The Project Gutenberg EBook of Balarilang Tagalog, by Mamerto Paglinawan This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org Title: Balarilang Tagalog Author: Mamerto Paglinawan Release Date: February 25, 2014 [EBook #45007] Language: Tagalog Character set encoding: UTF-8 *** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK BALARILANG TAGALOG *** Produced by Marie Bartolo (etexts.bartolomarie@gmail.com) from page images made available by the Internet Archive: American Libraries [Paliwanag ng Tagapagsalin: Ang tekstong ito ay nasa lumang Tagalog, na gumagamit ng titik g na may tilde sa ibabaw (g̃), na makikita halimbawa sa mga salitang ng̃, mg̃a, at ng̃ayón. Kung hindi maayos na nakikita ang titik g̃, tiyaking UTF-8 ang nakasaad na file encoding sa iyong text reader. Maaari ring kailangang palitan ang font na iyong gamit. Minumungkahi ang mga font na Consolas at DejaVu Sans Mono. Kung hindi sapat ang mga paglutas na ito, gamitin na lamang ang Latin-1 na bersyon ng e-text na ito. Maraming pagkakaiba ang mga katawagang ginamit ng may-akda doon sa mga ginagamit sa kasalukuyan sa makabagong balarilang Filipino. Halimbawa ay ang “pangdiwà” ng may-akda ay tumutukoy sa noun sa Ingles, nguni’t sa makabagong balarila ang pandiwa ay verb sa Ingles. Ang mga bahagi ng teksto na may mga pahilig na titik (italic) ay ipinaloob sa mga _salungguhit_. Ang mga bahaging may makakapal na titik (boldface) ay ipinaloob sa mga =simbolong panumbas=.] BALARILANG TAGALOG Balarilang Tagalog SINULAT NI MAMERTO PAGLINAWAN _Katulong sa “Taliba” at sa iláng páhayagáng litáw sa Maynilà._ UNANG PAGKÁLIMBÁG MAYNILÀ.--S. P. Limbagang Magiting ni Honorio López. Daáng Anloague, blg. 319.--Binundok 1910 Arìng tunay ng̃ Kumathâ.--Pag-úusigin ang magpalimbág ng̃ walâ siyáng pahintulot, at ipalálagáy na nakaw ang aklát na walâng tandâng lihim ng̃ nagpalimbág. Ang aklát na itó’y ipinagbibilí sa madlâng Aklatan sa Maynilà. Nagbibilí rin ng̃ ting̃î at pakyawan sa bahay ng̃ Kumathâ, Santamesa, blg. 467, (looban 3) Sampalok, Maynilà, K. P. SA KATAGALUGAN Ikáw, masayáng bayan ng̃ mg̃a TAGA-ILOG, magandáng lahì ng̃ mg̃a BAYANI, bayan at lahìng sinilang̃an ng̃ mg̃a dakilàng Lakang-Dula at Balagtás, ng̃ magigitíng na Rizal at Bonifacio, bayan at lahìng may isáng wikàng sarili at katutubò, matamís at mayaman, wikàng pinakamámahál at sinásalitâ ng̃ ang̃awang̃aw na pilipino ó ng̃ isáng lahìng may sariling puri, dang̃ál at kabihasnán, ng̃ wikàng pinápang̃arap ko’t ináasahan na, siyáng magigíng WIKÀ NG̃ SANGKAPILIPINUHAN sa _maligayang araw ng̃ Bukas_; ikáw ng̃â, bayan ng̃ mg̃a Taga-Ilog at lahì ng̃ mg̃a Bayani, ang siyáng tang̃ìng pinagháhandugán nitóng muntî at abâng aklát na itó, nang paghahandóg na magiliw sa dibdíb, malugód sa pusò at taós sa kálulwá. =Mamerto Paglinawan= Sampalok, Maynilà, Disiembre, 1910. PAUNAWÀ Sapúl nang lumunsád siná Magallanes sa mg̃a kawiliwiling baybayin ng̃ lupàíng Sebú, ó dilì kayâ’y nang ituntóng ang kanyáng mg̃a paá sa Kapulùáng Pilipinas na sa kanyáng kariktán ay nagkápalad tulóy tawaging _Mutyâ ng̃ Silang̃an_, sapúl nang kanyáng mátuklás ang lupàíng itó, na may sariling kabihasnán, may sariling pamámahalà, may sariling pananámpalataya, wikà, ugalì, tugtugin, pananamít, atbp., at hanggáng sa mg̃a sandalîng itó na, ang bayang Amérika, ang bayang mábituwín at másalapî ay siyáng nagháhawak ng̃ ating buhay at kapalaran, ng̃ ating kálulwá at pag-íisip, ng̃ ating ginhawa at kalayàan, dito sa mg̃a dakilàng sandalîng itó na nagsusumikap tayo ng̃ buông lakás at kumikilos ng̃ buông siglá sa ikapagtátamó at ikapagwáwagí ng̃ ating BANÁL NA LAYON, hanggá ng̃ayón, máuulit ko, ay walâng nag-akalà ó nang̃ahás yumarì (ipagpatawad sa akin ang pagtátapát) ng̃ isáng wagás na Balarilàng Tagalog upáng mapagbatayán sa tumpák na pagsasalitâ at matuwíd na pagsulat sa mayamang wikà ni Balagtás. Lumilipas ang mg̃a sandalî, dumaraán ang mg̃a araw, mg̃a araw at sandalîng hindî na magbábalík na, walâ tayong maáanag-ag sa kasaysayan ng̃ ating wikà liban sa malálabò madídilím na talatà. Hindî ko itinátakuwíl ang kasalukuyang pagsulong ng̃ wikàng sarili, hindî ko pinawáwalâng kabuluhán ang masigláng pagsusumikap ng̃ ating mg̃a mánunulát at mánanagalóg sa pagpápading̃ál at pagpapálaganap ng̃ ating kálulwá, bagkús pinakapúpuri ko at pakapúpurihin ang kaniláng mg̃a pagpápagál at pagpapakápuyat. Ng̃unì’t gunítâín nating sumandalî, ng̃ isáng paggúgunitâng mataós at malalim kung paano ang ng̃ayó’y nangyayari sa ating wikà. Náritó na tayo sa kapanáhunan ng̃ _Siglo XX_ at hanggáng sa mg̃a sandalîng itó ay walâ pa tayong mg̃a sariling aklát na sukat pagkákilanlán ng̃ ating mayamang salitâ at matuwíd na pagsulat. ¡Kahì’t manawarìng sa hináharáp ay mag-ibayo tayo ng̃ siglá at huwág tumugot kailan man hanggáng hindî mápatampók sa dakilàng luklukan ang wikà ni Lakang-Dula! Isá sa maháhalagáng súliranín na ng̃ayó’y karapatdapat pag-úkulan ng̃ ating pagkukurò ay ang náuukol sa súliranín ng̃ wikà. Itóng súliranín ng̃ wikà ay makabuluhán at dakilà, pagkâ’t siyáng diwà ó kálulwá ng̃ Bayan. Hindî káilâ sa atin na, ang may hawak ng̃ayón ng̃ Pámahalàán sa Pilipinas ay ang bayan ni Washington, at hindî rin náliling̃id na, ang kanyáng sinásalitâ’y ang wikà ni Shakspeare. Ang wikàng ginágamit ó pinag-áaralan sa Pilipinas gaya rin namán ng̃ ibáng bayang mahihinà ay ang wikà ng̃ sumásakóp at hindî ng̃ sinásakóp, gayóng ang matuwíd sana at siyáng dapat sundín ay gamitin at pag-áralan ang wikà ng̃ sinásakóp at hindî ng̃ sumásakóp. Dahilán dito, kung kayâ ang wikàng inglés ay siyáng sa ng̃ayó’y itinuturò sa mg̃a páaraláng bayan, sa mg̃a batàng siyáng sa kinábukasa’y mang̃agsisilalakí, at sanhî sa ganitóng pagtuturò at pagpapálaganap ay pinaglálaanán na tulóy ng̃ isáng nápakalakíng gugol. Alín mang Pámahalàán ay may sariling lakás sa kanyáng mg̃a akalà, at dahilán dito kung kayâ ang paglaganap sa isipáng pilipino ng̃ náturang salitâ ay hindî na dapat tawaran. Ang ganitóng mg̃a pangyayari, mg̃a pangyayaring pará sa ati’y mahalagá, ay siyáng lagì nang pumúpukaw sa matahimik na pagpapáhing̃aláy ng̃ aking gunitâ, siyáng tuwî na’y lumilikhâ sa aking guníguní ng̃ mg̃a panukalà at mg̃a paraáng ikabúbuhay, ikadidilág at ikalálaganap ng̃ayón at kailan man ng̃ matamís at mayamang wikà ni Risál. Itó ang sa aki’y nag-udyók, itó ang nagpasulák sa malamíg na tubig ng̃ aking pusò at iyán ang pumukaw sa mapayapàng pagkakágulayláy ng̃ aking pag-íisip, at dahilán dito’y siyá ang aking kalasag sa pakikipágtunggalî, siyá ang aking baluti sa pang̃áng̃ahás ko ng̃ pagyarì nitóng BALARILANG TAGALOG na dapat panundán sa pagsulat at pagsasalitâ ng̃ sariling wikà. Hindî lamang ang matuling paglaganap ng̃ wikàng inglés ang nagbunsód sa akin sa pagyarì ng̃ aklát na itó. Mayroón pa: ang pagkakáibáibáng ayos ng̃ panunulat na ng̃ayó’y ginagawâ ng̃ ating mg̃a mánunulát at mánanagalóg, pagkakáibáibáng ang isá’t isá’y nagkakálabáglabág at ang bawà’t isá’y may kaníkaniyáng tuntuning sinúsunód sa sarili na siyáng sanhî ng̃ malimit na kamalìán, ng̃unì’t kamalìáng hindî máipalagáy na ganitó dahil sa kasalatán ng̃ mg̃a pátakaráng dapat taluntunín. Sa pagnanasà ko ng̃âng maparam ang ganitóng mg̃a ulap na nakatátabing sa maningníng na liwanag ng̃ ating panunulat, ay pinaginutan ko ng̃âng sulatin ang aklát na itó na siyáng magigíng ilaw at tungkód sa pagtahak sa landasing madilím at madulás ng̃ ating pagsulat. Sa ganáng pagkukurò ko, ang isáng malakíng balakíd na nakapípinsalà sa pagkásulong at paglaganap ng̃ ating wikà ay ang kasalatán ng̃ isáng Balarilà ó Gramátikáng sukat alituntunín ng̃ mg̃a nang̃agsísisulat. Ang pagkakásalung̃atan sa pagsulat ay nabábatay sa pagkakábukódbukód ng̃ mg̃a mánunulát at mánanagalóg. Sa kasalukuyan, ang mg̃a itó’y nabábahagi sa dalawáng malakíng pangkát: isá’y ang tinátawag na _makalumà_ at pinamámagatáng _makabago_ ang ikalawá. Ang mg̃a makalumà’y sumúsunód sa mg̃a tuntuning lumà ó dati ng̃ pagsulat na siyáng sa ganáng pagkukurò nilá ay tumpák; at ang mg̃a makabago’y sumúsunód namán sa mg̃a pátakaráng bagong likhâ ng̃ pag-íisip ó bagong paraán ng̃ pagsulat ng̃ ating wikà. Ang pagtutunggalìáng itó ay lubhâng mahigpít: isá’t isá’y may sariling ayos ó paraáng pinanánangnán sa pagyarì ng̃ gayóng hugis ó anyô at sa pagsunód sa gayó’t ganitóng pagsulat. Akó, palibhasà’y námulat sa mg̃a hulíng kapanáhunang itó, maibigín sa mg̃a bagong likhâín ng̃ pag-íisip at sapagkâ’t ináakalà kong tumpák ang mg̃a tuntuning sinúsunód ng̃ mg̃a makabago, kayâ’t ang nápita kong sundín ay ang mg̃a kaparaanáng nátuklás at sinúsunód ng̃ayón ng̃ ating maraming mánunulát at mánanagalóg sa likód ng̃ isáng mataós at mahabàng pagsusurì na aking ginawâ ukol sa bagay na itó. Isá pa rin sa lalòng makákabuluháng bagay na sa aki’y umakit na sulatin ng̃â ang aklát na itó ay ang pagdami ng̃ mg̃a páhayagán, ang pagdagsâ ng̃ mg̃a nobela at ang pagsísimulâ sa paglabâs ng̃ mg̃a aklát na náuukol sa karunung̃an na, paraparang nasusulat sa Wikàng Tagalog. Ang lahát ng̃ itó ay naglálarawan ng̃ maníning̃as na sulô upáng tumangláw at magbigáy liwanag sa mg̃a gunitâng dahóp, sa mg̃a gunitâng hindî nakámasíd ng̃ maningníng na liwanag ng̃ karunung̃an dahil sa kákapusán ng̃ pisìng sukat makáabót sa matayog na luklukan ng̃ pag-áaral. Ng̃unì’t kinakailang̃an namán na, ang mg̃a páhayagáng iyán, mg̃a nobela at mg̃a aklát karunung̃an ay magkaisá sa matwíd na landasin ng̃ pagsulat, at upáng maganáp itó’y kailang̃ang másalig sa mg̃a tuntuning náilagdâ sa Balarilà ó Gramátiká upáng ang pagbábalità, pagsásalaysáy ó pagpapaliwanag ay mápawastô ó mápatumpák. Sumandalîng pagbalikán sa ating mg̃a gunitâ yaóng tumutukoy sa mahalagá at mádakilàng súliranín ng̃ isáng wikà. Sa _El Filibusterismo_ ni Rizal, itóng bantóg na aklát sa Europa ma’t Amérika ay nagsaád ng̃ isáng mahalagá at dakilàng aral, na: ANG WIKÀ AY SIYÁNG PAG-ÍISIP Ó KÁLULUWÁ NG̃ BAYAN. Dito’y mápipigâ natin ang isáng masaganà at makabuluháng katás, isáng masaráp at malinamnám na lasa na dapat sundín, pagyamanin at ipagtanggól. Tinutukoy ko ang Wikàng Tagalog, ang wikàng mahál sa ating mg̃a pusò, hiyás ng̃ ating lahì, sagisag ng̃ ating ugalì at larawan ng̃ ating kabihasnán, na, sang-ayon sa pantás na aral ng̃ ating _Bayani ng̃ Kalayàan_ ay kinakailang̃ang mahalín, pagyamanin at ipagtanggól sa mg̃a nang̃ag-áakalàng uminís ng̃ kanyáng hining̃á, sa mg̃a nang̃agnánasàng sumugpô ng̃ kanyáng kasiglahán at sa mg̃a nang̃agnánais na pumatáy sa kanyáng dakilàng diwà at sa kanyáng maningníng na urì. Atin ng̃âng mahalín, pagyamanin at ipagtanggól ang katutubòng wikà na ginamit niná Lakang-Dula, Pilapil, Balagtás, Rizal, Mabini, Plaridel, atbp. at ng̃ wikàng ng̃ayó’y ginágamit ng̃ buông Katagalugan magíng sa pag-ibig, sa pananámpalataya, sa pag-awit, sa pakikípanayám, sa pagpúpulong, sa pakikípaglarô, sa pagtulog, sa paglíliwalíw, at sa lahát na ng̃ mg̃a kilos ng̃ katawán, galáw ng̃ bisig, mithî ng̃ pusò, pang̃arap ng̃ diwà, adhikâ ng̃ damdamin, udyók ng̃ kalooban, tibók ng̃ dibdíb, likhâ ng̃ pag-íisip at ibá’t ibá pa, sukdáng ang magiliw na pagmámahál at masigláng pagtatanggól na itó ay pagkaramayan ng̃ maraming paghihirap, pagkagugulan ng̃ ating mg̃a bisig at pagkáhandugán ng̃ ating mg̃a buhay, huwág lamang makapanaíg ang mg̃a nang̃ag-áakalàng uminís ó pumatáy sa káluluwá at buhay ng̃ isáng wikàng ginágamit ng̃ ang̃awang̃aw na tao at ng̃ isáng lahìng may sariling dang̃ál at may sariling kabihasnán. Bayàáng ang isáng wikà ng̃ bayan ay mápasailalim ng̃ isáng kapuwà wikà, bayàáng ang wikàng yaó’y malanság at magkadurogdurog, itakwíl sa gunitâ’t alaala, ay katumbás ng̃ pagpapabayà na yurakan ang kanyáng watawat, na sakmalín ang kanyáng buhay, na durugin ang kanyáng káluluwá, na lansagín ang kanyáng lahì. Walâ nang katotohanang gaya nitó, palibhasà ang wikà ay anino ng̃ ugalì ng̃ isáng bayan, larawan ng̃ kanyáng mg̃a kilos at hilig, sagisag ng̃ kanyáng angkán, banaág ng̃ kanyáng kabihasnán at bakás ng̃ isáng mataós na pag-ibig at pagmámahál sa bayang kinágisnán. Sino mang nagmámahál sa isáng wikà ay nagmámahál din sa kanyáng bayan at sa kanyáng lahì. Sino mang tumátakuwíl sa wikàng sarili ay tumátakuwíl din sa bayang kinágisnán at sa lahìng nagbibigáy ng̃ kanyáng dang̃ál at kabuhayan. Iláng pagkukuròng maháhalagá ang akin namáng tutukuyin ng̃ayón ukol sa mg̃a wikà sa Pilipinas at ang káhalagaháng tagláy ng̃ Wikàng Tagalog. Tatlóng wikà lamang ang pinakámalaganap sa kasalukuyan: isá’y ang _bisayà_, na sinásalitâ sa dakong Timog ng̃ Kapulùán, _tagalog_ ang ikalawá na sinásalitâ sa gitnâ at ibabâ ng̃ Lusóng at _ilokano_ ang ikatló na sinásalitâ namán sa dakong Hilagà ng̃ Pilipinas. Kung isásalig sa dami ng̃ mg̃a táong gumágamit, ang wikàng bisayà’y siyáng pang̃ulo sa lahát, sang-ayon sa talâng nábasa ko. Ng̃unì, kung úurìin sa kagandahan ng̃ isá’t isá, sa katamisán, sa kayamanan, sa karamihan ng̃ mg̃a páhayagán, sa kasaganàan ng̃ mg̃a aklát at mg̃a dulâ, ang Wikàng Tagalog ay siyáng pang̃ulo at siyáng may mataás na urì sa lahát, lalòng lalò na kung isaságunitâ ang masisigláng kilos sa hulíng kapanáhunang itó na walâng tigil ng̃ pagpápalimbág ng̃ mg̃a aklát, ng̃ pagpápalabás ng̃ mg̃a páhayagán at ng̃ pagpápatanghál ng̃ mg̃a dulâ. Alinsunod sa mg̃a pangyayaring itó, ay labis ang aking pag-asa na, ang araw ay dárating na mátutupád ang aking pang̃arap na, ang wikà sa haharapín ng̃ Kapilipinuhan ay ang wikà ng̃ mg̃a Taga-Ilog, ang wikàng matamís ng̃ mg̃a Lakang-Dula, ng̃ mg̃a Balagtás, ng̃ mg̃a Risál, ng̃ mg̃a Mabini, atbp. Bábanggitín ko rito ang mg̃a aklát na aking pinagsaligán sa pagnanasà kong makayarì ng̃ isáng Gramátikáng buô at wagás na wagás na tagalog. Sinanggunìán ko ang _Diccionario_ ni San Lucar, pinag-aralan ko ang mg̃a _Gramática Hispano-Tagala_ niná Fr. Minguella at Campomanes, sinurì ko ang maháhalagáng lathalà ni Rizal ukol sa bagong pagsulat ng̃ tagalog na nápalathalà sa _La Solidaridad_, nilitis ko ang makákabuluháng lathalà ni G. Eusebio Daluz, inisáisá ko ang maháhalagá ring lathalà ng̃ katotong Sofronio G. Calderón, at mataós kong sinurì at pinag-aralan ang ibá’t ibáng pagkukurò at sarìsarìng palagáy ng̃ mg̃a litáw na mánunulát at mánanagalóg, gayón ang mg̃a aklát sa sariling wikà na akdâ ng̃ ating magigitíng na kababayan. Bawà’t salitâ, bawà’t palagáy at bawà’t tuntuning sinipì ko ó hinaláw kayâ sa mg̃a náturang aklát at lathalà ay malabis kong pinasásalamatan sa bawà’t isá at sa lahát. Ng̃ayó’y magsásalaysáy akó ng̃ iláng haláw na pagkukurò ukol sa aklát na itó. Itóng BALARILANG TAGALOG ay may apat na pang̃ulong bahagi: _Pagbigkás_ (ó Prosodia); _Pagkilala_ (ó Analogía); _Paglalakip_ (ó Sintaxis) at _Pagsulat_ (ó Ortografía). Hindî ko na íisáisahín ang bawà’t bahagi upáng ipaliwanag ang káhalagahán ng̃ isá’t isá, sapagkâ’t itó’y hindî nátutungkól sa akin kundî sa mg̃a babasa at mag-áaral. Tang̃ìng bábanggitín ko rito ay ang náuukol sa pagkakásalaysáy. Pinagpumilitan ko, hanggá’t maáarì, na ang bawà’t tuntunin ay máihanáy na maliwanag, ang mg̃a salitâ’y magíng wagás na tagalog at málagyán ng̃ mabábabaw at maháhalagáng halimbawà na angkóp na angkóp sa mg̃a panuto (ó regla) upáng mawatasang maigi ng̃ babasa at madalîng mátutuhan ng̃ bayan. Pagkátapos máilahád ang mg̃a abâ kong pagkukurò, pagkátapos máisulit ang mg̃a tibók ng̃ aking sariling damdamin ay walâ akóng másasabi at máipagtatapát kundî _akó’y tao_. Sinabi ko ang ganitó, upáng ipakilala na ang tao’y nagkákamalî, at sapagkâ’t akó’y ganitó ay hindî malayòng magkámalî rin sa aking mg̃a ginawâ. Ináasahan ko, ng̃ayón pa, na akó’y magkaroón ng̃ mg̃a malî sa pagyarì ng̃ aklát na itó, gaya rin namán ng̃ pag-asang mábubulíd sa hukay ang isáng táong lumálakad sa poók na ganitó sa mg̃a gabíng kadilimán. Dahil sa paníniwalàng itó ay malugód kong tinátawagan ang mg̃a mánunulát at mánanagalóg at ang madlâng mahiligín sa sariling wikà na mangyaring pansinín ang aking mg̃a kamalìán na kaniláng mápupuná sa aklát na itó. Sino mang pumansín ng̃ aking mg̃a malî, sino man ang magpalagáy ó magmungkahì kayâ na ang gayó’t ganitóng tuntunin ay hindî tumpák, sino man ang magdagdág ng̃ anó mang palagáy ó anó mang paghahakà, kailan ma’t ang mg̃a itó’y náuukol sa ikawáwastô ng̃ mg̃a tuntunin at ikasúsulong ng̃ ating wikà ay malabis kong pasásalamatan, ng̃ isáng pasásalamat na taós sa pusò. Sa ganitóng kaparaaná’y naníniwalà akóng lílinis ó húhusay ang mg̃a pátakaráng sinúsunód sa ating pagsasalitâ at pagsulat, at sa haharapí’y magkakároón tayo ng̃ isáng wagás, buô at tumpák na Balarilàng Tagalog na siyáng haligi ng̃ ating pagsulat at ng̃ ating wikà. Sa wakás ay tanggapín ninyó, mg̃a kababayang mahíhiligín sa Wikàng Tagalog, ang isáng muntîng aklát na itó na nilikhâ ng̃ pahát kong isip at ng̃ muntî kong lakás sa likód ng̃ masigláng pagsusumikap, ng̃ masaganàng pagál at maraming pagtitiyagâ sa sariling katawán, udyók lamang na magkaroón tayo ng̃ isáng aklát na mapagbábatayán sa ating pagsasalitâ at sa ating pagsulat. Ang pusò ko’y malúlunod sa katuwâan kung ang pagkakálabás ng̃ aklát na itó ay makátulong sa pagpápadilág at pagpapálaganap ng̃ ating wikà. Ang damdamin ko’y mabúbusóg sa galák kung ang aklát na itó’y pag-áralan natin, upáng máipakilala minsan pa ang ating wagás na pag-ibig at magiliw na pagmámahál sa sariling arì, sa sariling diwà at sa sariling káluluwá ng̃ ating iníibig na bayan. At káhulíhuliha’y isáng mataós na dalang̃in, dalang̃ing nagbuhat sa pusò, na, maano nawàng sa hináharáp ay magíng wikà ng̃ Sangkapilipinuhan ang wikàng matamís ng̃ mg̃a Taga-Ilog, ang wikàng mayaman ng̃ mg̃a Lakang-Dula, ng̃ mg̃a Balagtás, ng̃ mg̃a Risál, ng̃ mg̃a Mabini, at ibá pa! =Mamerto Paglinawan.