biglâáng gawâ ó kilos n~g anó man sang-ayon sa kátuturáng tagláy n~g ugát, hal.: magpatiluhód, magpatirapâ, magpatihulóg, magpatihigâ, magpatisubsób, magpatilagpák, magpatiupô, magpatihapay, magpatidulás, magpatiluklók, atbp. Kung sa _magpatí_ ay alisín ang _g_, at ang nátitiráng _mapatí_ ay iangkáp sa m~ga náturang kilos n~g katawán ay nagkakahulugán n~g gawâ, ayos ó galáw na hindî kinukusŕ alinsunod sa ugát na tagláy, hal.: mapatiluhód, mapatirapâ, mapatiupô, mapatisubsób, mapatihigâ, mapatihulóg, mapatihapáy, mapatitumbá, atbp. Dapat namáng mabatíd na kahě't walâng _ti_ ang _magpatí_ kundî _magpa_ lamang ay nagtatagláy rin n~g gayóng kahulugán kung iangkáp sa m~ga násabing ugát, hal.: mapaluhód, maparapâ, mapaupô, mapasubsôb, mapahigâ, mapahulog, atbp. XXIX KABANATA Ukol sa anyông "MANGHÍ" GURŇ. żAnó ang tinátawag na anyông _manghí_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _manghí_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _manghí_ sa salitâng ugát. G. żNagkakaroón ba n~g m~ga kabaguhan itóng _manghí_? N. Nagkakaroón pň kailan ma't iniáangkáp sa m~ga ugát, at ang tuntunin n~g kanyáng pagkakabagobago ay dapat ialinsunod sa anyông _mang_ gaya sa _kukó_ ay _manghin~gukó_, sa _tin~gá_ ay _manghinin~gá_. G. żPaano ang paraán n~g kanyáng pagbabaybáy? N. Gaya rin n~g m~ga natapos ay inúulit ang hulíng pantíg n~g anyô sa m~ga panahóng kasalukuyan at haharapín. Kunin nating halimbawŕ ang binanggít na _kukó_ at _tin~gá_. _Kukó_ _Tin~gá_ Pangbadyá Manghin~gukó Manghinin~gá Kasalukuyan Nanghihin~gukó Nanghihinin~gá Nakaraán Nanghin~gukó Nanghinin~gá Nakaraán na Nanghin~gukó na Nanghinin~gá na Haharapín Manghihin~gukó Manghihinin~gá Pang-utos Manghin~gukó Manghinin~gá Kasalukuyan Kung nanghihin~gukó Kung nanghihinin~gá Nakaraán Kung nanghin~gukó Kung nanghinin~gá Haharapín Kung manghihin~gukó Kung manghihinin~gá G. żAlín ang pangtiyák n~g _manghí_? N. Ang katugmâ nitóng pangtiyák ay _panghí_. Tumutukoy dito ang _i_ at ang _an_ na nagigíng _ipanghí_ at _panghi-an_. Ang anyông _in_ ay maáarě ring tumulong kung minsan baga ma't kauntî ang sakláw niyáng m~ga ugát. Sa pagbabaybáy nitóng pangtiyák ay kunin nating halimbawŕ ang pangwatas na _manghin~gukó_. _IPANGHÍ_ _PANGHI-AN_ _PANGHI-IN_ Pangbadyá Ipanghin~gukó Panghin~gukuhán Panghin~gukuhín Kasalukuyan Ipinanghihin~gukó Pinanghihin~gukuhán Pinanghihin~gukó Nakaraán Ipinanghin~gukó Pinanghin~gukuhán Pinanghin~gukó Nakaraán na Ipinanghin~gukó na Pinanghin~gukuhán na Pinanghin~gukó na Haharapín Ipanghihin~gukó Panghihin~gukuhán Panghihin~gukuhín Pang-utos Ipanghin~gukó Panghin~gukuhán Panghin~gukuhín Kasalukuyan Kung Kung Kung ipinanghihin~gukó pinanghihin~gukuhán pinanghihin~gukó Nakaraán Kung Kung Kung ipinanghin~gukó pinanghin~gukuhán pinanghin~gukó Haharapín Kung Kung Kung ipanghihin~gukó panghihin~gukuhán panghihin~gukuhín G. żAlínalín ang kanyáng m~ga kágamitán? N. Ginágamit ang _manghí_ sa m~ga ugát na tumutukoy sa iláng m~ga dumí n~g katawán ó sa iláng m~ga hayuphayupan na nagkakahulugán n~g paglilinis, hal.: sa kukó ay manghin~gukó, sa tin~gá ay manghinin~gá, sa kuto ay manghin~guto, sa tuma ay manghinuma, sa mutŕ ay manghimutŕ, sa tutulí[30] ay manghinulí, atbp. Ginágamit din ang _manghí_ sa iláng m~ga ugát na bumabanggít sa m~ga bagay na maáarěng pulutin, kunin, pilěin, hanapin, atbp., hal.: sa palay ay manghimalay, sa pulot ay manghimulot, sa puti ay manghimuti, sa tabas ay manghinabas, atbp. Ginágamit pa rin ang _manghí_ sa iláng ugát na tumutumbók sa ibá't ibáng bagay, gaya sa sawŕ ay manghinawŕ, sa sayang ay manghinayang. TALABABÂAN [30] Ang ugát na itó'y náwawalâ ang unang pantíg kung iangkáp sa _manghí_. XXX KABANATA Hinggíl sa anyông "MAGKÁNG" GURŇ. żAnó ang tinátawag na anyông _magkáng_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _magkáng_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _magkáng_ sa salitâng ugát. G. żPaano namán ang paraán n~g kanyáng pagbabaybáy? N. Ang kaibhán nitóng _magkáng_ sa ibáng m~ga anyô ay inúulit ang unang pantíg n~g ugát sa lahát n~g panahón, bukód pa ang pag-úulit sa unang dalawáng titik n~g hulíng pantíg n~g náturang anyô sa m~ga panahóng kasalukuyan at haharapín. Sa pagbabaybáy nitó ay kunin nating halimbawŕ ang m~ga ugát na _pawis_ at _ihě_ na kung angkapán n~g _magkáng_ ay nan~gagigíng pangwatas. _Pawis_ _Ihě_ Pangbadyá Magkangpapawis Magkangíihě Kasalukuyan Nagkakangpapawis Nagkakangíihě Nakaraán Nagkangpapawis Nagkangíihě Nakaraán na Nagkangpapawis na Nagkangíihě na Haharapín Magkakangpapawis Magkakangíihě Pang-utos Magkangpapawis Magkangíihě Kasalukuyan Kung nagkakangpapawis Kung nagkakangíihě Nakaraán Kung nagkangpapawis Kung nagkangíihě Haharapín Kung magkakangpapawis Kung magkakangíihě G. żAlín ang katugmâng pangtiyák n~g _magkáng_? N. Ang katugmâ nitóng anyông itó ay _pagkáng_. Itó'y tinutulun~gan n~g _i_ at n~g _an_ na nagigíng _ipagkáng_ at _pagkáng-an_. Sa pagbabaybáy ay kunin nating halimbawŕ ang pangwatas na _magkangpapawis_. _IPAGKÁNG_ _PAGKÁNG-AN_ Pangbadyá Ipagkangpapawis Pagkangpapawisan Kasalukuyan Ipinagkakangpapawis Pinagkakangpapawisan Nakaraán Ipinagkangpapawis Pinagkangpapawisan Nakaraán na Ipinagkangpapawis na Pinagkangpapawisan na Haharapín Ipagkakangpapawis Pagkakangpapawisan Pang-utos Ipagkangpapawis Pagkangpapawisan Kasalukuyan Kung ipinagkakangpapawis Kung pinagkakangpapawisan Nakaraán Kung ipinagkangpapawis Kung pinagkangpapawisan Haharapín Kung ipagkakangpapawis Kung pagkakangpapawisan G. żSaán ginágamit ang anyông _magkáng_? N. Ginágamit ang _magkáng_ sa m~ga ugát na tumutukoy sa m~ga bagay na lumalabás sa katawán n~g tao ó sa m~ga anyô nitó na hindî kinukusŕ kundî pagkakátaón ó pagkapilit, hal.: magkangpapawis, magkangluluhŕ, magkangdudugô, magkangíihě, magkangtatae, magkangtatawa, magkanggagalit, magkanghihiyâ, magkangpuputot, atbp. Bukód dito ay ginágamit din sa ibáng bagay, gaya n~g magkangtutuyô, magkanghuhulog, magkangsasakít, magkanglilihís, magkanghuhubád, magkanglalabis, atbp. XXXI KABANATA Tungkól sa anyông "MAGSA" GURŇ. żAnó ang tinátawag na anyông _magsa_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _magsa_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _magsa_ sa salitâng ugát. G. żPaano ang kanyáng paraán sa pagbabaybáy? N. Gaya rin n~g m~ga anyông nagdaán, na inúulit ang hulíng pantíg n~g anyông ibig baybayín sa m~ga panahóng kasalukuyan at haharapín. Ihalimbawŕ natin sa pagbabaybáy ang ugát na _tagalog_ na nagigíng pangwatas kung angkapán n~g _magsa_. _Ayos_ _Panahón_ _Tagalog_ Pangbadyá Magsatagalog Panghiwatig Kasalukuyan Nagsasatagalog " Nakaraán Nagsatagalog " Nakaraán na Nagsatagalog na " Haharapín Magsasatagalog Pang-utos Magsatagalog Pangsukob Kasalukuyan Kung nagsasatagalog " Nakaraán Kung nagsatagalog " Haharapín Kung magsasatagalog G. żAlín ang pangtiyák nitóng _magsa_? N. Ang talagáng katugmâ nitó'y _pagsa_ sana, n~guně't itó'y hindî angkáp na gamitin. Dapat lamang gamitin ang _sa_ na tinutulun~gan n~g _in_ at n~g _i_ na nagigíng _sa-in_ at _ísa_. Dapat lamang mabatíd na ang m~ga pangtiyák na itó'y tan~gěng magagamit kailan ma't ang kahulugán n~g pangwatas ay náuukol sa pagsasalin n~g isáng wikŕ sa isáng kapwŕ wikŕ. Baybayín natin ang pangwatas na _magsakastilŕ_. _SA-IN_ _ÍSA_ Pangbadyá Sakastilŕin[31] Isakastilŕ Kasalukuyan Sinasakastilŕ Isinasakastilŕ Nakaraán Sinakastilŕ Isinakastilŕ Nakaraán na Sinakastilŕ na Isinakastilŕ na Haharapín Sasakastilŕin Isasakastilŕ Pang-utos Sakastilŕin Isakastilŕ Kasalukuyan Kung sinasakastilŕ Kung isinasakastilŕ Nakaraán Kung sinakastilŕ Kung isinakastilŕ Haharapín Kung sasakastilŕin Kung isasakastilŕ G. żSaán ginágamit itóng anyông _magsa_? N. Kung iangkáp sa m~ga ugát na anó man ay nagkakahulugán n~g pagparis ó pagtulad sa m~ga gawî, kilos, ugalě, pananamít, atbp., hal.: magsaamerikano, magsakastilŕ, magsainglés, magsaintsík, magsabisayŕ, magsailokano, magsapusŕ, magsakahoy, magsabanal, atbp. Kung iangkáp sa m~ga n~galan n~g ibá't ibáng wikŕ sa Sangsinukob ay nagkakahulugán namán n~g pagsasalin n~g isá sa isá, hal.: magsakastilŕ, magsatagalog, magsainglés, magsabisayŕ, magsailokano, magsaalemán, magsaintsík, magsakapangpan~gan, atbp. TALABABÂAN [31] Lalňng malimit gamitin sa ganitóng bagay ang _in_ lamang na walâng _sa_, sa makatuwíd bagá'y nagigíng _kastilŕin_, _kinakastilŕ_, _kakastilŕin_, atbp. XXXII KABANATA Salitâng Pangbago (ó Adverbio) GURŇ. żAnó ang kátuturán n~g _salitâng pangbago_? NAG-AARAL. Ang pangbago ay isáng pangkát ó bahagi n~g kaisipán na siyáng malimit na isinásama sa pangwatas, ó sa ibá pang pan~gun~gusap na sakláw n~g kaisipán upáng bumago sa kanyáng tagláy na kahulugán; gaya n~g: _lumakad ka n~g MARAHAN_, _bumasa kayó n~g MADALÎ_, _tumakbó siyá n~g MATULIN_; m~ga pagbabadyáng ang m~ga pangbagong _marahan_, _madalî_, _matulin_ ay siyáng bumabago sa m~ga pangwatas na _lumakad_, _bumasa_ at _tumakbó_. G. żAlín pang m~ga salitâ ang maáarěng samahán n~g pangbago? N. Bukód pa sa pangwatas ay maáarě ring sumama ang pangbago sa pangturing (ó adjetivo), sa kapuwŕ pangbago at kung minsa'y sa pangdiwŕ (ó sustantivo); hal.: _totoóng PAN~GIT_, _lubhâng MALAYŇ_, _labis na KAGANDAHAN_. G. żAlín ang kaibhán n~g pangbago sa pangturing? N. Ang pangbago ay naiibá sa pangturing dahil sa itó'y lagěng kasakasama n~g pangdiwŕ at yaó'y kaakibat na madalás n~g pangwatas. Marami n~gâng salitâng pangturing ang ginágamit din sa pangbago, n~guně't itó'y nagkakahulugán n~g m~ga bagay na hindî tiyák, at lagěng na sa bilang na íisá, m~ga bagay ó dahiláng malinaw na makikilala sa lamán n~g pan~gun~gusap ó n~g kaisipán. Ang bagay na itó'y lalňng maliliwanagan sa pamamagitan n~g isáng halimbawŕ. Kung sabihing _ang TUBIG ay MALINAW_, at _itóng TAO ay MABUTI_ ay hindî mapag-áalinlan~ganang ang m~ga salitâng _malinaw_ at _mabuti_ ay kapuwŕ pangturing na kinasasamahan n~g m~ga pangdiwŕng _tubig_ at _tao_. N~guně't kung sabihin namáng _MAN~GUSAP kang MALINAW_, at _SUMULAT siyáng MABUTI_, ang m~ga salitâ ritong _malinaw_ at _mabuti_ ay m~ga pangbago at hindî m~ga pangturing, sapagkâ't ang kaniláng kinasasangkapán ay m~ga pangwatas na _man~gusap_ at _sumulat_. G. żMay iláng urě ang m~ga salitâng pangbago? N. May dalawá katulad n~g salitâng pangturing: _dalisay_ (ó simple) at _mayhalň_ (ó compuesto). Gaya nang ipinaliwanag, _dalisay_ ay ang ugát na walâng sangkáp, gaya n~g _dito_, _diyán_, _doón_, _labis_, _lubhâ_, _lalň_, _oo_, _hindî_, _totoó_, atbp.; at _mayhalň_ ay ang ugát na may sangkáp, na itó'y mangyayari sa pag-áangkáp n~g _ma_, gaya n~g _matulin_, _marahan_, _malinaw_, _mabuti_, _masamâ_, _madalî_, _malimit_, _malayň_, _madalang_, _marami_, atbp. G. żAng m~ga pangbago ay maáarě rin bang gawíng salitâng pangtaás (ó superlativo) at pangbawas (ó diminutivo)? N. Maáarě rin pň; ang pagbubuô sa pangtaás ay inúulit ang buông salitâng pangbago, gaya n~g _mabuting mabuti_, _masamâng masamâ_, _malinaw na malinaw_, _mahusay na mahusay_, atbp.; ang sa pangbawas ay inúulit lamang ang unang dalawáng pantíg n~g salitâ kung itó'y may tatló, at kung may dalawá ay inúulit namáng buô, gaya n~g _maminsanminsan_, _manakanaka_, _mámayámayâ_, _mabutibuti_, _maigiigi_, _inótinót_, _untîuntî_, _dahandahan_, atbp. SA IBÁ'T IBÁNG BAHAGI N~G PANGBAGO G. Hinggíl sa ibá't ibáng kahulugán nitóng pangbago, żsa paano dapat hatěin upáng magkabukódbukód? N. Dapat bahagiin sa m~ga ganitóng kátawagán: pangbago sa _panahón_ (ó tiempo), sa _poók_ (ó lugar), sa _ayos_ (ó modo), sa _sukat_ (ó cantidad), sa _tulad_ (ó comparación), sa _hanáy_ (ó orden), sa _pagpapatotoó_ (ó afirmación), sa _pagkakailâ_ (ó negación) at sa _álinlan~gan_ (ó duda). G. żAlínalín ang sakláw n~g kaníkanyáng bahagi? N. Ang m~ga pan~gulong sakláw n~g bawŕ't kátawagán ay itóng m~ga sumúsunód: Sa PANAHÓN, gaya n~g _n~gayón_, _bukas_, _kahapon_, _kamakalawá_, _kamakailan_, _kanina_, _muna_, _bago_, _mámayâ_, _sakâ_, _hulí_, _tanghalě_, _maaga_, _kagabí_, _tuwî_, _tuwî na_, _kailan man_, _samantalŕ_, atbp. Sa POÓK, gaya n~g _dito_, _dini_, _diyán_, _doón_, _malapit_, _malayň_, _saán_, _sa loób_, _sa labás_, _sa haráp_, _sa likód_, _sa itaás_, _sa ibabâ_, _sa ibabaw_, _sa ilalim_, _sa tapát_, _sa gitnâ_, _sa siping_, _sa tabí_, _sa pag-itan_, _sa piling_, _sa kabilâ_, _saán man_, atbp. Sa AYOS, gaya n~g _ganitó_, _ganirí_, _ganoón_ ó _gayón_, _ganyán_, _gaya_, _para_, _mabuti_, _masamâ_, _tikís_, _sadyâ_, _kusŕ_, _kaginságinsá_, _biglâ_, _agád_, _kagyát_, _bukód_ ó _tan~gě_, _akbáy_, _agapay_, _sabáy_, _pagdaka_, _liban_, _lamang_, _bahagyâ_, _halos_, _ayon_, _alinsunod_, _baligtád_, _tiwarík_, atbp. Sa SUKAT, gaya n~g _marami_, _kauntî_, _kapaták_, _karampót_, _muntî_, _walâ_, _kasiyahan_, _kaigihan_, _katamtaman_, _siyá na_, _sukat_, _lubhâ_, atbp. Sa TULAD gaya n~g _lalň_, _higít_, _labis_, _kulang_, atbp. Sa HANÁY gaya n~g _káunáunahan_, _sunódsunód_, _káhulíhulihan_, _kátapustapusan_, _káwakáswakasan_, atbp. Sa PAGPAPATOTOÓ, gaya n~g _oo_, _oo n~gâ_, _siyá n~gâ_, _totoó_, _totoóng totoó_, _gayón_ ó _gayón din_, _mandín_, _kaipalŕ pa_, atbp. Sa PAGKAKAILÂ, gaya n~g _hindî_ ó _dî_, _dilě_, _ni_, _isá man_, _hindî rin_, _huwág_, _hindîng hindî_, _kailan man_, atbp. Sa ÁLINLAN~GAN, gaya n~g _marahil_, _sakalě_, _kung sakalě_, _kung bagá_, _sakalě_, _disin_, _diwa_, _tila_, _bakâ_, atbp. G. żMayroón bang pangbago na náuukol sa dalawáng kátawagán? N. Mayroón pň, n~guně't íilán lamang, gaya n~g _kailan man_ na náuukol sa PANAHÓN at sa PAGKAKAILÂ, hal.: _n~gayón at KAILAN MAN_; _hindî ko ginagawâ KAILAN MAN ang iyóng sinasabi_. XXXIII KABANATA Salitâng Pang-ukol (ó Preposición) GURŇ. żAnó ang tinátawag na _salitâng pang-ukol_? NAG-AARAL. Tinátawag na pang-ukol ang pangkát ó bahagi n~g kaisipán na siyáng ginágamit sa pagbabadyá n~g kaukulán ó kapangyarihan n~g dalawáng pan~gun~gusap; hal.: tubig _na_ malinaw; aklát _ni_ Terio; kumot _sa_ Iloko. G. żMarami bagá ang m~ga salitâng pang-ukol sa ating wikŕ? N. Sa biglâng pagkukurň ay walâ isá man sa Wikŕng Tagalog n~g m~ga salitâng pang-ukol, sapagkâ't ang m~ga náuukol sa kanyá ay ginágamit na sa ibáng panig gaya sa pang-anib (ó ligazón) at sa pang-akbáy (ó artículo). Gayón man, sapagkâ't itóng bahagi n~g pang-ukol ay isá sa maháhalagáng pangkát n~g kaisipán ay kinakailan~gang magkaroón siyá n~g m~ga salitâng dapat gamitin yamang dito'y lalňng tumpák ang paggamit. Náitó ang m~ga salitâng pang-ukol sa ating wikŕ: _na_, _ni_, _kay_, _n~g_, _pará kay_, _pará sa_, _laban kay_, _laban sa_, _sa haráp_, _sa ilalim_, _sa may_, _mulâ_ ó _sapúl_, _dapit_ ó _dako_, _hanggán_, _ayon_ ó _alinsunod_, at _bagay sa_, ó _tungkól sa_. G. żKailán ginágamit ang bawŕ't isá? N. Isáisáhín natin ang pagpapaliwanag: Ginágamit ang _na_ kung pinaglalakip ang dalawáng bagay na, ang isá'y náuukol sa isá, hal.: bahay _na_ pawid, aklát _na_ mapulá, tubig _na_ malinaw. Dapat matantô na itóng pang-ukol na _na_ ay inilálagáy na _na_ kailan ma't ang unang salitâ ó bagay ay nagtatapós sa pangtinig, liban lamang sa _n_. Kung nagtatapós namán sa tin~gig (ó vocal), ang _na_ ay nagigíng _ng_, na isinusugpóng sa unang salitâ, gaya n~g: magandá_ng_ barň, dakilŕ_ng_ asal, malakí_ng_ bahay. Kung nagtatapós sa _n_, ang _na_ ay nagigíng _g_ lamang na isinusugpóng din sa unang salitâ, gaya n~g: bayan_g_ maran~gál, kundiman_g_ marikít, tugtugan_g_ masayá. Ginágamit ang _ni_ kailan ma't pinaglalakip ang isáng bagay na anó man sa isáng n~galan n~g táong kinaúukulan ó nagmamayarî, hal.: bahay _ni_ Tasio, alak _ni_ Ayala, aklát _ni_ Huan. Ginágamit ang _kay_ kailan ma't pinagsasama ang isáng salitâng nagbabadyá n~g anó mang layon sa n~galan n~g táong paglalayunan, hal.: tumirá _kay_ Luis, dumalaw _kay_ Mariano, tumun~go _kay_ Pedro. Ginágamit ang _n~g_ kailan ma't ibig pagsamahin ang isáng bagay ó kasangkapan sa isáng kapwŕ bagay ó n~galan n~g katungkulan na siyáng kinaúukulan ó nagmamayarî, hal.: haligi _n~g_ bahay, tungkô _n~g_ kalán, bayabas _n~g_ tao, aklát _n~g_ abogado, panitik _n~g_ mánunulát. Kung minsa'y hindî na nilálagyán n~g _n~g_, hal.: _Panulat-babae_, _timpalák-kagandahan_, atbp. Ginágamit ang _sa_ kailan ma't nais pagsamahin ang isáng salitâng nagsusulit n~g anó mang layon sa n~galan din n~g anó mang bagay na pinaglalayunan, hal.: luman~góy _sa_ tubig, sumakáy _sa_ bangkâ, tumun~go _sa_ bukid, tumirá _sa_ bundók. Ginágamit din ang _sa_ kailan ma't pinaglalakip ang anó mang bagay sa bayang kanyáng pinanggalin~gan, hal.: tubig _sa_ Mariláw, tabako _sa_ Kagayán, tao _sa_ Bisayŕ, kumot _sa_ Iloko, barň _sa_ Kalibo, Birhen _sa_ Mulawin, atbp. Sa bagay na itó'y madalás din namáng hindî na lagyán n~g _sa_, ó dilě kayâ'y sa pamamagitan lamang n~g pang-anib (ó ligazón), hal.: tubig Mariláw, kumot Iloko, tabako_ng_ Kagayán, tao_ng_ Bisayŕ, barň_ng_ Kalibo, atbp. Ginágamit ang _pará kay_ kung ibig pagsamahin ang isáng bagay ó n~galang tiyák sa isáng n~galan namán n~g tao na kanyáng kinaúukulan, hal.: itóng manggá'y _pará kay_ Luis, yaóng saging ay _pará kay_ Binong, si Mameng ay _pará kay_ Huan, si Anong ay _pará kay_ Binay. Ginágamit namán ang _pará sa_ kailan ma't pinagsasama ang isáng bagay ó n~galan sa isáng bagay na kanyáng kinaúukulan, hal.: Ang Pilipinas ay _pará sa_ m~ga pilipino, ang babae ay _pará sa_ lalaki, ang anák ay _pará sa_ iná, ang tao ay _pará sa_ bayan, akó'y _pará sa_ iyó, si Huan ay _pará sa_ pusŕ. Ginágamit din ang _laban kay_ kailan ma't nais pagsamahin ang isáng bagay ó n~galang tiyák sa isáng n~galan n~g táong kinakalaban ó kakalabanin, hal.: Si Jeffries _laban kay_ Johnson, ang suiso'y _laban kay_ Rakú, si Kulás ay _laban kay_ Ninoy. Ginágamit ang _laban sa_ kailan ma't pinagsasama ang isáng bagay ó n~galan sa isáng bagay na kanyáng kinakalaban, hal.: ang pusŕ'y _laban sa_ áso, ang ahas ay _laban sa_ dagâ, ang tao'y _laban sa_ hayop, si Lucio'y _laban sa_ tigre, ang Rusia'y _laban sa_ Hapón, ang Espanya'y _laban sa_ Maruekos. Ang kágamitán n~g ibá pang pang-ukol ay dî na dapat pagpaliwanagan, sapagkâ't hindî lubhâng kahirapang gawín. XXXIV KABANATA Salitâng Pangbigkís (ó Conjunción) GURŇ. żAnó ang _salitâng pangbigkís_? NAG-AARAL. Pangbigkís ay isáng pangkát ó bahagi n~g kaisipán na siyáng ginágamit sa pagbibigkís ó pagsasama n~g m~ga pan~gun~gusap at n~g m~ga kaisipán, hal.: _Si Lucio AT si Pedro ay kapuwŕ mabuti_; _si Lukas ay mayaman, N~GUNĚ'T maramot_; _siyá'y hindî paroroón, SAPAGKÂ'T may sakít_. G. Upáng magkabukódbukód ang ibá't ibáng urě n~g m~ga pangbigkís żsa anó itó dapat hatěin? N. Dapat hatěin sa m~ga kátawagáng sumúsunód: pangbigkís sa _pag-íisá_ (ó copulativa), sa _paghihiwaláy_ (ó disyuntiva), sa _pagsubalě_ (ó adversativa), sa _pagtikím_ (ó condicional), sa _pagdadahilán_ (ó causal), sa _pagpapatulóy_ (ó continuativa), sa _pagpaparis_ (ó comparativa), sa _paglalayon_ (ó final) at sa _pagtatamó_ (ó ilativa). PANGBIGKÍS SA PAG-ÍISÁ G. żAnó ang _pangbigkís sa pag-íisá_ at alín ang kanyáng sakláw? N. Ang salitâng ginágamit lamang sa pagsasama n~g isáng pan~gun~gusap sa kapuwŕ, ó kayâ'y sa dalawáng kaisipán. Ang kanyáng sakláw ay itó: _at_, _sakâ_, _patí_, _sampuô_, _ni_, _man_. G. żSaán ginágamit ang _at_? N. Ginágamit ang _at_ sa m~ga salitâ ó sa m~ga kaisipáng nagsasaád n~g pagpapatotoó, hal.: _ang tao AT ang hayop ay kapuwŕ kinapál n~g Lumikhâ_; _si Mariano AT si Antonio ay kapuwŕ marunong_; _ang pagmámahál sa ating wikŕ ay isáng banál na gawâ AT ang gumágamit sa kanyá'y maituturing na magiting sa ating bayan_. Pagkâ marami ang m~ga pan~gun~gusap ó kaisipáng nagkakasunódsunód na pagsasamasamahin sa pamamagitan n~g pangbigkís _at_, itó'y kailan~gan lamang gamitin sa hulíng salitâ ó kaisipán, hal.: _ang m~ga tao, hayop, lan~git, lupŕ AT halaman ay paraparang nilikhâ n~g Maykapál_; _ang pagsusugál ay siyáng nagpapadayukdók, nagpapasirŕ n~g puri AT humihila sa katamarán_. Kung minsa'y ang _at_ ay paulitulit at siyáng nagsasama sa dalawá ó tatlóng salitâ na bumubuô n~g m~ga pangkát na ibá't ibá, at ang pangkát na itó'y hindî kailan~gang dugtun~gán n~g násabing _at_, hal.: _ang lalaki AT babae_, _batŕ, binatŕ AT matandâ_, _pan~ginoón AT alilŕ_, _mayaman AT dukhâ ay paraparang tao na may karapatáng mabuhay sa balát n~g lupŕ_. Sa iláng salitâng pangdiwŕ, pangturing ó pangwatas ay nangyayaring huwág lagyán saán man n~g _at_, hal.: ang m~ga bahay, simbahan, tuláy, halaman ay pawŕng nan~gasirŕ lahát; si Pedro'y mabaít, marunong, magandá, mayaman; sumulong ka, lakad, takbó. Kung minsan namá'y inúulit sa bawŕ't salitâ ang pangbigkís _at_ kahě't na yaó'y lubhâng marami, hal.: sinigawán ko silá n~g isá _at_ dalawá _at_ tatló _at_ apat na sigáw _at_ hindî rin man~gakariníg. G. żSaán ginágamit ang _sakâ_? N. Ginágamit itóng _sakâ_ sa pagbibigkís din n~g m~ga salitâng nagbabadyá n~g pagpapatotoó. Kung talagáng pakasusurěin ang talagáng kahulugán n~g _sakâ_ ay nakákatumbás n~g _pa_ na naghihiwatig n~g pagdaragdág, hal.: ang pusŕ, áso, baboy _sakâ_ manók ay pawŕng m~ga hayop. Nakákatumbás din niyáng madalás ang pangbigkís _at_, hal.: ang pusŕ, áso, baboy _at_ manók, atbp. Malimit ding mangyari na ang _sakâ_ ay idinurugtóng sa _at_ na ang kahulugá'y hindî rin nagbabago, hal.: ang pusŕ, áso, baboy _at sakâ_ manók ay pawŕng m~ga hayop. Dapat matantô na ang kaibhán n~g _sakâ_ sa _at_ ay hindî yaón maáarěng gamitin sa pagbibigkís n~g m~ga kaisipán (ó oración). G. żSaán ginágamit ang _patí_? N. Gaya rin n~g _sakâ_ na ginágamit sa pagsasama n~g m~ga salitâng nagsusulit n~g pagpapatotoó, baga ma't ang _patí_ ay nagkakahulugán n~g pagkakásama at hindî pagdaragdág, hal.: Noó'y payapŕ ang dagat, tahimik ang han~gin, _patí_ n~g ibo'y humuhuni n~g buông lugód sa himpapawíd. Kung ang _patí_ ay hindî pan~gun~gunahan n~g isáng pangtigil (ó coma) ay karaniwang pan~gunahan n~g _at_, hal.: Payapŕ niyón ang dagat _at patí_ n~g han~gi'y lubhâng tahimik. Kung ang _patí_ ay na sa una n~g m~ga salitâ ay nakákatumbás n~g _pa_ baga ma't itó'y hindî rin lubhâng angkáp, hal.: _patí_ akó'y kanyáng idinamay; _patí_ n~g sandók ay iyóng hinihirám; na, ganitó ang m~ga katumbás na sabihin: akó _pa_'y kanyáng idinamay; ang sandók _pa_'y iyóng hinihirám. G. żSaán namán ginágamit ang _sampuô_? N. Ginágamit itóng katulad na katulad n~g _patí_, magíng sa una mapalagay at magíng sa gitnâ. G. żAnó ang kágamitán n~g _ni_? N. Ginágamit ang _ni_ sa pagbibigkís n~g dalawáng salitâ na nagbabadyá n~g pagkakailâ; at sa bagay na itó ay inúulit din ang _ni_, ó kayâ sa una'y ginágamitan n~g isáng pangbago (ó adverbio) na may kahulugán ding pagkakailâ, hal.: _ni_ akó _ni_ ikáw ay hindî magtatamó n~g kapalaran; _hindî_ nagalit _ni_ natuwâ ang aking binirň. Sa hulíng bagay na itó'y maáarě ring sundán n~g isáng pangbago ang pangbigkís _ni_ na, ang náturang pangbago ay siyá ring ginamit sa una, upáng magkaroón n~g lalňng lakás ang pagtatatuwâ, hal.: _hindî_ nagalit _ni dî_ natuwâ ang aking binirň. G. żAlín ang kágamitán n~g _man_? N. Ginágamit ang _man_ gaya rin n~g _ni_ sa pagsasama n~g dalawáng salitâng nagsusulit n~g pagtatatuwâ, baga ma't siyá'y walâng totoóng lakás na tagláy na paris n~g _ni_, hal.: _ni_ ikáw _ni_ akó ay hindî nagkápalad; ay másasabi sa _man_ n~g ganitó: ikáw _ma't_ akó ay hindî nagkápalad. PANGBIGKÍS SA PAGHIHIWALÁY G. żAnó ang _pangbigkís sa paghihiwaláy_, at alín ang kanyáng sakláw? N. Ang salitâng nagbabadyá n~g pagkakáibá ó pagkakáhiwaláy ó pagkakabago n~g dalawá ó maraming bagay, m~ga pagkukurň ó m~ga pan~galan. Ang sinásakláw niyá'y itó: _ó_, _ó kayâ_, _dilě kayâ_, _magíng_. G. żSaán ginágamit ang _ó_, _ó kayâ_, _dilě kayâ_? N. Ginágamit ang _ó_ sa m~ga salitâng nagsusulit n~g pagkakáhiwaláy, hal.: _tao Ó hayop_, _patáy Ó buháy_, _ikáw Ó akó_. Ginágamit din ang _ó_ sa pagpapaliwanag n~g salitâng sinambít na, hal.: si Rizal _ó_ ang Dakilŕng Bayani n~g m~ga pilipino ay pinatáy n~g kanyáng kaaway. Ginágamit ang _ó kayâ_ kawangkî n~g _ó_ lamang, hal.: tao _ó kayâ_'y hayop; patáy _ó kayâ_'y buháy, atbp. Ginágamit namán ang _dilě kayâ_ katulad din n~g _ó kayâ_, hal.: bukas _dilě kayâ_'y sa makalawá; sa sábado _dilě kayâ_'y sa linggó. Dapat matantô na itó'y hindî malimit gamitin dî gaya n~g _ó_ at _ó kayâ_. G. żSaán ginágamit namán ang _magíng_? N. Ginágamit ang _magíng_ sa m~ga bagay na ring nasambít, at sa kanyáng paggamit ay kailan~gang ulitin, hal.: _magíng_ n~gayón, _magíng_ bukas ay walâng kailan~gan; _magíng_ ikáw, _magíng_ akó ay íisá rin. Kailan~gang matantô na kung pinag-úulitulit itóng _magíng_ ay karaniwan nang pag-itanan n~g pangbigkís na _ó_, hal.: magíng sa lakad, magíng sa takbó _ó_ magíng sa lan~góy ay walâ kang magagawâ. PANGBIGKÍS SA PAGSUBALĚ G. żAnó ang sinasaysáy n~g _pangbigkís sa pagsubalě_? N. Ang salitâng nagsasaysáy n~g iláng paglabág ó pagsuwáy ukol sa m~ga násabi at sa m~ga sasabihin. G. żAlínalín ang malimit gamitin? N. Itóng m~ga sumúsunód: _n~guně_, _dátapuwâ_ ó _dapuwâ_, _subalě_, _baga man_, _kahě_ ó _káhimán_, _bagkús_, _kundî_; hal.: Ibig ko sanang kumain, _n~guně't_ hindî maarě; siyá'y mariwasâ, _dátapuwâ't_ (ó _dapuwâ't_) maramot; ang m~ga lihim n~g Kalikasán ay hindî maabótabót n~g isip n~g tao, _subalě't_ pinagsusumikapang matarók hanggáng kaubúduburan; _baga ma't_ siyá'y dukhâ ay maran~gál namáng tao; _kahě't_ (ó _káhimán_) akó'y walâng muwáng ay nakababatíd din n~g iláng karapatáng katutubň sa tao; huwág mong gawín sa ganyáng paraán _kundî_ sa ganitó. G. żAnóng kaibhán mayroón ang _kundî_ sa _kung dî_?[32] N. Hindî dapat ibilang sa íisá ang dalawáng itó, sapagkâ't may malakíng aguwát ang kahulugán n~g isá't isá. Ang _kundî_ na may isáng pan~gun~gusap ay pangbigkís (ó conjunción) at ang _kung dî_ na may dalawáng salitâ ay pangbago (ó adverbio). Upáng maiwasan ang pagkakalahók ó pagkakámalî ay dapat matantông ang _kung dî_ ay maáarěng gawíng _kung hindî_ na may íisáng kátuturán, samantalŕng ang _kundî_ ay dî maáarěng baguhin ó dagdagán. Halimbawŕ: Hindî ikáw ang tinátawag ko _kundî_ (pangbigkís) si Pedro; hindî mo siyá áabutan _kung dî_ (ó _kung hindî_) ka magmamadalî. UKOL SA IBÁNG PANGBIGKÍS G. żAnó ang ibinabadyá n~g _pangbigkís sa pagtikím_? N. Nagbabadyá n~g iláng pagtikím (ó condición) ó ang nan~gán~gailan~gang maganáp ang anó mang pangyayari. G. żAlínalín ang m~ga pangbigkís na itó? N. Ang m~ga itó: _kung_, _pag_, _kapág_, _pagkâ_, _kailan man_, _yamang_ ó _yayamang_. Halimbawŕ: _kung_ ibig mong matuto ay mag-aral ka; _kapág_ ikáw'y natulog akó ay áalís; _pagkâ_ akó'y sumusulat ay huwág kang magaláw; makapaglalarô ka, _kailan ma't_ natapos mo ang iyóng ginagawâ; _tuwîng_ babasa ka'y babasa rin akó; _yamang_ (ó _yayamang_) akó'y sinaklolohan mo, kitá namá'y pagpapalŕin. Dapat mabatíd na ang pangbigkís _kung_ ay hindî nagbabadyá kung minsan n~g pagtikím kundî n~g pag-áalinlan~gan, hal.: ż_kung_ sino akó? ż_kung_ áaraw bukas? Dapat ding mabatíd na ang m~ga salitâng _sa tuwî_ ó _tuwî na_ ay katulad din n~g pangbigkís na _tuwî_. G. żAnó ang _pangbigkís sa pagdadahilán_? N. Ang salitâng ipinan~gun~guna sa m~ga kaisipáng nagbibigáy n~g dahilán ó katuwiran sa anó mang bagay na sinambít. Ang kanyáng sakláw ay itó: _sapagkâ't_ ó _pagkâ't_, _palibhasŕ_; hal.: hindî siyá makapasok, _sapagkâ't_ (ó _pagkâ't_) may sakít; siyá'y marunong n~gayón, _palibhasŕ_'y pinag-aral siyá n~g kanyáng magulang. G. żAnó ang _pangbigkís sa pagpapatulóy_? N. Ang salitâng ginágamit sa pagpapatulóy ó pagtulong sa kaisipán, at itó: _kung gayón_, _kayâ n~gâ_; hal.: Ipinan~gan~garal ko sa iyó, _kung gayón_, na huwág mo nang gagawín sa mulîmulî; _kayâ n~gâ_, nang huwág tayong madakíp ay huwág kang main~gay. G. żAnó ang kahulugán n~g _pangbigkís sa pagpaparis_? N. Yaóng salitâng nagsusulit n~g pagpapara ó pagtutulad n~g isáng bagay na talinghagŕ sa isáng kaisipáng talinghagŕ rin, at náitó: _kung paano_, _gayón_, ó _gayón din_, hal.: _kung paano_ ang kadilimán n~g pan~ginorin kung nagbabalŕng umulán, ay _gayón_ (ó _gayón din_) ang kalabůan n~g katuwiran sa ibabaw n~g lupŕ. G. żAnó ang kátuturán n~g _pangbigkís sa paglalayon_? N. Yaóng salitâng inilálagáy sa una n~g isáng kaisipán na siyáng nag-úulat n~g layon ó nasŕ n~g isá ó iláng kaisipáng nan~gauná, at náitó: _upáng_, _nang_, _pará_, hal.: Nagsisikap siyá sa paggawâ _upáng_ mabuhay; nag-áaral ang tao _nang_ dumunong; naghahanap-buhay akó _pará_ sa kagalin~gan mo. G. żAnó ang kahulugán namán n~g _pangbigkís sa pagtatamó_? N. Ang salitâng ginágamit sa pagtatamó ó pagkakaroón n~g isáng kabagayán hinggíl sa m~ga bagay na naipahiwatig na, at náitó: _kung gayón_ ó _kung magkagayón_; hal.: Walâ kang puknát sa pagtatapon n~g salapî sa m~ga bagay na walâng kabuluhán, _kung gayón_ (ó _magkagayón_) ay dárating ang araw n~g iyóng pagtan~gis at pagsisisi. TALABABÂAN [32] Sa ikaíilag sa pagkakámalî n~g dalawáng itó ay ináakalŕ kong tumpák na ang _kundî_ (pangbigkís) ay isulat lamang n~g ganitó n~g walâng _g_ sa gitnâ, at ang _kung dî_ (pangbago) ay ganitó namán dapat gawín. XXXV KABANATA Salitâng Pangdamdám (ó Interjección) GURŇ. żAnó ang salitâng _pangdamdám_? NAG-AARAL. _Pangdamdám_ ay siyáng káhulíhulihang pangkát ó bahagi n~g kaisipán na siyáng ginágamit sa pagbabadyá n~g m~ga sarěsarěng bagay na nangyayari sa ating damdamin na nilílikhâ n~g ating namamalas, naririníg, nagugunitâ, nararamdamán, ninanasŕ ó iníibig. G. żAnó ang talagáng salitâng _pangdamdám_? N. Ang ganáp na pangdamdám ay m~ga sigáw ó hibík na hindî halos mawatasan, sapagkâ't ang isáng pagkagulat ó pagkatakot ay biglâáng ibinibigkás sa ating damdamin na walâng ibáng nasŕng sabihin kundî ang kanyáng namalas ó nadiníg na kagulatgulat ó katakátaká, kayâ't ang m~ga pangdamdám ay nagkakatulad halos sa m~ga ginágamit n~g ibá't ibáng wikŕ. G. żAlín ang m~ga pangdamdám na karaniwan sa ating wikŕ? N. Itóng m~ga sumúsunód: _ˇAbá!_, _ˇah!_, _ˇoh!_, _ˇay!_, _ˇbah!_, _ˇarúy!_, _ˇayán!_, _ˇhoy!_, _ˇabá ko!_, _ˇiná ko!_ ó _ˇnakú!_, _ˇsús!_, _ˇpshe!_, _ˇsits!_, _ˇuy!_, _ˇping!_, atbp. Mayroón pang maraming pangdamdám na nagbuhat sa ibá't ibáng pangkát n~g kaisipán gaya n~g _ˇdalí!_, _ˇlakad!_, _ˇsulong!_, _ˇtabí!_, _ˇilag!_, _ˇsayang!_, _ˇnawŕ!_, _ˇurong!_, _ˇtayo na!_, _ˇhalina!_, _ˇhilat!_, _ˇikáw palá!_, _ˇbuti n~gâ!_, _ˇbuwisit!_, _ˇsawîng palad!_, _ˇkahě't manawarě!_, _ˇDios ko!_ atbp. Mayroón pa ring pangdamdám sa ating wikŕ na m~ga buôbuô nang pan~gun~gusap na nagbabadyá n~g pagtataká ó panunumpâ ó pagtutun~gayáw, gaya n~g: _ˇkay daming tao!_ _ˇkay dunong mo!_ _ˇkay lakás niyá!_ _ˇsumpa ko!_ _ˇsaksí ko ang lan~git!_ _ˇsaksí ko ang lupŕ!_ _ˇtinamaan ka n~g kulóg!_ _ˇtamaan ka sana n~g han~gin!_ _ˇkanin ka n~g buwaya!_ _ˇlamunin ka n~g lupŕ!_ atbp. Ilán sa m~ga pangdamdám ay karaniwang inúulit upáng magkaroón n~g lalňng lakás sa pagsusulit ó pagdaramdám, gaya n~g _ˇsulong sulong!_, _ˇlakad lakad!_, _ˇtabí tabí!_, _ˇhala hala!_, _ˇdalî dalî!_, _ˇabá abá!_, _ˇay, ay!_ atb. XXXVI KABANATA Ukol sa Pagbabawas (ó Síncopa) GURŇ. żAnó ang tinátawag na _pagbabawas_? NAG-AARAL. Tinátawag na pagbabawas ang salitâng binawasan ó inalisán sa gitnâ n~g iláng titik, ó pantíg kung minsan, upáng magkaroón n~g madalîng pagbigkás ó kayâ'y nang lalňng gumandá at tumamís ang ating sariling wikŕ, hal.: sa _matuwíd_ ay _matwíd_, sa _sakayan_ ay _sakyán_, sa _atipán_ ay _aptán_, sa _buhusan_ ay _busan_. G. żAlín ang m~ga tuntuning sinúsunód ukol dito? N. Ang m~ga tuntunin ó pátakarán sa m~ga salitâng pagbabawas ay itóng m~ga sumúsunód: _Una._--Ang m~ga salitâng may tatló, apat ó ilán mang pantíg (ó sílaba) na sa gitnâ niyá'y may magkasiping na _uw_ ay maáarěng alisín ang _u_, at sa ganitó'y nábabawasan namán n~g isáng pantíg ang náturang salitâ, hal.: sa _kapuwŕ_ ay _kapwŕ_, sa _takuwíl_ ay _takwíl_, sa _káluluwá_ ay _kálulwá_, sa _biguwasán_ ay _bigwasán_, sa _kaluwalhatian_ ay _kalwalhatian_. Dapat mabatíd na hindî maáarěng bawasan ang m~ga salitâng may dalawáng pantíg, gaya sa halimbawŕ n~g _huwág_, _tuwíd_, _duwág_, _tuwî_, _tuwád_, _tuwâ_, _buwál_, _buwíg_, atbp. ay dî magagawâng _hwág_, _twíd_, _dwág_, _twî_, _twád_, _twâ_, _bwál_, _bwíg_. _Ikalawá._--Ang m~ga salitâng may tatló, apat ó ilán mang pantíg na sa gitnâ nitó'y may magkasiping na _iy_ ay maáarěng alisín ang _i_, at sa dahiláng itó'y nábabawasan n~g isáng pantíg ang násabing salitâ, hal.: sa _pasiyá_ ay _pasyá_, sa _akiyát_ ay _akyát_, sa _kudiyapě_ ay _kudyapě_, sa _kabiyawan_ ay _kabyawan_, atbp. Dapat ding matantô na hindî maáarěng bawasan ang may dalawáng pantíg paris sa halimbawŕ n~g _tiyáp_, _tiyák_, _biyák_, _liyág_, atbp. ay dî magagawâng _tyap_, _tyak_, _byak_, _lyag_. _Ikatló._--Ang iláng pan~gun~gusap na may apat ó limá ó ilán mang pantíg na sa gitnâ nitó'y may magkasiping na tin~gig (ó vocal) na magkatambál, ang isá'y maáarěng alisín, at sa bagay na itó'y nábabawasan namán siyá n~g isáng pantíg, hal.: _Ikaapat_, _ikaanim_, _katotoohanan_, atbp. ay ginagawâng _ikapat_, _ikanim_, _katotohanan_. _Ikaapat._--Ang m~ga salitâng ugát na násusugpun~gán n~g _in_ ó _an_ ay karaniwang mawalâ ó maalís ang hulíng tin~gig n~g náturang ugát, hal.: sa _gawâin_ ay _gawín_, sa _basâín_ ay _basín_, sa _batahín_ ay _bathín_, sa _sunurín_ ay _sundín_, sa _hatirán_ ay _hatdán_, sa _sakayan_ ay _sakyán_, sa _bukurín_ ay _bukdín_, sa _sakitan_ ay _saktán_, atbp. _Ikalimá._--Ang ilán sa m~ga salitâng ugát bukód sa binabawas ó ináalís ang kanyáng hulíng tin~gig (ó vocal) ay nagkakapalitan pa n~g m~ga pangtinig (ó consonante), hal.: sa _atipán_ ay _aptán_, sa _silirán_ ay _sidlán_, atbp. _Ikaanim._--Ang ilán sa m~ga ugát ay náwawalâ kung minsan sa gitnâ ang isáng buông pantíg (ó sílaba), ó kayâ'y ang dalawáng titik lamang, hal.: sa _buhusan_ ay _busan_, sa _hihipan_ ay _hipan_, sa _kuhanin_ ay _kunin_, sa _datin~gan_ ay _datnán_, sa _hintayín_ ay _hintín_, atbp. _Ikapitó._--Kung minsan, ang salitâng ugát ay hindî nábabawasan kundî nararagdagán n~g iláng titik kailan ma't sinusugpun~gán n~g _in_ ó _an_, ó _ka-an_, hal.: sa _tawa_ ay _tawaNAN_, sa _totoó_ ay _katotoHANAN_, atbp. Dapat matalastás na itóng hulíng tuntuning itó ay bihibihirŕng mangyari. At dapat ding matantô na ang pagbabawas (ó síncopa) ay tan~gěng magagamit sa m~ga salitâng pinahihintulutan n~g tuntunin at n~g m~ga karaniwang pagbigkás. XXXVII KABANATA Hinggíl sa Pangdulo (ó Desinencia) GURŇ. żAnó ang tinátawag na _pangdulo_? NAG-AARAL. Tinátawag na pangdulo ang anó mang anyô (partícula) ó iláng titik kayâ na siyáng idinudulo ó isinusugpóng sa m~ga ibá't ibáng salitâ na nagkakaroón namán n~g sarisariling kahulugán sang-ayon sa pangdulong isinusugpóng. G. żSaán magbubuhat ang m~ga pangdulong itó? N. Ang Wikŕng Tagalog baga ma't mayamang mayaman na sa sarěsarěng anyô na siyáng tumutulong sa ating m~ga salitâ ay nan~gán~gailan~gan pa ring humirám sa ibáng wikŕ n~g m~ga anyô ó pangdulo na hindî matumbasán sa ating sariling wikŕ. Ang m~ga pangdulong itó na nanggaling sa kastilŕ ay kailan~gan n~gâng hiramín natin at ipalagáy na parang sariling arě samantalŕng hindî pa tayo nakakatuklás n~g m~ga anyông maitutumbás sa kaniyá, sapagkâ't malimit gamitin sa ating dilŕ ang m~ga salitâng náturan na násusugpun~gán n~g sarěsarěng anyô. G. żAlínalín ang m~ga pangdulong dapat tanggapín? N. Ang m~ga salitâng kinasasangkapán nitó na karaniwang gamitin sa ating wikŕ ay siyáng tan~gěng marapat tanggapín. N~guně't kung ang náturang salitâ ay kinasasangkapán n~g m~ga pangdulong maáarěng makayuwis ó mapagkamalán sa ibá, ó kayâ'y may katumbás ó maáarěng tumbasán sa ating wikŕ n~g ibáng pan~gun~gusap ay hindî kailan~gang mapalakip sa m~ga pandulong ating hihiramin na kinaroroonán n~g m~ga salitâng hirám na ating áarěin: ano gaya n~g amérik_ano_, aglipay_ano_, rom_ano_. ino " pilip_ino_. ante " komand_ante_, protest_ante_. ente " teni_ente_. ero " tabak_ero_, bangk_ero_, laband_ero_. ario " diksion_ario_, silab_ario_, kalend_ario_. or " emperad_or_, dokt_or_, gobernad_or_. tris " empera_tris_, ma_tris_. ia " demokras_ia_. ía " pilosop_ía_, anark_ía_, tranb_ía_. idád " unibers_idád_, elektris_idád_. ikó " elektr_ikó_, katol_ikó_, apostol_ikó_. iká " gramát_iká_, matemát_iká_, polit_iká_. ista " makin_ista_, aparat_ista_. ismo " katolis_ismo_, anark_ismo_, espirit_ismo_. ado " komision_ado_, konsul_ado_, abog_ado_. apó " sinematogr_apó_. ura " agrikult_ura_, agrimens_ura_.[33] G. żAnó ang sukat másabi ukol sa m~ga pangdulo? N. Na, ang ilán sa kanyá'y maáarěng gamitin ang hugis babae (ó forma femenina), gaya n~g sa _pilipina_, _amerikana_, _katóliká_, _tabakera_, _labandera_, atbp. TALABABÂAN [33] Ang m~ga pangdulong itó ay sinipě ko kay G. Eusebio Daluz na nagkaroón lamang n~g kauntîng pagbabago. IKATLÓNG BAHAGI Paglalakip ó Sintaxis I KABANATA Ang Paglalakip at ang kaniyáng sakláw GURŇ. żAnó ang kátuturán n~g _Paglalakip_? NAG-AARAL. Ang bahagi n~g Balarilŕ na nagtuturň n~g m~ga kaparaanán ukol sa pagbubuô ó paglalakiplakip n~g iláng salitâ sa kapuwŕ salitâ sa ikayayarěng tumpák n~g m~ga kaisipán (ó oración). G. Ang Paglalakip, żsa anó nabábahagi? N. Nabábahagi siyá sa tinátawag na _likás_ (ó regular) at _likhâ_ (ó figurada). G. żAnó ang _paglalakip na likás_? N. Ang m~ga tuntunin sa paglalagáy n~g m~ga pan~gun~gusap sang-ayon sa katutubňng hanáy n~g m~ga pagkukurň. G. żAt anó ang _paglalakip na likhâ_? N. Ang m~ga pátakaráng lumalabág sa paglalakip na likás, na nagbabadyá n~g m~ga kaparaanán sa matuwíd na pagpapalitpalit n~g m~ga salitâ upáng magkaroón n~g lakás at gandá ang m~ga pan~gun~gusap ó kaisipán. G. żIláng bagay ang kailan~gan upáng mayarě ó mabuô n~g tumpák ang isáng kaisipán? N. Tatló: _pagkakaayon_ (ó concordancia), _paghaharě_ (ó régimen) at _pagbubuô_ (ó construcción). II KABANATA Ukol sa pagkakaayon (ó concordancia) GURŇ. żAnó ang tinátawag na _pagkakaayon_? NAG-AARAL. Ang pagkakásalig n~g m~ga pan~gun~gusap sa ibá't ibáng pangkát ó bahagi n~g kaisipán. G. żPaano ang pagkakaayon n~g pang-akbáy (ó artículo) sa pangdiwŕ (ó sustantivo)? N. Sa Wikŕng Tagalog, palibhasŕ ang m~ga salitâ ay walâng tagláy na kiyás (ó género) kung sa kanyáng sarili lamang, kayâ't ang pang-akbáy ay walâng kailan~gang gamitin magíng sa n~galan ó bagay na tumutukoy sa lalaki ó kayâ'y sa babae, hal.: _Si_ Pedro, _si_ Luisa, _ang_ amá, _ang_ iná, _ang_ pusŕ, _ang_ áso, atbp. N~guně't kung bumabanggít sa bilang (ó número) ay kailan~gang gamitin ang _si_ at _ang_ sa íisá, at _siná_ at _ang m~ga_ sa dalawá ó marami, hal.: _Si_ Lucio, _ang_ bulaklák (kung tumutukoy sa íisá); _siná_ Lucio at Huan, _ang m~ga_ bulaklák (kung bumabanggít namán sa dalawá ó marami). G. żPaano ang pagkakaayon n~g pangturing (ó adjetivo) sa pangdiwŕ (ó sustantivo)? N. Ang pagkakaayon n~g dalawáng itó ay másasabing walâng kabuluhán, sapagkâ't maáarě siláng pagsamahin kahě't na ang isá'y tumutukoy sa lalaki at ang ikalawá'y sa babae, ó báligtaran, hal.: _mabuting_ amá, _mabuting_ iná, _magandáng_ dalaga, _magandáng_ binatŕ. Kung tumutukoy sa bilang (ó número) ay kailan~gang tantůin kung sa anó bumabanggít, hal.: malantíg na dalirě, malinaw na salamín, kung sa íisá; kung sa dalawá ó marami ay nagigíng: malalantig na dalirě, malilinaw na salamín. G. Sakalěng mayroóng dalawá ó higít na pangdiwŕ na tumutukoy sa bilang na íisá (ó singular), at ang m~ga itó'y isasama sa íisáng pangturing lamang, żsa anó itó dapat ilagáy? N. Dapat ilagáy sa bilang na dalawá ó marami (ó plural). Kung ang pangturing na isasama ay mayhalň ay inúulit lamang ang unang dalawáng titik n~g unang pantíg n~g ugát, hal.: Si Kulás at si Lucio ay marurunong; ang manggá at ang santól ay matatamís. Kung pangturing namáng dalisay ay pinan~gun~gunahan n~g _m~ga_, hal.: Si Luisa at si María ay _m~ga pan~git_; ang áso at pusŕ ay _m~ga duwág_. G. żPaano namán ang pagkakaayon n~g pangtayô (ó pronombre) sa pangdiwŕ (ó sustantivo)? N. Kung tungkól sa kiyás (ó género) ay hindî kailan~gang mapasama sa alín man, hal.: _itó_'y lalaki, _itó_'y babae, atbp. Kung tungkól sa bilang ay kailan~gang ialinsunod sa tumutukoy n~g salitâ, hal.: akó'y tao, itó'y saging, sa íisá; akó'y m~ga tao, itó'y m~ga saging, kung sa dalawá ó marami. G. żPaano ang pagkakaayon n~g pangwatas (ó verbo) sa pangdiwŕ (ó sustantivo)? N. Ang pangwatas na karaniwan sa Wikŕng Tagalog ay walâng kailan~gang malakip sa pangdiwŕ kahě't na itó'y nagtatagláy n~g anó mang bilang (ó número) at katawán (ó persona), hal.: ang ibon ay _kumakain_, ang m~ga ibon ay _kumakain_; _si Pedro_ ay sumulat, _siná Lucio_ ay sumulat. N~guně't may iláng pangwatas na ang karamiha'y nagbubuhat sa anyông "ma", na kailan~gang isalig kung sa anóng bilang tumutukoy, hal.: ang pusŕ ay _nagisíng_, ang m~ga pusŕ ay _nan~gagisíng_; ang tao ay _natatalisod_, ang m~ga tao ay _nan~gatatalisod_. Sa unang halimbawŕ, ang pangwatas na _nagisíng_ ay na sa bilang na íisá (ó singular) na naáayon sa pangdiwŕng _pusŕ_ na nasa gayón ding bilang. Sa ikalawá ang _nan~gagisíng_ ay na sa bilang na dalawá ó marami (ó plural) na naáayon namán sa _m~ga pusŕ_ na nasa bilang ding dalawá ó marami. G. żPaano namán ang pagsasama n~g pangtayông kinatawán (ó relativo) sa salitâng pangdiwŕng náuuná sa kanyá (ó antecedente)? N. Pagsasamahin silá sa pamamagitan n~g bilang (ó número), na ang pangtayông kinatawán ay dapat ibatay sa pangdiwŕng náuuná, hal.: Tinawag ko ang _batŕ_, at _itó_ ay lumapit agád. Ang pangdiwŕng _batŕ_ ay na sa bilang na íisá kayâ't ang pangtayông _itó_ ay na sa gayón ding bilang. Kung sabihin namáng: Tinawag ko ang _m~ga batŕ_, at ang _m~ga itó_'y lumapit agád. Ang salitâng _m~ga batŕ_ ay na sa bilang na dalawá ó marami, kung kayâ namán ang pangtayô'y inilagáy din sa náturang bilang: _m~ga itó_. III KABANATA Hinggíl sa paghaharě (ó régimen) GURŇ. żAnó ang tinátawag na _paghaharě_? NAG-AARAL. Ang kaukulán n~g iláng pan~gun~gusap sa ilán ding pan~gun~gusap n~g kaisipán. G. żAnó ang kahulugán n~g salitâng _naghaharě_ (ó regente) at n~g salitâng _pinaghaharěan_ (ó regido)? N. Salitâng _naghaharě_ ang nan~gán~gailan~gan n~g isáng pan~gun~gusap upáng bumuô n~g kaisipán; salitâng _pinaghaharěan_ ang bumubuô n~g náturang kaisipán na siyáng náuukol sa naghaharě. Halimbawŕ: _Ang barň ni Pedro_. _Barň_ ay salitâng naghaharě, sapagkâ't siyáng nan~gun~guna ó umáakbáy sa pangdiwŕng _si Pedro_ sa pamamagitan n~g pang-ukol (ó preposición) _ni_, at _si Pedro_ ay salitâng pinaghaharěan, sapagkâ't náuukol sa pangdiwŕng _barň_. G. żPaano ang paghaharě n~g pangdiwŕ sa kapuwŕ pangdiwŕ? N. Sa pamamagitan n~g isáng pang-ukol (ó preposición), hal.: bahay _na_ bató; aklát _ni_ Lucio; lupŕ _n~g_ magsasakâ; si Huan _laban kay_ Kulás; ang tao'y _laban sa_ hayop; ang buhay ay _pará sa_ bayan; si María'y _pará kay_ Mameng. G. żPaano ang paghaharě n~g pangdiwŕ sa pangturing? N. Sa ibá't ibáng kaparaanán: una, sa pamamagitan n~g pang-ukol _na_, hal.: tubig _na_ malinaw, bahay _na_ malakí; ikalawá, sa pamamagitan n~g pang-anib (ó ligazón) _ng_, hal.: babai_ng_ magandá, lalaki_ng_ makisig; ikatló, sa pamamagitan din n~g pang-anib _g_, hal.: bayan_g_ maran~gál, tapayan_g_ muntî; at ikaapat, sa pamamagitan n~g salitâng _ay_, hal.: Si Pedro _ay_ masamâ, si Lucio _ay_ marunong. G. żPaano ang paghaharě n~g pangdiwŕ sa pangwatas? N. Sa pamamagitan din n~g salitâng _ay_, hal.: Si Kulás _ay_ bumabasa; si Lucio _ay_ susulat; ang ibon _ay_ umaawit; ang dagâ _ay_ kumakaluskós; ang batŕ _ay_ umiyák. G. żPaano ang paghaharě n~g pangturing sa pangdiwŕ? N. Sapagkâ't sa ating wikŕ ay walâng kailan~gang mapauná ó mapahulí kayâ ang alín man sa dalawáng itó, kung kayâ ang paghaharě n~g pangdiwŕ sa pangturing ay hindî lubhâng nagkakalayô sa paghaharě namán n~g pangturing sa pangdiwŕ, at sa katunaya'y binubuô itó sa pamamagitan din n~g _na_, _ng_, _g_, hal.: marikít _na_ bahay; masaráp _na_ manggá; magandá_ng_ dalaga; masamâ_ng_ tao; matíisín_g_ hayop; masintahin_g_ magulang. Ang paghaharě n~g pangturing sa pangdiwŕ ay nagaganáp din sa pamamagitan n~g m~ga pang-akbáy na _si_ at _ang_, hal.: mabaksík _si_ Celso, matapang _si_ Yoyong, maasim _ang_ santól, matamís _ang_ mabulo, mapaít _ang_ duhat. G. żPaano ang paghaharě n~g pangturing sa pangwatas na nasa pangbadyá? N. Natutupad itó sa ibá't ibá ring kaparaanán: Una, sa pamamagitan n~g salitâng _kung_, hal.: madalî _kung_ bumasa, maiklî _kung_ sumulat, mababŕ _kung_ humagis; ikalawá, sa pamamagitan n~g _na_, hal.: masipag _na_ mag-aral, marunong _na_ maglarô, madalang _na_ lumakad; ang kadalasán nitó'y hindî na nilálagyán n~g _na_, gaya n~g: masipag mag-aral, marunong maglarô; ikatló, sa pamamagitan n~g _ng_, hal.: mahabŕ_ng_ magsalitâ, payapŕ_ng_ man~gusap, masamâ_ng_ tumakbó; at ikaapat, sa pamamagitan n~g _g_, hal.: matulin_g_ lumakad, mahinhín_g_ kumilos. G. żPaano ang paghaharě n~g pangturing sa pangtayô? N. Sa pamamagitan n~g pang-ukol (ó preposición) _sa_, hal.: magandá _sa_ akin, pan~git _sa_ iyó, maramot _sa_ kanyá. G. żPaano ang paghaharě n~g pangwatas sa pangdiwŕ? N. Lahát halos n~g m~ga pangwatas ay may tagláy na isáng pangdiwŕ (ó sustantivo) ó pangtayô sa n~galan n~g tao (ó personal). Magaganáp ang paghaharěng itó kung pangwatas na pangbalak sa m~ga paraáng sumúsunód: una, kung ang pinaghaharěan ay tumutukoy sa n~galan n~g tao ay sa pamamagitan n~g _kay_, hal.: Umíibig siyá _kay_ María, paroón ka _kay_ Huan, nakikain siyá _kay_ Lucio; ikalawá, kung tumutukoy sa n~galan n~g bagay ay sa pamamagitan namán n~g _sa_, hal.: tumakbó siyá _sa_ bayan, lumayô kayó _sa_ sugál, kumain ka _sa_ handâ. Kung pangwatas na pangtiyák, ang paghaharě nitó sa pangdiwŕ ay mátutupád sa pamamagitan n~g _si_ kailan ma't nagbabadyá n~g n~galan n~g tao, hal.: Iibigin niyá _si_ Mameng, tutulun~gan ko _si_ Karlos, parunán mo _si_ Yoyong. Kung nagbabadyá namán n~g bagay ay sa pamamagitan n~g _ang_, hal.: pitasín mo _ang_ bulaklák, hinukay niyá _ang_ lupŕ, papag-áaralin ninyó _ang_ batŕ. G. żPaano ang paghaharě n~g pangwatas sa kapuwŕ pangwatas? N. Sa tatlóng kaparaanán: ilagáy ang pangwatas na pinaghaharěan (regido) sa pangbadyá, ó sa panghiwatig, ó sa pangsukob. G. żKailán inilálagáy ang pangwatas sa _pangbadyá_? N. Ginaganáp itó kailan ma't ang kátuturán n~g pangwatas na pinaghaharěan ay náuuwî sa nais ó han~gád n~g pan~gulo (ó sujeto) n~g pangwatas na naghaharě (ó regente), hal.: Si Lucio ay ibig _kumain_; ang batŕ'y ibig _maglarô_. Sa m~ga halimbawŕng itó, ang m~ga pangbadyáng _kumain_ at _maglarô_ na siyáng m~ga pangtun~go (ó complemento) n~g kaisipán ay nagsusulit n~g nais ó han~gád ni _Lucio_ at n~g _batŕ_ na siyá namáng kanyáng pan~gulo (ó sujeto). May maraming pangwatas, lalňng lalň na ang m~ga binaybáy sa anyông "ma" ay nan~gán~gailan~gang pag-itanan n~g m~ga pangbigkís na _upáng_ ó _pará_ ó _nang_, hal.: Akó'y umalís _upáng_ man~gisdâ; silá'y nakilaban _pará_ magwagí; kumain _nang_ mabusóg. G. żKailán inilálagáy ang pangwatas sa panghiwatig (ó indicativo)? N. Inilálagáy dito kailan ma't nagkakáibá ang m~ga pan~gulo (ó sujeto) n~g m~ga pangwatas na naghaharě at pinaghaharěan, at nan~gán~gailan~gang pag-itanan n~g pang-ukol _na_, ó kayâ'y n~g m~ga pang-anib (ó ligazón) _ng_, _g_, hal.: ang Dios ay nagnanais _na_ bumuti ang tao; ang gurň ay nagnanasŕ_ng_ dumunong ka; ating sabihin_g_ sumulat siyá. G. żKailán namán inilálagáy ang pangwatas sa pangsukob? N. Paris din n~g sa panghiwatig, na, nangyayari kailan ma't nagkakáibá ang m~ga pan~gulo (ó sujeto), baga ma't dito'y sa pamamagitan n~g _kung_ na siyáng tandâ sa ating wikŕ n~g ganitóng ayos, ó n~g m~ga pangbago (ó adverbio), hal.: mag-áaral siyá _kung_ ibig mo; silá'y kakain _kailan ma't_ sumigáw ka; dárating ang iyóng anák _kailan ma't_ nais mo. G. żPaano ang paghaharě n~g pangwatas sa pangbago? N. Lahát halos n~g m~ga pangwatas ay napaghaharěán n~g m~ga pangbago; at ang m~ga itó'y náuukol sa pangwatas, gaya rin namán n~g nangyayari sa pangturing at pangdiwŕ. Ang pangwatas baga ma't siyáng salitâng lubhâng mahalagá sa lahát n~g wikŕ ay walâng ibinabadyáng anó man kundî ang kanyáng nais, ginagawâ, dinaramdám atbp. n~g pan~gulo (ó sujeto) na kanyáng kaakbáy; at ang pangbago (ó adverbio) ay siyáng nagpapáliwanag n~g m~ga kilos ó pinangyarihan n~g kátuturán n~g pangwatas sa ibá't ibáng bahaging sakláw niyá; at sa pagkaganáp n~g paghaharěng itó'y kailan~gang pagitnâan n~g _na_, _ng_, _g_, sang-ayon sa dapat kaukulán at kung minsa'y kahě't walâ nitó, hal.: akó'y nagisíng _na maaga_; si Luis ay bumabasa_ng mabuti_; ang batŕ'y bumahín_g malakás_; akó'y paririto _bukas_. IV KABANATA Tungkól sa pagbubuô (ó construcción) GURŇ. żAnó ang tinátawag na _pagbubuô_? NAG-AARAL. Ang ayos ó hanáy na dapat sundín ukol sa paglalagáy n~g m~ga pan~gun~gusap sa kaisipán. G. żPaano ang pagbubuô n~g pang-akbáy (ó artículo)? N. Dapat na iunáng palagě sa m~ga pangdiwŕ, hal.: _si_ Lucio, _si_ Mameng, _siná_ Milíng, _ang_ lupŕ, _ang_ aklát, _ang m~ga_ bulaklák. G. żMaáarě bagáng sin~gitan n~g anó mang salitâ sa gitnâ n~g pang-akbáy at pangdiwŕ? N. Oo pň; maáarěng isin~git ang isáng pangturing (ó adjetivo), hal.: Ang _mabuting_ tao; ang _magandáng_ ibon; si _matandâng_ Lucio; si _hukóm_ Yusay. G. żPaano ang pagbubuô n~g pangdiwŕ (ó sustantivo)? N. Kung pangtukoy n~g pangwatas, ay maáarěng mapauná ó mapahulí, hal.: si _Kulás_ ay maglalarô, ó maglalarô si _Kulás_. Kung panglayon ó pangtun~go (complemento) ay dapat ilagáy sa hulí, hal.: ang iná'y nagmámahál sa m~ga _mabaít_. G. żAnóng salitâ ang maáarěng isin~git sa gitnâ n~g pangdiwŕ at pangwatas? N. Ibá't ibá pňng m~ga salitâ, kayâ't nárarapat na isáisáhín: _Una._--Maáarěng isin~git ang isá pang pangdiwŕ sa pamamagitan n~g _may_ ó _walâ_, hal.: isáng lalaking _may salakót_ ay namalas ko; isáng babaing _walâng tapis_ ay tumatakbó. _Ikalawá._--Maáarěng isin~git ang isáng salitâng pangturing (ó adjetivo), hal.: ang _táong masamâ_ ay ibig sa sugál, ang m~ga _dalagang magagandá_ ay iníibig n~g m~ga binatŕ. _Ikatló._--Maáarěng isin~git ang isáng pangturing na may akibat ó kasamang ibáng pangdiwŕ na isásalig itó sa paghaharě (ó régimen), hal.: ang táong _mahilig sa sugál_ ay maghihirap na palagě; ang _handâng punô sa m~ga ulam at sa m~ga matamís_ ay nakalilitó sa isáng kumakain. G. żPaano ang pagbubuô n~g m~ga pangtayô sa n~galan n~g tao (ó personal)? N. Mangyayaring mapauná ó mapahulí alinsunod sa máibigan, lamang ay dapat alamín ang kanyáng pagkakabagobago, hal.: _akó_'y babasa, ó babasa _akó_; _ikáw_ ay susulat, ó susulat _ka_; _silá_'y kakain, ó kakain _silá_. Dapat mabatíd na sa ayos pang-utos (ó imperativo) ay dapat ipagpahulí, hal.: Lumakad _ka_, tumakbó _kayó_, mag-aral _silá_. G. żPaano ang pagbubuô sa m~ga pangdamdám (ó interjección), ó kayâ'y sa m~ga kaisipáng paputól? N. Dapat na iuná sa pangwatas ang m~ga násabing pangdamdám, ó m~ga kaisipáng paputól, hal.: Si Milíng--_ˇoh anóng alíw!