= TUNTUNIN KABANATA TUDLÍNG Paunawà 7 Simulâ 17 UNANG BAHAGI Pagbigkás ó Prosodia I.--Ang Pagbigkás at ang kaniyáng sakláw 19 II.--Abakadáng tagalog 20 III.--Pagbigkás ng̃ mg̃a ting̃ig (ó vocal) 21 IV.--Pagbigkás ng̃ mg̃a pangtinig (ó consonante) 23 V.--Tungkól sa mg̃a pantíg (ó sílaba) 26 VI.--Hinggíl sa mg̃a diptongo 27 VII.--Sa mg̃a pang̃ung̃usap ó salitâ 29 VIII.--Ukol sa diín (ó acento prosódico) 30 IX.--Tungkól sa paglilihim (ó sinalefa) 35 X.--Hinggíl sa mg̃a pang-anib (ó ligazón) 36 IKALAWÁNG BAHAGI Pagkilala ó Analogía I.--Ang Pagkilala at ang kaniyáng sakláw 39 II.--Salitâng Pang-akbáy (ó Artículo) 43 Pang-akbáy sa mg̃a ng̃alan ng̃ tao 44 Pang-akbáy sa mg̃a ng̃alan ng̃ bagay 47 III.--Salitâng Pangdiwà (ó Sustantivo) 50 Ukol sa iláng bahagi ng̃ pangdiwà 53 Pangdiwàng pangwatas (ó verbal) 56 Pangdiwàng malimit (ó frecuentativo) 57 Pangdiwàng karamihan (ó colectivo) 58 IV.--Salitâng Pangturing (ó Adjetivo) 59 Ukol sa bilang na dalawá ó marami 63 Sa mg̃a salitâng pangtulad (ó comparativo) 65 Sa mg̃a salitâng pangtaás (ó superlativo) 68 Sa mg̃a salitâng panglakí (ó aumentativo) 69 Sa mg̃a salitâng pangliít (ó diminutivo) 70 Sa ibá pang bahagi ng̃ salitâng pangturing 71 V.--Salitâng Pangtayô (ó Pronombre) 72 Pangtayô sa ng̃alan ng̃ tao (ó personal) 73 Pangtayô sa pagtuturò (ó demostrativo) 79 Pangtayô sa pag-áarì (ó posesivo) 81 Pangtayô sa pagtatanóng (ó interrogativo) 83 Pangtayô sa pagbabalak (ó indeterminado) 85 Sa mg̃a anyông isinásama sa mg̃a pangtayô 85 VI.--Salitâng Pangwatas (ó Verbo) 86 Sa mg̃a pang̃ulong bahagi ng̃ mg̃a anyô 89 VII.--Ukol sa pagbabaybáy (ó conjugación) 93 Sa mg̃a ayos ng̃ pangwatas 93 Sa mg̃a panahón ng̃ pangwatas 94 Sa mg̃a bilang at sa mg̃a katawán 97 VIII.--Ang pangbalak na anyông “um” 98 Mg̃a tuntunin sa pagbabaybáy 99 Kágamitán ng̃ anyông “um” 103 IX.--Ang pangbalak na anyông “mag” 106 Mg̃a panuto sa pagbabaybáy 106 Kágamitán ng̃ anyông “mag” 108 X.--Ang pangtiyák na anyông “in” 113 Hugis ng̃ “in” at ang kanyáng mg̃a tuntunin sa pagbabaybáy 115 Kágamitán ng̃ anyông “in” 119 XI.--Ang pangtiyák na anyông “i” 124 Mg̃a pátakarán sa pagbabaybáy 124 Kágamitán ng̃ anyông “i” 127 XII.--Ang pangtiyák na anyông “an” 129 Mg̃a panuto sa pagbabaybáy 131 Kágamitán ng̃ anyông “an” 133 XIII.--Pangtiyák ng̃ anyông “um” 135 XIV.--Pangtiyák ng̃ anyông “mag” 137 XV.--Ang pangbalak na anyông “mang” 143 Mg̃a tuntunin sa pagbabaybáy 144 Pangtiyák ng̃ anyông “mang” 145 Kágamitán nitóng anyông “mang” 148 XVI.--Ang pangbalak na anyông “ma” 151 Mg̃a pátakarán sa pagbabaybáy 151 Pangtiyák ng̃ anyông “ma” 152 Kágamitán nitóng anyông “ma” 154 XVII.--Pagbabaybáy sa mg̃a anyông pangbalak 156 Huwaran ng̃ unang pagbabaybáy 157 Huwaran ng̃ ikalawáng pagbabaybáy 162 Huwaran ng̃ ikatlóng pagbabaybáy 164 Huwaran ng̃ ikapat na pagbabaybáy 166 XVIII.--Pagbabaybáy sa mg̃a anyông pangtiyák 168 Huwaran sa unang pangtiyák ng̃ “um” 169 Huwaran sa ikalawáng pangtiyák ng̃ “um” 171 Huwaran sa ikatlóng pangtiyák ng̃ “um” 173 Huwaran sa unang pangtiyák ng̃ “mag” 175 Huwaran sa ikalawáng pangtiyák ng̃ “mag” 177 Huwaran sa ikatlóng pangtiyák ng̃ “mag” 179 Huwaran sa unang pangtiyák ng̃ “mang” 181 Huwaran sa ikalawáng pangtiyák ng̃ “mang” 183 Huwaran sa ikatlóng pangtiyák ng̃ “mang” 185 Huwaran sa unang pangtiyák ng̃ “ma” 187 Huwaran sa ikalawáng pangtiyák ng̃ “ma” 189 XIX.--Sa mg̃a pangtulong na anyô ng̃ pangwatas 191 XX.--Ukol sa anyông “maká” 193 Ang kanyáng pangtiyák 195 Kágamitán ng̃ náturang anyô 197 XXI.--Hinggíl sa anyông “magpa” 200 Ang kanyáng pangtiyák 201 Kágamitán ng̃ násabing anyô 203 XXII.--Tungkól sa anyông “pa” 206 Ang kanyáng pangtiyák 207 Kágamitán ng̃ anyông nábanggít 209 XXIII.--Ukol sa anyông “magpaka” 211 Ang kanyáng pangtiyák 212 Kágamitán ng̃ náturang anyô 215 XXIV.--Hinggíl sa anyông “makí” 217 Ang kanyáng pangtiyák 218 Kágamitán ng̃ násabing anyô 219 XXV.--Tungkól sa anyông “magká” 221 Ang kanyáng pangtiyák 222 Kágamitán ng̃ anyông nábanggít 223 XXVI.--Ukol sa anyông “magíng” 224 XXVII.--Hinggíl sa anyông “magsí” 227 XXVIII.--Tungkól sa anyông “magpatí” 229 XXIX.--Ukol sa anyông “manghí” 231 XXX.--Hinggíl sa anyông “magkáng” 234 XXXI.--Tungkól sa anyông “magsa” 236 XXXII.--Salitâng Pangbago (ó Adverbio) 238 Sa ibá’t ibáng bahagi ng̃ pangbago 240 XXXIII.--Salitâng Pang-ukol (ó Preposición) 242 XXXIV.--Salitâng Pangbigkís (ó Conjunción) 245 Pangbigkís sa pag-íisá 245 Pangbigkís sa paghihiwaláy 248 Pangbigkís sa pagsubalì 249 Ukol sa ibáng pangbigkís 250 XXXV.--Salitâng Pangdamdám (ó Interjección) 252 XXXVI.--Ukol sa Pagbabawas (ó Síncopa) 254 XXXVII.--Hinggíl sa Pangdulo (ó Desinencia) 256 IKATLÓNG BAHAGI Paglalakip ó Sintaxis I.--Ang Paglalakip at ang kaniyáng sakláw 258 II.--Ukol sa pagkakaayon (ó concordancia) 259 III.--Hinggíl sa paghaharì (ó régimen) 261 IV.--Tungkól sa pagbubuô (ó construcción) 266 V.--Ukol sa mg̃a kaisipán (ó oración) 269 VI.--Sa mg̃a kaisipáng dalisay (ó simple) 272 VII.--Sa mg̃a kaisipáng mayhalò (ó compuesta) 274 VIII.--Paglalakip na likhâ (ó Sintaxis figurada) 275 IX.--Mg̃a kamalìán ng̃ salitâ (ó vicios de dicción) 278 IKAAPAT NA BAHAGI Pagsulat ó Ortografía I.--Ang Pagsulat at ang kanyáng sakláw 282 II.--Hinggíl sa malalakíng titik 283 III.--Paggamit ng̃ iláng titik ayon sa kanyáng tunóg 285 Hinggíl sa _E_ at _I_ 285 Hinggíl sa _O_ at _U_ 286 Hinggíl sa _B_ at _P_ 288 Hinggíl sa _K_ at _G_ 289 Hinggíl sa _D_ at _T_ 291 Hinggíl sa _I_ at _Y_ 292 Hinggíl sa _U_ at _W_ 293 IV.--Tungkól sa kudlít (ó acento ortográfico) 294 V.--Mg̃a tuntunin sa pagkukudlít 295 VI.--Sa mg̃a pang̃ulong tandâ ng̃ pagsulat 301 Ang pangtigil (ó coma) 302 Ang tuldók at pangtigil (ó punto y coma) 303 Ang dalawáng tuldók (ó dos puntos) 305 Ang tuldók (ó punto final) 306 Ang pangsugpông tuldók (ó puntos suspensivos) 306 Ang pangtanóng (ó interrogación) 307 Ang pangtaká (ó admiración) 308 VII.--Sa mg̃a pangtulong na tandâ ng̃ pagsulat 309 VIII.--Ang panghatì at ang paraán ng̃ pagkakabahábahagi ng̃ mg̃a pantíg 311 IX.--Ukol sa pagsulat ng̃ iláng salitâ 313 X.--Tungkól sa mg̃a salitâng hirám 317 XI.--Kung paano ang pagpapalít sa Wikàng Tagalog ng̃ mg̃a titik na walâ sa kanyá 319 Ukol sa c 320 Hinggíl sa ch 320 Tungkól sa f 320 Ukol sa j 321 Hinggíl sa ll 321 Tungkól sa ñ 321 Ukol sa q 321 Hinggíl sa rr 321 Tungkól sa v 322 Ukol sa x 322 Hinggíl sa z 322 XII.--Mg̃a salitâng daglî na malimit gamitin sa Wikàng Tagalog 322 Balarilang Tagalog. Simulâ. GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na _wikà_ ó _salitâ_? NAG-AARAL. Tinátawag na _wikà_ ó _salitâ_, ang kabuùan ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap at ang mg̃a paraán ng̃ pagsasalitâ sa bawà’t bayan ó bansá. G. Kung gayón, ¿anó ang tinátawag na Wikàng Tagalog? N. Tinátawag na Wikàng Tagalog[1] ang wikàng ginágamit ng̃ Katagalugan ó kayâ’y ng̃ mg̃a táong tubò sa gitnâ at ibabâ ng̃ Lusóng[2]. G. ¿Anó ang _Balarilà_ (ó Gramática) ng̃ isáng wikà? N. Balarilà (ó Gramática) ng̃ isáng wikà ay ang katípunan ng̃ mg̃a panuto (ó arte) hinggíl sa mahusay niyáng pagsasalitâ at ng̃ tumpák na pagsulat. G. Kung gayón, ¿anó ang _Balarilàng Tagalog_? N. Balarilàng Tagalog ay ang tumpák na pagsasalitâ at tugmâng pagsulat sa wikàng tagalog. G. ¿Sa ilán nabábahagi ang Balarilà? N. Sa apat: _Pagkilala_ (ó Analogía), _Paglalakip_ (ó Sintaxis), _Pagbigkás_ (ó Prosodia) at _Pagsulat_ (ó Ortografía). G. ¿Anó ang tinátawag na _Pagkilala_ (ó Analogía)? N. Ang panig ng̃ Balarilà na nagtuturò at nagpapakilala ng̃ káhalagahán at tungkulin ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap. G. ¿Anó ang _Paglalakip_ (ó Sintaxis)? N. Ang bahagi ng̃ Balarilà na nagtuturò ng̃ mg̃a kaparaanán ukol sa pagbubuô ó paglalakiplakip ng̃ mg̃a salitâ. G. ¿Anó namán ang _Pagbigkás_ (ó Prosodia)? N. Ang panig ng̃ Balarilà na nagtuturò ng̃ mg̃a paraán hinggíl sa tuwíd na pagbigkás. G. ¿At ang _Pagsulat_ (ó Ortografía)? N. Ang bahagi ng̃ Balarilà na nagtuturò ng̃ angkóp na paggamit sa mg̃a titik at ibá pang mg̃a tandâ na gamit sa pagsulat. TALABABÂAN [1] Hindî ko pa máitawag sa matamís at mayamang wikà natin ang pamagát na WIKÀNG PILIPINO na siyá ko sanang nais, sapagkâ’t kung tunay mang ang wikàng itó ni Balagtás ay siyáng kinagigiliwan ng̃ maraming pilipino, malaganap at may mataás na urì kay sa ibá, ay tunay rin namáng hanggá ng̃ayón ay lubhâng marami pa rin ang dî gumágamit sa kanyá, lalòng lalò na ng̃ mg̃a tagá Bisayà, Iloko, Mindanáw, Kapangpang̃an, Panggasinán, at ibá pa. At sakâ na natin iangkóp ang náturang pamagát, sakalìng ang pinapanukalang paglalakiplakip ng̃ ibá’t ibáng wikà na ng̃ayó’y ginágamit sa Pilipinas ay maganáp sa ibáng araw. [2] Ang mg̃a bayang nagsasalitâ ng̃ wagás na Wikàng Tagalog ay Bagong Esiha, Bulakán, Risál, Bataan, Maynilà, Kabite, Laguna, Tayabas, Batang̃an at Mindoro. May mang̃ilánng̃ilán ding nang̃ung̃usap sa bayang Sambales, Tarlák, at ibá pang kanugnóg nitóng Lusóng. UNANG BAHAGI Pagbigkás ó Prosodia[3] I KABANATA Ang Pagbigkás at ang kaniyáng sakláw GURÒ. ¿Anó ang kátuturán ng̃ _Pagbigkás_ (ó Prosodia)? NAG-AARAL. Ang Pagbigkás ay isáng bahagi ng̃ Balarilà na nagtatatág ng̃ mg̃a panuto sa ikatutuwíd ng̃ pagbibigkás (ó pronunciación) at pagdidiín (ó acentuación) ng̃ mg̃a titik (ó letra), pantíg (ó sílaba), pang̃ung̃usap at kaisipán. G. ¿Anó ang tinátawag na _tinig_ (ó voz)? N. Tinátawag na _tinig_ ang tunóg na nilílikhâ ng̃ hang̃ing itinapon ng̃ bagà pagkálabás sa gulunggulung̃án. G. ¿Anó ang pinamámagatáng _titik_? N. Ang muntîng bahagi ng̃ tinig pag binigkás ang isáng tunóg na maiklî at malinaw. TALABABÂAN [3] Minárapat kong iuná ang bahaging itó ng̃ BALARILA, sapagkâ’t lubhâng kailang̃ang mabatíd muna natin ang náuukol sa Abakadá, bago tayo tumung̃o sa pagkilala ng̃ halagá at tungkulin ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap, sa paglalakiplakip nitó, at pagkátapos ang nahihinggíl namán sa tumpák na pagsulat. II KABANATA Abakadáng tagalog[4] GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na abakadáng tagalog? NAG-AARAL. Tinátawag na abakadáng tagalog ang kabuùan ng̃ mg̃a titik na ginágamit sa sariling wikà. G. ¿Iláng titik mayroón ang ating abakadá? N. May dalawangpû lamang lahát, at itóng mg̃a sumúsunód: a, b, k, d, e, g, g̃, h, i, l, m, n, o, p, r, s, t, u, w, y. G. ¿Paano kung bigkasín ang bawà’t isá? N. Ang pagbigkás ng̃ bawà’t isá ay ganitó: a, ba, ka, da, e, ga, ng̃a, ha, i, la, ma, na, o, pa, ra, sa, ta, u, wa, ya. G. Ang mg̃a titik, ¿sa anó nabábahagi? N. Nabábahagi ang mg̃a titik sa tinátawag na _ting̃ig_ (ó vocal) at _pangtinig_ (ó consonante). G. ¿Anó ang tinátawag na _ting̃ig_ (ó vocal)? N. Tinátawag na ting̃ig (ó vocal) ang titik na maáarìng bigkasín sa kaniyáng sarili lamang at bumubuô ng̃ isáng pantíg (ó sílaba). G. ¿May ilán ang ting̃ig sa tagalog? N. Limá: _a_, _e_, _i_, _o_, _u_. G. ¿Anó namán ang tinátawag na _pangtinig_? N. Tinátawag namáng pangtinig ang titik na dî máibibigkás sa kanyáng sarili, at itó’y nang̃áng̃ailang̃an ng̃ tulong ng̃ isáng ting̃ig (ó vocal). G. ¿May ilán namán ang pangtinig sa ating wikà? N. Labinglimá: _b_, _k_, _d_, _g_, _g̃_, _h_, _l_, _m_, _n_, _p_, _r_, _s_, _t_, _w_, _y_. TALABABÂAN [4] Pinamagatáng _abakadá_ sa tagalog ang tinátawag na _alfabeto_ ó _abecedario_ sa kastilà, sang-ayon sa kapasiyahán ng̃ “Samahán ng̃ mg̃a Mánanagalóg,” sapagkâ’t ang pinanggaling̃an at pinagbatayán ng̃ tinurang salitâ ay ang apat na pang̃unang titik sa tagalog na _a_, _b_, _k_, _d_, na kung bibigkasín ay _a_, _ba_, _ka_, _dá_. III KABANATA Pagbigkás ng̃ mg̃a ting̃ig (ó vocal) GURÒ. ¿Paano ang pagbigkás ng̃ _a_ sa wikàng tagalog? NAG-AARAL. Ang pagbigkás ng̃ _a_ sa ating wikà ay kawangkîng kawangkî ng̃ pagbigkás sa wikàng kastilà, liban lamang kung nagtatagláy ng̃ mg̃a kudlít na mariín (ó agudo) at banayad (ó grave), palibhasà ang tunóg ng̃ mg̃a kudlít na itó’y lubhâng kaibá sa tunóg ng̃ kudlít ng̃ salitâng kastilà. G. ¿Paano namán ang pagbigkás sa _e_? N. Ang pagbigkás sa _e_ ay katulad din ng̃ sa kastilà, liban kung may tagláy na kudlít paris nang sinabi sa _a_. G. Ang _i_, ¿paano namán ang pagbigkás? N. Ang _i_, sa una at kalagitnâan ng̃ pang̃ung̃usap ay walâng iniwan sa kastilà. Kung nasa sa hulíng pantíg (ó sílaba) ang tunóg ay bumubukás ng̃ kauntî, at may bahagyâng pagkakahawig sa mg̃a salitâng inglés na _sorry_, _carry_, atbp., na ang tinurang tunóg ay isáng pagduduób ng̃ _e_ at _i_.[5] Halimbawà ang salitâng _lalaki_: ang _i_ dito ay dî ganitó binibigkás, kundî _ie_ ó ang pagduduób ng̃ mg̃a tunóg ng̃ _i_ at _e_. G. ¿Paano ang pagbigkás sa _o_? N. Sa gitnâ ng̃ pang̃ung̃usap ay paris din sa kastilà ng̃unì’t sa katapusán ang kanyáng tunóg ay nagigíng katumbás ng̃ _ou_. G. At ang _u_, ¿paano kung bigkasín? N. Ang pagbigkás sa _u_ ay katulad din ng̃ sa kastilà kailan ma’t na sa gitnâ ng̃ pang̃ung̃usap. G. ¿Ang _o_ at _u_ ay magkawang̃ís bagá? N. Hindî pò, sapagkâ’t ang isá’t isá ay may sariling tunóg at may sariling kágamitán. G. Kung may sariling tunóg ang bawà’t isá, ¿bakit ang _o_ ay nagigíng katumbás ng̃ _ou_ sa katapusán ng̃ pang̃ung̃usap? N. Ang bagay na iyá’y isáng pagduduób ng̃ _o_ at _u_, pagbigkás ó tunóg na katutubò sa mg̃a dilàng tagalog na siyáng sanhî ng̃ ipinaghihirap sa pagbigkás ng̃ mg̃a europeo. Halimbawà ang salitâng _utos_: ang _o_ dito ay dî ganyán dapat bigkasín paris bagá ng̃ pagkakásulat kundî ang paglalakip ng̃ tunóg na _o_ at _u_ ay siyáng nárarapat gawín. G. Sa ganitóng pag-áalang̃aning pagbigkás na nangyayari magíng sa _e_ at _i_ at magíng sa _o_ at _u_ sa katapusán ng̃ salitâ, ¿ay paano ang tumpák na pagsulat na dapat sundín? N. Ang pag-áalang̃ang pagsulat na ibinubung̃a ng̃ ganyáng pagduduób, gaya ng̃ _lalaki_ ó _lalake_, _utos_ ó _utus_, atbp., ay maliliwanagan sa bahagi ng̃ Pagsulat (ó Ortografía). TALABABÂAN [5] Sa matandâng kasulatan natin ay tatlóng ting̃ig (ó vocal) lamang ang kinikilala: isá’y ang _a_, ikalawá’y ang _e-i_ at ikatló’y ang _o-u_. IV KABANATA Pagbigkás ng̃ mg̃a pangtinig (ó consonante) GURÒ. ¿Anóng tunóg mayroón ang mg̃a pangtinig na _b_, _l_, _m_, _n_, _p_, _s_, _t_ at _y_? NAG-AARAL. Ang tunóg ng̃ madlâng titik na itó ay kaparis din ng̃ sa kastilà, kailan ma’t may kasakasamang ting̃ig (ó vocal). G. ¿Anó ang tunóg ng̃ _k_? N. Ang tunóg ng̃ _k_ ay katumbás ng̃ _ca_, _co_, _cu_, at _qua_, _que_, _qui_, _quo_, _quu_ sa kastilà, hal.: _cuadro_, _caballo_, _querubín_, atbp., ay nagigíng _kuadro_, _kabayo_, _kerubín_. G. ¿Anó ang kabutihang idinudulot ng̃ _k_ sa tagalog? N. Marami pò: unang una ay nagigíng madalî ang pag-áaral at pagtuturò, at ikalawá’y siyáng angkóp na angkóp sa mg̃a pang̃ung̃usap natin. G. ¿Anóng tunóg mayroón ang _d_? N. Ang tunóg ng̃ _d_ ay kawang̃ís sa kastilà kailan ma’t na sa una at hulihán ng̃ salitâ; ng̃unì’t nagigíng _r_ kailan ma’t pinagigitnâan ng̃ mg̃a ting̃ig (ó vocal) at ang sinusundán niyá ay dî katapusán ng̃ pang̃ung̃usap. Halimbawà: _mARAmi_, _mARIlág_, _kARAmdaman_, _mabutI RIto_, _masam RIyan_, atbp. Dátapwâ’t kung sinusundán ng̃ pangtinig (ó consonante), ó dî kayâ’y pinakasimulâ ng̃ salitâ ay dî na dapat baguhin ó paltán. Halimbawà: _buhaT Dito_; _sulonG Diyán_; _dumito ka katotO, Diyán ay mápapahamak ka_. Dapat ding mabatíd na dî sa tuwîtuwî na’y dapat baguhin, hal.: _madalî_ at dî _maralî_; _madilím_ at dî _marilím_; _madilat_ at dî _marilat_, atbp. At dapat ding matantô na, kapág ang mg̃a pangtinig (ó consonante) na _w_ at _y_ ang siyáng sinusundán ay nárarapat ding baguhin; hal.: _buháY Rin siyá_, _sumigaW Rito_, atbp. G. Ang _g_ ¿paano namán ang tunóg? N. Ang _g_ sa wikàng tagalog ay malumanay kung bigkasín, dî gaya sa kastilàng malakás. Nakákatumbás niyá ang _gua_, _gue_, _gui_ sa kastilà, bagamá’t walâng _u_ sa gitnâ; hal.: _gintô_, _gising_, _pigíng_, _lagì_, atbp. G. ¿Anó namán ang tunóg ng̃ _g̃_? N. Ang tunóg nitó ay nagbubuhat sa ilóng at tumutulóy sa lálamunan. Ang lalòng magaling at angkóp na pagbigkás ay anyông pahumál. G. ¿Anó ang káhalagaháng dapat idulot ng̃ _g̃_ sa ating wikà? N. Ang _g̃_ na katumbás ng̃ _ng̃_ ay nápakamahalagá, pagkâ’t bukód sa siyáng tang̃ìng titik na makasusunód sa ating mahirap at magandáng pagbigkás na, ang tunóg ng̃â’y sa ilóng at lálamunan (nasal-gutural) at siyáng ikaiibá sa ibáng wikà, ay siyá pang madalî, malinaw at tugmâng tugmâ sa pahumál na pagbigkás, na lubhâng marami sa wikà natin[6]. G. ¿Paano kung bigkasín ang _h_? N. Ang _h_ sa tagalog ay may hang̃in kung bigkasín, at itó’y hindî náwawang̃ís sa _h_ ng̃ kastilà: mana pa’y nálalapit ng̃ bahagyâ sa _j_ bagamá’t marahan dito; hal.: _halík_, _hawíg_, _luhà_, _buhò_, at ibá pa. G. Ang _r_, ¿paano kung bigkasín? N. Ang pagbigkás sa _r_ ay malumanay. Dapat matantô na ang titik na itó’y mahirap makita sa simulâ ng̃ salitâ, bagamá’t may mang̃ilánng̃ilán din, paris ng̃ _rahuyo_, _rahá_, atbp. Sa hulí ó katapusán ay lalò ng̃ walâ, bagamá’t noóng dakong una ay palasák na palasák ang paggamit, at sa lugál niyá’y _d_ ang náhalili.[7] Sa gitnâ ng̃ pang̃ung̃usap ay malimit gamitin kailan ma’t napapagitnâan ng̃ dalawáng ting̃ig (ó vocal). G. ¿Anó namán ang tunóg ng̃ _w_? N. Ang _w_ ay isáng bago at mahalagáng titik na náparagdág sa tagalog. Lubhâng nápabuti at nápatumpák ang maraming salitâ dahilán sa kanyá. Sa dating bigkás na _kalabao_, _arao_, _sing̃ao_, _ilao_, atbp., ay nagíng _kalabáw_, _araw_, _sing̃áw_, _ilaw_, na siyáng tumpák na tumpák. Siyá rin ang nagíng kahalili ng̃ ting̃ig _u_, hal.: _wikà_, _walâ_, _káluluwá_, _tuwâ_, atbp., sa dating _uica_, _uala_, _kaloloua_, _toua_.[8] TALABABÂAN [6] Ang palagáy ni G. Mariano Ponce sa aklát na _Guillermo Tell_ ni Rizal hinggíl sa pag-áalís ng̃ kudlít sa _g̃_ at isulat ng̃ _ng_ na walâng kudlít sa itaás, pag-áalís na nagkakahulugán ng̃ pagpawì sa titik na _g̃_ ay dinaramdám kong dî sang-ayunan gaya rin namán ng̃ dî pagsang-ayon ng̃ maraming mánunulát at mánanagalóg. Ang násabing ginoó ay nagbitíw ng̃ mararami at maháhalagáng katwirang pinagbábatayán niyá, na ang isá’y násasalig sa ibá’t ibáng wikà at ang ikalawá’y ang kapansanang mangyayari sa _g̃_ sakalìng magpalimbág sa ibáng lupà ng̃ mg̃a kasaysayang tagalog. Akó man sana ay talagáng sang-ayon na rito, dang̃a’t dî maamin niyaring kalooban ang pagtatapon sa titik na bugtóng at katutubò na siyáng pinakadiwà ng̃ ating wikà at siyáng katang̃ìán sa ibá. Bukód sa rito, ang _g̃_ ay siyáng angkóp na angkóp sa pagbigkás at tunóg ng̃ ating mg̃a pang̃ung̃usap. At kung ang titik na iyá’y ating papawiin at papaltán ng̃ ibá, marahil ang mg̃a salitâ natin ay magigíng garíl kung bigkasín. At tang̃ì pa rin dito, yamang isinaád ni Risál na: “ang sulat tagalog ay dapat magíng sulat tagalog,” kung gayón, upáng matupád ang dakilàng salitâng itó ng̃ magiting na bayani ay dapat gamitin natin ang _g̃_ na siyáng katutubò at siyáng diwà ng̃ wikà ni Balagtás. [7] Noón ng̃âng araw ay malimit gamitin ang _r_ sa katapusán ng̃ pang̃ung̃usap, at ang madalás gumamit nitó’y ang mg̃a parì sa kaniláng pang̃ang̃aral at sa kaniláng mg̃a kasulatan at dásalan, paris sa halimbawà ng̃ _capatír_, _bacor_, _lubir_, atb., sa lugál na sabihing _kapatíd_, _bakod_, _lubid_. Sa iláng bayan ng̃ Batang̃an ay gayón din ang pagbigkás, at kung dî akó malî ay hindî nagbabago hanggá ng̃ayón. [8] Noóng mg̃a panahóng lumipas, palibhasà ang _w_ ay dî pa nátutuklás na gamitin sa ating wikà, kung kayâ ang ginágamit sa lugál niyá (paris ng̃ sinabi ko) ay ang ting̃ig _u_ gaya sa mg̃a salitâng _uica_, _uala_, atbp. At sanhî sa kadahilanang itó kung kayâ sa _Ensayo de Gramática Hispano-Tagala_ ni Fr. Minguella ay ipinalagay tulóy na ang _ua_ at _ui_ ay diptongo, pagpapalagáy na walâng katotohanan sapagkâ’t walâ nitó sa mg̃a salitâng wagás na tagalog. V KABANATA Tungkól sa mg̃a pantíg (ó sílaba) GURÒ. ¿Anó ang kátuturán ng̃ _pantíg_ (ó sílaba)? NAG-AARAL. _Pantíg_ sa ting̃ig ng̃ _Pagbigkás_, ang tunóg ng̃ isá ó iláng titik na ibinibigkás na biglâ ng̃ tinig, (ó voz) at ang pakinig namá’y warìng tinatanggáp ng̃ minsanan. G. ¿Maáarì bagáng magkaroón ng̃ pantíg kung walâng ting̃ig isá man? N. Hindî pò: magkakároón ng̃ pantíg kailan ma’t may isáng ting̃ig (ó vocal) na kasama. G. ¿Iláng titik maáarìng magtagláy ó bumuô ng̃ isáng pantíg? N. Ang isáng pantíg ay maáarìng magtagláy ng̃ isá, dalawá, tatló ó apat na titik, hal.: _ó_, _sa_, _din_, _kung_. G. ¿Anó ang tuntuning pangkahalatán (ó regla general) ukol sa pagbigkás ng̃ mg̃a pantíg sa mg̃a salitâng wagás na tagalog? N. Ang tuntuning pangkalahatáng sinúsunód natin ay itó: “ang isáng pangtinig (ó consonante) ay hindî dapat mádikít sa kapwà pangtinig: kailang̃ang ang isá’t isá ay bigkasíng malinaw at magkahiwaláy”. Halimbawà: hindî dapat bigkasíng _tu-dlíng_, _ku-dlít_, _ta-gláy_, _a-klát_, _ba-klád_ atbp., na ang dalawáng pangtinig (ó consonante) ay magkasiping ó magkadikít sa isáng pantíg, kundî ang nárarapat ay _tud-líng_, _kud-lít_, _tag-láy_, _ak-lát_, _bak-lád_. VI KABANATA Hinggíl sa mg̃a diptongo GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na _diptongo_? NAG-AARAL. Tinátawag na diptongo, ang isáng pantíg (ó sílaba) na kinaroroonán ng̃ dalawáng ting̃ig (ó vocal) na magkasiping at ibinibigkás lamang ng̃ íisá. G. ¿May diptongo bagá sa ating wikà? N. Sa mg̃a salitâng wagás na tagalog ay walâ isá mang diptongo, kahì’t na magkasiping ang dalawáng ting̃ig (ó vocal); hal.: _nais_, _pain_, _kain_, _tao_, atbp. G. Sa pag-ilag sa diptongo, ¿anó tulóy ang nákaugaliáng gawín sa mg̃a salitâng ang dalawáng ting̃ig ay magkasiping? N. Nákaugalián na tulóy sing̃itan ng̃ _y_ ó _w_ sa mg̃a salitâng warìng may diptongo; hal.: _buwán_ (buan), _tuwâ_ (tuâ), _biyák_ (biák), _tiyáp_ (tiáp), atbp. na paraparang binibilang sa tigalawáng pantíg. G. ¿Marapat ba tayong tumanggáp ng̃ diptongo? N. Oo pò, nárarapat; at ang pagtanggáp na itó’y tang̃ìng manggagaling sa mg̃a salitâng hirám na may diptongo. G. ¿Anó ang mápapalâng kabutihan sa ganitóng pagtanggáp? N. Sa bagay na itó’y maiilagan ang pagkakáyuwis (ó confusión) sa pagkakásiping ng̃ mg̃a ting̃ig (ó vocal) ng̃ mg̃a salitâ, paris ng̃ _nais_, _pain_, atbp., at sa pagduduób ng̃ mg̃a ting̃ig (ó vocal) ng̃ mg̃a anyô (ó partícula), gaya ng̃ _Iulat_, _MAinggitin_, _MAGSIambâ_. G. ¿Iláng diptongo lamang ang dapat tanggapín? N. Pitó: _ia_, _ie_, _io_, _iu_, _ua_, _ue_ at _ui_. G. Tungkól sa ganitóng pagtanggáp, ¿may panuto rin bang dapat itatág? N. Mayroón pò: ng̃unì’t dapat alamíng ang panutong itó’y isá lamang pásubalì (ó excepción) at hindî pangkalahatán (ó en general). G. ¿Paano ang panutong dapat sundín? N. Ganitó: “Ang mg̃a diptongong tagalog ay nanggagaling sa mg̃a salitâng hirám sa ibáng wikà na ináarì natin at nagpapásimulâ sa mahihinàng ting̃ig (ó vocales débiles), at ang mg̃a diptongong itó ay pitó: _ia_, _ie_, _io_, _iu_, _ua_, _ue_ at _ui_.” Halimbawà: _Prosodia_, _Nobiembre_, _silabario_, _siudád_, _kuaderno_, _kueba_, _huebes_, _hesuita_, at ibá pa[9]. G. ¿Paano ang gagawín sa mg̃a salitâng hirám na nagdudulo ng̃ _ía_ at ng̃ ibá pang magkakabít ang dalawáng ting̃ig na hindî namán diptongo? N. Kung ating isusulat ang mg̃a salitâng gangganitó ay dî nárarapat baguhin, at dapat matantô na sa atin ma’y hindî rin diptongo, hal.: _María_, _Heograpía_, _Ortograpía_, atbp. G. ¿Paano ang pagkakasunódsunód sa pagbigkás ng̃ limáng ting̃ig (ó vocal), sang-ayon sa kanyáng baitang na sinúsunód? N. Ganitó: _a_, _e_, _i_, _o_, _u_. G. ¿Paano namán ang pagkakaayawayaw na sinúsunód hinggíl sa tunóg at lakás ng̃ mg̃a ting̃ig (ó vocal)? N. Ganitó: _a_, _o_, _e_, _i_, _u_. G. ¿Alín sa kanilá ang tinátawag na _malalakás na ting̃ig_ (ó vocales fuertes)? N. Ang tatlóng náuuná ó kayâ’y ang _a_, _o_ at _e_. G. ¿Alín namán ang _mahihinàng ting̃ig_ (ó vocales débiles)? N. Ang dalawáng náhuhulí ó kayâ’y ang _i_ at _u_. TALABABÂAN [9] Ang panutong itó’y sinipì ko sa matalinong kasapì sa “Samahán ng̃ mg̃a Mánanagalóg” na si G. Eusebio Daluz, na siyáng kasang-ayon ko sa palagáy ukol sa pagtanggáp ng̃ diptongo sa Wikàng Tagalog na nagbubuhat sa mg̃a salitâng hirám. Sa ganitóng pangyayari ay mápapawì namáng dî sásala ang ginagawâng pagsising̃it ng̃ _y_ sa mg̃a pang̃ung̃usap na hirám, paris sa halimbawà ng̃ _Diyós_, _Munisipiyo_, _Huliyo_, atbp. ay dapat gawíng ganitó: _Dios_, _Munisipio_, _Hulio_. Gayón din ang dapat másabi hinggíl sa mg̃a salitâng sinising̃itan ng̃ _w_, gaya sa halimbawà ng̃ _huwebes_, _hesuwita_, _kuwento_, _kuwaderno_, ay dapat gawíng _huebes_, _hesuita_, _kuento_, _kuaderno_. VII KABANATA Sa mg̃a pang̃ung̃usap ó salitâ GURÒ. ¿Anó ang pang̃ung̃usap ó salitâ? NAG-AARAL. Alín mang tunóg, magíng isá itó at magíng marami man na ibinibigkás ang isáng pagkukurò (ó idea) ay tinátawag na pang̃ung̃usap ó salitâ. G. ¿Iláng pantíg (ó sílaba) ang kailang̃an upáng bumuô ng̃ isáng pang̃ung̃usap? N. Mangyayaring magíng isá, dalawá ó ilán mang pantíg; hal.: _ó_, _alíw_, _salapî_, _pagsisisi_. G. ¿Anóanóng pamagát ang ikinakapit sa mg̃a salitâ sang-ayon sa ginagawâng pagdidiín? N. Ang mg̃a tinátawag na _pabiglâ_ (ó aguda), _pábanayad_ (ó grave), _pabagsák_ (ó esdrújula) at _pásagitsít_ (ó sobresdrújula). G. ¿Anó ang kahulugán ng̃ salitâng tinátawag na pabiglâ (ó aguda)? N. Tinátawag na salitâng pabiglâ, yaóng idinidiín ang pagsasalitâ sa hulíng pantíg; hal.: _badyá_, _bagsák_, _bulíd_, _tamís_, _alíw_, _taksíl_, atbp. G. Ang salitâng pábanayad (ó grave), ¿anó ang kátuturán? N. Tinátawag na salitâng pábanayad yaóng idinidiín ang pagbigkás sa ikalawáng hulí ng̃ pantíg; hal.: _nayon_, _sabi_, _bayan_, _tao_, _sulat_, _basa_, atbp. G. Ang salitâng pabagsák (ó esdrújula), ¿anó namán? N. Yaóng pang̃ung̃usap na idinidiín ang pagsasalitâ sa ikatlóng hulí ng̃ pantíg; hal.: _úlirán_, _líbing̃an_, _típanan_, atbp. G. ¿At ang salitâng pásagitsít (ó sobresdrújula)? N. Yaóng pang̃ung̃usap na idinidiín ang pagbigkás sa ikaapat, ikalimá, ó ikailán mang hulí ng̃ pantíg; hal.: _pátakarán_, _páhayagán_, _mánanagalóg_, _mánanalaysáy_. VIII KABANATA Ukol sa diín (ó acento prosódico) GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na _diín_ (ó acento prosódico)? NAG-AARAL. Ang biglâng pagbigkás ó kayâ’y ang pagdidiíng ginagawâ sa gayó’t ganitóng ting̃ig ng̃ pantíg kung binibigkás ang isáng salitâ ó pang̃ung̃usap. G. ¿Anó namán ang tinátawag na _kudlít_ (ó acento ortográfico)? N. Tinátawag na kudlít ang tandâ na malimit gamitin sa pagsulat na siyáng pinakasagisag ó larawan ng̃ gayóng pagdidiíng ginagawâ. G. ¿Anó ang kaibahán ng̃ _diín_ sa _kudlít_? N. Na, ang _diín_ ay siyáng ginágamit sa pagbigkás, at ang _kudlít_ ay sa pagsulat. Lahát halos ng̃ mg̃a salitâng nagtatagláy ng̃ kudlít ay nagtatagláy rin namán ng̃ diín, hal.: _sibád_, _tugtóg_, _tamís_. Ng̃unì’t ang salitâng may tagláy na diín, kadalasá’y walâng kudlít; hal.: _bahay_, _nayon_, _tao_. G. Ang pagdidiín sa mg̃a salitâ, ¿sa anó nabábahagi? N. Gaya na ng̃ sinabi, ang mg̃a salitâ ay nabábahagi sa tinátawag na _pabiglâ_ ó pagbigkás na mariín sa hulíng pantíg, _pábanayad_ ó pagbigkás na mariín sa ikalawáng hulí ng̃ pantíg, _pabagsák_ ó pagdidiín sa ikatlóng hulí ng̃ pantíg, at _pásagitsít_ ó pagdidiín sa ikaapat ó ikalimáng hulí ng̃ pantíg. G. ¿Mayroón bagáng mg̃a tuntuning sinúsunód ukol sa mg̃a salitâng _pabiglâ_ (ó aguda)? N. Marami pò, at itóng mg̃a sumúsunód: _Una._--Ang mg̃a salitâng gaya ng̃ _bulíd_, _sigíd_, _bayáw_, _sabík_, _baníg_, _apí_, _bibíg_, _sapúl_, _tamís_, _mahál_, _tunóg_, _amá_, _isá_, _gabí_, _iná_, _kapatíd_, _dalawá_, _halagá_, at ibá’t ibá pang gangganitó ay binibigkás na mariín sa hulíng pantíg. _Ikalawá._--Lahát halos ng̃ mg̃a salitâng wagás na tagalog na ang katapusáng ting̃ig (ó vocal) ay pinang̃ung̃unahan ng̃ dalawáng pangtinig (ó consonante), ay binibigkás na mariín sa hulíng pantíg; hal.: _biNLíd_, _biGKís_, _suBSób_, _buGTóng_, _yuPYóp_, _haGDán_, _siKSík_, _aKYát_, _paTLáng_, _tuKLóng_, _tuDYó_, _tuKSó_, _linGGó_, _baGSák_, _tuKTók_, atbp. _Ikatló._--Ang mg̃a salitâng nátatapos sa _iya_, _iyo_, _uwa_, _uwi_, may kasunód ó walâng pangtinig (ó consonante) ay dapat bigkasíng mariín sa hulíng pantíg, hal.: _tiyáp_, _liyó_, _buwán_, _buwíg_, atbp. _Ikaapat._--Lahát ng̃ mg̃a salitâng nagtatapós sa tambál na ting̃ig (ó vocal) may kasunód ó walâng pangtinig (ó consonante) ay binibigkás din ng̃ mariín; hal.: _paá_, _tiím_, _diín_, _doón_, _loób_, _noó_, _totoó_, _alapaáp_, atbp. _Ikalimá._--Lahát ng̃ mg̃a salitâng gaya ng̃ _ag-ág_, _ig-íg_, _iw-íw_, _is-ís_, _al-ál_, _ang-áng_, at ibá pang gangganitó, ay binibigkás ding mariín ang hulíng pantíg; hal.: _anag-ág_, _paig-íg_, _aliw-íw_, _alis-ís_, _buhalhál_, _paang-áng_. _Ikaanim._--Ang mg̃a salitâng nagtatapós sa _ab_ ay binibigkás na mariín sa hulíng pantíg, hal.: _sukáb_, _salakáb_, _sabsáb_, _lagabláb_.