_--ay dárating bukas; ang hulíng palabás--_dapat mong isaisip_--ay matatapos sa gabíng itó. G. żPaano ang pagbubuô sa salitâng _ay_? N. Binubuô sa maraming kaparaanán: una, sa pagbubuô n~g dalawáng pangdiwŕ, hal.: Si Mariano _ay_ manggagawŕ, si Binong _ay_ mánunulát; ikalawá, sa pagbubuô n~g isáng pangdiwŕ at isáng pangturing, hal.: ang santól _ay_ matamís, ang bulaklák _ay_ magandá; ikatló, sa pagbubuô n~g isáng pangdiwŕ at isáng pangwatas, hal.: Si Huan _ay_ susulat, ang araw _ay_ tumatakbó. G. żPaano ang pagbubuô n~g pangwatas sa kapuwŕ pangwatas? N. Ang paghaharě n~g pangwatas ay hindî maáarěng lumampás sa pangdiwŕ (sustantivo) ó sa pangtayô (pronombre) kundî sa kapuwŕ pangwatas din, at ang m~ga salitâng idinaragdág dito ay may sariling paghaharě (ó régimen), hal.: Ibig niyáng maglarô _n~g kalumbibít_, silá'y nakihamók upáng magtagumpáy _sa kalaban_. V KABANATA Ukol sa m~ga kaisipán (ó oración) GURŇ. żAnó ang tinátawag na _kaisipán_ (ó oración)? NAG-AARAL. Tinátawag na kaisipán sa Balarilŕ ang dalawá, ó ang kabuůan n~g m~ga pan~gun~gusap na nagbabadyá n~g isáng ganáp na pagkukurň. G. żIláng urě mayroón ang kaisipán? N. Dalawá: _dalisay_ (ó simple) at _mayhalň_ (ó compuesta). G. żAnó ang _kaisipáng dalisay_? N. Ang binubuô lamang n~g íisáng pangwatas (ó verbo), hal.: Ang aklát ay _nagtuturň_ sa bayan. G. żAnó ang _kaisipáng mayhalň_? N. Ang binubuô namán n~g dalawáng kaisipán (ó oración), hal.: Huwág kang _gagawâ_ n~g masamâ kung ayaw kang _maparusahan_. G. Ang kaisipáng dalisay, żsa anó nabábahagi? N. Sa tinátawag na _pan~guna_ at _pan~galawá_. G. żAlín ang kaisipáng _pan~guna_? N. Ang binubuô n~g _pan~gulo_ (ó sujeto), _pangwatas_ (ó verbo) at _pangtun~go_ (ó complemento), hal.: Ang araw ay sumisilang sa umaga. Sa halimbawŕng itó ang _araw_ ay siyáng pan~gulo, _sumisilang_ ay pangwatas at _umaga_ ay pangtun~go. G. żAlín ang kaisipáng _pan~galawá_? N. Ang binubuô lamang n~g pan~gulo at pangwatas, hal.: Ang buwán ay sumisilang. Sa halimbawŕ namáng itó, ang _buwán_ ay siyáng pan~gulo at _sumisilang_ ang pangwatas. G. żAnó ang tinátawag na _pan~gulo_ n~g kaisipán? N. Ang isáng salitâ, ó kabuůan n~g m~ga salitâ na tumutukoy sa n~galan ó bagay na siyáng gumagawâ ó gumaganáp sa ibinabadyá n~g pangwatas, hal.: _Si Lucio_ ay bumabasa n~g aklát; _ang batŕng mabaít_ ay nagtatapát sa magulang. G. żPaano ang pagkakilala sa pan~gulo n~g kaisipán? N. Pan~gunahan ang pangwatas n~g tanóng na _żsino ang?_ Iangkáp natin itó sa m~ga halimbawŕng nakaraán, at ganitó dapat sabihin: _żsino ang bumabasa?_ _żsino ang nagtatapát?_ Ang kasaguta'y madalîng mababatíd na siyáng pan~gulo n~g bawŕ't kaisipán: _Si Lucio_ sa una, at sa ikalawá'y _ang batŕng mabaít_. G. żAnó ang tinátawag na _pangtun~go_ n~g kaisipán? N. Ang salitâ, ó kabuůan n~g m~ga salitâ na binabanggít sa n~galan ó bagay na siyáng ginagawâ ó ginaganáp nang isinasaysáy n~g pangwatas, hal.: Si Daniel ay gumagawâ n~g _tinapay_; si Yoyong ay bumibilí n~g _m~ga aklát_. G. żMayroóng ilán ang hugis n~g pangtun~go? N. May dalawá: _tapát_ (ó directo) at _likô_ (ó indirecto). G. żAnó ang tinátawag na pangtun~gong _tapát_? N. Ang n~galan ó bagay na tinatanggáp n~g tápatan ang kahulugán n~g pangwatas, hal.: Akó'y naglulutň n~g _isdâ_. G. żPaano ang pagkakilala na ang pangtun~go (ó complemento) ay tumatanggáp n~g tápatan sa gawâ n~g pangwatas? N. Makikilala sa pamamagitan n~g isáng pagsusurě, na, kung ang náturang pangtun~go ay maáarěng gawíng pan~gulo (ó sujeto) n~g kaisipán, na, ang pangwatas ay ilálagáy sa pangtiyák (ó voz pasiva). Ilagáy natin sa bagay na itó ang halimbawŕng _si Yoyong ay humukay n~g lupŕ_, at kung magkaganitó'y magigíng: _ang lupŕ ay hinukay ni Yoyong_. Dahil namán dito ang _lupŕ_ ay pangtun~gong tapát na siyáng tumatanggáp n~g tápatan sa gawâ n~g pangwatas. G. żMay ibá pa bang kaparaanán sa pagkilala n~g pangtun~gong tapát? N. Oo pň, sa pamamagitan n~g ganitóng tanóng: _żSino ang?_ ó _żanóng bagay?_ na sinusundán n~g pangtiyák na pangwatas at n~g pan~gulo n~g kaisipán. Halimbawŕ: Si Huan ay sumaksák kay Lucio; si Nicanor ay nagpakň n~g kahoy. Iangkáp natin ang m~ga tanóng na: żsino ang sinaksák ni Huan?--_Si Lucio_; żanóng bagay ang pinagpakuan ni Nicanor?--_Ang kahoy_. G. żAnó ang pangtun~gong _likô_ (ó indirecto)? N. Ang n~galan ó bagay na hindî tinatanggáp n~g tápatan ang gawâ n~g pangwatas, hal.: Akó'y maglalakbáy sa Tayabas. G. żPaano namán ang pagkakilala, na, ang gawâ n~g pangwatas ay hindî tinatanggáp n~g tápatan? N. Makikilala siyá sa pamamagitan n~g paglalagáy n~g kaisipán sa pangtiyák (ó pasiva), na ang náturang pagtun~go (ó complemento) ay hindî maáarěng ilagáy sa pan~gulo (ó sujeto) n~g kaisipán. Tikmán nating ilagáy sa pangtiyák ang halimbawŕng _si Lucio ay maglalakbáy sa Tayabas_. Kung magkaganitó'y magigíng: _Ang Tayabas ay paglalakbayán ni Lucio_ at dito'y mapagkikilalang ang _Tayabas_ ay hindî tinatanggáp n~g tápatan ang gawâ n~g pangwatas. VI KABANATA Sa m~ga kaisipáng dalisay (ó simple) GURŇ. żIláng hugis mayroón ang m~ga kaisipáng _dalisay_? NAG-AARAL. Mayroóng ibá't ibáng hugis at may ibá't ibáng kátawagán sang-ayon sa pangwatas na tagláy n~g kaisipán. G. żMaáarě bagáng bumuô n~g isáng kaisipán sa pamamagitan n~g salitâng _ay_? N. Maáarě pň, kailan ma't nagtatagláy n~g isáng pan~gulo at isáng pangtun~go, na, maáarěng pangdiwŕ ó pangturing, at ipinagigitnâ ang _ay_ sa dalawáng itó, hal.: Si Lukas _ay_ anluwage; ang bulaklák _ay_ magandá. G. żAnóanó ang bumubuô sa m~ga pangwatas na nagbuhat sa _ma_, ó sa m~ga ibáng pangwatas na may gangganitóng kahulugán? N. Bumubuô lamang n~g dalawá: pan~gulo at pangwatas, hal.: Si Husé ay natulog; ang pusŕ ay namatáy. G. żAnó ang kaisipáng tinátawag na _pangtagň_ (ó impersonal)? N. Ang binubuô lamang n~g pangwatas na may ganitóng urě, at walâng tagláy na pan~gulo ni pangtun~go, hal.: Umulán, bumagyó, human~gin, lumindól, kumulóg, kumidlát, umumaga, gumabí, humápon. G. żAnó ang kaisipáng tinátawag na _pangbalak_ (ó activa)? N. Ang kaisipáng may pangwatas na ganitóng hugis. G. żSa ilán nabábahagi ang kaisipáng pangbalak? N. Gaya na n~g násabi ay sa dalawá: _pan~guna_ at _pan~galawá_. G. żAnó ang kaisipáng _pan~guna n~g pangbalak_? N. Ang binubuô n~g pan~gulo, n~g pangwatas na kanyáng pinaghaharěan, at n~g pangtun~gong tapát (ó directo), hal.: _Si Beloy ay gumawâ n~g bahay_; _ang ibon ay kumain n~g saging_. G. żAnó ang kaisipáng _pan~galawá n~g pangbalak_? N. Ang binubuô lamang n~g pan~gulo at n~g pangwatas na pinaghaharěan niyá, hal.: _Si Yoyong ay naglulutň_; _ang batŕ'y bumabasa_. G. żAnó ang kaisipáng _pangtiyák_ (ó pasiva)? N. Ang binubuô n~g pan~gulo, n~g pangwatas na nasa pangtiyák, at n~g pangtun~gong pinaghaharěan n~g _ni_ ó _n~g_, alinsunod sa n~galan n~g tao ó bagay, hal.: _Ang lupŕ ay hinukay ni Lucio_; _ang damít ay kinahig n~g manók_. G. żPaano ang pagtutumbalík n~g isáng kaisipáng pan~guna n~g pangbalak sa isá namáng pangtiyák? N. Dapat munang mabatíd na ang kaisipáng pan~guna n~g pangbalak ay binubuô n~g pan~gulo n~g pangwatas at n~g pangtun~gong tapát. Sa pangtiyák, itóng pangtun~gong tapát ay siyáng ginagawâng pan~gulo, at ang pangwatas na pangbalak ay inilálagáy sa pangtiyák, at ang pan~gulo sa kaisipáng pangbalak ay nagigíng pangtun~go sa kaisipáng pangtiyák sa pamamagitan n~g _ni_ ó _n~g_, hal.: _Ang bahay ay ginawâ ni Beloy_, _ang saging ay kinain n~g ibon_. G. żPaano namán kung ibig itumbalík sa pangbalak ang isáng kaisipáng pangtiyák? N. Dapat gawíng pabaligtád, ó sa malinaw na sabi'y kunin ang pangtun~go na may daláng pang-akbáy at siyáng gawíng pan~gulo, ang pangwatas ay ilagáy sa pangbalak, at ang pan~gulo'y dapat namáng ilagáy sa pangtun~gong tapát, hal.: _Si Beloy ay gumawâ n~g bahay_. VII KABANATA Sa m~ga kaisipáng mayhalň (ó compuesta) GURŇ. żPaano ang pagkakabuôbuô n~g m~ga kaisipáng mayhalň? NAG-AARAL. Sa dalawáng kaparaanán: una, ang gayón ding ayos n~g pangwatas na walâng namamagitnâng ibá pang salitâ na siyáng naglalakip sa dalawáng kaisipán, at ikalawá'y ang gayóng hugis na may namamagitnâng ibáng pan~gun~gusap; hal.: sa unang paraán: _Ang harě ay nananaog sa hagdán_, _ang m~ga tao'y nagtitin~ginan sa kanyá_. G. żAnó ang dapat mabatíd ukol sa m~ga kaisipáng ganitó? N. Ang pagtatan~gě sa tinátawag na pan~gulong kaisipán (ó oración principal) na may kahulugáng ganáp, at ang tinátawag na panghulíng kaisipán (ó oración accesoria) na siyáng nagbibigáy n~galan sa kanyá. G. Sa halimbawŕng binanggít, żalín ang pan~gulong kaisipán at alín ang panghulí? N. Ang pan~gulong kaisipán ay itó: _Ang m~ga tao'y nagtitin~ginan sa kanyá_. Ang panghulí ay itó namán: _Ang harě ay nananaog sa hagdán_. G. żAnóng salitâ ang dapat ipagitnâ sa paglalakip n~g dalawáng kaisipán? N. Ang salitâng _na_, hal.: _ang bayan NA nakikiníg n~gayón, ay siyáng nagpapatotoó_. Ang pan~gulong kaisipán sa halimbawŕng itó ay: _ang bayan ay siyáng nagpapatotoó_; ang panghulí ay: _na nakikiníg n~gayón_. Sa unang kaisipán, ang pan~gulo'y _ang bayan_; at sa ikalawá, ang pan~gulo'y _ang bayan_ din, n~guně't itó'y kinakatawanán n~g salitâng _na_. VIII KABANATA Paglalakip na likhâ (ó Sintaxis figurada) GURŇ. żAnó ang _paglalakip na likhâ_? NAG-AARAL. Yaóng paglalakip na, sa ikalálakás ó ikagagandá n~g pagbabadyá ay nagpapáhintulot na baguhin ang likás na ayos ó hanáy n~g m~ga pan~gun~gusap, bawasan ó dagdagán, n~g ilán ó lumabág kayâ sa m~ga tuntunin n~g Paglalakip; hal.: _Dinggín mong mataós sa iyóng pusň ang kalunoslunos na daíng n~g m~ga dukhâ, n~guně't huwág pagpupuri ang iyóng iukol sa halakhák n~g mayayaman_. G. żPaano dapat ilagáy ang m~ga salitâng itó sang-ayon sa sinúsunód na m~ga tuntunin n~g paglalakip na likás? N. Sa ganitóng ayos: _Ang kalunoslunos na daíng n~g m~ga dukhâ ay dinggín mong mataós sa iyóng pusň, kay sa m~ga halakhák n~g mayayaman, n~guně't huwág pagpupuri ang iyóng iukol_. G. żIlán at alínalín ang m~ga pahintulot sa pagbubuô (ó figuras de construcción)? N. Limá: _pagpapalít_ (ó hipérbaton), _pagkukulang_ (ó elipsis), _paglalabis_ (ó pleonasmo), _pagtatanyág_ (ó silepsis) at _paglilipat_ (ó traslación). G. żAnó ang tinátawag na _pagpapalít_ (ó hipérbaton)? N. Ang pagkakapalítpalít ó pagkakabagobago n~g likás na hanáy n~g m~ga pan~gun~gusap, hal.: _Hinukay ni Lukas ang lupŕ_; _nahalň ang bigás sa palay_; na, kung iayon sa talagáng tuntunin ay ganitó dapat sabihin: _ang lupŕ'y hinukay ni Lukas_; _ang bigás ay nahalň sa palay_. G. żAng lahát bang salitâ ay maáarě n~g gamitin sa paraáng itó? N. Hindî pň, at ang katunaya'y mayroóng m~ga pangkát n~g kaisipán na hindî maáarěng pagpalitín, gaya n~g pang-akbáy, pang-ukol at pangbigkís. Halimbawŕ'y hindî maáarěng gawíng ganitó: _Lucio SI_; _aklát ANG_; _bahay bató NA_; _tubig Mariláw SA_; atbp., sa lugál na sabihing: _Si Lucio_, _ang aklát_, _bahay na bató_, _tubig sa Mariláw_. G. żAnó ang tinátawag na _pagkukulang_ (ó elipsis)? N. Ang pag-áalís n~g iláng pan~gun~gusap, na sa biglâng tin~gín ó paggamit ay walâng halagá, n~guně't lubhâng kailan~gan kung pakasusurěin at iáayon sa tuntuning likás n~g pagbubuô. Ginágamit ditong malimit ang m~ga salitâ sa paggalang ó pagbabatěán, na sa kálawigang totoó n~g m~ga pan~gun~gusap, kung kayâ'y ináalís ang ilán at ang binibigkás lamang ay yaóng mahalagá na mawawatasan n~g kausap. Madalás nating marinig ang m~ga bigáy-galang na: _Magandáng araw pň_; _tao pň_; at ang tanóng na _żanó?_ Sa m~ga pan~gun~gusap na itó ay may iláng inalís, at ang talagáng dapat sabihin ay ganitó: _Bigyán ka pň_ (ó _kayó_ ó _silá_) _n~g magandáng araw_; _may táong tumatawag_ ó _humahanap_ at _żanó ang ibig mo?_ ó _żanó ang sinabi mo?_ G. żAnó ang tinátawag na _paglalabis_ (ó pleonasmo)? N. Ang pagdaragdág n~g iláng salitâ na hindî kailan~gan ó labis, n~guně't nagbibigáy n~g magandáng pagbabadyá at nagpapalayô sa m~ga álinlan~gan n~g ibig sabihin ó ipatunay, hal.: _Ang ibo'y nakita ko N~G AKING M~GA MATÁ_; _ang ugong ay NARINÍG N~G AKING TAIN~GA_. Sa m~ga halimbawŕng itó'y labis ang m~ga salitâng _n~g aking m~ga matá_, at _n~g aking tain~ga_, at sukat nang sabihing: _ang ibo'y nakita ko_, at _ang ugong ay aking nariníg_. Gayón din ang sukat másabi sa m~ga salitâng: _umakyát SA ITAÁS_, _pumanaog SA IBABÂ_, _lumipád SA HIMPAPAWÍD_, _luman~góy SA TUBIG_, sapagkâ't ang katotohana'y labis ang m~ga salitâng _sa itaás_, _sa ibabâ_, _sa himpapawíd_, _sa tubig_, palibhasŕ'y hindî mangyayaring umakyát sa ibabâ, pumanaog sa itaás, lumipád sa lupŕ, ni luman~góy sa katihan; n~guně't ang mabuting paggamit ay pinagtitibay ang ganitó. G. żAnó ang _pagtatanyág_ (ó silepsis)? N. Ang ginagawâng pagkakaayon (ó concordancia), na ang ináalam ay hindî ang m~ga pan~gun~gusap kundî ang itinatanyág ó kinakatawanán. Sa ating wikŕ, ang m~ga pangtayô sa n~galan n~g tao (ó pronombre personal) na _kayó_ at _silá_ na kapuwŕ na sa bilang na dalawá ó marami (ó plural), ay malimit gamitin sa bilang na íisá kapág tumutukoy sa paggagalan~gan, gaya n~g: _KAYÓ pň G. Agustin ang tinutukoy ko_; _SILÁ pň'y si G. Aguilar_, na maáarě rin namáng sabihin at siyá n~gâng katumbás na: _ikáw pň G. Agustin_, _siyá pň'y si G. Aguilar_. G. żAnó ang _paglilipat_ (ó traslación)? N. Ginágamit itó sa iláng m~ga panahón n~g pangwatas na may kátuturáng kung pagkasusurěing maigi ay hindî angkáp kayâ't kailan~gang halinhán ó ilipat sa ibáng panahón, gaya n~g madalás sabihing: _BABASA akó n~gayón_ sa lugál na _BUMABASA akó n~gayón_; _huwág kang TUMAKBÓ_ sa lugál na _huwág kang TATAKBÓ_; _huwág kang KUMAIN_ sa dapat sabihing _huwág kang KAKAIN_, at ibá pa. IX KABANATA M~ga kamalěán n~g salitâ (ó vicios de dicción) GURŇ. żAlínalín ang m~ga kamalěáng dapat mailagan magíng sa pagsasalitâ at magíng sa pagsulat? NAG-AARAL. Ang m~ga pan~gulong kamalěán ay itóng m~ga sumúsunód: _kaibhán_ (ó barbarismo), _kasirŕán_ (ó solecismo), _kakulitán_ (ó cacofonía), _kalabůan_ (ó anfibología) at _kahirapan_ (ó pobreza). G. żAnó ang tinátawag na _kaibhán_ (ó barbarismo)? N. Ang kakulan~gáng nangyayari laban sa m~ga tuntunin at kalikasán n~g wikŕ. Sinásakláw n~g kamalěáng itó ang m~ga bahaging _Pagkilala_, _Pagbigkás_ at _Pagsulat_. G. żAlínalín ang m~ga _kaibháng_ nangyayari sa Pagsulat? N. Ang m~ga sumúsunód: _Una._--Kudlitán ang m~ga pan~gun~gusap na hindî dapat kudlitán, gaya n~g _náyon_, _báyan_, _pagsílang_, _paggíliw_ atbp.; sa lugál na _nayon_, _bayan_, _pagsilang_, _paggiliw_. _Ikalawá._--Gamitan n~g ibáng kudlít ang m~ga salitâng may sariling kudlít na tagláy, gaya n~g _susó_, _laró_, _lahî_, _wikâ_, _binhě_, _n~gitě_, atbp.; sa dapat gawíng _susô_, _larô_, _lahě_, _wikŕ_, _binhî_, _n~gitî_. _Ikatló._--Gawíng salitâng pagbabawas (ó síncopa) ang pan~gun~gusap na hindî maáarěng gawíng ganitó, gaya n~g _dwág_, _hwág_, _twíd_, _bwíg_, _bwán_, _bwál_, _twád_, _twî_, atbp. sa lugál na _duwág_, _huwág_, _tuwíd_, _buwíg_, _buwán_, _buwál_, _tuwád_, _tuwî_. _Ikaapat._--Hatěin n~g masamâng paghahatě ang m~ga salitâ, gaya n~g _ku-dlít_, _tu-klóng_, _pa-tláng_, _ma-twíd_, _ba-dyá_, _bi-gwás_, atbp.; sa dapat gawíng _kud-lít_, _tuk-lóng_, _pat-láng_, _mat-wíd_, _bad-yá_, _big-wás_. _Ikalimá._--Sulating masamâ ang m~ga pan~gun~gusap, gaya n~g _mabutE_, _lalakE_, _pulEs_, _alipEn_, _butU_, _tubU_, _kutUs_, _utUs_, _sukaP_, _hikaP_, _haráB_, _higoB_, _suntoG_, _bagsíG_, _lamíK_, _baníK_, _lipáT_, _sisiT_, _awiD_, _sapoD_, _haKdán_, _baKság_, _puGpóG_, atbp.; sa dapat gawíng _mabuti_, _lalaki_, _pulís_, _alipin_, _butó_, _tubó_, _kutós_, _utos_, _sukáb_, _hikáb_, _haráp_, _higop_, _suntók_, _bagsík_, _lamíg_, _baníg_, _lipád_, _sisid_, _awit_, _sapot_, _hagdán_, _bagsák_, _pukpók_. _Ikaanim._--Gamitin ang isáng salitâng hindî angkáp sa talagáng kátuturán, hal.: _SINIPĚ ko ang magandáng talumpatě ni Osmeńa_, sa dapat sabihing _hinaláw_ ko, atbp.; sapagkâ't ang isáng nakikiníg ay hindî mangyayaring sumipě n~g isáng talumpatě kundî humaláw lamang. _Sumipě_ ay kuning buông buô, at _humaláw_ ay kunin ang bahaging lalňng mahalagá. G. żAnó ang tinátawag na _kasirŕán_ (ó solecismo)? N. Ang pagsirŕ sa iláng pátakarán n~g Paglalakip sa m~ga bahagi niyáng _pagkakaayon_, _paghaharě_ at _pagbubuô_. G. żAlín ang m~ga