[10] G. ¿Alín namán ang mg̃a panutong sinúsunód ukol sa mg̃a salitâng _pábanayad_ (ó grave)? N. Ang mg̃a sumúsunód: _Una._--Ang mg̃a salitâng gaya ng̃ _simoy_, _sabi_, _basa_, _sulat_, _tao_, _sisi_, _nayon_, _bayan_, _sulit_, _bahay_, _kasama_, _karayom_, at ibá pang gangganitó ay binibigkás na mariín sa ikalawáng hulí ng̃ pantíg. _Ikalawá._--Lahát halos ng̃ mg̃a salitâng ugát na may dalawá ó tatlóng pantíg, at ang mg̃a salitâng itó’y nagtatagláy sa katapusán ng̃ kudlít na banayad (ó acento grave) ay binibigkás na mariín sa ikalawáng hulí ng̃ pantíg; hal.: _wikà_, _nasà_, _batì_, _lahì_, _pusò_, _pakò_, _sariwà_, _timawà_, _lagarì_, _bighanì_, _pintuhò_, _pang̃akò_, atbp. G. ¿Alín ang mg̃a tuntunin ukol sa mg̃a salitâng _pabagsák_ (ó esdrújula)? N. Ang mg̃a tuntuning sumúsunód: _Una._--Ang mg̃a salitâng paris ng̃ _bíhirà_, _dálitâ_, _káhimán_, _kápitan_, at ibá pang paris nitó ay binibigkás na mariín sa ikatlóng hulí ng̃ pantíg. _Ikalawá._--Lahát halos ng̃ mg̃a salitâng ugát na may dalawáng pantíg gaya ng̃ _anás_, _bulóng_, _libíng_, atbp. na mg̃a salitâng pabiglâ ó mariín kung bigkasín sa hulíng pantíg at sa hulí’y dinagdagán ng̃ _an_ ó _han_ ay binibigkás na mariín sa ikatlóng hulí ng̃ pantíg, hal.: _ánasan_, _búlung̃an_, _líbing̃an_, _áliwan_, _búgtung̃an_, _sígiran_, _lúksuhan_, atbp. _Ikatló._--Ang ilán sa mg̃a salitâng ugát na may dalawáng pantíg gaya ng̃ _ibig_, _nais_, _sabi_, _bulíd_, _hiláw_, _mahál_, atbp. na pinang̃ung̃unahan ng̃ anyô (ó partícula) _ma_ ó _na_ ay binibigkás ding mariín sa ikatlóng hulí ng̃ pantíg, hal.: _máibig_, _mánais_, _másabi_, _máhiláw_, _mámahál_, _mábulíd_, _másabi_, _máibig_, _náturan_, _nábulong_, _nábasa_, _nákain_, atbp. _Ikaapat._--Ang karamihan ng̃ mg̃a salitâng nagpapásimulâ sa _ka_ at nagtatapós sa _an_ ó _han_ gaya ng̃ _katíbayan_, _kagáling̃an_, _katípunan_, _kabánalan_, _kagándahan_, _kamáhalan_, at ibá pang gangganitó ay binibigkás ding mariín sa ikatlóng hulí ng̃ pantíg. G. ¿Alín ang mg̃a panutong dapat sundín ukol sa mg̃a salitâng _pásagitsít_ (ó sobresdrújula)? N. Ang mg̃a panutong sumúsunód: _Una._--Ang mg̃a salitâng gaya ng̃ _súliranín_, _pátakarán_, _mánunulát_, _paláisipán_, _palátuntunán_, _mánanagalóg_, _mámamahayág_, _mánanalaysáy_, atbp., ay binibigkás na mariín sa ikaapat at ikalimáng hulí ng̃ pantíg. _Ikalawá._--Lahát halos ng̃ mg̃a salitâng ugát na may tatlóng pantíg gaya ng̃ _himagsík_, _sigalót_, _himutók_, _halakhák_, atbp. na mariín ang pagbigkás sa katapusáng pantíg at dinaragdagán sa hulí ng̃ _an_ ay dapat bigkasíng mariín sa ikaapat na hulí ng̃ pantíg; hal.: _hímagsikan_, _sígalutan_, _hímutukan_, _hálakhakan_, atbp. _Ikatló._--Lahát halos ng̃ mg̃a salitâng ugát na may dalawáng pantíg, gaya ng̃ _lagpás_, _alíw_, _bigkís_, _bulóng_, _utos_, _payo_, atbp. na pinang̃ung̃unahan ng̃ _pa_ at dinuduluhan ng̃ _an_ ó _han_ ay binibigkás na mariín sa ikaapat na hulí ng̃ pantíg; hal.: _pálagpasán_, _páaliwán_, _pábigkisán_, _pábulung̃án_, _páutusan_, _pápayuhan_, atbp. _Ikaapat._--Ang mg̃a salitâng ugát na may tatlóng pantíg, gaya ng̃ _lagarì_, _dalirì_, _sariwà_, atbp., na pinang̃ung̃unahan ng̃ _ma_ ay binibigkás na mariín sa ikaapat na hulí ng̃ pantíg, hal.: _malagarì_, _madalirì_, _masariwà_, atbp. _Ikalimá._--Ang mg̃a salitâng may dalawáng pantíg, gaya ng̃ _hulí_, _samâ_, _buti_, _wakás_, _linaw_, at ibá pang pawàng gangganitó, na may _ka_ sa una at _an_ ó _han_ sa hulí at sakâ inúulit ang buông pantíg ng̃ ugát, ay binibigkás ding mariín sa ikaanim na hulí ng̃ pantíg, hal.: _káhulíhulihan_, _kásamâsamâán_, _kábutibutihan_, _káwakáswakasan_, _kálinawlinawan_, atbp. TALABABÂAN [10] Ang limáng tuntuning náuuná ng̃ mg̃a salitâng pabiglâ ay sinipì ko kay G. Eusebio Daluz. IX KABANATA Tungkól sa paglilihim (ó sinalefa) GURÒ. ¿Anó ang _paglilihim_ (ó sinalefa)? NAG-AARAL. Ang pag-áalís ng̃ isá ó iláng titik sa mg̃a pang̃ung̃usap kailan ma’t naglalakip ang mg̃a itó. G. ¿Kailán nangyayari ang paglilihim? N. Ang paglilihim ay nangyayari sa mg̃a salitâng nagtatapós sa ting̃ig (ó vocal) at sa mg̃a pangtinig (ó consonante) _n_ at _w_, kailan ma’t ang sumúsunód dito’y ang pangbigkís (ó conjunción) _at_ at ang pang-anib (ó ligazón) _ay_. G. ¿Sa iláng tuntunin (ó regla) nábubuô ang paglilihim? N. Sa dalawá, at itóng mg̃a sumúsunód: _Una._--Pagkâ ang isáng pang̃ung̃usap ay nagtatapós sa ting̃ig (ó vocal) ó kayâ’y sa pangtinig na _w_ at ang sumúsunód dito’y ang pangbigkís _at_ ó ng̃ pang-anib _ay_, ay maáarìng alisín ang _a_ sa _at_ ó _ay_, pag-áalís na kailang̃ang pagitnâan ng̃ isáng panandâ (ó apóstrofo) upáng mákilala ang paglilihim. MG̃A HALIMBAWÀ Amá’_t_ iná Amá _at_ iná. Lalaki’_t_ babae Lalaki _at_ babae. Sampagita’_t_ kampupot Sampagita _at_ kampupot. Akó’_y_ tao Akó _ay_ tao. Siyá’_y_ marang̃ál Siyá _ay_ marang̃ál. Itó’_y_ magandá Itó _ay_ magandá. Ikáw’_t_ akó Ikáw _at_ akó. Araw’_t_ gabí Araw _at_ gabí. Ikáw’_y_ marunong Ikáw _ay_ marunong. Ang ilaw’_y_ maning̃as Ang ilaw _ay_ maning̃as. _Ikalawá._--Lahát ng̃ pang̃ung̃usap na nagtatapós sa _n_, at itó’y sumúsunód sa _at_ ó _ay_ ay maáarìng alisín ang násabing _n_, sakâ ang _a_ sa _ay_ ó _at_, na, kailang̃ang pagitnâan lamang ng̃ isáng panandâ (ó apóstrofo). MG̃A HALIMBAWÀ Baya’_t_ Pámahalàán Bayan _at_ Pámahalàán. Silang̃a’_t_ Kanluran Silang̃an _at_ Kanluran. Pang̃inoó’_t_ Alipin Pang̃inoón _at_ Alipin. Ang baya’_y_ harì Ang bayan _ay_ harì. Itóng halama’_y_ malusóg Itóng halaman _ay_ malusóg. Ang katwira’_y_ likô Ang katwiran _ay_ likô. G. ¿Sinúsunód bagá ang paglilihim sa tuwîtuwî na? N. Hindî pò: ang paglilihim ay lubhâng malayà: maáarìng sundín ng̃ isáng sumusulat at maáarì namáng huwág sang-ayon sa kanyáng káibigán. X KABANATA Hinggíl sa mg̃a pang-anib (ó ligazón) GURÒ. ¿Anó ang _pang-anib_ (ó ligazón)? NAG-AARAL. Tinátawag na pang-anib, ang iláng titik ó anyô (partícula) na siyáng naglalakip sa mg̃a pang̃ung̃usap na magkahiwaláy. G. ¿Bakit ginagawâ ang ganitóng paglalakip? N. Nang magkaroón ng̃ magandáng tunóg, lambíng at tamís ang mg̃a salitâ natin. G. ¿Ilán ang mg̃a pang-anib sa tagalog? N. Apat, at ganitó ang pagkakasunódsunód: _g_, _ng_, _na_, _ay_. G. ¿Kailán dapat gamitin ang _g_? N. Dapat gamitin ang _g_ kailan ma’t ibig paglakipin ang salitâng nagtatapós sa _n_ sa pang̃ung̃usap na sumúsunód. MG̃A HALIMBAWÀ Bayan dakilà Bayan_g_ dakilà Kundiman marikít Kundiman_g_ marikít Samahán Taga-ilog Samahán_g_ Taga-ilog G. ¿Saán ginágamit ang _ng_? N. Sa salitâng nagtatapós sa ting̃ig (ó vocal) na ibig ilakip sa pang̃ung̃usap na sumúsunód. MG̃A HALIMBAWÀ Magandá babae Magandá_ng_ babae. Dakilà Mithî Dakilà_ng_ Mithî. Noó maaliwalas Noó_ng_ maaliwalas. Paá malakí Paá_ng_ malakí. G. ¿Saáng gamit ang _na_? N. Ang _na_ ay siyáng gamit kung ibig paglakipin ang salitâng nagtatapós sa pangtinig (ó consonante) na hindî _n_ sa kapwà salitâng sumúsunód. MG̃A HALIMBAWÀ Lang̃it mataás Lang̃it _na_ mataás. Ilog mababaw Ilog _na_ mababaw. Bundók matarík Bundók _na_ matarík. G. ¿Saáng gamit namán ang _ay_? N. Ang _ay_ ay siyáng naglalakip sa ng̃alang pangtukoy (ó nominativo de persona) sa salitâng sa kanyá’y sumúsunód na nagbabadyá ng̃ kalagayan. MG̃A HALIMBAWÀ Si Bathalà marunong Si Bathalà _ay_ marunong. Ang tao tao Ang tao _ay_ tao. Si Kikò dukhâ Si Kikò _ay_ dukhâ. IKALAWÁNG BAHAGI Pagkilala ó Analogía I KABANATA Ang Pagkilala at ang kaniyáng sakláw GURÒ. ¿Anó ang kahulugán ng̃ _Pagkilala_ (ó Analogía)? NAG-AARAL. Ang bahagi ng̃ Balarilà na nagtuturò’t nagpapakilala ng̃ káhalagahán at tungkulin ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap, tagláy ang kaniyáng pagkakabagobago at ang sariling kátuturán. G. ¿Anó ang pang̃ung̃usap ó salitâ? N. Isáng tunóg, ó kayâ’y kabuùan ng̃ mg̃a tunóg na ibinibigkás natin ang isáng pagkukurò. G. ¿Anó ang tinátawag na _kaisipán_ (ó oración) sa urì ng̃ Balarilà? N. Ang dalawá ó ang paglalakiplakip ng̃ mg̃a salitâ na nagbabadyá ng̃ isáng ganáp na pagkukurò ó ang nagtatagláy ng̃ isáng hustóng kahulugán. Halimbawà: _Akó’y susulat_; _siyá’y bumabasa_; _silá’y nag-áaral ng̃ Balarilà_. G. ¿Ilán ang mg̃a bahaging sakláw ng̃ kaisipán? N. Sa Wikàng Tagalog ay siyám lamang: _pang-akbáy_ (ó artículo), _pangdiwà_ (ó sustantivo), _pangturing_ (ó adjetivo), _pangtayô_ (ó pronombre), _pangwatas_ (ó verbo), _pangbago_ (ó adverbio), _pang-ukol_ (ó preposición), _pangbigkís_ (ó conjunción) at _pangdamdám_ (ó interjección). G. ¿Paano ang pagkakabagong nangyayari sa mg̃a bahaging itó ng̃ kaisipán? N. Ang mg̃a itó’y nagkakábagobago sa pamamagitan ng̃ dalawáng pang̃ulong kátawagán: _magbaling_ (ó declinar) at _magbaybáy_ (ó conjugar). G. ¿Anó ang kahulugán ng̃ _magbaling_? N. Dalhín sa ibá’t ibáng lagáy (ó caso) ang mg̃a salitâng pinagbábaling. G. ¿Alín ang mg̃a salitâng pinagbábaling? N. Ang _pang-akbáy_, ang _pangdiwà_, ang _pangturing_ at ang _pangtayô_. G. ¿Anó namán ang kátuturán ng̃ _magbaybáy_? N. Ilagáy sa ibá’t ibáng ayos (ó modo), panahón (ó tiempo), bilang (ó número) at katawán (ó persona), ó kayâ’y ang pagkakabagobagong nangyayari sa mg̃a salitâng binabaybáy. G. ¿Alín ang mg̃a salitâng binabaybáy? N. Ang tang̃ìng binabaybáy ay ang salitâng pangwatas; ng̃unì’t dapat alamíng sa Wikàng Tagalog ang alín mang pangkát ó bahagi ng̃ kaisipán, lalòng lalò na ang pangdiwà, pangturing, pangbago at pangtayô ay maáarìng gawíng pangwatas at baybayín sa pamamagitan ng̃ tulong ng̃ ibá’t ibáng anyô (ó partícula). Lalòng maliliwanagan ang bagay na itó pagsapit sa kanyáng kinaúukulan. G. ¿Alín ang mg̃a salitâng hindî nátitinag (ó invariables)? N. Ang mg̃a salitâng mahirap ó talagáng hindî maáarìng baguhin ay ang pang-ukol (ó preposición), pangbigkís (ó conjunción) at pangdamdám (ó interjección). G. ¿Anó ang dapat mákilala ukol sa mg̃a salitâng pinagbábaling? N. Sa mg̃a salitâng pinagbábaling ay dapat mákilala ang _kiyás_ (ó género), ang _bilang_ (ó número) at ang _lagáy_ (ó caso). G. ¿Anó ang tinátawag na _kiyás_ (ó género)? N. Tinátawag na kiyás ang pagbabagong nangyayari sa Balarilà upáng matalastás kung ang isáng pang̃alan ng̃ tao, hayop ó bagay ay tumutukoy sa lalaki ó sa babae ó sa bagay. G. ¿Mayroóng ilán ang kiyás sa ating wikà? N. Tatló: _Kiyás lalaki_ (ó género masculino), _kiyás babae_ (ó género femenino) at _kiyás sa bagay_ (ó género neutro). G. ¿Anó ang _kiyás lalaki_? N. Ang náuukol sa mg̃a pang̃alan ng̃ tao ó hayop na ang kahulugá’y nahihinggíl ó náuuwî sa kalálakihan, hal.: _Huan_, _amá_, _binatà_. G. ¿Anó namán ang _kiyás babae_? N. Ang tumutukoy sa mg̃a pang̃alan ng̃ tao ó hayop na ang kátuturá’y náuukol sa kabábaihan, hal.: _Huana_, _iná_, _dalaga_, _binibini_. G. ¿Anó ang _kiyás sa bagay_? N. Ang náuukol sa mg̃a ng̃alan ng̃ bagay na hindî kiyás lalaki ni kiyás babae, gaya ng̃ aklát, _panulat_, _bulaklák_, _kahoy_, _bahay_, _tubig_, atbp. G. ¿Anó ang tinátawag na _bilang_ (ó número)? N. Tinátawag na bilang ang pagbabagong nangyayari sa Balarilà upáng mákilala kung ang isáng salitâ ay náuukol sa íisá ó maraming tao, hayop ó bagay. G. ¿Mayroóng ilán ang bilang? N. Dalawá: _bilang na íisá_ (ó número singular) at _bilang na dalawá ó marami_ (ó número plural). _Bilang na íisá_, ang tumutukoy sa pang̃alan ng̃ isáng tao, hayop ó bagay, hal.: _bahay_, _aklát_, _panulat_. _Bilang na dalawá ó marami_, ang tumutukoy sa pang̃alan ng̃ dalawá ó maraming tao, hayop ó bagay, hal.: _mg̃a bahay_, _mg̃a aklát_, _mg̃a panulat_. G. ¿Anó ang tinátawag na _lagáy_ (ó caso)? N. Ang kalagayan at mg̃a pangyayari na, matatagpùán sa kaisipán ang isáng salitâng pinagbábaling hinggíl sa kapwà salitâ. G. ¿Paano ang pagpapákilala ng̃ ganyáng kalagayan at mg̃a pangyayari? N. Sa ating wikà’y sa pamamagitan ng̃ mg̃a pang-akbáy (ó artículo) at mg̃a pang-ukol (ó preposición). G. ¿Ilán ang mg̃a lagáy sa Wikàng Tagalog? N. Tatló lamang ang sa kasalukuya’y ginágamit: _pangtukoy_ (ó nominativo), _pang-arì_ (ó genitivo) at _panglayon_ (ó acusativo). G. ¿Anó ang tungkulin ng̃ pangtukoy (ó nominativo)? N. Tukuyin ang pang̃ulo (ó sujeto) na siyáng nagbibigáy ng̃ kahulugán sa pangwatas (ó verbo), hal.: _Si Pedro_, _siná María_. G. ¿Anó ang kahulugán ng̃ pang-arì (ó genitivo)? N. Ang náuukol sa pag-áarì, ó ang tumutukoy sa bagay na itó, hal.: _Ang aklát ni Lucio_; _ang kay Kikòng panulat_. G. ¿Anó ang kátuturán ng̃ panglayon (ó acusativo)? N. Ang tumutukoy sa ng̃alan ng̃ tao ó bagay na siyáng tinutung̃o ó nilálayon ng̃ pangwatas, hal.: _Paroón ka kay Ricardo_; _maglakbáy tayo sa Bulakán_. II KABANATA Salitâng Pang-akbáy (ó Artículo) GURÒ. ¿Anó ang kahulugán ng̃ _salitâng pang-akbáy_? NAG-AARAL. Ang pang-akbáy ay isáng pangkát ó bahagi ng̃ kaisipán (ó oración) na siyáng ipinang̃ung̃una ó ipinang-áakbáy sa salitâng pangdiwà (ó sustantivo) at pangturing (ó adjetivo) upáng mákilala ang kanyáng lagáy (ó caso) at bilang (ó número). Kung minsa’y ipinang-áakbáy rin sa ibá pang pangkát ng̃ kaisipán. G. ¿Ilán sa tagalog ang mg̃a salitâng pang-akbáy? N. Dalawá lamang: _si_ at _ang_. G. ¿Anó ang kátawagáng dapat ikapit sa dalawáng itó upáng sa paggamit ay magkabukód? N. Ang _si_ ay dapat pang̃anláng _pang-akbáy sa mg̃a ng̃alan ng̃ tao_ at ang _ang_ ay _pang-akbáy sa mg̃a ng̃alan ng̃ bagay_. G. ¿Bakit ang _si_ ay ng̃inanláng pang-akbáy sa mg̃a ng̃alan ng̃ tao? N. Ng̃inanláng ganitó sapagkâ’t siyáng iniúuna ó iniáakbáy sa mg̃a pang̃alan ng̃ tao, ó kayâ’y sa mg̃a hayop ó bagay na ang kahulugá’y náuukol sa tao. G. ¿Bakit ng̃inanláng pang-akbáy sa mg̃a ng̃alan ng̃ bagay ang _ang_? N. Ng̃inanláng ganitó sapagkâ’t siyáng inaakbáy sa mg̃a karaniwang pang̃alan ng̃ anó mang bagay ó hayop. PANG-AKBÁY SA MG̃A NG̃ALAN NG̃ TAO G. ¿Saánsaán dapat iakbáy ang pang-akbáy na _si_? N. Sa mg̃a tuntuning sumúsunód: _Una._--Sa pang̃alan ng̃ tao, kailan ma’t itó’y na sa lagáy na pangtukoy (ó caso nominativo), hal.: _Si Huan_, _si Yayang_, _si Mameng_, _si Neneng_. _Ikalawá._--Sa anó mang pang̃alan ng̃ hayop ó bagay kayâ, kailan ma’t itó’y ing̃inang̃alan sa tao ó ang kahulugá’y dito náuuwî, hal.: _Si Lumpó_, _si Bulág_, _si Bubuyog_, _si Galit_, _si Sampalok_, _si Katuray_. _Ikatló._--Sa alín mang pamagát ng̃ kathâ ó dulâ kailan ma’t tinutukoy ang kumathâ, hal.: _Si Banaag at Sikat_, _si Pinaglahuan_, _si Walâng Sugat_. _Ikapat._--Sa anó mang ng̃alan ng̃ katungkulan kailan ma’t binabanggít sa kasunód ang pang̃alan ng̃ táong may tungkulin, hal.: _Si Speaker Osmeña_, _si Kinatawáng Quezón_, _si Profesor Blumentritt_, _si Gobernador Santos_. _Ikalimá._--Sa mg̃a pang̃alang itinátawag sa mg̃a magulang at kapatíd, kalahì at katoto, hal.: _Si tatay_, _si nanay_, _si kaka_, _si kuya_, _si kababayan_, _si kaibigan_. Gayón din sa mg̃a ng̃alang itinátawag sa mg̃a kamag-anak, ng̃unì’t tang̃ìng mangyayari ang ganitó kailan ma’t na sa mg̃a salitâng hirám, hal.: _Si tio_, _si primo_, _si kumare_, _si kumpare_. G. ¿Kung ibig tumukoy sa dalawá ó marami, ¿anó ang dapat gamitin? N. Dapat gamitin ang _siná_, na nanggaling sa pang-akbáy na _si_ at dinagdagán ng̃ _na_, kailan ma’t ibig tumukoy sa dalawá ó maraming tao, hal.: _Siná Milíng_, _siná Teroy_. Sa mg̃a salitâng itó’y mapagtatantô na si Milíng ó si Teroy ay may mg̃a kasamaháng akiakibat magíng sa pamamahay, sa paglalarô, sa paglíliwalíw ó sa paghahanap-buhay. G. ¿Paano ang pagtukoy sa bilang na dalawá ó marami sa mg̃a pang̃alan ng̃ tao? N. Ang pang̃alang angkín ng̃ isáng tao ay hindî maáarìng ilagáy sa bilang na dalawá ó marami (ó número plural) kailan ma’t tumutukoy sa sarili lamang niyáng pagkatao. Ng̃unì’t kung ang pang̃alang nátura’y tumutukoy sa kalahatán ó karamihan ay maáarìng ilagáy sa bilang na dalawá ó marami, at sa ganitó’y dî dapat gamitin ang _siná_ kundî _ang mg̃a_ na siyáng ginágamit sa mg̃a bagay; hal.: _Ang mg̃a Pedro_, _ang mg̃a Karlos_, ibig sabihin sa makatwíd ang mg̃a tinátawag na Pedro ó ang mg̃a nang̃áng̃alang Karlos. G. ¿Paano ang pagbábaling (ó declinación) ng̃ pang-akbáy na _si_? N. Gaya ng̃ sumúsunód: PAGBÁBALING NG̃ PANG-AKBÁY NA SI _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Pangtukoy Si Pangtukoy Siná Pang-arì { Ni Pang-arì { Niná { Kay { Kiná ó kaná Panglayon { Kay Panglayon { Kiná ó kaná { Ni { Niná G. ¿Kailán dapat gamitin ang na sa lagáy na pangtukoy? N. Ginágamit ang _si_ sa bilang na íisá at _siná_ sa dalawá ó marami kailan ma’t tinutukoy ang pang̃alan ng̃ tao, hal.: _Si Kulás_, kung siyá lamang, at _siná Kulás_ kung may ibá pang kasama ó akibat. G. ¿Kailán ginágamit ang na sa lagáy na pang-arì? N. Ginágamit ang _ni_ sa íisá at _niná_ sa dalawá ó marami kailan ma’t ang bagay na ináarì ó sangkáp ay unang nábabanggít kay sa may arì ó kinasasangkapán, hal.: _ang aklát ni Lucio_, _ang bahay niná Enchang_. Kung ang may arì ó kinasasangkapán ay siyáng unang nátutukoy kay sa ináarì ó sangkáp ay dapat gamitin ang _kay_ sa íisá at _kiná_ sa dalawá ó marami, hal.: _Ang kay Luciong aklát_, _ang kiná ó kaná Enchang na bahay_. G. ¿Kailán ginágamit ang na sa panglayon? N. Ginágamit ang _kay_ sa íisá at ang _kiná_ sa dalawá ó marami, kailan ma’t nagpapakilala ng̃ layon ó anó mang bagay na ninanasà, hal.: _Dumalaw siyá kay Lukas_; _paroón tayo kiná ó kaná Yoyong_. Kung nagpapakilala ng̃ kung sino ang may gawâ ng̃ isáng bagay, ó may akdâ ng̃ aklát ó may likhâ ng̃ anó man ay dapat gamitin ang _ni_ sa íisá at _niná_ sa dalawá ó marami, hal.: _Sinulat ni Diego itóng aklát_, _ang bangkâ’y ginawâ niná Binong_. G. ¿Kailán hindî dapat gamitan ng̃ pang-akbáy ang pang̃alan ng̃ tao? N. Hindî ng̃â dapat gamitan kailan ma’t binabanggít sa pagtawag, pag-úutos ó pakikisuyo, hal.: _Emong, halika_; _Lakad na, Tinoy_; _Teban, pakiabot mo ng̃â ang batiyâ_. G. ¿Dapat bang lagyán ng̃ pang-akbáy ang bawà’t isá kung nagkakasunódsunód ang dalawá ó maraming pang̃alan ng̃ tao? N. Kung magkakásunódsunód ang dalawá ó maraming ng̃alan ay dapat akbayán ng̃ _si_ ang bawà’t isá lalòng lalò na kung binibilang ó tinutukoy na isáisá, hal.: _Si Pedro, si Karlos at si Fidel ay paraparang mabuti_. PANG-AKBÁY SA MG̃A NG̃ALAN NG̃ BAGAY G. ¿Saánsaán dapat iakbáy ang pang-akbáy na _ang_? N. Dapat iakbáy sa mg̃a panutong sumúsunód: _Una._--Sa karaniwang pang̃alan ng̃ anó mang bagay, hal.: _ang bayan_, _ang tao_, _ang araw_, _ang hayop_, _ang tubig_, _ang talulót_. _Ikalawá._--Ang pamagát ng̃ mg̃a bansá, bayan, lálawigan, nayon, lansang̃an, at mg̃a poók ay karaniwan ng̃ akbayán ng̃ _ang_; hal.: _Ang Pilipinas_, _ang Amérika_, _ang Bulakán_, _ang Sampalok_, _ang Eskolta_, atbp. _Ikatló._--Ang pamagát ng̃ mg̃a kapisanan, samahán ó simbahan kailan ma’t ibig banggitín, hal.: _Ang Taga-Ilog_, _ang Katubusan_, _ang Katimawan_, _ang Paraluman_, _ang Katedral_. _Ikaapat._--Ang pamagát ng̃ mg̃a aklát ng̃ karunung̃an ó ng̃ mg̃a kathâng kasaysayan kailan ma’t binabanggít, hal.: _ang Gramátiká_, _ang Pilosopía_, _ang Noli me tángere_. _Ikalimá._--Ang pang̃alan ng̃ mg̃a araw sa buông isáng linggó at ng̃ mg̃a buwán, kailan ma’t ibig banggitín, hal.: _ang martés_, _ang huebes_, _ang Agosto_, _ang Disiembre_. _Ikaanim._--Ang pang̃alan ng̃ mg̃a katungkulan kailan ma’t itó’y binabanggít, hal.: _Ang Komisionado_, _ang Kinatawán_. Kung may kasunód na pang̃alan ng̃ tao ay inaakbayán din ng̃ _ang_, bagamá’t maáarì rin ang _si_, hal.: _Ang Komisionado Palma_, ó _si Komisionado Palma_; _ang Hukóm Araullo_, ó _si Hukóm Araullo_. _Ikapitó._--Ang pang̃alan ng̃ tao, kailan ma’t sinusundán ng̃ _itó_, _iyán_, _yaón_, ó kayâ’y kung tinutuntóng mabuti, hal.: _Ang Yoyong na itó_, _ang Huséng yaón_. _Ikawaló._--Iniáakbáy rin sa mg̃a pangwatas (ó verbo), hal.: _Ang binabasa ni Pedro_, _ang kinakain ni Mente_, _ang sinusulat ni Huan_. G. ¿Anó ang dapat gamitin kung ibig tumukoy sa bilang na dalawá ó marami? N. Ang pang-akbáy na _ang_ ay dapat sundán ng̃ _mg̃a_ kailan ma’t tumutukoy sa bilang na dalawá ó marami (número plural) na siyáng sa bagay na itó’y tang̃ìng ginágamit sa ating wikà, hal.: _ang tao_, kung íisá ang binabanggít; at _ang mg̃a tao_ kung bumabanggít sa dalawá ó marami. G. Ang dalawá ó maraming pang̃alan ng̃ bagay na nagkakasunódsunód, ¿dapat bang akbayán ng̃ _ang_ ang bawà’t isá? N. Kung iniisáisá ang pagbanggít sa hang̃ád na bilang̃in ó luminaw kayâ, ay dapat pang̃unahan ng̃ _ang_ ang bawà’t isáng pang̃alan ng̃ bagay, hal.: _Ang matá, ang ilóng at ang taing̃a ay maháhalagáng sangkáp ng̃ katawán ng̃ tao_; _ang ilog at ang dagat ay kapuwà tubig_. Ng̃unì’t kung sa isáng kaisipán ay nagkakasunódsunód ang dalawá ó maraming pangdiwà (ó sustantivo) at dî lubhâng nililinaw ang pagbanggít ay dî dapat akbayáng isáisá ng̃ _ang_ kundî ang una lamang, hal.: _ang masasarap na manggá, lansones, santól at mabulo ay tang̃ìng halaman sa Pilipinas_. G. ¿Paano namán ang pagbábaling (ó declinación) ng̃ pang-akbáy na _ang_? N. Gaya nitóng sumúsunód: PAGBÁBALING NG̃ PANG-AKBÁY NA ANG _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Pangtukoy Ang Pangtukoy Ang mg̃a Pang-arì { Ng̃ Pang-arì { Ng̃ mg̃a { Sa { Sa mg̃a Panglayon { Sa Panglayon { Sa mg̃a { Ng̃ { Ng̃ mg̃a G. ¿Kailán dapat gamitin ang na sa lagáy na pangtukoy? N. Dapat gamitin ang _ang_ sa íisá at _ang mg̃a_ sa dalawá ó marami kailan ma’t tinutukoy ang pang̃alan ng̃ bagay, hal.: _ang bayan_ kung bumabanggít sa íisá at _ang mg̃a bayan_ kung dalawá ó marami ang ibig tukuyin. G. ¿Kailán ginágamit ang na sa lagáy na pang-arì? N. Sa íisá’y ginágamit ang _ng̃_ at _ng̃ mg̃a_ sa dalawá ó marami, kailan ma’t ang bagay na ináarì ó sangkáp ay unang nábabanggít kay sa may arì ó kinasasangkapán, hal.: _ang panitik ng̃ mánunulát_, _ang ulo ng̃ sanggól_, _ang mg̃a bulaklák ng̃ dalaga_. Kung ang may arì ó kinasasangkapán ay siyáng unang nátutukoy kay sa bagay na ináarì ó sangkáp ay dapat gamitin ang _sa_ sa íisá at _sa mg̃a_ sa dalawá ó marami, hal.: _ang sa mánunulát na panitik_, _ang sa sanggól na ulo_, _ang sa dalagang mg̃a bulaklák_. G. ¿Kailán namán ginágamit ang na sa panglayon? N. Ginágamit ang _sa_ sa íisá at _sa mg̃a_ kung dalawá ó marami kailan ma’t nagpapahiwatig ng̃ lugál, nasà ó anó mang bagay na náuukol dito, hal.: _Maglalakbáy siyá sa Mindanáw_, _umanib tayo sa mg̃a kalahì_. Kung nagpapahayag namán nang kung sino ang gumawâ, kumathâ ó lumikhâ ng̃ anó mang bagay ay ginágamit ang _ng̃_ sa íisá at _ng̃ mg̃a_ sa dalawá ó marami, hal.: _Ang aklát ay niyarì ng̃ limbagan_, _ang lansang̃a’y ginawâ ng̃ mg̃a tao_. III KABANATA Salitâng Pangdiwà (ó Sustantivo) GURÒ. ¿Anó ang kahulugán ng̃ _salitâng pangdiwà_? NAG-AARAL. Salitâng pangdiwà, ang bahagi ó pangkát ng̃ kaisipán na tumutukoy ó nagpapakilala ng̃ mg̃a pang̃alan ng̃ tao, hayop ó bagay sang-ayon sa kanyáng kalikasán, diwà ó halagá; hal.: Bahay, tubig, dagat, Pedro, Bulakán. Dapat mabatíd na ang _pangdiwà_ ay maáarìng lumagáy ó lumagì sa kaisipán sa kanyáng sarili lamang, at dahil dito kung kayâ ikinapit ang ganyáng pamagát. G. ¿Alín ang pang̃ulong bahagi ng̃ pangdiwà? N. Ang dalawáng itó: _pangdiwà sa bagay_ at _pangdiwà sa tao_. G. ¿Anó ang pangdiwà sa bagay? N. Ang náuukol sa madlâng pang̃alan ng̃ tao, hayop ó bagay na karaniwan na tumutukoy sa íisáng panig ó hugis, hal.: tao, pusà, ilog, mg̃a pang̃alang bumabanggít sa lahát ng̃ tao, sa lahát ng̃ pusà at sa lahát ng̃ ilog. G. ¿Anó namán ang pangdiwà sa tao? N. Ang náuukol sa tiyák na pang̃alan ng̃ tao, hayop ó bagay upáng mápaibá ó huwág mápalahók sa ibáng pang̃alang tumutukoy rin sa kanyáng panig ó hugis, hal.: _Maynilà_, _Ricardo_, _Bagumbayan_, mg̃a pamagát na bumabanggít sa isáng bayan, sa isáng tao at sa isáng daán ó lansang̃an. G. ¿Anó ang dapat matantô ukol sa salitâng pangdiwà? N. Na, sa Wikàng Tagalog, ang pangdiwà’y hindî pabagobago sa kiyás (ó género), hal.: áso, pusà, kabayo, mg̃a salitâng hindî matiyák kung ásong lalaki ó pusàng babae, ó anó man. G. ¿Pano ang dapat gawín upáng matiyák ang kiyás ng̃ pang̃alan ng̃ isáng tao ó hayop? N. Ang mg̃a pang̃alang tumutukoy sa tao ó hayop ay dapat dagdagán ng̃ _lalaki_ kung sa kiyás na itó bumabanggít at _babae_ kung dito namán náuukol, upáng mákilala ang tagláy na kiyás ng̃ isá’t isá; hal.: sa batà, batàng lalaki, kung itó ang nais tukuyin, sa pusà, pusàng babae, kung itó namán ang ibig banggitín. G. ¿Mayroón kayâ sa ating wikà ng̃ mg̃a salitâ ó pang̃alan na sa kaniyáng sarili’y tumutukoy sa lalaki ó sa babae, kahì’t na ang mg̃a itó’y hindî idagdág? N. Mayroón pò, bagamá’t ang mg̃a salitâng itó’y kákauntî, hal.: _amá_, na sa lalaki tumutukoy, at _iná_ sa babae namán, amaín at ali, binatà at dalaga, bagongtao at binibini, at ibá pa. G. ¿Anó ang dapat mabatíd ukol sa mg̃a ng̃alan ng̃ tao? N. Ang mg̃a ng̃alan ng̃ tao na ng̃ayó’y kasalukuyang ginágamit natin, palibhasà’y hirám sa wikàng kastilà ay may sariling kiyás na tagláy, sa makatuwíd bagá’y ang isáng ng̃alan ay nauúnawàan agád kung nahihinggíl sa lalaki ó sa babae; hal.: Claro ó Clara, Domingo ó Dominga, Pascual ó Pascuala. G. ¿Paano ang paglalagáy sa bilang na dalawá ó marami (ó número plural) ng̃ mg̃a salitâng pangdiwà? N. Sa dalawáng kaparaanán: _Una._--Kung pangdiwàng dalisay (ó simple) ay sa pamamagitan ng̃ _mg̃a_, hal.: mg̃a tao, mg̃a bahay, mg̃a hayop, mg̃a bulaklák. _Ikalawá._--Ang isáng pangdiwàng mayhalò na nagbuhat sa _mag_ ay inúulit ang unang pantíg ng̃ ugát, hal.: mag-iná, mag-amá, magbayáw, ay ginagawâng mag-íiná, mag-áamá, magbábayáw, kung tumutukoy sa dalawá ó marami. G. ¿Paano ang pagbábaling sa salitâng pangdiwà? N. Sa pamamagitan ng̃ mg̃a pang-akbáy na _si_ at _ang_ at ang kaníkanyáng sinásakláw. Náitó ang mg̃a halimbawà: PAGBÁBALING NG̃ PANGDIWÀ SA NG̃ALAN NG̃ TAO _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Pangtukoy Si Lucio. Pangtukoy Siná Lucio. Pang-arì { Ni Lucio. Pang-arì { Niná Lucio. { Kay Lucio. { Kiná ó kaná Lucio. Panglayon { Kay Lucio. Panglayon { Kiná ó kaná Lucio. { Ni Lucio. { Niná Lucio. SA NG̃ALAN NG̃ BAGAY _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Pangtukoy Ang aklát. Pangtukoy Ang mg̃a aklát. Pang-arì { Ng̃ aklát. Pang-arì { Ng̃ mg̃a aklát. { Sa aklát. { Sa mg̃a aklát. Panglayon { Sa aklát. Panglayon { Sa mg̃a aklát. { Ng̃ aklát. { Ng̃ mg̃a aklát. UKOL SA ILÁNG BAHAGI NG̃ PANGDIWÀ G. ¿Sa anó pa nabábahagi ang salitâng pangdiwà? N. Sa tinátawag na _dalisay_ (ó simple) at _mayhalò_ (ó compuesto).[11] Tinátawag na _dalisay_ ang salitâng walâng idinaragdág na anó man sa kanyáng pagigíng salitâ ó kayâ’y ang salitâng tinátawag na ugát, hal.: sanggól, bahay, kahoy, banál. Tinátawag na _mayhalò_ ang salitâng dalisay ó ugát na dinagdagán ng̃ anó mang anyô (ó partícula) magíng sa una ó hulihán kayâ, hal.: kabatàan, kabuhayan, kasalo, pabang̃ó, pag-ibig, pag-asa, atbp. G. ¿Paano ang mg̃a kaparaanáng ginagawâ nang ang salitâng dalisay ay magíng salitâng mayhalò? N. Sa mg̃a paraáng sumúsunód: _Una._--Lahát halos ng̃ mg̃a salitâng dalisay ó ugát na inangkapán ng̃ _ka_ at sinugpung̃án ng̃ _an_ ó _han_ sang-ayon sa mg̃a pangyayari, hal.: buhay, bayan, batà, gandá, buti, linis, atbp. ay nagigíng kabuhayan, kabayanan, kabatàan, kagandahan, kabutihan, kalinisan. _Ikalawá._--Ang mg̃a salitâng dalisay ó ugát na inangkapán ng̃ _ka_ ay nagigíng mayhalò, na, ang kahulugá’y náuuwî sa may akibat ó may kasama ó may kaakbáy, hal.: salo, sunò, sama, sabáy, piling, sakáy, larô, tulong, atbp. ay nagigíng kasalo, kasunò, kasama, kasabáy, kapiling, kasakáy, kalarô, katulong. Dapat alamíng ang mg̃a itó’y nagbabadyá lamang ng̃ isá sa mg̃a kasama, akibat ó kaakbáy, at kung ibig magsulit ng̃ dalawá ay kailang̃ang angkapán pa ng̃ anyông _mag_, hal.: magkasalo, magkasunò, magkasama, magkasabáy, atbp. Kung nagbabadyá namán ng̃ karamihan ay dapat ulitin ang unang dalawáng pantíg ng̃ ugát, hal.: magkasalosalo, magkasamasama, magkasabaysabáy, atbp. _Ikatló._--Ang mg̃a salitâng dalisay na maáarìng gawíng pangwatas ay nagigíng mayhalò kung angkapán ng̃ anyông _pa_, hal.: sa dusa ay parusa, sa bang̃ó ay pabang̃ó, sa hiyás ay pahiyás, sa utang ay pautang, sa mana ay pamana, atbp. _Ikaapat._--Ang mg̃a salitâng dalisay na bumabanggít sa ng̃alan ng̃ mg̃a kamag-anak na inangkapán ng̃ anyông _mag_ ay nagigíng mayhalò na ang kahulugá’y tumutukoy sa dalawá, hal.: amá, iná, bayáw, asawa, pinsan, anák, atbp. ay nagigíng mag-amá, mag-iná, magbayáw, mag-asawa, magpinsan, mag-anák. Kung nais tumukoy sa tatló ó marami ay dapat ulitin ang unang pantíg ng̃ salitâng dalisay, hal.: mag-áamá, mag-íiná, magbábayáw, magpípinsan, atbp. _Ikalimá._--Ang mg̃a salitâng dalisay na nagbabadyá ng̃ anó man na angkapán ng̃ _pinaka_ ay nagigíng mayhalò na ang kahulugá’y ang bagay na humahalili, hal.: tao, hayop, walís, tinapay, tubig, magulang, iná, amá, alilà, atbp. ay nagigíng pinakatao, pinakahayop, pinakawalís, pinakatubig, pinakaanó, pinakaalilà, atbp. _Ikaanim._--Ang mg̃a dalisay na tumutukoy din sa mg̃a ng̃alan ng̃ mg̃a kamag-anak ay nagigíng mayhalò kailan ma’t inangkapán ó sining̃itan ng̃ anyông _in_ at inulit ang kanyáng unang pantíg, na ang kahulugá’y ang mg̃a ng̃alang hindî tunay ó hawa lamang, hal.: amá, iná, anák, ali, kapatíd, atbp. ay nagigíng ináamá, iníiná, ináanák, ináali, kinákapatíd. _Ikapitó._--Ang mg̃a dalisay na tumutukoy sa mg̃a ng̃alan ng̃ bung̃a, ng̃ bulaklák, ng̃ kasangkapan, atbp. ay nagigíng mayhalò kailan ma’t inangkapán ó sining̃itan ng̃ _in_, na ang kahulugá’y ang pagkakatulad ó pagkakáparis, hal.: balimbing, santól, gulay, sampaga, sampagita, kamatsilé, karayom, sandók, tabò, ay nagigíng binalimbing, sinantól, ginulay, sinampaga, sinampagita, kinamatsilé, kinarayom, sinandók, tinabò. _Ikawaló._--Ilán sa mg̃a salitâng dalisay ay nagigíng mayhalò kung angkapán ó sing̃itan ng̃ _in_ at sugpung̃án ng̃ _an_, na, ang kátuturá’y ang katapusán ng̃ anó man, hal.: kayas, tabas, pilì, atbp. ay nagigíng kinayasan, tinabasan, pinilìan. Kung nagbabadyá ng̃ karamihan, ang _in_ ay dapat dagdagán ng̃ _pag_, na sa madalìáng sabi ay nagigíng _pinag_ at sakâ sugpung̃án ng̃ _an_, hal.: pinagkayasan, pinagtabasan, pinagpilìan. _Ikasyám._--Gayón ding pagbubuô ang dapat gawín ukol sa pagbabadyá ng̃ iláng ng̃alan ng̃ anó mang bagay na ginamitan, nilagyán ó ginawâng gayón sang-ayon sa ugát na tagláy, hal.: sa pulót ay pinulután, sa gulay ay ginulayan, sa burdá ay binurdahán, sa guhit ay ginuhitan, sa pulá ay pinulahán, atbp. _Ikasampuô._--Kung iangkáp ang anyông _pang_ sa ibá’t ibáng ugát ay nagigíng pangdiwà, na, ang kahulugá’y ang kasangkapang iginagawâ ng̃ anó man. Dapat lamang alamín na itóng _pang_ ay siyáng bumabago sa iláng titik ng̃ ugát, gaya ng̃ mápupuná sa mg̃a kabanatang haharapín. Halimbawà: panghakot, panghuli, panggapas, pang-ahit, panarók, pamalò, pamahid, pangtunóg, pang̃ahig, panilò, atbp. PANGDIWÀNG PANGWATAS (Ó VERBAL) G. ¿Anó ang tinátawag na _pangdiwàng pangwatas_? N. Yaóng pangdiwàng nagbuhat ó nanggaling sa mg̃a pangwatas. G. ¿Alínalín ang mg̃a pangdiwàng pangwatas? N. Ang mg̃a sumúsunód: 1.--Nagagawâng mg̃a pangdiwà ang mg̃a pangwatas na binaybáy sa _um_ sa pamamagitan ng̃ anyông _pag_ na iniangkáp sa mg̃a salitâng ugát, hal.: basa, sulat, lakad, takbó, lang̃óy, kain, araw, ulán, suntók, upô, sigáw, atbp. ay nagigíng pagbasa, pagsulat, paglakad, pagtakbó, paglang̃óy, pagkain, pag-araw, pag-ulán, pagsuntók, pag-upô, pagsigáw. 2.--Nagagawâ ring mg̃a pangdiwà ang mg̃a pangwatas na binaybáy sa _mag_ sa pamamagitan ng̃ anyông _pag_ na iniangkáp sa mg̃a ugát na inulit ang isá ó dalawáng titik ng̃ unang pantíg nitó, hal.: aral, salitâ, saing, lutò, sabi, wastô, masíd, habol, hanáy, buô, lakip, atbp. ay nagigíng pag-áaral, pagsasalitâ, pagsasaing, paglulutò, pagsasabi, pagwawastô, pagmamasid, paghahabol, paghahanáy, pagbubuô, paglalakip. 3.--Ang mg̃a pangwatas na binaybáy sa anyông _mang_ ay nang̃agagawâ ring pangdiwà sa pamamagitan ng̃ anyông _pang_ na inúulit ang unang dalawáng titik ng̃ ugát na binago, tagláy ang kanyáng pagkakabagong malimit mangyari, hal.: huli, isdâ, utang, pulót, puti, bató, tiklóp, pitás, atbp. ay nang̃agigíng panghuhuli, pang̃ing̃isdâ, pang̃ung̃utang, pamumulot, pamumuti, pangbabató, paniniklóp, pamimitás. 4.--Nagagawâ pa ring mg̃a pangdiwà ang mg̃a pangwatas na binaybáy sa _ma_ sa pamamagitan ng̃ anyông _pagká_, na iniáangkáp din sa salitâng ugát, hal.: tuto, tulog, higâ, hulog, takot, gulat, bagód, iníp, atbp. ay nagigíng pagkatuto, pagkahulog, pagkatakot, pagkagulat, pagkabagód, pagkainíp. PANGDIWÀNG MALIMIT (Ó FRECUENTATIVO) G. ¿Anó ang tinátawag na _pangdiwàng malimit_? N. Yaóng nagbabadyá ng̃ kadalasán sa paggawâ ó ginagawâ sang-ayon sa mg̃a gawâ ó kilos ng̃ ugát. G. ¿Paano ang mg̃a paraán ng̃ pagbubuô sa bagay na itó? N. Sa ibá’t ibáng kaparaanán: _Una._--Sugpung̃án ng̃ _an_ ó _han_ sang-ayon sa tuntuning sinúsunód ng̃ salitâng ugát, hal.: sa damó ay damuhán, sa halaman ay hálamanán, sa ikmó ay ikmuhan, sa saging ay saging̃án, sa niyóg ay niyugan, sa kawayan ay káwayanán, sa bahay ay bahayán, sa paligò ay paligùan, sa pusalì ay pusalìán, atbp. _Ikalawá._--Sugpung̃án din ng̃ _an_ ó _han_ ang ugát, sakâ ulitin ó dalawahín ang unang pantíg nitó, hal.: sa kain ay kakanán, sa silíd ay sisidlán, sa upô ay úupán, sa higâ ay hihigán, atbp. _Ikatló._--Angkapán ng̃ _ka_ at sugpung̃án ng̃ _an_ ó _han_ ang salitâng ugát, sakâ ulitin ang unang pantíg nitó, hal.: sa tisod ay katitisuran, sa hulog ay kahuhulugan, sa dapâ ay kadadapâan, sa untóg ay kauuntugán, atbp. _Ikaapat._--Nagagawâ ring pangdiwàng malimit ang iláng mg̃a pangwatas sa kanyáng mg̃a panahóng haharapín, hal.: paghuhukumán, pagbibitayán, pagbabarilán, pagpapatayán, pagbibinyagán, pagbabaunán, atbp. PANGDIWÀNG KARAMIHAN (Ó COLECTIVO) G. ¿Anó ang tinátawag na _pangdiwàng karamihan_? N. Yaóng na sa bilang na íisá ay tumutukoy sa maraming ng̃alan, bagay ó anó man sang-ayon sa lamán ng̃ ugát. G. ¿Paano ang kanyáng pagbubuô? N. Sa mg̃a kaparaanáng sumúsunód: _Una._--Ang iláng salitâng ugát na nagbabadyá ng̃ panahón na angkapán ng̃ anyông _mag_ ay nagsasaysáy ng̃ kabuùan, hal.: sa hapon ay maghapon, sa damág ay magdamág. _Ikalawá._--Kung iniangkáp ang _sang_ na nagbuhat sa _isá_, ay nagbabadyá ng̃ lahát ó kabuùan ng̃ anó mang bagay na tagláy ng̃ ugát, hal.: sang-oras, sang-araw, sanglinggó, sangbuwán, sangtaón, sangpuô, sangdaán, sanglibo, sanglaksâ, sangyutà, atbp. _Ikatló._--Sa mg̃a ugát na nagsusulit ng̃ poók ó anó man na angkapán ng̃ _sang_ at sugpung̃án ng̃ _an_ ó _han_ ay nagbabadyá rin ng̃ karamihan ó kabuùan, hal.: sangbahayán, sangbayanán, sangdaigdigan, sangsinukuban, sangtinakpán, atbp. _Ikaapat._--Kung angkapán ng̃ _sang_ ang mg̃a pangdiwàng mayhalò sa pamamagitan ng̃ _ka_ at _an_ ó _han_ ay nagbabadyá namán ng̃ ganáp na kabuùan, hal.: sangkapulùán, sangkatauhan, sangkalang̃itan, sangkalupàan, at ibá pa. TALABABÂAN [11] Ginawâ kong íisáng salitâ ang _mayhalò_ bagamá’t ang katotohana’y dalawá, upáng máitumbás natin sa salitâng _compuesto_ ng̃ kastilà. IV KABANATA Salitâng Pangturing (ó Adjetivo) GURÒ. ¿Anó ang kátuturán ng̃ _salitâng pangturing_? NAG-AARAL. Salitâng pangturing ay isáng bahagi ó pangkát ng̃ kaisipán na siyáng inilalakip ó idinaragdág sa pangdiwà upáng mabago ó mákilala ang kátuturán nitó. G. Ang mg̃a salitâng pangturing, ¿sa ilán nabábahagi? N. Sa dalawá, gaya rin ng̃ pangdiwà: _dalisay_ at _mayhalò_. _Dalisay_ ang salitâng walâng idinaragdág na anó man sa kanyáng pagigíng salitâ, hal.: tamád, pang̃it, duwág, payapà, tahimik. _Mayhalò_ ang salitâng ugát ó dalisay na dinagdagán sa una ó hulihán ng̃ anó mang anyô (ó partícula), hal.: mabuti, mataás, malakí, masamâ, magandá. G. ¿Marami bagá sa ating wikà ng̃ mg̃a pangturing? N. Sa mg̃a salitâng dalisay ó ugát ay hindî lubhâng karamihan, samantalàng sa mg̃a salitâng mayhalò ay siyáng lubhâng marami. G. ¿Pano ang paraáng ginagawâ nang ang mg̃a salitâng ugát ó dalisay ay magíng salitâng mayhalò? N. Ang karaniwang gawín ukol sa bagay na itó ay dinaragdagán ng̃ _ma_ sa unahán ng̃ salitâng ugát ó dalisay. Náritó ang isáng tálâán ng̃ mg̃a salitâng ugát ó dalisay na nagigíng salitâng mayhalò sa mg̃a salitâng pangdiwà (ó sustantivo) at sa mg̃a pangturing (ó adjetivo). _Ugát ó dalisay_ _Salitâng pangdiwà_ _Salitâng pangturing_ Buti Kabutihan Mabuti Samâ Kasamâan Masamâ Pulá Kapulahán Mapulá Lakí Kalakihan Malakí Habà Kahabàan Mahabà Lakás Kalakasan Malakás Bigát Kabigatan Mabigát Nagigíng salitâng pangturing ang mg̃a ugát na nagbabadyá ng̃ pagkakáparis ó pagkakápantay kailan ma’t inangkapán ng̃ _ka_, hal.: kaparis, katulad, kapara, kawang̃ís, kahambíng, kamukhâ, kawangkî, kapantay, at ibá pa. Nagigíng pangturing din ang mg̃a ugát na nagsusulit ng̃ pagkakahatì ó kalagayan ng̃ anó man kailan ma’t inangkapán ng̃ _ka_, hal.: kahatì, kaputol, kapiraso, kabiyák, kauntî, kapaták, karampót, atbp. Nagigíng pangturing pa ang mg̃a ugát na nagsasaysáy ng̃ anó man kailan ma’t inangkapán ng̃ _ka_ at inulit ang buông ugát ó unang dalawáng pantíg nitó, hal.: kagulatgulat, katakottakot, kagitlágitlá, kasindáksindák, kahapishapis, kakilákilabot, katawátawá, kalugódlugód, kaibig-ibig, kaayaaya, atbp. Ang mg̃a pangturing na itó’y maáarì ring sabihin sa pamamagitan ng̃ _naka_ na inulit ang unang pantíg ng̃ ugát, hal.: nakagugulat, nakatatakot, nakagigitlá, atbp. G. ¿Mayroón pa bagáng ibáng pangturing na nagbubuhat sa ibá? N. Oo pò na nanggaling sa pangwatas at pinamagatáng _pangturing na malimit_. Náitó ang ibá’t ibáng paraán ng̃ kanyáng pagbubuô. _Una._--Angkapán ng̃ _ma_ ang salitâng ugát at sugpung̃án ng̃ _in_ ó _hin_ sang-ayon sa sinúsunód na tuntunin, hal.: masintahin, maawàin, mahabagín, maibigín, mawilihín, masuwayin, masunurin, mairugín, at ibá pa. _Ikalawá._--Angkapán din ng̃ _ma_ at sugpung̃án ng̃ _in_ ó _hin_, sakâ ulitin ang unang dalawáng titik ng̃ unang pantíg ng̃ ugát, hal.: matutulugín, matatawanín, magagalitín, malilimutín, masasaktín, mapapalarín, malulugdín, matatakutín, atbp. _Ikatló._--Sugpung̃án lamang ng̃ _in_ ó _hin_ ang salitâng ugát, hal.: gálisin, mutàin, bulutung̃ín, pigsahin, hikàin, iyakin, sumbung̃in, tiyanin, bukulin, atbp. _Ikapat._--Nagigíng pangturing din ang mg̃a panahóng haharapín ng̃ pangwatas na binaybáy sa _mag_, hal.: magsasakâ, magpapandáy, magbabaká, magbababóy, magguguláy, magpapalayók, magpapasán, magbubuhát, atbp. _Ikalimá._--Nagigíng pangturing pa rin ang mg̃a panahóng haharapín ng̃ pangwatas na binaybáy sa _mang_, hal.: manggagawà, manggugupit, manghahabi, mangwawalís, mang̃ing̃isdâ, mánunubós, máninilâ, mánunulát, mánunulâ, mámamahayág, máng̃ang̃athâ, mánanalaysáy, mánanagalóg, atbp. _Ikaanim._--Angkapán ng̃ _mapag_ ang mg̃a salitâng ugát, hal.: mapagbirô, mapaglarô, mapagmasíd, mapagpuyát, mapagbulóng, mapaglibák, mapagbiyayâ, mapagdasál, atbp. _Ikapitó._--Angkapán namán ng̃ _palá_ ang ugát, hal.: palakaín, palainóm, palausáp, palasumpâ, palatakbó, palasulát, palabasá, palasayáw, palasuwáy, palasigáw, palalarô, palabihís, atbp. _Ikawaló._--Angkapán ng̃ _tagá_ ang mg̃a salitâng ugát. Dapat alamíng ang mg̃a ugát na binaybáy sa _mag_ ó _mang_ ay dapat magtagláy ng̃ _pag_ ó _pang_, hal.: tagatanod, tagabantáy, tagatugtóg, tagakain, tagapaglutò, tagapagsaing, tagaing̃at, tagapang̃asiwà, tagapaglabá, atbp. G. ¿Anó ang kaibháng nangyayari sa mg̃a salitâng pangdiwà at sa mg̃a pangturing? N. Malakí pò ang pagkakáibá ng̃ dalawáng itó, sapagkâ’t ang pangturing kailan ma’y nang̃áng̃ailang̃an ng̃ tulong ng̃ isáng pangdiwà upáng magtagláy ng̃ isáng buông kahulugán ó kayâ’y bumuô ng̃ isáng kaisipán (ó oración); samantalàng ang pangdiwà ay dî na kailang̃an ang tulong, at sukat sa kanyáng sarili’y maáarìng magkaroón ng̃ isáng buông kátuturán. Halimbawà: malinaw na tubig, magandáng buwán, mainit na araw. Sa halimbawàng itó ang _tubig_, ang _buwán_ at ang _araw_ ay mg̃a salitâng pangdiwà na siyáng nagbibigáy ng̃ kahulugán sa kaisipán, at kahì’t banggitín ang bawà’t isá ay maúunawàan ng̃ sino man; samantalàng ang _malinaw_, _magandá_ at _mainit_ ay mg̃a pangturing na siyáng bumabago ó tumuturing ng̃ kátuturán sa mg̃a pangdiwàng kasakasama nilá, at kung banggitín ng̃ walâng katulong ay hindî maúunawàan ng̃ sino man, sapagkâ’t hindî matantông kung anó ang malinaw, kung anó ang magandá ó kung anó ang mainit. G. ¿Maáarì bagá kung minsang malagáy siyáng mag-isá sa kaisipán? N. Maáarì pò, kailan ma’t ang salitâng pangdiwà na siyáng nagbibigáy ng̃ kátuturán ay hindî nakalantád, ng̃unì’t dapat matalastás na nakatagò, hal.: ang mg̃a masasamâ’y pinarurusahan, ang ikalimá’y huwág papatáy. Sa _masasamâ_ ay nakatagò ang salitâng _tao_ at sa _ikalimá_ ang salitâng _utos_. G. ¿Maáarì kayâng ang salitâng pangturing ay gamitin lang mag-isá sa pamamagitan ng̃ ibáng paraán? N. Oo pò, maáarì, kailan ma’t ináakbayán sa una ng̃ pang-akbáy _ang_ na ang kátuturá’y katumbás sa isáng ng̃alang pangdiwà, hal.: ang _masamâ_ ay dapat itapon, ibig sabihin nitó sa makatuwíd ang _kasamâan_; ang _mabuti_ ay dapat úliranin, sa makatuwíd tinutukoy ang _kabutihan_. UKOL SA BILANG NA DALAWÁ Ó MARAMI G. ¿Pano ang paglalagáy sa bilang na dalawá ó marami ng̃ mg̃a salitâng pangturing? N. Kung mg̃a salitâng dalisay ó ugát ay pinang̃ung̃unahan ng̃ _mg̃a_ na siyáng ginágamit sa ganitóng bagay, hal.: pang̃it na tao, tamád na lalaki, kung sa íisá, at kung sa dalawá ó marami’y ginagawâng mg̃a pang̃it na tao, mg̃a tamád na lalaki. Kung mg̃a salitâng mayhalò na nagbuhat sa _ma_ ay inúulit lamang ang unang pantíg ng̃ ugát, hal.: malakíng aklát, mahabàng talumpatì, magandáng dalaga kung sa íisá, at nagigíng malalakíng aklát, mahahabàng talumpatì, mg̃a magagandáng dalaga kung sa dalawá ó marami.[12] Ng̃unì’t kung ang salitâng pangdiwà ay siyáng náuuná kay sa pangturing ay dapat lagyán ng̃ _mg̃a_ at itó’y kailang̃ang iuná sa pangdiwà at ulitin ang unang pantíg ng̃ salitâng ugát, hal.: mg̃a talumpatìng mahahabà, mg̃a dalagang magagandá. G. Kung sa isáng kaisipán ay nagkakasamasama ang mg̃a salitâng pangturing, ¿paano ang dapat gawín? N. Sakalìng ang náuuná’y ang salitâng pangdiwà kay sa mg̃a pangturing, doón dapat iuná ang _mg̃a_ at sa mg̃a itó (pangturing) ay dî dapat lagyán ang bawà’t isá ng̃ _mg̃a_ kundî ulitin ang unang pantíg ng̃ bawà’t ugát, hal.: Sa Sangtinakpá’y may mg̃a bayang malalakí, madadakilà, magigitíng at mararang̃ál. Kung ang náuuná namá’y ang isáng salitâng pangturing kay sa pangdiwà ay dapat iuná roón ang _mg̃a_ at ang mg̃a kasamahán niyá’y dapat ulitin ang mg̃a unang pantíg ng̃ ugát, hal.: Sa Sangsinukob ay may mg̃a masasamâng tao, manglulupig, manggagagá at mamámatay sa kapuwà tao. Dapat alamíng ang hulíng paraáng itó’y hindî lubhâng gamitin dî paris ng̃ una. SA MG̃A SALITÂNG PANGTULAD (Ó COMPARATIVO) G. ¿Anó ang _salitâng pangtulad_? N. Salitâng pangtulad, yaóng nagpapakilala ng̃ katang̃ìán ng̃ isáng pangdiwà kung ipaparis ó ihahalintulad sa kapuwà pangdiwà. Sa Wikàng Tagalog itóng pangtulad ay may dalawáng urì: isá’y ang nagbabadyá ng̃ pagkakatulad at ang ikalawá’y ang pagkakahigít. G. ¿Alínalín ang mg̃a salitâng pangtulad sa ating wikà? N. Marami pòng lubhâ, at náritó ang kanyáng pagkakábukódbukód: sa pagkakatulad: _ga_ ó _gangga_, _para_ ó _gaya_, _magkapara_ ó _magkatulad_, _sing_ ó _kasing_, at _magkasíng_; sa pagkakahigít: _lalò_ at _pa_. G. ¿Kailán ginágamit ang _ga_ ó _gangga_? N. Ang _ga_ ay ginágamit kailan ma’t ibig sukatin ang lakí, taás, liít, tigás ó anó man ng̃ isáng bagay kung ihahalintulad sa ibá, hal.: itóng brilyante’y ga munggó ang lakí, ga bató ang tigás ng̃ kanyáng pusò, ga damak ang taás ng̃ tubig. Ang _gangga_ ay kawangkî rin ng̃ _ga_ at íisá silá sa paggamit, bagamá’t ang talagáng kágamitán niyá’y kung tumutukoy sa bilang na dalawá ó marami, hal.: ang mg̃a gangganitóng gawâ ay siyáng inúugalì tuwî na ng̃ may masasamâng budhî; ang mg̃a gangganiyáng tao ay siyáng mg̃a dakilà. G. ¿Kailán dapat gamitin ang _para_ ó _gaya_? N. Ginágamit ang _para_ ó _gaya_ kailan ma’t pinagpaparis ang isáng bagay sa kapuwà bagay ng̃ walâng lámang̃an. Ang bagay na ipaparis ay dapat ilagáy sa pangtukoy at ang pagpaparisan ay sa pang-arì at ang _para_ ó _gaya_ ay dapat mahulí sa pangturing, hal.: Si Pelisa’y magandáng para ni Mameng; akó’y mabuting gaya niyá; ang mg̃a matá mo’y maniningníng na parang bituwín. Dapat alamíng ang _paris_ at _tulad_ ay kawangkî rin ng̃ _para_ ó _gaya_. Dapat ding matantô na, kung may _ka_ sa unahán, na sa madalìáng sabi ay nagigíng kapara, kagaya, kaparis, katulad, at ang ibá pang kasing-urì rin nitó gaya ng̃ kawang̃ís, kahambíng, kawangkî, kamukhâ, kahalimbawà, kahalintulad, ay ginágamit ding maminsanminsan katulad ng̃ _para_ ó _gaya_ lalòng lalò na kung hindî lubhâng mahabà ang isáng kaisipán, hal.: Si Lucio’y katulad ni Fidel; ang pusà’y kaparis ng̃ tigre. Lalòng angkáp kung gagamitin sa pagkakailâ ó kayâ’y dagdagán sa una ng̃ _walâ_, hal.: Si Yoyong ay walâng kahalintulad sa karunung̃an; si María’y walâng kahalimbawà sa kahinhinán. G. ¿Kailán ginágamit ang _magkapara_ ó _magkatulad_? N. Ang _magkapara_ ó _magkatulad_ at ibá pang gangganitó ay dilì ibá’t nanggaling sa kapara, katulad, kaparis, atbp. na inangkapán ng̃ _mag_. Ginágamit ang mg̃a itó sa mg̃a bagay na pinagpaparis ng̃ walâng lámang̃an, na, ang mg̃a pinagpapara ay dapat ilagáy sa pangtukoy at ang pangturing ay sa hulí, hal.: Si Petra at si María’y magkapara ng̃ gandá; si Siso at si Mente ay magkatulad ng̃ dunong. G. ¿Kailán ginágamit ang _sing_ ó _kasing_? N. Ginágamit ang _sing_ ó _kasing_ kailan ma’t pinagpaparis ang isáng bagay sa kapwà bagay nang walâng lámang̃an, at kailang̃ang ilagáy sa pangtukoy ang pang̃alan ó bagay na ipaparis at sa pang-arì namán ang ng̃alan ó bagay na pagpaparisan, hal.: ang mg̃a anák ni Lucio’y singlakí ko, si Mateo’y kasingtaás ni Karlos. Kung tumutukoy sa dalawá ó marami’y kailang̃ang ulitin ang unang pantíg ng̃ ugát ng̃ pangturing, hal.: ang mg̃a anák ni Lucio’y singlalakí ko, ang mg̃a áso’y kasínglalakí ng̃ baboy. G. ¿Kailán namán ginágamit ang _magkasíng_? N. Ginágamit ang _magkasíng_ kailan ma’t ang mg̃a pinagpaparis ay na sa pangtukoy at nagsasaád ng̃ dalawáng bagay na magkahalintulad ó magkakapantáy, hal.: si Pedro at si Huan ay magkasingdunong, ang anák mo’t ang anák ko ay magkasingbuti. Kung bumabanggít sa bilang na dalawá ó marami ang bawà’t isá sa mg̃a pinagpaparis ay kailang̃ang ulitin ang ikalawáng pantíg ng̃ _magkasíng_, at sa katagâng sabi’y gawíng _magkakasíng_, hal.: ang mg̃a anák ko ay magkakasingbuti; ang mg̃a kababayan mo’t mg̃a kababayan ko’y magkakasingtulad ng̃ ugalì. G. ¿Paano ang gagawín kung ibig tumukoy ng̃ isáng ng̃alan ó bagay na nakahihigít? N. Sa tatlóng kaparaanáng sumúsunód: 1.--Ilagáy sa pangtukoy (ó nominativo) ang nakahihigít at sa panglayon (ó acusativo) ang náhihigtán, hal.: si Andoy ay marunong kay Pedro; ang áso’y mataás sa pusà. 2.--Ang ganitó ring ayos na pinang̃unahan lamang ng̃ _lalò_ ang salitâng pangturing, hal.: Si Lucio’y lalòng mataás kay Huan; ang manggá’y lalòng masaráp sa bayabas. 3.