kasirŕáng nangyayari sa pagkakaayon? N. Itóng m~ga sumúsunód: _Una._--Ukol sa bilang (ó número), hal.: _ang ibon at isdâ ay MAGANDÁ_; _ang tao at hayop ay MAMAMATÁY_; sa dapat sabihing _ang ibon at ang isdâ ay magagandá_; _ang tao at hayop ay man~gamamatáy_. _Ikalawá._--Ukol sa lagáy (ó caso), hal.: _Ang batŕ'y bumilí n~g aklát, AT ANG AKLÁT NA ITÓ'Y itinapon lamang_; sa lugál na sabihing: _ang batŕ'y bumilí n~g aklát, at itó'y itinapon lamang_. _Ikatló._--Hinggíl sa katawán (ó persona), hal.: _KAYÓ ay marunong_, _itóng bahay ay ATIN_, sa dapat sabihing _ikáw ay marunong_, _itóng bahay ay amin_. G. żAlín ang kasirŕáng nagagawâ sa paghaharě? N. Magkapalitan ang m~ga pang-ukol (ó preposición), hal.: _mán~gan~galakál SA abaká_; _nagmamayarî SA bahay_; sa dapat sabihing _mán~gan~galakál n~g abaká_; _nagmamayarî n~g bahay_. G. żAlín ang kasirŕáng nangyayari sa pagbubuô? N. Ang masamâng pagkakálagáy n~g m~ga pan~gun~gusap, hal.: _may siyáng bayabas_, sa lugál na sabihing _may bayabas siyá_. G. żAnó ang tinátawag na _kakulitán_ (ó cacofonía)? N. Ang masamâng tunóg na nilílikhâ n~g pagkakaulitulit n~g m~ga pantíg ó m~ga titik na may íisáng hugis, hal.: _ang naSŔ'Y pasaS n~g maririwaSÂ_; _ang laN~GITN~GIT n~g saHIG ay nakatutuLIG_; _ang huNI NI NInoy ay marahan_. G. żSa tuwîtuwî na ba'y masamâ ang ganitóng pagkakaulitulit? N. Hindî pň, sapagkâ't ang kadalasá'y nagigíng magandá at tumpák, palibhasŕ'y nagkakaroón n~g tamís at lambíng ang gayóng pagpaparisparis, lalň na kung gugunitâing sa Wikŕng Tagalog ay totoóng malimit ang ganyáng tunóg. G. żAnó ang _kalabůan_ (ó anfibología)? N. Ang kadilimáng ibinubun~ga n~g hindî tumpák na pagkakásalansán n~g m~ga pan~gun~gusap, hal.: _M~ga damít pará sa m~ga lalaking matitibay_, sa dapat gawíng: _m~ga damít na matitibay pará sa m~ga lalaki_. G. żAnó ang _kahirapan_ (ó pobreza)? N. Ang madalás na paggamit n~g isáng pan~gun~gusap sa maraming salitâng tinutukoy, hal.: _Ang bagyó ay SUMIRŔ n~g bahay, n~g halaman, n~g simbahan, n~g tuláy, n~g lansan~gan_, atbp. Ang halimbawŕng itó'y dapat sabihin n~g lalňng marikít sa ating wikŕ: _Ang bagyó ay siyáng sumirŕ n~g bahay, pumalís n~g halaman, nagpaguhô n~g simbahan, nagpagibâ n~g tuláy, nagpasamâ n~g lansan~gan_, atbp. Ang kahirapan ay hindî dapat pairalin sa may mayayamang salitâ gaya n~g tagalog, sapagkâ't náwawalâ ang gandáng dapat madiníg at nagpapasirŕ sa kayamanang tagláy n~g isáng wikŕ. IKAAPAT NA BAHAGI Pagsulat ó Ortografía I KABANATA Ang Pagsulat at ang kanyáng sakláw GURŇ. żAnó ang _Pagsulat_ (ó Ortografía)? NAG-AARAL. Pagsulat, ay isáng Bahagi n~g Balarilŕ na nagtuturň n~g tumpák na pagsulat, sa mabuting pagkakaayawayaw n~g m~ga titik at n~g m~ga ibá pang tandâng ginágamit. G. żAnó ang kaibhán n~g Pagsulat (ó Ortografía) sa tinátawag na Kaligrapía? N. Na, ang Pagsulat (ó Ortografía) ay nagtuturň n~g paggamit na dapat gawín sa m~ga titik, gayón sa m~ga kudlít at sa m~ga tandâ n~g pagsulat; at ang Kaligrapía'y ang kaparaanáng sinúsunód ukol sa mabuti at magandáng tindig, anyô ó hugis n~g m~ga titik. G. żSa anó nabábahagi ang m~ga titik? N. Ang m~ga titik ay nabábahagi sa _malalakí_ (ó mayúscula) at _mumuntî_ (ó minúscula). MALALAKÍNG TITIK: A, B, K, D, E, G, ~G, H, I, L, M, N, O, P, R, S, T, U, W, Y. MUMUNTÎNG TITIK: a, b, k, d, e, g, ~g, h, i, l, m, n, o, p, r, s, t, u, w, y. II KABANATA Hinggíl sa malalakíng titik GURŇ. żAnó ang han~gád n~g malalakíng titik? NAG-AARAL. Ang han~gád nitó'y itan~gě ang m~ga pan~gun~gusap na lalňng dakilŕ, maran~gál ó mahalagá nang lalňng lumiwanag ang sulat ó pagsulat. G. żAlín ang m~ga tuntuning dapat sundín upáng gamitin ang malalakíng titik? N. Dapat gamitin ang malalakíng titik sa m~ga sumúsunód na tuntunin: 1.)--Ang unang titik n~g bawŕ't sulat, at ang una rin pagkátapos n~g tuldók (ó punto final), hal.: _Tinanggáp kong malugód ang iyóng liham kaninang umaga. Napagtantô kong lahát ang ibig mong sabihin._ Kung minsan, kahě't walâng sinusundáng tuldók ay ginagawâ ring malakíng titik kailan ma't ang sumúsunód na salitâ ay katumbás sa simulâ n~g sulat, hal.: _Ang nakalagdâ'y nagsasabi: Na, yamang akó'y inihalál na punong bayan sa lálawigang...._ 2.)--Lahát n~g m~ga kátawagán sa Dios, gaya n~g _Bathalŕ_, _Lumikhâ_, _Maykapál_, _Hesukristo_, _Mánunubós_, atbp. 3.)--Ang unang titik n~g lahát n~g pan~galang náuukol sa tao, hal.: _Rizal_, _Bonifacio_, _Burgos_, _Del Pilar_, _Jaena_, _Mabini_, _Balagtás_, _Lakandula_, atbp. 4.)--Lahát n~g m~ga pan~galang mararan~gál n~g katungkulan, gaya n~g _Gobernador_, _Speaker_, _Komisionado_, _Kinatawán_, _Mahistrado_, _Hukóm_, _Abogado_, _Médiko_, atbp. 5.)--Ang unang titik n~g m~ga pamagát n~g limáng panig n~g Daigdíg, hal.: _Europa_, _Asia_, _Aprika_, _Amérika_ at _Oseanía_. 6.)--Ang lahát n~g pan~galan n~g m~ga bansá, bayan ó lahě at lálawigan, hal.: _Pilipinas_, _Amérika_, _Espanya_, _Pransia_, _Maynilŕ_, _Bulakán_, _Kabite_, _Laguna_, atbp. 7.)--Ang m~ga pamagát n~g m~ga ilog, bundók, yun~gíb, bulkán, atbp., hal.: _Pasig_, _Makiling_, _Sta. Géronima_, _Mayón_, _Taál_, atbp. 8.)--Ang m~ga pamagát n~g m~ga páhayagán, gaya n~g _Taliba_, _Ang Mithî_, _Ang Democracia_, _Katuwiran_, _Lunas n~g Bayan_, _Plaridel_, atbp. 9.)--Ang m~ga pamagát n~g m~ga páaralán, gaya n~g _Liceo de Manila_, _La Jurisprudencia_, _Instituto Burgos_, _Colegio Mercantil_, _La Regeneración_, atbp. 10.)--Ang m~ga pamagát n~g ibá't ibáng kapisanan, hal.: _Samahán n~g Mánanagalóg_, _Mutyâ n~g Silan~gan_, _Malayŕng Araw_, _Taga-Ilog_, _Ang Sulô_, atbp. 11.)--Lahát n~g m~ga pamagát n~g m~ga aklát at dulâ, hal.: _Banaag at Sikat_, _Busabos n~g Palad_, _Anino n~g Kahapon_, _Walâng Sugat_, _Karaniwang Ugalě_, _Ang Kalupî_, atbp. 12.)--Ang m~ga paggalang, lalňng lalň na kung nasa m~ga salitâng daglî (ó abreviatura), hal.: _Kgg._ (kagalanggalang), _G._ (ginoó), _Bb._ (binibini) atbp. 13.)--Ang iláng salitâng karaniwan kung bumabanggít sa ibáng kátuturán, hal.: _Puhunan_, _Salapî_, _Pawis_, _Sandata_, _Panulat_, _Kariwasaán_, _Kahirapan_, _Pagtulog_, _Dálitâ_, _Paraluman_, _Liwaywáy_, _Pag-asa_, atbp. 14.)--Lahát n~g pan~gunang titik n~g tulâ, baga ma't maáarě ring isulat sa mumuntîng titik. III KABANATA Paggamit n~g iláng titik ayon sa kanyáng tunóg HINGGÍL SA _E_ AT _I_[34] GURŇ. żAlínalín ang m~ga tuntunin ukol sa paggamit n~g _e_ ó _i_? NAG-AARAL. Ang m~ga tuntuning sumúsunód: _Una._--Sa unang pantíg n~g madlâng pan~gun~gusap na tagalog, magsimulâ man sa tin~gig (vocal) ó kayâ'y pangtinig (consonante), ay nárarapat gamitin ang _i_ na siyáng tumpák at hindî _e_ na bihirŕng bihirŕng magamit; hal.: _Itó_, _Ikáw_, _Ilaw_, _Iná_, _Iwan_, _Ibig_, _Iyák_, _dIlág_, _tIbay_, _dIto_, _sItaw_, _tIklóp_, _tIrá_, _tIsod_ at ibá't ibá pa. _Pásubalě._--Ang m~ga salitâng binawasan (ó sincopado) paris n~g _eto_ (náitó), _ewan_ (aywán), _meron_ (mayroón), _tena_ (tayo na), _bewang_ (baywáng), atbp., at sakâ ang pangdamdám (ó interjección) _eh! eh! eh!_ Gayón din ang m~ga palayaw ó pan~galang buhat sa kastilŕ, paris n~g _Edeng_, _Entang_, _Menang_, _Teban_, _Teto_, atbp. _Ikalawá._--Sa hulíng pantíg n~g m~ga pan~gun~gusap, magtapós man sa tin~gig ó pangtinig na nag-áalan~ganing isulat n~g _e_ ó _i_ ay dapat gamitin ang _i_ na siyáng lalňng nálalapit sa likás na pagbigkás natin kay sa _e_ na lubhâng malawig sa ating dilŕ at masaguwâng dinggín sa pakinig. Náitó ang m~ga halimbawŕng sumúsunód: Lalaki at dî Lalake. Maigi " Maige. Mabuti " Mabute. Gabí " Gabé. Saksí " Saksé. Malakí " Malaké. Batě " Batč. Harě " Harč. Lahě " Lahč. Parě " Parč. N~gitî " N~gitę. Budhî " Budhę. Tagurî " Tagurę. Mithî " Mithę. Atis " Ates. Lupít " Lupét. Dilis " Diles. Sumpít " Sumpét. Pulís " Pulés. Alipin " Alipen. _Pásubalě._--Ang m~ga salitâng _babae_, _page_, _gabe_, _tae_, _butsé_, atbp., at hindî _babai_, _pagi_, _gabi_, _tai_, _butsi_, na lubhâng matigás dinggín. Gayón din ang m~ga palayaw ó pan~galang galing sa kastilŕ, paris n~g _Mange_, _Ige_, _Bale_, atbp., at sakâ ang m~ga salitâng kastilŕ na ináarě natin, gaya n~g _anghél_, _kiles_, _kingké_ at ibá pa. HINGGÍL SA _O_ AT _U_ G. żAlín namán ang m~ga panutong dapat pairalin ukol sa paggamit n~g _o_ at _u_, upáng mabigyáng hanggá ang malimit na pag-áalan~ganin sa pagsulat? N. Ang m~ga panutong dapat sundín ay itóng m~ga sumúsunód: _Una._--Ang simulâng pantíg n~g m~ga salitâng tagalog, magsimulâ man sa tin~gig ó kayâ'y pangtinig, ay dapat gamitin ang _u_ na siyáng lalňng tumpák at may maraming gumágamit kay sa _o_ na lubhâng masaguwâ sa unahán. Halimbawŕ: _utos_, _uling_, _uban_, _usá_, _ulól_, _bulág_, _tutol_, _lubáy_, _kulam_, _luhog_, atbp., at hindî _otos_, _oling_, _oban_, _osá_, _olól_, at ibá pa paris n~g ginagawâng pagsulat n~g m~ga praileng mánanagalóg. _Pásubalě._--Ang m~ga salitâng _oo_, _opň_, _oróy_, _ˇoh!_, _loób_, _boo_, _poót_, _poók_, _totoó_, at ibá pa, at sakâ ang m~ga salitâng buhat sa kastilŕ, gaya n~g _oras_, _oros_, at ibá pang gangganitó. _Ikalawá._--Ang katapusáng pantíg n~g m~ga salitâng nag-áalan~ganing isulat n~g _o_ at _u_, magtapós man sa tin~gig ó kayâ'y pangtinig, ay _o_ ang dapat gamitin na siyáng lalňng angkóp sa ating pagbigkás at pangdiníg kay sa _u_ na lubhâng matigás at masamâng pakinggán. Náitó ang iláng halimbawŕ: Tubó at dî Tubú. Tuksó " Tuksú. Butó " Butú. Pusň " Pusů. Birň " Birů. Suyň " Suyů. Dugô " Dugű. Larô " Larű. Sulô " Sulű. Buslô " Buslű. Mánunubós " Mánunubús. Maramot " Maramut. Tapós " Tapús. Utos " Utus. Tutol " Tutul. Kutós " Kutús. Maayos " Maayus. Subok " Subuk. Lipós " Lipús. Bastós " Bastús. _Pásubalě._--Ang m~ga salitâng _nakú!_ _hú!_ _sús!_ atbp. na dapat gamitan n~g _u_ at hindî _o_. Gayón din ang iláng salitâng kastilŕ na isinusulat sa wikŕ natin, gaya n~g _Hesús_, at ibá pa. HINGGÍL SA _B_ AT _P_ G. żHindî ba magkaibá ang tunóg n~g _b_ at _p_? N. Magkaibá n~gâ, n~guně't napapagkamalán ang isá't isá sa talagáng paggamit. G. żSaán malimit mangyari ang ganitó? N. Ang kadalasán n~g ganyáng pangyayari'y sa katapusán n~g pan~gun~gusap, samantalŕng sa dakong simulâ at kalagitnâan ay bihibihirŕ. G. żAlín ang m~ga panutong dapat sundín hinggíl sa tumpák na paggamit n~g isá't isá? N. Totoóng mahirap maglagáy n~g panutong sukat taluntunín sa bagay na iyán. G. Kung walâng tuntuning sukat máitatág, żwalâ na bang ibáng kaparaanáng dapat sundín upáng huwág mahulog sa kamalěán ang isáng nag-áalinlan~gan? N. Mayroón pň, at ang paraáng itó'y siyáng másasabing tan~gě na dapat gamitin, sakalěng ang isáng pan~gun~gusap ay nag-áalan~ganing isulat n~g _b_ ó _p_. Halimbawŕ ang salitâng _sagíp_; nang matantô nating kung itó'y tumpák na ang pagkakásulat ó kayâ'y malî, ay kailan~gang ibahín ang salitâ at sa hulí'y dagdagán n~g _in_ (sa halimbawŕng itó), kung magkaganitó'y magigíng _sagipín_, at dito matataya natin ang _sagíp_ ay tumpák, sapagkâ't ang _sagíb_ ó _sagibín_ ay walâ sa salitâng tagalog. Ganitó rin ang marapat gawín sa ibáng pan~gun~gusap, baga ma't ang idinaragdág ay nagkakaibáibá. Nang lalňng lumiwanag ang bagay na itó at huwág mangyari ang pagkakámalî, ay náritó ang isáng tálâán n~g iláng m~ga pan~gun~gusap na dapat gamitan n~g _b_ at _p_, upáng magíng huwaran at batayán sa mabuti at tumpák na pagsulat. B Anib Dibdíb Liblíb Talahib Sukáb Sabsáb Tukláb Hikáb Salakáb Lagabláb Duób Loób Sinukob Dubdób Lublób Kutób P Panaginip Alitaptáp Halukipkíp Alapaáp Hinagap Tiklóp Silip Haráp Talop Kupkóp Hirap Ganáp Apuhap Dahóp Higop Hihip Idlíp Lasáp Sagíp Tanggáp Sulyáp Saráp Lin~gap Usap Langkáp Kisláp Ulap Iníp HINGGÍL SA _K_ AT _G_ G. żHindî ba magkaibá rin ang tunóg n~g dalawáng pangtinig na itó? N. Ang _k_ at _g_ ay magkaibá n~gâ rin sa tunóg, n~guně't malimit mangyari ang pagkakáagáw sa paggamit kailan ma't na sa katapusán n~g pan~gun~gusap. G. żWalâ rin bang panutong sukat masundán nang maiwasan ang pagkakámalî? N. Walâ pň. G. żWalâ kayâng ibáng paraáng dapat sundín? N. Mayroón pň, at ang paraáng itó'y kaparis din n~g sa _b_ at _p_, na, sakalěng nag-áalinlan~gang magtapós sa _k_ ó _g_ ang isáng pan~gun~gusap paris n~g salitâng _bihag_ sa halimbawŕ, itó'y nárarapat dagdagán sa hulí n~g _in_ upáng mákilala kung ang pagkakásulat ay tumpák ó hindî; kung magkagayón ang salitâng _bihag_ ay magigíng _bihagin_, at dito matatantông tugmâ ang pagkakásulat; sapagkâ't kung _k_ ang gagamitin, ang _bihak_ ay magigíng _bihakin_, pananalitâng malî kung hindî man másasabing walâ sa ating wikŕ. Ganitó ring paraán ang dapat pairalin sa m~ga salitâng nagtatapós sa _k_. Nang lalňng luminaw ang bagay na itó at málayô sa m~ga kamalěán, ay náitó ang isáng tálâán n~g iláng m~ga salitâ na dapat gamitan n~g _k_ at _g_ tálâáng maáarěng gawíng huwaran at saligán sa ibáng m~ga salitâng gangganitó. K Halimuyak Bulaklák Sindák Tadyák Gayák Tabák Bulak Iyák Tahimik Bagsík Siksík Tiktík Hibík Halík Tiník Lalik Himutók Pukpók Buhók Batok Tibók Suntók Salok Subok G Banaag Liwanag Lagalág Dilág Liyág Habág Tibág Dilág Lantíg Lamíg Baníg Ibig Tinig Bisig Bibíg Panalig Tagalog Alindóg Tulog Irog Hulog Ilog Bilog Handóg HINGGÍL SA _D_ AT _T_ G. żAnó ang dapat másabi ukol sa _d_ at _t_? N. Na, ang dalawáng pangtinig na itó'y nagkakáibá, at gaya rin n~g m~ga náuná ay nagkakáagáw sa paggamit sa katapusán n~g pan~gun~gusap. G. żAlín ang mabuting paraáng dapat patnubayan ukol sa bagay na itó nang maiwasan ang pagkakámalî? N. Ang tan~gě at mabuting paraáng dapat sundín ay paris n~g sinunód sa _b_ at _p_ at sa _k_ at _g_. Halimbawŕ ang salitâng _awit_: nang matalastás kung ang pagkakásulat nitó'y tumpák at maparam tulóy ang pag-áalinlan~gan at pagkakámalî, ay kailan~gang dugtun~gán sa hulí n~g _in_ ó _an_, at kung magkaganitó'y magigíng _awitin_ ó _awitan_; at sa ganitó'y mahuhulň nang walâng álinlan~gan na ang pagkakásulat sa _awit_ ay tumpák, sapagkâ't kung ang gagawi'y _awid_, at itó'y daragdagán n~g _in_ ó _an_ ay magigíng _awidin_ ó _awidan_, bagay na hindî tamŕ ó angkáp, pagkâ't m~ga salitâng bukód sa malî ay walâ sa ating wikŕ. Ganitó ring kaparaanán ang dapat taluntunín ukol sa m~ga salitâng nagtatapós sa _d_. Náritó rin ang isáng tálâán n~g m~ga salitâng ginágamitan sa hulí n~g _d_ at _t_, upáng may mapagkunang huwaran at sangguněán ang isáng may pag-áalinlan~gan sa pagsulat. D Palakad Tingkád Lakad Palad Gagád Tamád Bantád Lipád Tilád Bayad Ubod Sayod Sunód Lugód Batíd Litid Masíd Silíd Gilíd Sisid Lingkód T Sikat Dagat Sulat Sapát Salát Akyát Tatát Patpát Satsát Lan~git Awit Galit Sun~git Sungkít Dalít Bitbít Waglít Dikít Kampupot Lungkót Pulót Gamót Dulot Siklót Takot Talulót Supot HINGGÍL SA _I_ AT _Y_ G. żAnó ang kaibhán n~g _i_ at _y_? N. Ang dalawáng itó'y lubhâng nagkakáibá magíng sa kátawagán at magíng sa tunóg. Magkaibá sa tawag sapagkâ't ang una ay tin~gig (ó vocal) at ang ikalawá'y pangtinig (ó consonante). Magkaibá sa tunóg sapagkâ't ang una'y binibigkás na _i_ lamang, samantalŕng ang hulí ay _ya_. G. żAlín ang m~ga tuntuning dapat mapagbatayán ukol sa paggamit n~g _i_ at _y_? N. Ang m~ga sumúsunód: _Una._--Lahát halos n~g m~ga salitâng wagás na tagalog, na sa gitnâ'y may magkasiping na _ia_, _ie_ at _io_, gaya n~g _tIAnak_, _tIAp_, _tIAk_, _kudIApi_, _akIAt_, _bIAk_, _kIAs_, _pasIA_, _tIAn_, _bIA_, _bIEnan_, _tIOpe_, at ibá pang gangganitó ay dapat pagitnâan n~g _y_ ang tinurang _ia_, _ie_, _io_ na siyáng karaniwang gawín, at ginagawâng _tiyanak_, _tiyáp_, _tiyák_, _kudiyapě_, _akiyát_, _kiyás_, _pasiyá_, _tiyán_, _biyâ_, _biyenan_, _tiyope_. _Ikalawá._--Ang m~ga salitâng tagalog na sa gitnâ nitó'y magkasiping ang dalawáng tin~gig na _a_ at _i_ ó _ai_ ay dî dapat paltán n~g _ay_ ni pagitnâan n~g _y_ paris n~g ginagawâ n~g marami. Halimbawŕ _baitang_, _kailan_, _kailan~gan_, _tain~ga_, _hain_, atbp. ay ganitó dapat isulat, at hindî _baytang_, _kaylan_, _kaylan~gan_, _tayn~ga_, _hayin_. Dapat mabatíd na itó'y maáarěng gamitin sa pagtulâ (liban lamang ang hulí), sapagkâ't siyá'y lubhâng malayŕ sa paggamit. HINGGÍL SA _U_ AT _W_ G. żAnó namán ang kaibhán n~g _u_ sa _w_? N. Na, ang _u_ ay tin~gig at pangtinig ang _w_, at itó'y _wa_ kung bigkasín samantalŕng yaó'y _u_ lamang. G. żAlín ang panuto ukol sa _u_ at _w_? N. Ang panutong dapat sundín bagay sa tumpák na paggamit sa isá't isá, ay itó: Sa may gitnâ n~g lahát halos n~g m~ga salitâng wagás na tagalog na kinaroroonán n~g magkakasiping na tin~gig na _ua_ at _ui_, ay dapat sin~gitan n~g _w_ na pinagkaraniwanan nang gawín n~g marami. Halimbawŕ ang m~ga salitâng _buan_, _tuâ_, _káluluá_, _dátapuâ_, _saguâ_, _kapuŕ_, _lasuâ_, _tuî_, _buisit_, _saguíl_, _takuíl_, _buíg_, _buís_, _bituin_ atbp. ay dapat isulat n~g _buwán_, _tuwâ_, _káluluwá_, _dátapuwâ_, _saguwâ_, _kapuwŕ_, _lasuwâ_, _tuwî_, _buwisit_, _saguwíl_, _takuwíl_, _buwíg_, _buwís_, _bituwín_.