--Ang gayón ding ayos na nilagyán ng̃ _pa_ sa hulí ng̃ pangturing, hal.: si Yoyong ay maputî pa kay Husé; ang araw ay magandá pa sa buwán. SA MG̃A SALITÂNG PANGTAÁS (Ó SUPERLATIVO) G. ¿Anó ang _salitâng pangtaás_? N. Salitâng pangtaás ay siyáng nagpapakilala sa mg̃a pangturing ng̃ kanyáng kataasán, hal.: Si Pedro’y mabuting mabuti, si Lucio’y lubhâng marunong. G. ¿Paano ang pagtatatág ng̃ mg̃a _salitâng pangtaás_? N. Sa ibá’t ibáng kaparaanán: _Una._--Ilagáy sa una ó hulí ang _lubhâ_ ng̃ salitâng pangturing, hal.: Si Ricardo’y lubhâng mabuti, ó kayâ: Si Ricardo’y mabuting lubhâ. _Ikalawá._--Ilagáy ang _totoó_ sa una ó hulihán ng̃ salitâng pangturing, hal.: Si Ricardo’y totoóng mabuti, ó kayâ: Si Ricardo’y mabuting totoó. Maáarì rin itóng dalawahín at gawíng totoóng totoó, hal.: Si Ricardo’y totoóng totoóng mabuti. _Ikatló._--Ilagáy sa una ó hulihán ng̃ salitâng pangturing ang _dî sapalâ_, hal.: Si Ricardo’y dî sapalâng mabuti, ó kayâ: Si Ricardo’y mabuting dî sapalâ. _Ikaapat._--Ilagáy sa una ó hulihán ng̃ salitâng pangturing ang _dî hamak_, hal.: Si Ricardo’y dî hamak na mabuti, ó kayâ: Si Ricardo’y mabuting dî hamak. _Ikalimá._--Ulitin ó dalawahín ang salitâng pangturing na paglalakipin sa pamamagitan ng̃ pang-anib (ó ligazón) na náuukol, hal.: Si Ricardo’y mabuting mabuti; ang pag-áaral ay mahirap na mahirap. _Ikaanim._--Ulitin ó dalawahín ang salitâng pangturing at pang̃unahan ng̃ anyông _ka_ at _an_ ó _han_ sa hulihán, hal.: Si Ricardo’y kábutibutihan; ang sampagita’y kagandagandahan sa tanáng bulaklák. _Ikapitó._--Ang mg̃a salitâng ugát ó dalisay na inangkapán sa una ng̃ _nápaka_, hal.: Si Ricardo’y nápakabuti; ang sampagita’y nápakagandá. _Ikawaló._--Ang mg̃a pangwatas ay may iláng pangtaás, na, ang ginagawâ ay inúulit ang buông ugát na sining̃itan ng̃ _ng̃_, hal.: tawa ng̃ tawa, tawag ng̃ tawag, kain ng̃ kain. SA MG̃A SALITÂNG PANGLAKÍ (Ó AUMENTATIVO) G. ¿Anó ang _salitâng panglakí_? N. Salitâng panglakí, yaóng nagpaparagdág sa kahulugán ng̃ ugát. G. ¿Paano ang pagbubuô ng̃ mg̃a itó sa ating wikà? N. Sa dalawáng kaparaanán lamang: 1)--Ilagáy sa una ng̃ ugát ang salitâng _malakí_, hal.: malakíng tao, malakíng hayop, malakíng lalaki, malakíng babae, malakíng bahay, malakíng pusà, malakíng susô, atbp. 2)--Sugpung̃án ng̃ _an_ ó _han_ ang iláng salitâng ugát, hal.: sa ulo ay uluhán, sa matá ay matahán, sa ilóng ay ilung̃án, sa bibíg ay bibigán, sa ng̃usò ay ng̃usùán, atbp. Dapat alamíng ang mg̃a salitâng itó’y maáarì ring sabihin sa pamamagitan ng̃ _malakí_, hal.: malakíng ulo, malakíng matá, malakíng ilóng, atbp. SA MG̃A SALITÂNG PANGLIÍT (Ó DIMINUTIVO) G. ¿Anó ang _salitâng pangliít_? N. Salitâng pangliít, yaóng nagpapábawas ó nagpapákulang sa kahulugáng tagláy ng̃ salitâng ugát. G. ¿Paano ang paraáng ginagawâ sa ganitóng pagbabawas? N. Sa mg̃a kaparaanáng sumúsunód: 1.--Ang mg̃a pangdiwàng dalisay ay inúulit ang buô ó ang unang dalawáng pantíg ng̃ ugát at sakâ sinusugpung̃án ng̃ _an_ ó _han_, hal.: sa harì ay harìharìan; sa dios ay diusdiusan; sa tao ay taútauhan; sa ibon ay ibunibunan; sa matandâ ay matamatandâan; sa bulaklák ay bulabulaklakan; atbp. 2.--Ang mg̃a pangdiwàng mayhalò sa pamamagitan ng̃ _ka_ at _an_ ó _han_ ay nagigíng pangliít kailan ma’t dinagdagán sa una ng̃ _may_, hal.: may kalakasan, may kabutihan, may kahinàan, may kasamâan, may kapulahán, atbp. 3.--Ang mg̃a pangturing na mayhalò sa pamamagitan ng̃ _ma_ ay nagigíng pangliít kailan ma’t inúulit ang salitâng ugát, hal.: maasímasím, malakáslakás, mabutibuti, matamístamís, masamâsamâ, mapulápulá, atbp. 4.--Ang mg̃a pangwatas (ó verbo) na binaybáy sa ibá’t ibáng anyô (ó partícula) ay nang̃agigíng pangliít kailan ma’t inulit ang mg̃a salitâng ugát, hal.: tumatakbótakbó, nagtutulógtulog, nahihigâhigâ, binabasabasa, inilalakadlakad, pinagsalisalitâ, atbp. 5.--Nagigíng pangliít din sa mg̃a salitâng _kauntî_, _muntî_, _maliít_, ang mg̃a ugát na ibá’t ibá, hal.: kauntîng tubig, muntîng bahay, maliít na manggá, atbp. SA IBÁ PANG BAHAGI NG̃ SALITÂNG PANGTURING G. ¿Anó pang bahagi mayroón ang salitâng pangturing? N. Ang mg̃a itó: _Bilang na pangbatay_ (ó número cardinal), _bilang na panghanáy_ (ó número ordinal), _bilang na pang-ulit_ (ó número adverbial) at _bilang na pangbahagi_ (ó número distributivo). G. ¿Anó ang bilang na pangbatay (ó número cardinal)? N. Bilang na pangbatay, yaóng tang̃ìng tumutukoy sa karaniwang bilang, hal.: isá, dalawá, sampuô. Kung ibig humigít dito’y kailang̃ang dagdagán sa una ng̃ _labíng_, at kung magkaganitó’y magigíng: labíng isá, labíng dalawá, labíng siyám. Kung ibig pa ring humigít dito ó kayâ’y tumukoy ng̃ mataástaás ay dapat dagdagán sa hulí ng̃ _puô_, at kung magkagayo’y magigíng: dalawáng puô, tatlóng puô, siyám na puô, at ibá’t ibá pang pagdaragdág kung ibig tumukoy ng̃ lalòng mataás na bilang. G. ¿Anó ang bilang na panghanáy (ó número ordinal)? N. Yaóng ginágamit sa pagbilang na sunódsunód, hal.: una, ikalawá, ikatló, ikasangpuô. G. ¿Pano ang pagtatatág ng̃ mg̃a bilang na itó? N. Madalî pò: sukat na ang dagdagán ng̃ _ika_ ang mg̃a bilang na pangbatay, maliban lamang ang una na dî nang̃áng̃ailang̃an nitó. G. ¿Anó ang bilang na pang-ulit (ó número adverbial)? N. Yaóng ginágamit sa pagbilang nang kung mákailang ginawâ ó ginanáp ang isáng bagay, hal.: minsan, makalawá, makatló, makalimá, makasangpuô. G. ¿Pano namán ang pagtatatág ng̃ mg̃a ganitóng bilang? N. Dinaragdagán ng̃ _maka_ sa mg̃a bilang na pangbatay, liban lamang ang una na dî kailang̃ang dagdagán. G. ¿Anó namán ang bilang na pangbahagi (ó número distributivo)? N. Yaóng ginágamit sa pagbilang na pahatìhatì ó paulitulit, hal.: isáisá, tig-isá, isá. G. ¿Paano ang pagtatatág ng̃ mg̃a bilang na ganitó? N. Sa mg̃a paraáng sumúsunód: _Una._--Ulitin ó dalawahín ang mg̃a bilang na pangbatay na kung minsa’y inúulit ng̃ buô at kung minsa’y iláng pantíg lamang, hal.: isáisá, daládalawá, sangpûsangpuô. _Ikalawá._--Lagyán sa una ng̃ anyông _tig_ sa mg̃a bilang na pangbatay na kung minsa’y náwawalâ ang unang titik ng̃ salitâng ugát, at mulâ sa limá ay inúulit ang unang pantíg; hal.: tig-isá, tigalawá, tigatló, tiglilimá, tigpipitó, tigsasangpuô. _Ikatló._--Ulitin ó dalawahín ang unang pantíg ng̃ mg̃a bilang na pangbatay, hal.: íisá, dádalawá, sasangpuô. TALABABÂAN [12] Ináakalà kong tumpák ang ganitóng tuntunin sa paglalagáy sa bilang na dalawá ó marami ng̃ mg̃a salitâng pangturing na nagbuhat sa _ma_. Marami ang nápapansin kong gumagawâ na, pinang̃ung̃unahan pa ng̃ _mg̃a_ bukód ang pag-ulit sa unang dalawáng titik ng̃ unang pantíg ng̃ ugát, gaya sa halimbawà, ng̃: _mg̃a mahahabàng talumpatì_, _mg̃a dalagang magagandá_. Sa ganáng kurò ko, ang ganitó’y hindî tumpák sapagkâ’t hindî man lagyán ng̃ _mg̃a_ ay nagbabadyá rin ng̃ dalawá ó marami. V KABANATA Salitâng Pangtayô (ó Pronombre) GURÒ. ¿Anó ang kahulugán ng̃ _salitâng pangtayô_? NAG-AARAL. Ang pangtayô ay isáng pangkát ó bahagi ng̃ kaisipán (ó oración) na siyáng inilálagáy ó inihahalili sa pangdiwà (ó sustantivo) upáng maiwasan ang malimit nitóng pag-úulitulit. G. ¿Mangyayari bang ipaliwanag ang bagay na itó sa pamamagitan ng̃ isáng halimbawà? N. Oo pò; masamâng dinggín ng̃ sino man kung sabihin sa halimbawà: Si _Lucio_’y naparoón sa _pulong_ at sa _pulong_ si _Lucio_’y nagtalumpatì. Ng̃unì’t maúunawàan ng̃ lahát kung sabihing ganitó: Si Lucio’y naparoón sa pulong at dito siyá ay nagtalumpatì. Ang pangtayông _dito_ ay siyáng humalili sa _pulong_, at _siyá_ kay _Lucio_. G. ¿Iláng bahagi ang sakláw ng̃ salitâng pangtayô? N. Limá ang kanyáng sinásakláw: _Pangtayô sa ng̃alan ng̃ tao_ (ó pronombre personal), _pangtayô sa pagtuturò_ (ó pronombre demostrativo), _pangtayô sa pag-áarì_ (ó pronombre posesivo), _pangtayô sa pagtatanóng_ (ó pronombre interrogativo), at _pangtayô sa pagbabalak_ (ó pronombre indeterminado). PANGTAYÔ SA NG̃ALAN NG̃ TAO (Ó PERSONAL) G. ¿Anó ang _pangtayô sa ng̃alan ng̃ tao_? N. Yaóng salitâng inilálagáy ó inihahalili sa pangdiwà na tumutukoy sa pang̃alan ng̃ tao, at kung minsa’y sa mg̃a pang̃alan ng̃ hayop ó bagay. G. ¿Ilán ang mg̃a pangtayông itó? N. Tatló: _akó_, _ikáw_, _siyá_, na pinamámagatáng una, ikalawá at ikatlóng katawán (ó persona). G. ¿Saánsaán ginágamit ang tatlóng katawáng itó? N. Ang _akó_ ay siyáng inilálagáy ó inihahalili sa ng̃alan ng̃ táong nang̃ung̃usap; ang _ikáw_ ay siyáng inihahalili sa ng̃alan ng̃ táong kinakausap; at _siyá_ ay siyáng inihahalili sa ng̃alan ng̃ tao ó bagay na pinag-úusapan. G. ¿Paano ang pagbábaling (ó declinación) ng̃ mg̃a pangtayô sa ng̃alan ng̃ tao? N. Gaya ng̃ mg̃a paraáng sumúsunód: PAGBÁBALING NG̃ MG̃A PANGTAYÔ SA NG̃ALAN NG̃ TAO. UNANG KATAWÁN. _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Pangtukoy Akó. Pangtukoy { Tayo ó kamí. { Kitá ó katá. Pang-arì { Akin. Pang-arì { Atin ó natin. { Ko. { Amin ó namin. { Kanitá ó nitá. { Natá ó ta. Panglayon Sa akin. Panglayon { Sa atin, sa amin. { Sa kanitá, sa natá. G. ¿Kailan ginágamit ang na sa lagáy na pangtukoy? N. Gaya na ng̃ namalas ang pangtukoy ay may apat na urì na may ibá’t ibáng kágamitán: _akó_ sa íisá, at _tayo_, ó _kamí_ at _kitá_ ó _katá_ sa dalawá ó marami. _Unang urì._--Ginágamit ang _akó_ kailan ma’t inihahalili sa ng̃alan ng̃ táong nang̃ung̃usap, hal.: _Akó ay mahirap_, ibig sabihin nitó’y mahirap ang táong nagsasalitâ, na kung ang táong itó sa halimbawà’y nang̃áng̃alang Pedro, ang salitâng yaó’y katumbás ng̃ _Si Pedro ay mahirap_. _Ikalawá._--Ginágamit ang _tayo_ kung tumutukoy sa dalawá ó marami, kailan ma’t ang táong nang̃ung̃usap at ang táong kinakausap ay nasásakláw kapwà at ibá pa, hal.: _Tayong mg̃a pilipino ay marurunong_, ibig sabihin ng̃ halimbawàng itó na marunong ang nagsasalitâ, sakláw ang kanyáng kausap at patí ng̃ ibáng kababayan natin. _Ikatló._--Ginágamit namán ang _kamí_ sa dalawá rin ó marami, kailan ma’t ang táong nagsasalitâ ay hindî sinásakláw ang kanyáng kausap kundî ang ibáng kababayan ó kasamahán niyá, hal.: _Kamíng mg̃a pilipino ay marurunong_, ibig sabihin nitó’y marunong ang nang̃ung̃usap sakláw ang kanyáng mg̃a kalahì ó kasama kayâ, ng̃unì’t ang kausap ay hindî nasásakláw. _Ikaapat._--Ginágamit ang _kitá_ ó _katá_ kailan ma’t tumutukoy sa dalawá lamang at hindî maáarìng humigít dito, at ang dalawáng nátura’y ang nang̃ung̃usap at ang kinakausap; hal.: _kitá ay marunong_, ó _katá ay marunong_, mg̃a salitâng katumbás na sabihing _kitá ó katáng dalawá ay marunong_. G. ¿Kailán ginágamit namán ang na sa pang-arì? N. Dapat munang matantô na ang pang-arì ay may limáng urì na, kung gamiti’y nagkakaibáibá: _Akin_ ó _ko_ kung sa íisá at _atin_ ó _natin_, _amin_ ó _namin_, _kanitá_ ó _nitá_ at _natá_ ó _ta_ kung sa dalawá ó marami. _Unang urì._--Sa íisá’y ginágamit ang _akin_ kailan ma’t itó’y náuuná sa pangdiwà ó pangwatas, at _ko_ kailan ma’t náhuhulí sa mg̃a itó; hal.: Ang _aking_ bahay ay marikít, ó ang bahay _ko_ ay marikít. _Ikalawá._--Sa dalawá ó marami’y ginágamit ang _atin_ ó _natin_ kailan ma’t ang nagsasalitâ’y sinásakláw ang kanyáng kausap at ibá pa. Dapat gamitin ang _atin_ kailan ma’t náuuná itó sa pangdiwà ó pangwatas, at _natin_ kailan ma’t náhuhulí, hal.: Ang ating baya’y lubhâng magandá, ó ang bayan nati’y lubhâng magandá. _Ikatló._--Sa bilang na dalawá ó marami’y ginágamit din ang _amin_ ó _namin_ kailan ma’t ang nang̃ung̃usap ay hindî sinásakláw ang kinakausap kundî ang ibáng kasamahán ó kapanalig niyá. Dapat gamitin ang _amin_ kailan ma’t náuuná sa pangdiwà ó pangwatas, at _namin_ kailan ma’t náhuhulí, hal.: Ang aming lupà ay malawak, ó ang lupà namin ay malawak. _Ikaapat._--Ang _kanitá_ ó _nitá_ ay ginágamit sa dalawáng dalawá lamang at dî maáarìng humigít, kailan ma’t tang̃ìng tumutukoy ó sumasakláw sa dalawáng nag-úusap. Ginágamit ang _kanitá_ kung na sa una ng̃ pangdiwà ó pangwatas at _nitá_ kung na sa hulí nitó, hal.: Ang kanitáng bahay ay muntî, ó ang bahay nitá ay muntî. _Ikalimá._--Ang _natá_ ó _ta_ ay ginágamit din sa dalawáng dalawá lamang na nakákatulad ng̃ _kanitá_ ó _natá_. Ang kaibhán lang niyó’y hindî maáarìng gamitin sa una at hulihán ng̃ pangdiwà ó pangwatas na dî gaya nitó, kundî sa hulíng hulí lamang, hal.: Ang bahay natá ay muntî, ó ang bahay ta ay muntî. G. ¿Kailán namán ginágamit ang na sa panglayon? N. Dapat din munang matantô na ang panglayon ay may apat na urì na kung gamiti’y may ibá’t ibáng kahulugán: _sa akin_ kung sa íisá, at _sa atin_, _sa amin_ at _sa kanitá_ kung sa dalawá ó marami. _Unang urì._--Ginágamit ang _sa akin_ kailan ma’t tumutukoy sa íisá, hal.: Itóng aklát ay sa akin. _Ikalawá._--Ginágamit ang _sa atin_ kailan ma’t tumutukoy sa dalawáng nag-úusap at sa ibá pa kung mayroón, hal.: Itóng aklát ay sa atin. _Ikatló._--Ginágamit ang _sa amin_ kailan ma’t tumutukoy sa nang̃ung̃usap at sa ibá pang kasamahán nitó, ng̃unì’t hindî nasásakláw ang kinakausap, hal.: Itóng aklát ay sa amin. _Ikaapat._--Ginágamit ang _sa kanitá_ kailan ma’t tang̃ìng bumabanggít sa dalawáng nagpapanayám, hal.: Itóng aklát ay sa kanitá. G. ¿Paano namán ang pagbábaling ng̃ ikalawáng katawán? N. Paris ng̃ paraáng sumúsunód: IKALAWÁNG KATAWÁN. _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Pangtukoy { Ikáw. Pangtukoy Kayó. { Ka. Pang-arì { Iyó. Pang-arì { Inyó. { Mo. { Ninyó. Panglayon Sa iyó. Panglayon Sa inyó. G. ¿Kailan ginágamit ang na sa lagáy na pangtukoy? N. Ginágamit ang _ikáw_ ó _ka_ sa íisá at _kayó_ sa dalawá ó marami kailan ma’t inihahalili sa ng̃alan ng̃ táong kinakausap. _Ikáw_ kailan ma’t náuuná sa pangdiwà ó pangwatas, at _ka_ kailan ma’t náhuhulí, hal.: Ikáw ay isáng tao, ó isáng tao ka. Ang _kayó_ kailan ma’t tumutukoy sa dalawá ó marami, malagáy man sa una ó hulí ng̃ pangdiwà ó pangwatas, hal.: Kayó’y may salapî, ó may salapî kayó. G. ¿Kailán ginágamit ang na sa pang-arì? N. Ginágamit ang _iyó_ ó _mo_ sa íisá at _inyó_ ó _ninyó_ sa dalawá ó marami. _Iyó_ kailan ma’t na sa una ng̃ pangdiwà ó pangwatas, at _mo_ kung sa hulí, hal.: Ang iyóng mukhâ, ó ang mukhâ mo. _Inyó_ kung náuuná sa pangdiwà ó pangwatas, at _ninyó_ kung náhuhulí, hal.: Ang inyóng mg̃a bahay, ó ang mg̃a bahay ninyó. G. ¿Kailán namán ginágamit ang na sa panglayon? N. Ginágamit ang _sa iyó_ sa bilang na íisá at _sa inyó_ sa bilang na dalawá ó marami, mapauná ó mapahulí man sa pangdiwà ó pangwatas, hal.: ang aklát na itó ay sa iyó; ang aklát na itó ay sa inyó. G. ¿Paano ang pagbábaling ng̃ ikatlóng katawán? N. Gaya ng̃ sumúsunód: IKATLÓNG KATAWÁN. _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Pangtukoy Siyá. Pangtukoy Silá. Pang-arì { Kaniyá. Pang-arì { Kanilá. { Niyá. { Nilá. Panglayon Sa kaniyá. Panglayon Sa kanilá. G. ¿Kailan ginágamit ang na sa pangtukoy? N. Ginágamit ang _siyá_ sa íisá at _silá_ sa dalawá ó marami kailan ma’t siyáng inihahalili sa ng̃alan ng̃ tao ó bagay na pinag-úusapan, hal.: Siyá ay marunong; silá ay mangmáng. G. ¿Kailan ginágamit ang na sa pang-arì? N. Ginágamit ang _kaniyá_ ó _niyá_ sa íisá at _kanilá_ ó _nilá_ sa dalawá ó marami. _Kaniyá_ kung na sa una ng̃ pangdiwà ó pangwatas, at _niyá_ kung na sa hulí, hal.: Ang kaniyáng kapatíd, ó ang kapatíd niyá. Ang _kanilá_ kung náuuná sa pangdiwà ó pangwatas, at _nilá_ kung náhuhulí, hal.: Ang kaniláng tániman, ó ang tániman nilá. G. ¿Kailán ginágamit ang na sa panglayon? N. Ginágamit ang _sa kaniyá_ sa íisá at _sa kanilá_ sa dalawá ó marami, hal.: Iyáng panulat ay sa kaniyá; itóng sinamay ay sa kanilá. PANGTAYÔ SA PAGTUTURÒ (Ó DEMOSTRATIVO) G. ¿Anó ang _pangtayô sa pagtuturò_? N. Yaóng salitâng ginágamit sa pagtuturò sa pang̃alan ng̃ tao ó bagay. G. ¿May ilán ang sakláw ng̃ pangtayông itó? N. Tatló: _itó_ ó _yarí_, _iyán_ at _yaón_. G. ¿Paano ang paggamit ng̃ bawà’t isá? N. Ginágamit ang _itó_ ó _yarí_ kung ang isáng pang̃alan ng̃ tao ó bagay na itinuturò ay malapit sa nang̃ung̃usap kay sa nakikiníg. _Iyán_ kung ang itinuturò ay malapit sa nakikiníg kay sa nang̃ung̃usap. At _yaón_ kung ang bagay na itinuturò ó pinag-úusapa’y malayò sa dalawáng nag-úusap. G. ¿Paano ang pagbábaling ng̃ mg̃a pangtayô sa pagtuturò? N. Gaya ng̃ mg̃a kaparaanáng sumúsunód: PAGBÁBALING NG̃ MG̃A PANGTAYÔ SA PAGTUTURÒ. ITÓ Ó YARÍ. _Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._ Pangtukoy Itó ó yarí Pangtukoy Itóng mg̃a ó yaríng mg̃a Pang-arì { Dito sa ó dini sa Pang-arì { Dito sa mg̃a ó dini sa mg̃a { Nitó ó nirí { Nitóng mg̃a ó niríng mg̃a Panglayon { Nitó ó nirí Panglayon { Nitóng mg̃a ó niríng mg̃a { Dito sa ó dini sa { Dito sa mg̃a ó dini sa mg̃a IYÁN. _Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._ Pangtukoy Iyán Pangtukoy Iyáng mg̃a Pang-arì { Diyán sa Pang-arì { Diyán sa mg̃a { Niyán { Niyáng mg̃a