[35] Dapat matantô na kung itóng _ua_ at _ui_ ay may tagláy n~g kudlít na banayad (grave), na sa malinaw na sabi'y magíng _ůa_, _ůi_, na tan~gěng nangyayari ang ganitó sa m~ga salitâng sinugpun~gán n~g _in_ ó _an_, ay hindî dapat sin~gitan n~g _w_; hal.: "kapulůán", "kalabůan", "kasamyůan", "mapusůan", "panibughůin", "pintuhůin", "samyůin", "larůin", atbp. ay dî dapat gawíng "kapulůwán", "kalabůwan", "kasamyůwan", "mapusůwan", "panibughůwin", "pintuhůwin", "samyůwin", "larůwin". TALABABÂAN [34] Sa pagnanais kong mapawě ang pagkakáibáibá sa pagsulat gaya n~g _lalaki_ ó _lalake_, _atis_ ó _atés_, _pisě_ ó _pisč_, _parě_ ó _parč_, at ibá pa, baga ma't ang gayóng pagkakabagobago ay hindî nakasisirŕ muntík man sa talagáng kahulugán, ay minárapat kong lagyán n~g iláng panutong dapat sundín hinggíl sa paggamit n~g _e_ ó _i_, gayón ang _ó_ at _u_, at ang m~ga panutong itó'y násasalig sa katutubňng pagbigkás natin. Nábabatíd ko, na, ang pagbibigkás na itó'y pinapagsasaliw ang tunóg n~g _e_ at _i_, at _o_ at _u_ sa katapusán n~g tin~gig, n~guně't ang nakakalamáng n~g bahagyâ ang siyáng súsundín ko't pagsasaligán sa pagsulat. [35] Malimit kong mápuná na itóng salitâng _bituwín_ ay isinusulat n~g _bituin_, pagsulat na sa ganáng palagáy ko ay walâng matibay na saligán at hindî tumpák. IV KABANATA Tungkól sa kudlít (ó acento ortográfico) GURŇ. żAnó ang tinátawag na _kudlít_ (ó acento ortográfico)? NAG-AARAL. Tinátawag na _kudlít sa pagsulat_ ó kayâ'y _kudlít_ lamang, ang isáng maliít na guhit na siyáng inilálagáy sa ibabaw n~g tin~gig (vocal) at siyáng pinakatandâ upáng ang mayroón niyó'y bigkasíng gayón sang-ayon sa sinúsunód sa Pagbigkás. G. żIláng hugis mayroón sa Wikŕng Tagalog n~g gayóng tandâ ó kudlít? N. Tatló na siyáng palasák na ginágamit sa ating panunulat. Ang unang guhit ay nagsisimulâ sa kanan at patun~gong kaliwâ (´) na pinamámagatáng _mariín_ (ó agudo), ang ikalawá'y nagbubuhat sa kaliwâ patulóy sa kanan (`) na pinan~gan~ganláng _banayad_ (ó grave), at ang ikatló'y ang paglalakip n~g dalawáng tinuran ó kayâ'y n~g _mariín_ at _banayad_ (^) na pinamámagatán namáng _salakót_ (ó circunflejo). G. Sa katagâng sabi, żsa anó nabábahagi ang kudlít? N. Ang kudlít ay nabábahagi sa _mariín_ (ó agudo), _banayad_ (ó grave), at _salakót_ (ó circunflejo). G. żPaano ang pagbigkás sa _kudlít na mariín_? N. Ang kudlít na mariín ay binibigkás na pabiglâ at bukás paris n~g sa kastilŕ; sa makatuwíd bagá'y huwág iimpitín ang tunóg kundî bayŕáng malinaw at maliwanag; hal.: _bagyó_, _sintá_, _dilím_, _aklát_. G. Ang _kudlít na banayad_, żpaano ang pagbigkás? N. Ang pagbigkás sa kudlít na banayad ay marahan at paimpít; sa makatwíd ang tunóg ay idinarahan ó ibinábabâ sa simulâ at pagkátapos ay pinuputol ó iníimpit na nagigíng malabň; hal.: _diwŕ_, _pusň_, _gusalě_. G. żPaano namán ang sa _kudlít na salakót_? N. Ang kudlít na salakót ay binibigkás na mariín at paputól; sa malinaw na sabi'y naglalakip n~g tunóg n~g m~ga kudlít na mariín at banayad; hal.: _ambâ_, _mithî_, _susô_. V KABANATA M~ga tuntunin sa pagkukudlít GURŇ. żSaán dapat ibatay ang m~ga tuntunin sa pagkukudlít? NAG-AARAL. Ang m~ga tuntunin sa pagkukudlít ay dapat ibatay sa m~ga tuntunin n~g pagdidiín, pagkâ't bukód sa ang kaparaanáng itó'y siyáng lalňng tumpák na tumpák, ay siyáng paraáng lalňng madalî sa pag-áaral at pagtuturň. G. Kung ang m~ga tuntunin sa pagdidiín ay siyáng pagbabatayán n~g sa pagkukudlít, żhindî bagá lubhâng didilím sa kudlít ang panunulat natin? N. Oo pň, pagkâ't bawŕ't salitâ halos natin ay nagtatagláy n~g diín, at sapagkâ't ganitó'y kailan~gang magtagláy namán n~g kudlít. G. żPaano ang mabuting kaparaanáng dapat pairalin upáng mailagan ang lubós na pagdidíliman sa ating panunulat? N. Tadhanŕan ó magtatág n~g m~ga panutong ang gayó't ganitóng salitâ ay dî dapat kudlitán, kahě't nagtatagláy n~g diín, at sa ganitóng paraá'y maíiwasan natin ang pagdidilím sa kudlít n~g ating m~ga salitâ. G. żAnó ang kabutihang mátatamó sakalěng lagyán n~g tadhanŕ ang pagkukudlít? N. Marami pň: una'y magigíng kauntî ang m~ga panutong súsundín sa pag-áaral at pagtuturň at ikalawá'y makapagpápabawas sa m~ga gawŕing hindî maíiwasan sakalěng sumusulat ó nagpapalimbág kayâ. G. żMarapat bagáng kudlitán ang m~ga salitâng tig-íisáng pantíg (ó palabras monosílabas)? N. Ang m~ga salitâng tig-íisáng pantíg ay dî dapat kudlitán, gaya n~g _ka_, _ko_, _mo_, _ba_, _sa_, _na_, _at_, _pa_, _ni_, _ang_, _ay_, _din_, _kay_, _daw_, _kung_, _n~g_ ó _nang_, _man_, atbp. _Pásubalě:_ Ang tin~gig _ó_ na pinagkaratihan nang kudlitán baga ma't dî kailan~gan. Gayón din ang m~ga salitâng _dî_, _n~gâ_, na nagtatagláy n~g kudlít na salakót upáng matantô ang tunay na pagbigkás. G. Ang m~ga salitâng pabiglâ ó ang idinidiín sa hulíng pantíg żay marapat bang kudlitán? N. Sang-ayon sa pinaíiral n~gayóng panunulat n~g maraming mánunulát at mánanagalóg, ang lahát halos n~g m~ga salitâng idinidiín sa hulíng pantíg ay dapat magtagláy n~g kudlít; hal.: _amá_, _gabí_, _bayáw_, _mahál_, _sambót_, _baníg_, _tamís_, at ibá pa.[36] G. żDapat bagáng kudlitán ang m~ga salitâng pábanayad ó ang idinidiín sa ikalawáng hulí n~g pantíg? N. Ang m~ga pan~gun~gusap na idinidiín sa ikalawáng hulí n~g pantíg, ay dî dapat magtagláy n~g kudlít, pagkâ't bukód sa nagíng karaniwan nang gawín ang ganitó ay mababawásbawasán pa ang nápakarami nang kudlít sa ating wikŕ; hal.: _sabi_, _tulak_, _sisi_, _palad_, _nayon_, _hirap_, _kasalo_, _karayom_, _lagarě_, _sariwŕ_, _paggiliw_, _pagsuyo_, atbp. _Pásubalě:_ Ang m~ga salitâng maáarěng makayuwis ó makalahók sa ibá, paris n~g _bása_ sa _basâ_, n~g _bága_ sa _bagá_, n~g _áso_ sa _asó_, n~g _hápon_ sa _hapón_, n~g _sála_ sa _salá_, _salŕ_ at _salâ_, n~g _áliw_ sa _alíw_, n~g _káyo_ sa _kayó_, n~g _ának_ sa _anák_, n~g _sákit_ sa _sakít_, n~g _búhay_ sa _buháy_, n~g _táyo_ sa _tayô_ at ibá pang paris nitó. G. żMarapat bang lagyán n~g kudlít ang m~ga salitâng pabagsák ó ang idinidiín sa ikatlóng hulí n~g pantíg? N. Ang m~ga salitâ sa ikatlóng hulí n~g pantíg ay dinidiinán ay nárarapat kudlitán, hal.: _dálitâ_, _káhimán_, _kápitan_, _bíhirŕ_, _líbin~gan_, atbp. G. żKinukudlitán din ba ang m~ga salitâng pásagitsít ó ang idinidiín sa ikaapat, ikalimá ó iká ilán mang hulí n~g pantíg? N. Ang m~ga salitâng idinidiín sa ikaapat, ikalimá ó iká ilán mang hulí n~g pantíg ay nárarapat kudlitán, hal.: _mánunulát_, _páhayagán_, _sígalutan_, _hímagsikan_, atbp. G. Ang kudlít na banayad żay dapat bang ilagáy sa m~ga salitâng mayroón nitó? N. Oo pň, nang mákilalang ang salitâng kinaroroonán niyá ay dapat bigkasíng marahan at paimpít; hal.: _awŕ_, _batě_, _pusň_. Dapat mabatíd, na, ang kudlít na banayad ay sa katapusán lamang n~g salitâ malimit makita, kailan ma't nagdudulo sa tin~gig (ó vocal). Sa simulâ n~g pan~gun~gusap ay dî dapat magtagláy n~g tinurang kudlít. Sa gitnâ n~g m~ga salitâng ugát ay walâ, n~guně't mayroón sa m~ga salitâng pinag-angkóp; hal.: _luhŕan_, _batěin_, _wikŕin_, at ibá pa. G. żDapat bang ilagáy ang kudlít na salakót sa m~ga pan~gun~gusap na mayroón nitó? N. Oo pň, nang mabatíd na, ang salitâng kinaroroonán niyá ay dapat bigkasíng mariín at paputól; hal.: _dukhâ_, _n~gitî_, _dugô_. Dapat matantô, na, ang kudlít na salakót ay madalás makita sa katapusán n~g pan~gun~gusap, kailan ma't nagdudulo n~g tin~gig (ó vocal). Sa unahán n~g pan~gun~gusap ay hindî nagtatagláy n~g sinabing kudlít. Sa kalagitnâan n~g m~ga salitâng ugát ay hindî rin nagtatagláy, dapwâ't sa m~ga salitâng pinag-angkóp ay mayroón; hal.: _tandâan_, _sanglâan_, _higâan_. G. żAnó ang kabutihang nátatamó sa paglalagáy n~g m~ga kudlít na banayad at salakót sa m~ga salitâng mayroón nitó? N. Marami pň: unang una'y upáng mákilala ang talagáng tunóg na dapat bigkasín sang-ayon sa daládaláng kudlít at ikalawá'y nang huwág magkayuwisyuwis ang m~ga pan~gun~gusap. Halimbawŕ ang m~ga salitâng _bagŕ_, _basŕ_, _salŕ_, at ibá pa, ay dapat kudlitán n~g ganitó upáng huwág mápalahók sa m~ga salitâng _bága_, _bása_, _sála_, _salá_ ó _salâ_, na may m~ga kahulugáng lubhâng kaibá sa m~ga iyón. G. żAnó ang sukat másabi ukol sa m~ga salitâng pinag-angkóp na may daláng kudlít na salakót? N. Ang m~ga salitâng ganitó na inangkapán n~g pang-anib na _ng_ paris n~g _gawâng_ sa _gawâ_, _masamâng_ sa _masamâ_, _mutyâng_ sa _mutyâ_, atbp. ay dî dapat baguhin ang tinurang kudlít upáng mákilala na ang m~ga ganyáng salitâ ay pinag-angkóp at sakâ n~g huwág masirŕ ang talagáng kahulugán at pinanggalin~gan.[37] G. żAnó ang dapat másabi sa m~ga salitâng may kudlít na salakót (ó circunflejo)? N. Ang m~ga salitâng ganitó ay nagkakaroón n~g kauntîng kabaguhan kailan ma't sinugpun~gán n~g m~ga anyông _in_ ó n~g _an_. Kung ang may kudlít na salakót ay ang titik na _a_ ay hindî dapat baguhin ang náturang kudlít, gaya n~g _basâín_, _tukâín_, _tálâán_, atbp. Kung ang may kudlít namá'y ang _i_ at ang _o_ (itó'y nagigíng _u_ sang-ayon sa tuntunin), ang kudlít na salakót ay dapat gawíng banayad (ó grave), gaya n~g _tupî_ ay _tupěán_, n~g _sungkî_ ay _sungkěin_, n~g _larô_ ay _larůin_ ó _larůan_, n~g _likmô_ ay _likmůan_, n~g _susô_ ay _susůin_, atbp. G. Sa m~ga salitâng tagalog żay mayroón bang nagtatagláy n~g dalawáng kudlít? N. Mayroón pň, at lubhâng marami. G. żAlín ang m~ga panuto ukol sa salitâng kinukudlitán n~g dalawá? N. Itóng m~ga sumúsunód: _Una._--Lahát n~g m~ga salitâng may dalawáng pantíg na kung bigkasí'y idinidiín kapwŕ, ay hindî dapat magtagláy n~g dalawáng kudlít; sapagkâ't gaya nang sinabi ay dî dapat kudlitán ang m~ga salitâng may diín sa ikalawáng hulí n~g pantíg (ó palabras llanas); hal.: _pusň_, _dilŕ_, _batě_, atbp. _Ikalawá._--Lahát n~g m~ga salitâng may tatlóng pantíg na may diín sa ikatlóng hulí niyá (ó palabras esdrújulas) at ang hulí'y may tagláy na banayad ó salakót ay dapat kudlitán n~g dalawá; hal.: _dálitâ_, _bíhirŕ_, _dátapwâ_, _náritó_, at ibá pa. _Ikatló._--Lahát n~g m~ga salitâng may apat, limá ó anim na pantíg na may diín sa m~ga itó (ó palabras sobresdrújulas) at ang hulí'y may tagláy na kudlít na mariín, banayad ó salakót ay dapat ding kudlitán n~g dalawá; hal.: _pásimulâ_, _páhayagán_, _pásulatán_, _mánanagalóg_, _mánanalaysáy_, atbp. _Ikaapat._--Lahát n~g m~ga salitâng ang katapusáng pantíg ay nagdudulo sa tin~gig (ó vocal) at itó'y may daláng kudlít na banayad ó salakót, at sakâ inangkupán sa hulí n~g _in_ ó _an_ ay dapat magtagláy n~g dalawáng kudlít kailan ma't ang pagbigkás ay idinidiín sa dalawá; hal.: _likhâín_, _lupŕín_, _lapěán_, atbp. G. żMayroón bagá sa m~ga salitâ natin na nagtatagláy n~g tatlóng kudlít? N. Mayroón pň, at ang tuntuning dapat pagbatayá'y itóng m~ga sumúsunód: _Una._--Lahát n~g m~ga salitâng may tatlóng pantíg na idinidiín sa tatlóng tin~gig (ó vocal) ay dapat magtagláy n~g tatló ring kudlít; hal.: _tálâán_, _túlâín_, at ibá pa. Dapat matantô, na ang m~ga salitâng paris nitó ay kákauntî lamang sa ating wikŕ. _Ikalawá._--Lahát n~g m~ga salitâng may apat ó limáng pantíg na idinidiín sa m~ga itó (ó palabras sobresdrújulas) na sa pagbigkás ay may tatlóng diín ay dapat magdalá n~g tatlóng kudlít, upáng unauna'y mákilala ang tunay na pagbigkás at ikalawá'y nang huwág maipagkamalî sa kapwŕ salitâ na may ibáng kahulugán; hal.: _pámahalŕán_, _pán~gasiwŕán_, _pámunůán_, at ibá pa. TALABABÂAN [36] Ang sino mang ibig makatantô n~g m~ga tuntunin sa pagdidiíng itó sa hulíng pantíg, ay kailan~gang tunghán ang bahagi n~g Pagbigkás nang náuukol sa pagdidiín (ó acento prosódico). [37] Marami ang nagbabago sa kudlít na salakót sa m~ga ganitóng salitâ at hinahalinhán n~g kudlít na mariín, sapagkâ't anilá'y ang pagbigkás ay tugmâ sa hulíng kudlít na itó paris n~g _masamâng tao_ sa halimbawŕ. May katwiran din sana ang m~ga sumusulat n~g ganitó, dan~gan lamang ang bagay na itó'y bukód sa makasisirŕ sa talagáng pinagmulán n~g salitâ ay maáarěng mapagkamalán sa ibáng pan~gun~gusap. VI KABANATA Sa m~ga pan~gulong tandâ n~g pagsulat GURŇ. żAlín ang m~ga pan~gulong tandâ sa pagsulat na ginágamit sa Wikŕng Tagalog? NAG-AARAL. Itóng m~ga sumúsunód: _pangtigil_ ó COMA (,); _tuldók at pangtigil_ ó PUNTO Y COMA (;); _dalawáng tuldók_ ó DOS PUNTOS (:); _tuldók_ ó PUNTO FINAL (.); _pangsugpóng tuldók_ ó PUNTOS SUSPENSIVOS (...); _pangtanóng_ ó INTERROGACIÓN (ż?); at _pangtaká_ ó ADMIRACIÓN (ˇ!). G. żBakit ginágamit ang m~ga tandâng itó sa pagsulat? N. Ginágamit ang m~ga tandâ n~g pagsulat, magíng pan~gulo at magíng pangtulong sa nasŕng lumiwanag at makapagbigáy n~g magandáng tunóg sa m~ga pan~gun~gusap at pananalaysáy, hatěin at paghiwáhiwalayín ang ibá't ibáng panig na bumubuô sa kanyá. Kung sa pamamagitan namán n~g pan~gun~gusap ó pagtatalumpatě ay ginaganáp ang gayóng pagbabahábahagi at paghihiwáhiwaláy sa paraáng kung minsa'y humintô at magpatulóy ang nan~gun~gusap, kung minsa'y humabŕ at umiklî at kung minsa'y tumaás ó bumabŕ ang tunóg ó tinig. ANG PANGTIGIL (Ó COMA) G. żBakit ginágamit ang _pangtigil_? N. Ginágamit ang tandâng itó sa pagsulat, upáng hatěin ang m~ga pan~gun~gusap ó pangkát na maíiklî n~g isáng kaisipán. Ang salitâng kinaroroonán niyá'y dapat tigilan ó hin~gaháng sumandalî. G. żKailán dapat gamitin ang pangtigil? N. Dapat gamitin sa m~ga tuntuning sumúsunód: _Una._--Sa una at hulihán n~g pan~galang tao ó bagay na siyáng kinakausap, hal.: _Hoy, Teto_; _Binong, halika_; _Ibig ko sana, Ninoy, na akó'y dinggín mo_. _Ikalawá._--Upáng paghiwáhiwalayín ang m~ga salitâng magkakásunód at magkakáparis ang kahulugán kung walâng anó mang pangbigkís (ó conjunción) na naglakip; hal.: _Ang bayan ay siyáng tukod, lakás, buhay, diwŕ n~g m~ga tao._ _Ang m~ga pilipino'y mararan~gál, marurunong, magigitíng at bihasá._ _Ikatló._--Sa una at hulihán n~g m~ga kaisipán (ó oración) na salítsalít ó pagkakátaóng mangyari, hal.: "Si Balagtás, ang dakilŕng anák n~g Pan~ginay, ay siyáng harě n~g m~ga mánanagalóg." "Ang m~ga darakilŕng aklát ni Rizal, kung akó'y may salapî lamang, ay bibilhín ko." "Pagkátapos kong mag-aral, sakalěng hindî mahihintô, ay maglalakbáy akó sa Amérika." "Ang Pilipinas, kung dî akó malî, ay tinuklás ni Magallanes". _Ikapat._--Sa unahán n~g m~ga salitâng _n~guně_, _dátapwâ_, _subalě_, _palibhasŕ_, _baga man_, _kundî_, _gayón man_, _dan~gan_, _disin_, atbp., kung hindî lubhâng malawig ang pan~gun~gusap; hal.: "Si Lucio'y pinagsadyâ ko, n~guně't dî ko inabutan." "Isáng talumpatěng maiklî, dapwâ't malamán at marin~gál." "Si Kikň'y hindî maghihirap, palibhasŕ'y maraming salapî". Kung lubhâng mahabŕ na ang isáng pan~gun~gusap ó salaysáy ay nilálagyán n~g tuldók at pangtigil (ó punto y coma); hal.: "Huwág tayong lubós na magpapaniwalâ at magpapakiníg sa m~ga katakata at pamápamahěin n~g ating matatandâ; n~guně't kung mabubuting aral at maháhalagáng turň ay ating dinggín nang lubhâng mataós sa ating m~ga pusň." Hindî dapat lagyán n~g pangtigil ang m~ga salitâng buô at maiklî, hal.: _Si Luis ay marunong_; _si Lucio ay dukhâ_; _mayamaya ay áalís akó_. ANG TULDÓK AT PANGTIGIL (Ó PUNTO Y COMA) G. żBakit ginágamit ang _tuldók at pangtigil_? N. Ginágamit ang tandâng itó sa maháhalagáng salaysáy ó pan~gun~gusap na hindî pa buô ang talagáng kahulugán, upáng mapatan~gě sa ibáng m~ga tandâ gaya n~g pangtigil. Sa m~ga salitâng kinaroroonán niyá'y dapat tumigil ó humin~gáng matagaltagál, higít sa paghin~gáng ginagawâ sa pangtigil. G. żKailán dapat gamitin ang tuldók at pangtigil? N. Dapat gamitin sa m~ga panutong sumúsunód: _Una._--Kapág lubhâng mahahabŕ ang ibá't ibáng panig n~g m~ga pan~gun~gusap, at ang m~ga itó'y pinaglalakiplakip, ó kayâ'y kapág ang ibáng salitâ'y may tagláy nang pangtigil. Halimbawŕ: "Ang m~ga pilipinong pinan~gun~guluhan ni Bonifacio ay nákitunggalî n~g buông siglá, n~g buông pusň at buông buhay; hindî inalintanŕ ang init, ang lamíg, ang gutom at ang uhaw; hindî inalala ang kaniláng m~ga iná, asawa at anák; at hindî ginunitâ ang bahay at pag-áarě, ang buhay at pamumuhay sa han~gád na máitanggól ang puri at dan~gál n~g Ináng Bayan." _Ikalawá._--Sa unahán n~g m~ga pangbigkís (ó conjunción) _n~guně_, _dátapuwâ_, _palibhasŕ_, _gayón man_, atbp., kung ang m~ga pan~gun~gusap na magkakáhiwaláy ay may kahabaŕn. Halimbawŕ: "Malabis ang pagmámahál natin sa sariling lahě at masugíd na pinagsusumikapan ang kanyáng ikasúsulong at ikadadakilŕ; n~guně't kasakitsakit ang m~ga nangyayari kung magugunitâng ang ilán ay hindî na nakakátulong bagkús nakakáhambalang pa sa ating matuling paglakad." _Ikatló._--Upáng paghiwáhiwalayín ang ibá't ibáng panig n~g pan~gun~gusap, baga ma't náuuwî rin sa kahulugáng pinanggagalin~gan. Halimbawŕ: "Kamalig na kugong may apat na sulok na parisukát; gadipâng pasibi sa kaliwâng panig at gatatlóng dangkál na panambíl namán sa tatló pang bálisbisan; balag sa harapáng pulós na dahong tuyô ang nandadalang na habong; isáng pagápagahang halos dikít na sa bubun~gán n~g kamalig, táhanan n~g may arě ó bantáy-batis, at kinasasandigán n~g isáng mahabŕng hagdanang kawayan...." _Banaag at Sikat_. ANG DALAWÁNG TULDÓK (Ó DOS PUNTOS) G. żBakit ginágamit ang _dalawáng tuldók_? N. Ang tandâng itó'y ginágamit upáng mákilala ang m~ga pan~gun~gusap na buô ó may sariling kahulugán. Sa kinaroroonán niyá'y dapat tumigil ó humin~gá n~g malaon, mahigít sa kalaunang ginagawâ sa tuldók at pangtigil. G. żKailan dapat gamitin ang dalawáng tuldók? N. Dapat gamitin sa m~ga ganitóng panuto: 1.--Bago bumanggít n~g m~ga salitâng sinipě, hal.: _Sinaád ni Rizal na: Ang wikŕ ay káluluwá n~g bayan_. 2.--Pagkátapos n~g unang batě ó galang sa m~ga sulat, hal.: _Mahál na Ginoó: Tinanggáp ko ang inyóng liham...._ 3.--Sa hulihán n~g m~ga salitâng _halimbawŕ_, _paghalimbawŕ_. 4.--Sa m~ga pasiyá, palagáy, kautusán, atbp., pagkátapos másabi ang dahilán ó saligán; hal.: _Akóng nakalagdâ sa ibabâ nitó'y nagsasabi: Na...._ 5.--Sa unahán n~g m~ga salitâng pangtapós sa m~ga salitâng náuná; hal.: "Namalas ko kagabí si Lucio: marin~gál ang suút at makisig paris n~g dati." 6.--Pagkátapos n~g isáng makabuluháng palagáy ó paghahakŕ kayâ na may sarili nang kahulugán, at sinusundán pa n~g ibá't ibáng pan~gun~gusap upáng humabŕ kayâ, lumiwanag ó patotohanan ang gayóng paghahakŕ. Halimbawŕ: "Walâ nang makapangyarihan sa Sangsinukob paris n~g sandata: siyá ang nagguguhô sa lalňng matitibay na bayan; siyá ang nagwawalat sa lalňng magagarŕng kutŕ; siyá ang naggigibâ sa lalňng maririkít na kaharěan at siyá ang pumupuksâ sa lalňng matatapang at mababan~gís na kaaway." ANG TULDÓK (Ó PUNTO FINAL) G. żBakit ginágamit ang _tuldók_? N. Ang tandâng itó'y ginágamit upáng mákilala na ang salitâng kinaroroonán niyá'y may ganáp na kahulugán. Alín mang salitâng may tagláy na tuldók ay dapat tumigil n~g malaon, upáng huwág mápalahók sa m~ga salitâng sa kanyá'y sumúsunód. G. żKailán dapat gamitin ang tuldók? N. Dapat gamitin sa m~ga sumúsunód: _Una._--Sa m~ga salitâng may ganáp na ganáp na kahulugán. Halimbawŕ: "Naníniwalŕ akóng lubós na may isáng Lumaláng na siyáng lumikhâ sa araw, buwán, lupŕ, tubig, ilaw, tao, hayop, atbp. Naníniwalŕ rin akó na ang Lumikhâng iyá'y karunungdunun~gan, makapangyarihan at maawŕin. N~guně't kung pagkurúkurůin ko ang kanyáng pagkálaláng ay malinaw kong naháhagilap sa isip na hindî mandín tumpák." _Ikalawá._--Sa m~ga salitâng daglî (ó abreviado) upáng mákilalang ganitó, hal.: _Bb._, _Kgg._, _G._, at ibá pa. ANG PANGSUGPÔNG TULDÓK (Ó PUNTOS SUSPENSIVOS) G. żSaán ginágamit ang _pangsugpông tuldók_? N. Ang pangsugpông tuldók ay ginágamit kailan ma't ang isáng pan~gun~gusap ay naputol ó kayâ'y hindî buô. Ang kinaroroonán niyá'y dapat na tumigil n~g sumandalî, gaya n~g ginagawâ sa pangtigil. G. żKailan dapat gamitin ang pangsugpông tuldók? N. Dapat gamitin sa m~ga ganitóng tuntunin: 1.)--Sa m~ga salitâng hindî buô at parang násugpô ang talagáng kahulugán, hal.: "Ang tao'y nagmumulâ sa muntî, umúunlád, lumalakí, tumatandâ at pagkátapos... ay namámatáy." 2.)--Kapág ang pan~gun~gusap ay may buông kahulugán, n~guně't kailan~gang tumigil upáng mákilala ang takot, pag-áalinlan~gan ó pangyayaring hindî ináasahan; hal.: "Pinaratan~gan akóng nagnakaw, n~guně't... kabulŕanan ang ganitó." 3.)--Kapág pinababayŕan ó ináalís ang isáng panig sa pagsipě n~g iláng pan~gun~gusap. Halimbawŕ: "Saán man may mámumuhunán at manggagawŕ, may may lupŕ at magsasakâ, pan~ginoón at alilŕ, mayaman at dukhâ; ang aral n~g Sosialismo ay kailan~gan...." _Banaag at Sikat_. 4.)--Ang m~ga salitâng pahikbíhikbí, pautálutál ó paputólputól. Halimbawŕ: "A... akó'y tu... tubň sa... ba... bayan n~g... Sam... Sampi... piro." ANG PANGTANÓNG (Ó INTERROGACIÓN) G. żBakit ginágamit ang _pangtanóng_? N. Ang tandâng itó'y ginágamit upáng mákilala ang tunóg n~g pagtatanóng. G. żMay iláng hugis ang tinurang tandâ? N. Dalawá: isá'y pangsimulâng tanóng (ż) at ang ikalawá'y panghulíng tanóng (?). G. żGinágamit ba ang dalawáng itó sa íisáng pan~gun~gusap lamang? N. Oo pň. Halimbawŕ: żSaán ka paroroón?; żSaán ka galing? Gayón ma'y dapat matantô, na maáarě ring gamitin ang isá lamang at ang isáng itó'y ang panghulíng tanóng; hal.: Sino ka? tao ka ba ó hayop? G. Sa likód n~g panghulíng tanóng na may salitâng sumúsunód, żitó ba'y dapat magtagláy n~g malakíng titik? N. Kung ang pagtatanóng ay maiklî, ang salitâng sumúsunód ay dî dapat magtagláy n~g malakíng titik; hal.: _Ináng, żnagagalit ka ba sa akin? żnagtatampó ka na ba?_ N~guně't kung mahabŕ na'y kailan~gan nang magtagláy n~g malakíng titik; hal.: żSino sa atin ang lalňng pan~gahás sa ikáw ay gumawâ at sukat nang walâng kapahípahintulot? żSino sa atin ang dapat bagsakán n~g sisi at kapulâan sa ikáw ang siyáng may kagagawán sa lahát n~g nangyari? ANG PANGTAKÁ (Ó ADMIRACIÓN) G. żSaán gamit ang _pangtaká_? N. Ang tandâng itó'y gamit sa m~ga pan~gun~gusap na may pagdaíng ó pagtataká. G. żIláng hugis mayroón ang pangtaká? N. Ang pangtaká ay may dalawáng hugis: pangsimulâ (ˇ) at panghulí (!). G. żDapat bagáng gamitin ang dalawáng itó sa isáng pan~gun~gusap? N. Opň. Halimbawŕ: ˇAnóng hirap n~gâ namán n~g mabuhay! ˇAkó'y talagáng sawîng palad! G. żAnó ang karaniwan nang gamitin? N. Sa m~ga salitâng maíiklî ay karaniwang gamiti'y ang panghulí lamang, hal.: _Ah!_ _Oh!_ _Abá!_ _Ikáw palá!_ Sa m~ga pan~gun~gusap na lubhâng mahabŕ ay dapat gamitin ang dalawá; hal.: ˇAnóng pagkarikítdikít pagmasdán ang buwán kung itó'y maningníng na maningníng sa karurukan n~g lan~git at kasalásalamuhŕ n~g m~ga talŕ at bituwín! ˇAnóng pagkasayásayá n~g araw kung sa Silan~gana'y untîuntîng nagsasabog n~g kanyáng m~ga sinag at nagpapalaganap n~g kanyáng magandáng liwanag! G. żMayroón bang pan~gun~gusap na ginágamitan n~g pangtanóng at pangtaká? N. Mayroón n~gâ pňng pan~gun~gusap na ginágamitan n~g dalawáng tandâ; sa malinaw na sabi'y ginágamit sa una ang pangtanóng at sa hulí'y pangtaká ó kayâ'y magkabaligtaran (viceversa). Halimbawŕ: żAnóng kinálamán n~g tao sa karunun~gan n~g Dios! ˇAnóng kabuhayan kayâ itóng nangyayari sa atin? G. żAnó ang pinapayagang gamitin sa ating wikŕ? N. Sa wikŕ nati'y pinapayagan ang paggamit n~g dalawáng tandâng tinuran sa hulihán n~g isáng salitâ at nagsusulit n~g pag-áalinlan~gan; hal.: _diyata!?_ _akó!?_ na, ang tunóg n~g pangtanóng at pangtaká ay naglalakip. VII KABANATA Sa m~ga pangtulong na tandâ n~g pagsulat GURŇ. żAlínalín namán ang m~ga pangtulong na tandâ sa pagsulat na ginágamit sa ating wikŕ? NAG-AARAL. Ang m~ga sumúsunód: _kulóng_ ó PARÉNTESIS (), _tuldík_ ó COMILLAS (""), _panandâ_ ó APÓSTROFO ('), _guhit_ ó RAYA (--) at _panghatě_ ó GUIÓN (-). G. żKailán dapat gamitin ang _kulóng_ (ó paréntesis)? N. Ginágamit ang kulóng kailan ma't pinuputol ang kabuůan n~g isáng pan~gun~gusap ó salaysáy n~g m~ga salitâng pangpaliwanag. Halimbawŕ: "Ang m~ga nakagugulantáng na digmâan (na sapúl noóng araw ay naghaharě na at hanggá n~gayón) ay isá sa m~ga pagkásulong at kabihasnáng itinuturing n~g Sangkatauhan." "Ang Dagat na Pulá (Mar Rojo) ang siyáng diumanó'y dinaanán ni Moisés." Kapág ang pan~gun~gusap ay maiklî, sa lugál na kulóng ang gamitin ay pangtigil ang inihahalili. Halimbawŕ: "Si Luis, na kaibigan ko, ay naglakbáy sa Tayabas." G. żSaán ginágamit ang _tuldík_ (ó comillas)? N. Ang tuldík ay siyáng ginágamit sa una at hulí n~g m~ga salitâng sinipě, lalňng lalň na kung mahabŕ. Halimbawŕ: Sinabi sa _Noli me tángere_ ni Rizal: "Walâng ibáng iníisip ang m~ga binatŕ natin kundî ang pag-ibig at paggagalák: maraming panahón ang kaniláng ginugugol at gumagawâ n~g walâng puknát upáng madayŕ at masirŕán n~g puri ang isáng dalaga kay sa mag-isip n~g ikagagalíng n~g kanyáng bayan". Ginágamit din ang tuldík upáng ihalili sa titik na tumbá (letra cursiva) ó kayâ'y nang mápabukód sa ibáng pan~gun~gusap. Halimbawŕ: "Tinátawag na "bayan" (ó _bayan_) ang binubuô n~g maraming tao." G. żSaán dapat gamitin ang _panandâ_ (ó apóstrofo)? N. Ang panandâ ay siyáng isinisin~git sa dalawáng salitâng pinagduduób, at siyáng ginagawâng tandâ upáng mákilala na ang kanyáng kinaroroná'y may inalís na isá ó dalawáng titik. Halimbawŕ: _Akó'y dukhâ_ sa lugál na _akó ay dukhâ_; _Ang kasilan~gana'y siyáng sinisikatan n~g Araw_ sa lugál na isulat na _Ang kasilan~ganan ay siyáng sinisikatan n~g Araw_. G. żSaán gamit ang _guhit_ (ó raya)? N. Ang guhit ay siyáng tandâng ginágamit sa m~ga pag-uusap, kailan ma't nagbabago ang nan~gun~gusap. Halimbawŕ ang sumúsunód na sálitâan: --Tayo'y kinakailan~gang magsikap--ang sabi n~g isá. --Sa anó?--ang usisa n~g ikalawá. --Bah! parang hindî mo batíd na tayo'y naghihirap. Ginágamit din ang guhit sa unahán at hulí n~g m~ga salitâng pasalítsalít, hal.: "Dapat alalahanin--ang wikŕ ni Voltaire--na ang madlâng bayang banság at kilalá... ay pinamamahalŕan n~g m~ga aklát." VIII KABANATA Ang panghatě at ang paraán n~g pagkakabahábahagi n~g m~ga pantíg GURŇ. żAnó ang ibig ipakilala n~g panghatě (ó guión)? NAG-AARAL. Ang panghatě ay siyáng nagpapakilala na ang isáng pan~gun~gusap ay hindî buô. G. żPaano ang mabuting paraán n~g pagbábahagi? N. Kung tayo'y sumusulat, at sakalěng mangyari na sa katapusán n~g isáng talatŕ (ó renglón) ay hindî magkahustó ang isáng buông pan~gun~gusap, itó'y kinakailan~gang hatěin sa hustó ó buông pantíg upáng malagáy n~g tumpák; hal.: _na-sa_, _bug-tóng_, _pa-la-gáy_, _á-na-san_. G. żTumpák bagá ang pagbábahaging ganitó na ang isáng tin~gig (ó vocal) n~g isáng salitâ ay mátirá sa isáng talatŕ? N. Ang m~ga salitâng nagsisimulâ ó nagtatapós sa tin~gig (ó vocal), ang tin~gig na itó'y dî dapat ilagáy na siyáng siyá lamang magíng sa una at magíng sa hulí n~g talatŕ. Halimbawŕ ang salitâng _a-ba-ka-dá_ ay hindî tumpák kung ilálagáy ang _a-_ sa katapusán n~g talatŕ (ó línea) at ang _ba-ka-dá_ ay sa kabilâ namán. Gayón din ang sukat másabi hinggíl sa salitâng _to-to-ó_: itó'y hindî dapat hatěin sa _toto_ sa talatŕng katapusán at ang _ó_ ay sa kabilâ namán. G. żPaano ang pagbábahagi sa m~ga salitâng ugát? N. Ang m~ga salitâng ugát (ó raíz) ay dî dapat hatěin katulad n~g ginagawâ sa m~ga salitâng kastilŕ, kundî ang nátutumpák ay hatěin paris n~g sa ating pagbigkás. Halimbawŕ: _tuk-lóng_, _kud-lít_, _pat-láng_, at ibá pa, at hindî _tu-klóng_, _ku-dlít_, _pa-tláng_. G. żPaano ang tumpák na paghahatě sa m~ga salitâng binawasan (ó sincopado)? N. Ang m~ga salitâng binawasan na lubhâng marami sa sariling wikŕ, gaya n~g _matwíd_, _agwát_, _takwíl_, _kálulwá_, _kalwalhatian_, atbp. ay dapat paghatěhatěin n~g ganitó: _mat-wíd_, _ag-wát_, _tak-wíl_, _ká-lul-wá_, atbp. G. żPaano ang mabuting pagbábahagi sa m~ga salitâng pinag-angkóp? N. Ang m~ga salitâng pinag-angkóp sa pamamagitan n~g m~ga anyô (ó partícula) gaya n~g _pag_, _mag_, at ibá pa ay dapat hatěin nang huwág masisirŕ ang ganitóng pagkakahiwáhiwaláy; hal.: _pag-a-sa_, _pag-i-big_, _mag-i-sip_, _mag-a-ka-la_. IX KABANATA Ukol sa pagsulat n~g iláng salitâ[38] GURŇ. żPaano ang pagsulat n~g _n~g_? NAG-AARAL. Itóng _n~g_ ay salitâng daglî (ó abreviatura) n~g _nang_, na pinagkaraniwanan nang gawíng gayón. Dapat mabatíd na ang _n~g_ ay isinusulat n~g ganitó kailan ma't pang-ukol (ó preposición). Kung pangbago (ó adverbio) ay dapat isulat n~g _nang_ na nakákatumbás n~g _noón_ ó _niyón_, at dî dinaglî (ó abreviado) _n~g_. Gayón din ang dapat gawín kapág náuukol sa pangbigkís (ó conjunción) na nakákatumbás n~g _upáng_. Isinusulat din n~g _nang_ kailan ma't binubuô n~g _na_ at n~g pang-anib (ó ligazón) _ng_. G. żPaano ang pagsulat n~g _m~ga_? N. Ang _m~ga_ ay karaniwan nang isulat n~g ganitó. Siyá'y salitâng daglî (ó abreviatura) n~g _man~ga_. G. żAlín ang tuntunin sa pagsulat n~g anyông _mag_? N. Ang _mag_ ay dapat lagyán n~g isáng panghatě (ó guión) kailan ma't iniáangkáp sa m~ga ugát na nagpapásimulâ sa tin~gig (ó vocal) na tumutukoy sa anó man, magíng sa pangwatas at magíng sa pangdiwŕ; gaya n~g _mag-ahit_, _mag-aral_, _mag-isip_, _mag-amá_, _mag-iná_. Kung ang ugát ay nagpapásimulâ sa pangtinig (ó consonante) ay dî dapat pagitnâan n~g isáng panghatě (ó guión), hal.: _magtulóy_, _magpasok_, _magsaing_. G. żAlín ang panutong sinúsunód sa pagsulat n~g _mang_? N. Itóng anyông _mang_ ay dapat gawíng _man~g_ pagkâ iniangkáp sa ugát na nagpapásimulâ sa tin~gig (ó vocal), gaya n~g _man~gisdâ_, _man~gutang_. Kung nagpapásimulâ sa pangtinig (ó consonante) ay dî dapat baguhin, gaya n~g _manghuli_, _manghanap_. Dapat alamíng sa anyông _mang_ ay nagkakábagobago ang pásimulâng titik n~g ugát sang-ayon sa tuntuning sinúsunód sa kanyáng kabanatang kinaúukulan. G. żAlín ang m~ga tuntunin sa pagsulat n~g _pag_? N. Kung itó'y iáangkáp sa anó mang ugát na nagpapásimulâ sa tin~gig (ó vocal) ay dapat lagyán n~g isáng panghatě (ó guión) sa ikalíliwanag n~g pagsulat at ikalálayô sa kamalěán, gaya n~g _pag-isahín_, _pag-awayan_, _pag-ibig_, _pag-asa_, _pag-inís_. Kung nagpapásimulâ namán sa pangtinig (ó consonante) ay hindî kailan~gan ang panghatě, gaya n~g _pagsain~gan_, _paglayůin_, _pagsulong_, _pagkuskós_, _pagtugtóg_. N~guně't kung ang _pag_ ay náuukol sa pangbigkís (ó conjunción) ay dapat ihiwaláy sa anó mang salitâng sumúsunód, hal.: _Pag ikáw ay naglarô ay papaluin kitá_, _pag lumapit ka ay bibigyán kitá n~g puto_. G. żAlín ang pátakarán sa pagsulat n~g _pang_? N. Kung tumutukoy sa pangwatas at iáangkáp sa ugát na nagpapásimulâ sa tin~gig (ó vocal) ay dapat gawíng _pan~g_, gaya n~g _pan~gisdâín_, _pan~gutan~gan_. Kung bumabanggít namán sa pangdiwŕ at iáangkáp sa ugát na nagpapásimulâ sa tin~gig din ay dapat pagitnâan n~g isáng panghatě, gaya n~g _pang-angkóp_, _pang-anib_, _pang-alíw_, _pang-ahit_. Kung ang ugát namá'y nagsisimulâ sa pangtinig (ó consonante), tumukoy man sa pangwatas ó sa pangdiwŕ ay hindî dapat baguhin, gaya n~g _panghulihan_, _pangbató_. Dapat alamíng nagkakábagobago ang m~ga unang titik n~g m~ga ugát sang-ayon sa m~ga tuntunin nitóng anyông _pang_ na itinakdâ sa m~ga kabanatang nan~gauná. G. żPaano ang pagsulat n~g _pagka_? N. Itó'y dapat idikít ó isiping sa ugát kailan ma't tumutukoy sa pangdiwŕ ang kahulugán, kahě't na siyá'y magpasimulâ sa tin~gig (ó vocal) at pangtinig (ó consonante), gaya n~g _pagkaanák_, _pagkaáso_, _pagkatakot_, _pagkahulog_. Kung ang kátuturán n~g _pagka_ ay náuuwî sa pangbigkís (ó conjunción) ay dapat ihiwaláy, hal.: _Pagkâ dinampót mo itó ay kagagalitan kitá_; _pagkâ akó ang tinátawag mo'y sasagót akó agád_. G. żPaano ang pagsulat n~g _kapág_ at _kapagkâ_? N. Ang dalawáng itó'y dapat isulat na hiwaláy sa m~ga salitâng sa kanyá'y sumúsunód. G. żPaano ang pagsulat n~g _kung_? N. Itó'y dapat isulat na hiwaláy sa m~ga salitâng sumúsunód sa kanyá. Itóng _kung_ ay dapat isulat n~g ganitó, at hindî _kun_ sapagkâ't itó'y garíl kung ibábatay din lamang sa ating pagbigkás. G. żAlín ang tuntunin sa pagsulat n~g _kung dî_ at _kundî_? N. Ang _kung dî_ (dalawáng salitâ) ay isinusulat n~g ganitó kung pangbago (ó adverbio), at ang _kundî_ (isáng salitâ) ay ganitó dapat isulat kung pangbigkís (ó conjunción). G. żAlín ang pátakarán sa pagsulat n~g _man din_ at _mandín_? N. Ang _man din_ (dalawáng salitâ) ay ginágamit sa pagpápatibay, hal.: _sinunód ko na ang m~ga iniutos at akó pa MAN DIN ang pinarusahan_. Ang _mandín_ (isáng pan~gun~gusap) ay ginágamit sa pag-áalinlan~gan, hal.: _tila MANDÍN ikáw ang tinátawag at hindî akó_. G. żPaano ang pagsulat n~g _may_? N. Ang pagsulat nitó'y dapat ihiwaláy sa m~ga pan~gun~gusap na kanyáng kasunód, kahě't na itó'y magsimulâ sa tin~gig ó pangtinig, gaya n~g _may arě_, _may bahay_, _may tao_, _may salapî_, at hindî _mayarě_, _maybahay_, _maytao_, atbp. gaya n~g gawâ n~g ilán. G. żPaano ang pagsulat n~g _man_? N. Itóng _man_ ay dapat isulat na hiwaláy sa anó mang pan~gun~gusap na sa kanyá'y náuuná, gaya n~g _sino man_, _anó man_, _alín man_, _baga man_, _akó man_, _si Luis man_.[39] G. żPaano ang pagsulat n~g _pa_? N. Dapat isulat itóng hiwaláy sa m~ga salitâng náuuná sa kanyá, gaya n~g _anó pa_, _akó pa_, _ikáw pa_, _siyá pa_. G. żPaano ang pagsulat n~g m~ga salitâng dambál (ó doble)? N. Ang m~ga salitâng dambál ay isinusulat n~g íisá ó magkasiping kailan ma't hindî pinamagitanan n~g pang-anib (ó ligazón) _g_ at _ng_ gaya n~g _isáisá_, _ilanilan_, _anóanó_, _alínalín_, _sinosino_, _samasama_, _pisanpisan_, _dikítdikít_. N~guně, kung pinamagitanan n~g pang-anib _g_ at _ng_ ay dapat paghiwalayín ó gawíng dalawá upáng gumandá ang pagkakáhanáy, umiklî ang m~ga pan~gun~gusap at sa biglâng masíd n~g isáng bumabasa ay huwág makalitó sa panin~gín, gaya n~g _masamâng masamâ_, _mabuting mabuti_, _maraming marami_, _malakíng malakí_. Kung m~ga salitâng ang inúulit ay ang hulíng dalawáng pantíg ó kayâ'y ang ugát ay dapat pag-isahín, gaya n~g _nagkislápkisláp_, _nagtunógtunóg_, _nagtin~gintin~gin_, _nagmalasmalas_. TALABABÂAN [38] Minárapat kong maglagáy n~g isáng kabanata na náuukol sa m~ga paraán ó hugis n~g pagsulat n~g iláng salitâng tagalog, upáng malunasan ang pagkakáibáibáng nangyayari n~gayón na ibinubun~ga n~g kawalán n~g tuntuning dapat sundín n~g m~ga nagsisisulat. Ang m~ga tuntuning nalálagdâ sa bagay na itó ay násasalig sa ating katutubňng pagbigkás at sa m~ga panutong sinúsunód sa Balarilŕ. [39] Hindî kákauntî ang nápupuná kong sumusulat n~g _sinoman_, _anoman_, _alínman_ na ang _man_ ay idinidikít. Sa ganáng hakŕ ko'y hindî tumpák ang ganitóng pagsulat. X KABANATA Tungkól sa m~ga salitâng hirám[40] GURŇ. żMarapat ba tayong humirám sa ibáng wikŕ n~g iláng pan~gun~gusap? NAG-AARAL. Oo pň, kinakailan~gan n~gâ natin ang panghihirám, sapagkâ't kung totoó mang ang Wikŕng Tagalog ay isáng salitâng lubhâng mayaman sa m~ga katutubňng tin~gig ay totoó rin namáng may iláng pan~gun~gusap na walâ sa atin n~guně't lubhâng kailan~gan. G. żAlíng wikŕ ang dapat hiramán? N. Sang-ayon sa kasalukuyang nangyayari, ang wikŕng kastilŕ ay siyáng híhiramán natin n~g m~ga salitâng kailan~gan, sapagkâ't dito náhubog ang ating dilŕ nang lubhâng mahabŕng panahón, at kung walâ sa kastilŕ ay sa inglés, na, n~gayó'y untîuntîng nánasok ó ipinapasok sa ating isipán at kung walâ sa inglés ay sa ibáng wikŕ namán. G. żPaano ang gagawíng panghihirám? N. Ang panghihirám na ating gagawín ay dapat másalig sa dalawáng urě: salitâng hirám na áarěin at salitâng hirám na isasáulî.[41] G. żAnó ang ibig sabihin n~g _salitâng hirám na áarěin_? N. Salitâng hirám na áarěin, ibig sabihi'y ang m~ga hinirám na pan~gun~gusap na iáayon sa katutubňng pagsulat n~g ating wikŕ. Halimbawŕ: _Espanya_, _Heograpía_, _Pilosopía_, _Hulio_, _Huan_, _Paskual_, at ibá pa. G. żAnó namán ang kátuturán n~g _salitâng hirám na isasáulî_? N. Salitâng hirám na isasáulî, ibig sabihi'y huwág nang baguhin ang pagkakásulat sang-ayon sa pinanggalin~gan; hal.: _Espańa_, _Japón_, _Gramática_, _Retórica_, _Zamora_, _zarzuela_ atbp. G. Sa ating pagsulat, żalín sa dalawá ang lalňng mabuting gamitin? N. Ang paggamit sa salitâng hirám na isasáulî ay lubhâng malayŕ sa isáng sumusulat; álalaón bagá'y ang máibigang gawín n~g sino man. G. żDapat bagá tayong humirám sa ibáng wikŕ n~g isáng pan~gun~gusap samantalŕng sa ati'y mayroón namán? N. Kung ang isáng salitâng hihirami'y mayroón din namán sa ating katumbás, hanggá't maáarě'y hindî dapat gamitin ang náturang salitâng hirám. Halimbawŕ: ang salitâng _Teatro_, hanggá't mangyayari'y huwág nating gamitin itó sapagkâ't sa ating wikŕ ay mayroóng _Dúlaan_; gayón ang _Pámahalŕán_ sa _Gobierno_, ang _Panánarilí_ sa _Independencia_, ang _Páaralán_ sa _Colegio_ ó _Escuela_, at ibá pa. Gayón ma'y mangyayari ring gamitin, lalňng lalň na sa ikalíliwanag n~g salitâ, hal.: _dúlaan_ ó _teatro_, _Pámahalŕán_ ó _Gobierno_, at ibá pa. G. żAnó ang dapat gawín tungkól sa pag-angkín n~g m~ga salitâ? N. Ang isáng salitâng hirám na ináangkín na kinagágamitan n~g m~ga titik na walâ sa atin ay dapat na ihanap n~g katumbás, kawan~gís ó katalamitam sa sariling wikŕ. TALABABÂAN [40] Sásamantalahín ko sa kabanatang itó ang aking pagpapaliwanag hinggíl sa pagtatalotalong nangyayari ukol sa m~ga salitâng hirám. Lubhâng marami ang nagpápalagáy at sumasang-ayon na ang m~ga salitâng hirám ay dapat isulat sang-ayon sa panunulat nating ginagawâ, paris sa halimbawŕ n~g _Pilipinas_, _Espanya_, _Amérika_, _Karlos_, atbp. May marami rin namán ang nagpápalagáy na dapat igalang ang pagkakásulat n~g isáng salitâng hirám; sa katagâng sabi'y huwág bábaguhin ayon sa pinanggalin~gan, hal.: _Filipinas_, _Espańa_, _América_, at ibá pa. At pará sa akin, yamang ang isá't isá ay may katuwirang pinagbábatayán ay kapuwŕ ko silá iginalang gaya n~g mábabasa sa kabanatang itó. [41] Ang pagbábahaging itó'y sinipě ko kay G. Eusebio Daluz. XI KABANATA Kung paano ang pagpapalít sa Wikŕng Tagalog n~g m~ga titik na walâ sa kanyá GURŇ. żPaano ang pagpapalít sa Wikŕng Tagalog n~g m~ga titik na walâ sa kanyá? NAG-AARAL. Gaya na n~g násabi, ang isáng salitâng dayo na kinasasangkapán n~g m~ga titik na walâ sa atin ay dapat na ihanap n~g titik na katimbáng, katulad ó katalamitam. UKOL SA C G. żAnó ang katumbás n~g titik na itó sa atin? N. Ang titik na iyán sa m~ga salitâng kastilŕng _ca_, _co_, _cu_, ay katumbás sa tagalog n~g _ka_, _ko_, _ku_; hal.: _vaca_, _cobre_, _cuadro_, atbp. ay dapat gawíng _baka_, _kobre_, _kuadro_. N~guně't sa m~ga salitâng _ce_, _ci_, ay kawan~gís n~g _s_ sa atin; p. h.: _Cicerón_, _cédula_, _céntimo_, ay dapat isulat n~g _Siserón_, _sédula_, _séntimo_. HINGGÍL SA CH G. żAnó ang katumbás n~g _ch_? N. Ang katumbás na katumbás n~g titik na itó sa ati'y ang pagsasama n~g _t_ at _s_. Halimbawŕ: _China_, _chapa_, _chapín_, _cha_, _chicharrón_, _lancha_, _chocolate_, _escabeche_, ay dapat gawíng _Tsina_, _tsapa_, _tsapín_, _tsa_, _tsitsarón_, _lantsa_, _tsikolate_, _eskabetse_.[42] TUNGKÓL SA F G. żAnó ang kawan~gís sa atin n~g _f_? N. Ang titik na itó'y kawan~gís n~g _p_; kayâ dapat isulat n~g _Pebo_, _pilibustero_, _peria_, _ripa_ ang m~ga salitâng kastilŕng _Febo_, _filibustero_, _feria_, _rifa_. UKOL SA J G. żAnó ang katulad nitó sa ating wikŕ? N. Ang katulad n~g titik na itó ay _h_. Halimbawŕ: _Japón_, _jardín_, _jamón_, _jaula_, ay dapat isulat na _Hapón_, _hardín_, _hamón_, _haula_. N~guně't kung minsa'y _s_ ang nakákawan~gís, paris halimbawŕ n~g salitâng _jabón_ ay dapat gawíng _sabón_ at dî _habón_. HINGGÍL SA LL G. żAnó ang katimbáng n~g _ll_ sa tagalog? N. Ang katimbáng n~g titik na itó'y ang _ly_, hal.: _cigarrillo_, _bachiller_, _sillón_, at ibá pa ay dapat gawíng _sigarilyo_, _batsilyer_, _silyón_. Kung minsa'y _y_ lamang ang nagigíng katumbás, hal.: _caballo_, _cebollas_, _galleta_, atbp., ay dapat isulat na _kabayo_, _sibuyas_, _gayeta_. TUNGKÓL SA Ń G. żAnó ang katumbás n~g titik na itó? N. Ang paglalakip n~g _n_ at n~g _y_ ay siyáng nakákatumbás n~g _ń_. Halimbawŕ: _Espańa_, _puńál_, _cańón_, _cáńamo_, _pańoleta_, atbp. ay dapat gawíng _Espanya_, _punyál_, _kanyón_, _kányamo_, _panyoleta_. UKOL SA Q G. żAnó ang kawan~gís n~g _q_? N. Ang titik na itó sa m~ga salitâng _qua_, _que_, _qui_, _quo_, _quu_, ay kawan~gís na kawan~gís n~g _ka_, _ke_, _ki_, _ko_, _ku_, sa ating wikŕ. Halimbawŕ'y dapat gawíng _kebrado_ ang _quebrado_, _kerubín_ ang _querubín_, _kilógramo_ ang _quilógramo_, _kiosko_ ang _quiosco_, at ibá pa. HINGGÍL SA RR G. żAnó ang katumbás nitó sa ating m~ga titik? N. Ang m~ga salitâng hirám na may ganyáng titik ay katumbás lamang sa tagalog n~g _r_, hal.: _Correo_, _carro_, atbp. ay dapat lamang gawíng _koreo_, _karo_. TUNGKÓL SA V G. żAnó ang katulad sa atin n~g _v_? N. Nakákawan~gís nitó ang _b_ sa tagalog, hal.: _bintana_, _berbo_, _bapor_, _bara_, atbp. sa lugál na _ventana_, _verbo_, _vapor_, _vara_. UKOL SA X G. żAnó ang katimbáng n~g _x_? N. Dapat munang matantô na ang titik na itó'y binubuô n~g _k_ at _s_, at sa tagalog namá'y nakákatimbáng n~g _ks_. Halimbawŕ, ang m~ga salitâng kastilŕng _Sintaxis_, _exámen_, _sexagésima_ ay dapat gawíng _Sintaksis_, _eksamen_, _seksagésima_. N~guně't kung minsa'y nakákatumbás lamang n~g _s_, hal.: _excomulgado_, _extranjero_, _expediente_, ay ginagawâng _eskomulgado_, _estranghero_, _espediente_. HINGGÍL SA Z G. żAnó namán ang katumbás n~g _z_? N. Ang titik na itó'y katumbás n~g _s_. Halimbawŕ: _Zamora_, _zapatos_, _zarzuela_, atbp. ay dapat isulat nang _Samora_, _sapatos_, _sarsuela_. TALABABÂAN [42] Lubhâng marami ang nápapansin kong ang _ch_ ay itinitimbáng lamang sa _s_, kayâ kung gawín ang _chapa_, _chapín_, _lancha_, _cha_, ay _sapa_, _sapín_, _lansa_, _sa_, m~ga salitâng bukód sa pan~git ay hindî angkóp sa talagáng kátuturán. XII KABANATA M~ga salitâng daglî na malimit gamitin sa Wikŕng Tagalog GURŇ. żBakit ginágamit ang m~ga salitâng daglî (ó abreviatura)? NAG-AARAL. Ang m~ga salitâng daglî'y ginágamit upáng mápadalî ang pagsulat. G. żDapat bagáng gamitin sa tuwîtuwî na ang m~ga salitâng daglî? N. Ang paggamit nitó'y hindî namán sa lahát na kundî sa m~ga salitâng kailan~gan lamang na pinahihintulutan n~g Balarilŕ. G. żMarami ba sa wikŕng sarili n~g m~ga salitâng daglî? N. Hindî pň lubhâng karamihan, at ang palasák na ginágamit ay ang m~ga sumúsunód: A.: N.: B.: Anák n~g Bayan. atbp. at ibá pa. Bb. Binibini. bhy. bangháy. blg. bilang. Bt. Binatŕ. kab. kabanata. Kag. Kágawarán. Kal. Kalihim. kap. kapisanan. K.: K.: K.: Kataastaasa't Kagalanggalang na Katípunan. Kgg. Kagalanggalang. Kin. Kinatawán. K. P. Kapulůáng Pilipinas. G. Ginoó (sa lalaki). GG. M~ga ginoó. Gg. Ginang (sa babae). Hal. ó hlb. Halimbawŕ ó halimbawŕ. h. n. k. humahalík n~g kamáy. H. K. Hesukristo. m~ga man~ga. n~g nang. P~glo. Pan~gulo. P~glw. Pan~galawá. P. H. Pan~ginoóng Hesukristo. p. h. paghalimbawŕ. Sam. Samahán. S. P. Sangkapulůáng Pilipinas. Tud. Tudlíng. PATALASTAS:--Ipagpaumanhín na n~g babasa ó n~g mag-áaral ang kauntîng kakulan~gáng nangyari sa pagpápalimbág ukol sa kákapusán n~g m~ga titik na tumbá (ó letra cursiva) n~g Limbagan. Ipagpaumanhín na rin ang iláng kamalěáng hindî naiwasan sa pagpápalimbág nang náuukol sa m~ga titik at sa m~ga kudlít. Sakâ na malulunasan ang m~ga bagay na itó sakalěng mangyari ang ikalawáng pagkálimbág n~g aklát na itó. M~GA AKLÁT N~G KUMATH NITÓ =BAYAN AT PAG-IBIG.=--Mahalagáng aklát na nagsasalaysáy n~g m~ga dakilŕng súliranín at matataás na paláisipán na náuukol sa Bayan at Lahě. Iniháhandóg sa madlâng kapisanang tatág sa Sangkapulůáng Pilipinas, at nilagyán n~g mahalagáng paunawŕ ni G. Honorio López.--Halagá: [P] 0.50 sa Maynilŕ at [P] 0.60 sa Lálawigan. =GRAMATIKANG TAGALOG.=--Binubuô itó n~g apat na bahagi: _Pagbigkás_ (ó Prosodia), _Pagkilala_ (ó Analogía), _Paglalakip_ (ó Sintaxis) at _Pagsulat_ (ó Ortografía). Aklát na nagtuturň at nagpapáliwanag n~g tumpák na pagsasalitâ at matuwíd na pagsulat sa Wikŕng Tagalog. Ang salitâng ginamit ay wagás na tagalog, kayâ't ang sino mang makabasa'y madalîng matututo kahě't na walâng gurň.--Ang halagá'y [P] 1.30 lamang sa Maynilŕ at [P] 1.56 namán sa lálawigan patí n~g gugol sa pagpápadalá. =GURO NG BAYAN.=--Binubuô itó n~g tatlóng aklát na maháhalagá: _Gramátikáng Tagalog_, _Aritmétikáng Tagalog_, at _Heograpíang Tagalog_. Ang Gramátiká'y nagtuturň n~g tumpák na pagsasalitâ at matuwíd na pagsulat sa Wikŕng Tagalog, ang Aritmétiká'y nagsasalaysáy n~g pagbilang n~g kanyáng apat na tuntunin (ó cuatro reglas principales) at ibá pang sakláw n~g pagtutuús, at ang Heograpía'y nagpapáliwanag n~g m~ga karunun~gang náuukol sa m~ga ilog, pulô, dagat, bansá, bayan, lupŕín, at ibá't ibá pa.--Halagá: [P] 1.00 sa Maynilŕ at [P] 1.26 sa Lálawigan. Ipahatíd ang sulat sa bahay n~g kumathâ, Santamesa, blg. 467 (looban blg. 3) Sampalok, Maynilŕ, K. P. [Talâ ng Tagapagsalin: Iwinasto ang pagbabantas (punctuation), ang pagbabaybay, at ang pag-eestilo sa teksto. Pinag-ayon at iwinasto ang pagtutuldik sa mga salita, para malunasan ang kakulangan sa mga nakatuldik na titik, lalo na ng titik ~g at mga titik na may mga tuldik na paiwa (`) at pakupya (^), ng mga tipo na ginamit sa orihinal para sa mga pahilig na teksto, mga talababa, at mga pamagat ng mga bahagi, kabanata, at seksyon. Ginawa ang mga ito maliban sa pamagat ng aklat at mga pagbanggit nito sa teksto ("BALARILANG TAGALOG" o "BALARILA"), at maliban sa mga pamagat ng mga aklat ng may-akda na nakatalâ sa hulihan ng teksto. Pinanatiling walang tuldik ang mga ito gaya nang sa orihinal. Pinag-ayon rin ang paggigitling sa mga salita at ang pag-eestilo ng mga pamagat ng mga seksyon. Ginawang tatlo ang mga tuldok ng lahat ng mga elipsis (...). Ang mga ilang naulit na halimbawa sa teksto ay pinanatili gaya nang sa orihinal. Inilipat ang Tuntunin mula sa bandang hulihan ng teksto. Ang mga seksyon sa mga Kabanata III at XI ng Ikaapat na Bahagi ay hindi nakatalâ sa orihinal.] End of Project Gutenberg's Balarilang Tagalog, by Mamerto Paglinawan *** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK BALARILANG TAGALOG *** ***** This file should be named 45007-8.txt or 45007-8.zip ***** This and all associated files of various formats will be found in: http://www.gutenberg.org/4/5/0/0/45007/ Produced by Marie Bartolo (etexts.bartolomarie@gmail.com) from page images made available by the Internet Archive: American Libraries Updated editions will replace the previous one--the old editions will be renamed. Creating the works from public domain print editions means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. They may be modified and printed and given away--you may do practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution. *** START: FULL LICENSE *** THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase "Project Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg-tm License available with this file or online at www.gutenberg.org/license. Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm electronic works 1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. 1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic works. See paragraph 1.E below. 1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is in the public domain in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg-tm License when you share it without charge with others. 1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country outside the United States. 1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: 1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed: This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org 1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived from the public domain (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work. 1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg-tm. 1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg-tm License. 1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than "Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm License as specified in paragraph 1.E.1. 1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided that - You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, "Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation." - You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg-tm works. - You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work. - You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg-tm works. 1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below. 1.F. 1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread public domain works in creating the Project Gutenberg-tm collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain "Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment. 1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE. 1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem. 1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS', WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. 1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions. 1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause. Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life. Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg-tm's goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state's laws. The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S. Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered throughout numerous locations. Its business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation's web site and official page at www.gutenberg.org/contact For additional contact information: Dr. Gregory B. Newby Chief Executive and Director gbnewby@pglaf.org Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide spread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS. The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit www.gutenberg.org/donate While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate. International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: www.gutenberg.org/donate Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic works. Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For forty years, he produced and distributed Project Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support. Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition. Most people start at our Web site which has the main PG search facility: www.gutenberg.org This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.