Panglayon { Niyán Panglayon { Niyáng mg̃a { Diyán sa { Diyán sa mg̃a YAÓN. _Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._ Pangtukoy Yaón Pangtukoy Yaóng mg̃a Pang-arì { Doón sa Pang-arì { Doón sa mg̃a { Niyaón ó noón { Niyaóng mg̃a ó noóng mg̃a Panglayon { Niyaón ó noón Panglayon { Niyaóng mg̃a ó noóng mg̃a { Doón sa { Doón sa mg̃a G. ¿Paano ang paggamit ng̃ mg̃a pangtayô sa pagtuturò? N. Nábubuô sa mg̃a ganitóng kaparaanán: _Una._--Ginágamit ang _itó_ ó _yarí_ sa íisá at _itóng mg̃a_ ó _yaríng mg̃a_ sa dalawá ó marami kailan ma’t na sa pangtukoy at ang bagay na itinuturò ay malapit sa nagsasalitâ kay sa nakikiníg, hal.: Itóng aking pusò, ó yaríng aking pusò; itóng mg̃a matá ko, ó yaríng mg̃a matá ko. _Ikalawá._--Ginágamit ang _iyán_ sa íisá at _iyáng mg̃a_ sa dalawá ó marami kailan ma’t na sa pangtukoy at ang bagay na itinuturò ay malapit sa nakikiníg kay sa nang̃ung̃usap, hal.: Iyáng damít mo; iyáng mg̃a bisig mo. _Ikatló._--Ginágamit ang _yaón_ sa íisá at _yaóng mg̃a_ sa dalawá ó marami kailan ma’t na sa pangtukoy at ang bagay na itinuturò ay malayò sa dalawáng nag-úusap, hal.: Yaóng punò ng̃ saging ay malayò; yaóng mg̃a bulaklák ay magagandá. Ang mg̃a lagáy na nasa sa pang-arì at panglayon ay ginágamit katulad din halos ng̃ mg̃a nang̃aunáng pangtayô. G. ¿Paano ang dapat gawín kung ang pagtuturò sa isáng bagay ay tinitiyák ó tinutukoy na mabuti? N. Kung ang anó mang _pangtayô_ (ó pronombre) ay na sa unahán ng̃ pangdiwà ay inúulit ang pangtayông na nasa pangtukoy sa hulihán nitó, kahì’t na ang una (pangtayô) ay na sa lagáy na pang-arì ó panglayon, hal.: itóng batàng itó; dukhâ ang amá niyáng batàng iyán. G. ¿May ibá bang paraán upáng huwág dalawahín ang pangtayô kahì’t na ang isáng bagay ay tinitiyák na mabuti? N. Mayroón pò, at sa bagay na itó’y dapat lagyán ng̃ pang-akbáy ang pangdiwà at sa hulí nitó’y ang náuukol na pangtayông dapat taglayín, hal.: ang batàng itó ay malikót, sa lugál na sabihing: itóng batàng itó ay malikót; mahirap ang buhay ng̃ matandâng yaón, sa lugál na sabihing: mahirap ang buhay niyaóng matandâng yaón. PANGTAYÔ SA PAG-ÁARÌ (Ó POSESIVO) G. ¿Anó ang _pangtayô sa pag-áarì_? N. Yaóng salitâng ginágamit sa pag-angkín ó pag-arì ng̃ anó mang bagay, hal.: Ang aking bahay, ang iyóng lupà, ang kaniyáng manók. G. ¿Alínalín ang mg̃a pangtayô sa pag-áarì? N. Lahát ng̃ mg̃a pang-arì (ó genitivo) ng̃ mg̃a pangtayô sa ng̃alan ng̃ tao (ó pronombre personal). G. ¿Paano ang ginagawâng pagbábaling? N. Sa pamamagitan ng̃ mg̃a pang-akbáy ng̃ mg̃a pang̃alan ng̃ bagay. PAGBÁBALING NG̃ MG̃A PANGTAYÔ SA PAG-ÁARÌ. AKIN. _Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._ Pangtukoy Ang akin ó ko Pangtukoy Ang aking mg̃a ó ko Pang-arì { Ng̃ akin ó ko Pang-arì { Ng̃ aking mg̃a ó ko { Sa akin ó ko { Sa aking mg̃a ó ko Panglayon { Sa akin ó ko Panglayon { Sa aking mg̃a ó ko { Ng̃ akin ó ko { Ng̃ aking mg̃a ó ko IYÓ. _Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._ Pangtukoy Ang iyó ó mo Pangtukoy Ang iyóng mg̃a ó mo Pang-arì { Ng̃ iyó ó mo Pang-arì { Ng̃ iyóng mg̃a ó mo { Sa iyó ó mo { Sa iyóng mg̃a ó mo Panglayon { Sa iyó ó mo Panglayon { Sa iyóng mg̃a ó mo { Ng̃ iyó ó mo { Ng̃ iyóng mg̃a ó mo KANIYÁ. _Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._ Pangtukoy Ang kaniyá ó niyá Pangtukoy Ang kaniyáng mg̃a ó niyá Pang-arì { Ng̃ kaniyá ó niyá Pang-arì { Ng̃ kaniyáng mg̃a ó niyá { Sa kaniyá ó niyá { Sa kaniyáng mg̃a ó niyá Panglayon { Sa kaniyá ó niyá Panglayon { Sa kaniyáng mg̃a ó niyá { Ng̃ kaniyá ó niyá { Ng̃ kaniyáng mg̃a ó niyá Ang _atin_ ó _natin_, ang _inyó_ ó _ninyó_ at _kanilá_ ó _nilá_ ay binabaling ding kaparis ng̃ mg̃a náuná. PANGTAYÔ SA PAGTATANÓNG (Ó INTERROGATIVO) G. ¿Anó ang _pangtayô sa pagtatanóng_? N. Ang inihahalili sa ng̃alan ng̃ tao ó bagay sa mg̃a pagtatanóng. G. ¿Sa ilán nábubuô? N. Sa tatló: _sino_, _anó_ at _alín_. G. ¿Pano ang pagbábaling sa tatlóng itó? N. Gaya nitóng sumúsunód: SINO _Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._ Pangtukoy Sino Pangtukoy Sinosino ó sinong mg̃a Pang-arì { Kanino Pang-arì Kaníkanino ó kaninong mg̃a { Nino Panglayon Sa kanino Panglayon Sa kaníkanino ó kaninong mg̃a ANÓ _Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._ Pangtukoy Anó Pangtukoy Anóanó ó anóng mg̃a Pang-arì { Sa anó Pang-arì { Sa anóanó ó anóng mg̃a { Ng̃ anó { Ng̃ anóanó ó anóng mg̃a Panglayon { Sa anó Panglayon { Sa anóanó ó anóng mg̃a { Ng̃ anó { Ng̃ anóanó ó anóng mg̃a ALÍN _Bilang na íisá._ _Bilang na dalawá ó marami._ Pangtukoy Alín Pangtukoy Alínalín ó alíng mg̃a Pang-arì { Sa alín Pang-arì { Sa alínalín ó alíng mg̃a { Ng̃ alín { Ng̃ alínalín ó alíng mg̃a Panglayon { Sa alín Panglayon { Sa alínalín ó alíng mg̃a { Ng̃ alín { Ng̃ alínalín ó alíng mg̃a G. ¿Paano ang paggamit ng̃ _sino_, _anó_ at _alín_? N. Ginágamit ang _sino_ kailan ma’t ang pagtatanóng ay tumutukoy sa tao ó pang̃alan ng̃ tao, hal.: ¿Sino ang hinahanap mo?--Si Pedro; ¿Sino ang tinátawag niyá?--Si Huan. Ginágamit ang _anó_ kailan ma’t tumutukoy ang pagtatanóng sa mg̃a bagay lamang, hal.: ¿anó ang ibig mong makain?--Ang tinapay; ¿anó ang hawak niyá?--Ang aklát. Ginágamit namán ang _alín_ kailan ma’t ang pagtatanóng ay bumabanggít sa mg̃a pang̃alan ng̃ tao ó sa mg̃a bagay, hal.: ¿alín ang magandá kay Petra at kay María?--Si María; ¿alín ang minamasdán mo?--ang dagat. G. ¿Paano ang paggamit sa _kanino_ at _nino_? N. Ginágamit ang _kanino_ kailan ma’t ibig mabatíd kung sino ó alín ang kinaúukulan ng̃ isáng bagay, hal.: ¿Kaninong aklát itó?--Kay Lucio; ¿kanino itóng kanin?--Sa pusà. Ginágamit namán ang _nino_ kailan ma’t hindî nawatasan ang sagót sa pagtatanóng, hal.: ¿kaninong bahay yaón?--Kay Menang.--¿Nino? PANGTAYÔ SA PAGBABALAK (Ó INDETERMINADO) G. ¿Anó ang _pangtayô sa pagbabalak_? N. Yaóng tumutukoy sa mg̃a pang̃alan ng̃ tao ó bagay na dî nátitiyák. G. ¿Alínalín ang mg̃a pangtayông itó? N. Ang karaniwang gamiti’y itóng mg̃a sumúsunód: _Anó man_, _bahagyâ_ ó _kauntî_, _balàng_, _sino man_, _ilán_, _isá_, _ibá_, _ibá pa_ at _walâ_. Halimbawà: Walâ akóng mamalas na anó man; bahagyâ nang umulán kahapon; balàng araw; walâ siyáng makitang sino man; may naparitong iláng tao; may ibáng táong dumating; at ibá pa. SA MG̃A ANYÔNG ISINÁSAMA SA MG̃A PANGTAYÔ G. ¿Mayroón ba sa ating wikà ng̃ mg̃a anyô (ó partícula) na isinásama sa mg̃a pangtayô? N. Mayroón pò, at ang mg̃a pang̃ulo ay itó: _Ba_ ó _bagá_ at _kayâ_. G. ¿Anó ang kabutihang nátatamó sa ganitóng pagsasama? N. Ang kabutihan nitó’y nagpapagandá sa mg̃a salitâ at nagbibigáy lakás sa mg̃a pagtatanóng. G. ¿Saánsaán ginágamit ang _ba_ ó _bagá_ at _kayâ_? N. Ang mg̃a itó’y malimit gamitin sa mg̃a pagtatanóng, at kung minsa’y kahì’t hindî sa bagay na itó. Dapat matantô na ang mg̃a iyá’y inilálagáy sa hulihán ng̃ mg̃a pangtayô, hal.: ¿Anó _ba_ ang hawak mo? ó kayâ’y ¿anó _bagá_ ang hawak mo? ¿Sino _kayâ_ ang táong itó? VI KABANATA Salitâng Pangwatas (ó Verbo) GURÒ. ¿Anó ang kátuturán ng̃ _salitâng pangwatas_? NAG-AARAL. Salitâng pangwatas ay isáng bahagi ó pangkát ng̃ kaisipán na siyáng másasabing diwà ng̃ isáng wikà, na, nagbabadyá ng̃ lasa ó halagá, gawâ, ayos ó lagáy na lagìng nagpapahayag ng̃ panahón (ó tiempo), bilang (ó número) at katawán (ó persona). G. ¿Bakit ang salitâng pangwatas ay siyáng diwà ng̃ isáng wikà? N. Sapagkâ’t ang pangwatas ay siyáng nagbibigáy buhay ó kátuturán sa mg̃a salitâ at kaisipán, hal.: _Si Pedro ay susulat_, _ang sanggól ay umíiyák_, _ang pusà ay kakain_. Ang mg̃a pangwatas sa halimbawàng itó’y ang _susulat_, _umíiyák_ at _kakain_. G. ¿Sa anó nabábahagi ang salitâng pangwatas? N. Ang pangwatas ay nabábahagi sa mg̃a sumúsunód: _pangdaán_ (ó transitivo), _pangtatág_ (ó intransitivo), _pangpalít_ (ó recíproco), _pangtagò_ (ó impersonal), _pangbalak_ (ó activo) at _pangtiyák_ (ó pasivo). G. ¿Anó ang tinátawag na _pangwatas na pangdaán_? N. Ang pangwatas, na, ang kanyáng gawâ ó kahulugá’y dumaraán ó maáarìng dumaán sa ng̃alan ng̃ tao ó bagay na siyáng layon ó pangtung̃o (complemento) ng̃ kaisipán, hal.: _UMIBIG sa Dios_, _BUMASA ng̃ aklát_, _HUMUKAY ng̃ lupà_. G. ¿Anó ang _pangwatas na pangtatág_? N. Ang pangwatas, na, ang kanyáng gawâ ó kátuturá’y hindî dumaraán ó lumalampás sa isáng ng̃alan ng̃ tao ó bagay, hal.: _matulog_, _mamatáy_, _mahigâ_. G. ¿Anó ang tinátawag na _pangwatas na pangpalít_? N. Ang pangwatas na nagbabadyá ng̃ kilos ó galáw ng̃ dalawá ó ang pagpapalitan ng̃ gawâ ng̃ dalawá ó maraming tao, hal.: _si Lucio at si Pedro ay NAGSUSULATAN_; _siná Mameng ay NAG-AAWITAN_; _ang mg̃a batà’y NAGKUKUTUSAN_. G. ¿Anó ang _pangwatas na pangtagò_? N. Ang pangwatas na hindî nagbabadyá ng̃ pang̃ulo (ó sujeto) at sa pag-íisip ay kailang̃ang may itagòng anó man, hal.: _umulán_, _umaraw_, _bumagyó_, _kumulóg_, _kumidlát_, _gumabí_, _humápon_, _umumaga_, at ibá pang gangganitó. Dapat alamíng ang mg̃a pangwatas na itó’y tang̃ìng magagamit sa mg̃a pangbadyá (ó infinitivo) at sa ikatlóng katawán (ó persona) ng̃ bilang na íisá sa lahát ng̃ panahón. G. ¿Anó ang _pangwatas na pangbalak_? N. Ang pangwatas na tumutukoy ó nagbabadyá ng̃ anó mang pang̃alan ó bagay na hindî tiyák, hal.: _sumulat_, _magsaing_, _mang̃isdâ_, _mahigâ_. G. ¿Anó ang _pangwatas na pangtiyák_? N. Ang pangwatas na bumabanggít ó nagbabadyá ng̃ anó mang pang̃alan ó bagay na tiyák, hal.: _basahin_, _iluto_, _sulatan_. G. ¿Paano ang pagbubuô ng̃ salitâng pangwatas? N. Sa ating wikà’y binubuô ang salitâng itó ng̃ ugát (ó raíz) at ng̃ anyô (ó partícula) na may ibá’t ibáng hugis. G. ¿Anó ang tinátawag na _ugát_? N. Tinátawag na _ugát_ ang salitâng dalisay ó kayâ’y ang walâng halòng anó man, gaya ng̃ _basa_, _sulat_, _lakad_, _takbó_, _kain_, _tulog_, _larô_, _upô_, _higâ_, _bahín_, atbp. G. ¿Anó ang tinátawag na _anyô_? N. Tinátawag namáng _anyô_ ang iláng titik ó pantíg na ang karamiha’y walâng kátuturáng tagláy kung sa kanyáng sarili lamang, na siyáng iniáangkáp, isinising̃it ó isinusugpóng sa mg̃a salitâng ugát upáng itó’y magkaroón ng̃ ibá’t ibáng ayos at kahulugán sa ating wikà. G. ¿Sa anó dapat hatìin ang mg̃a anyô? N. Upáng maiwasan ang pagkakálahóklahók, ang mg̃a anyô ay dapat bahagiin sa tatlóng kátawagán: _Anyông pang-angkáp_, _anyông pangsing̃it_, at _anyông pangsugpóng_. G. ¿Anó ang kátuturán ng̃ anyông pang-angkáp? N. Yaóng anyông inilálagáy ó iniáangkáp sa una ng̃ salitâng ugát upáng magíng pangwatas, hal.: _UMibig_, _MAGsaing_, _MANGbugbóg_, _MAligò_. G. ¿Anó ang tinátawag na anyông pangsing̃it? N. Yaóng anyông inilálagáy sa gitnâ ó isinising̃it sa unang dalawáng titik ng̃ unang pantíg ng̃ salitâng ugát upáng magíng pangwatas, hal.: _tUMakbó_, _gUMibik_, _sUMugat_. G. ¿Anó ang kahulugán namán ng̃ anyông pangsugpóng? N. Ang anyông inilálagáy sa hulihán ó idinurugtóng sa salitâng ugát upáng magíng pangwatas, hal.: _ibigIN_, _pulutIN_, _tugtugAN_, _utang̃AN_. G. ¿Lahát ó anó mang ugát sa ating wikà ay nagagawâ bagáng pangwatas? N. Oo pò, kahì’t na ang mg̃a ugát na itó’y magíng salitâng pangdiwà (ó sustantivo) at salitâng pangturing (ó adjetivo), sa pamamagitan ng̃ ibá’t ibáng anyô na ináangkáp, isinising̃it at isinusugpóng. G. ¿Marami bagá ang mg̃a anyông ginágamit sa ating wikà? N. Lubhâng marami pò, at ang mg̃a naggigilasang anyông itó ay lubhâng malakí ang itinutulong sa ating salitâ at siyáng bumubuô nitó magíng sa tinátawag na pangdiwà, sa pangturing, sa pangwatas at sa ibá’t ibáng pangkát ó bahagi ng̃ kaisipán. SA MG̃A PANG̃ULONG BAHAGI NG̃ MG̃A ANYÔ G. ¿Alín ang mg̃a bahaging lalòng mahalagá ng̃ mg̃a anyô? N. Ang pinakapang̃ulong bahagi nitó’y dalawá lamang: _anyông pangbalak_ (ó partícula indeterminada) at _anyông pangtiyák_ (ó partícula determinada). G. ¿Anó ang kátuturán ng̃ anyông pangbalak? N. Ang mg̃a anyông kung iangkáp, ising̃it ó isugpóng sa mg̃a ugát ay nang̃agigíng pangwatas na pangbalak na tumutukoy ó nagbabadyá ng̃ anó mang bagay ó pang̃alang hindî tiyák, hal.: _bUMasa ka ng̃ aklát_, at sa ganitó’y kahì’t anóng aklát; _MAGlutò ka ng̃ manók_ at sa ganitó’y kahì’t anóng manók; _MANGhuli ka ng̃ palakâ_ at sa ganitó’y kahì’t anóng palakâ. G. ¿Anó ang kátuturán ng̃ anyông pangtiyák? N. Ang mg̃a anyông kung iangkáp, ising̃it ó isugpóng sa mg̃a ugát ay nang̃agigíng pangwatas na pangtiyák na nagbabadyá ng̃ anó mang tiyák na bagay ó pang̃alan na siyáng katugmâ ng̃ mg̃a anyông pangbalak. Halimbawà: _basaHIN mo itóng aklát_ at sa ganitó’y tinutukoy ang aklát na babasahin; _lutùIN mo iyáng manók_, at sa ganitó’y tinitiyák ang manók na lulutùin; _huliHIN mo yaóng palakâ_, at sa ganitó’y dinadalirì ang palakâng huhulihin. G. Ang mg̃a anyông pangbalak at pangtiyák, ¿sa anó dapat hatìin? N. Magíng ang pangbalak at magíng ang pangtiyák ay dapat bahagiin sa dalawá: _pang̃ulo_ at _pangtulong_. Tinátawag na _pang̃ulo_ ang anyông lalòng mahalagá at malimit gamitin, na, siyáng nagpapagaláw sa ating mg̃a pangwatas. Tinátawag namáng _pangtulong_ ang anyông kung pakasusurìing maigi ay hindî kailang̃an, ng̃unì’t mahalagá rin sapagkâ’t bukód sa siyáng tumutulong sa mg̃a pang̃ulo ay siyá pang lalòng nagpaparikít sa ating mg̃a salitâ. G. ¿Alínalín ang mg̃a pang̃ulo at mg̃a pangtulong na anyô sa pangbalak? N. Ang mg̃a pang̃ulong anyô sa pangbalak na siyáng pinanununtunán ng̃ ibá ay apat: ang _um_, ang _mag_, ang _mang_ at ang _ma_. Itóng mg̃a anyông itó ay nang̃agigíng pangwatas kailan ma’t iniangkáp, isining̃it ó isinugpóng sa mg̃a ugát, gaya sa halimbawà ng̃ _utang_ ay _UMutang_, ng̃ _larô_ ay _MAGlarô_, ng̃ _hulà_ ay _MANGhulà_, ng̃ _tulog_ ay _MAtulog_. Ang mg̃a pangtulong ay lubhâng marami at dahil dito’y lubhâng mahirap itanghál ng̃ páminsanan. Sakâ na itó mapapag-aralan kung sumapit na sa kanyáng kabanatang kinaúukulan. G. ¿Alínalín namán ang mg̃a pang̃ulo at mg̃a pangtulong na anyô sa pangtiyák? N. Ang mg̃a pang̃ulong anyô sa pangtiyák na siyáng pinagbábatayán ng̃ mg̃a ibá ay tatló: ang _in_, ang _i_ at ang _an_. Kung ang mg̃a anyông itó ay iangkáp ó isugpóng sa mg̃a ugát ay nang̃agigíng pangwatas din na siyáng ginágamit sa pagtukoy ó pagdalirì ng̃ anó mang ng̃alan ó bagay; hal.: sa _sulat_ ay _sulatIN_, sa _subò_ ay _Isubò_, sa _hulà_ ay _hulàAN_. Ang mg̃a pangtulong na anyô ay nakakápatas sa karamihan ng̃ mg̃a pangtulong sa pangbalak at kung minsa’y humihigít dito, kayâ’t hindî na dapat itanghál sa kabanatang itó kundî sa kanyáng kinaúukulan. G. Sa madalìáng sabi, ¿alín ang mg̃a pang̃ulong anyô na sinásakláw ng̃ pangbalak at ng̃ pangtiyák? N. Náitó ang sakláw ng̃ isá’t isá na siyáng pinakapang̃ulo: anyông pangbalak: _um_, _mag_, _mang_ at _ma_; at anyông pangtiyák: _in_, _i_ at _an_. G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _um_? N. Tinátawag na anyông _um_, ang pangwatas na kinasising̃itan ó kinaáangkapán ng̃ _um_ ang salitâng ugát. Ang _um_ ay pangsing̃it kung ang ugát ay nagpapásimulâ sa pangtinig (ó consonante), gaya ng̃ _bUMasa_, _lUMakad_, _tUMakbó_; at pang-angkáp kung nagpapásimulâ namán sa ting̃ig (ó vocal), paris ng̃ _UMulán_, _UMakay_, _UMutang_. G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _mag_? N. Tinátawag na anyông _mag_ ang pangwatas, na, naáangkapán ng̃ _mag_ ang salitâng ugát, paris ng̃ _MAGsaing_, _MAG-alay_, _MAGlarô_. G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _mang_? N. Tinátawag na anyông _mang_ ang pangwatas na ang salitâng ugát ay ináangkapán ng̃ _mang_, paris ng̃ _MANGbihag_, _MANG̃ahoy_, _MANG̃usá_. G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _ma_? N. Tinátawag na anyông _ma_ ang pangwatas, na, kinaáangkapán ng̃ _ma_ ang salitâng ugát, gaya ng̃ _MAhulog_, _MAgulat_, _MAhigâ_. G. ¿Anó namán ang tinátawag na anyông _in_? N. Tinátawag na anyông _in_ ang pangwatas na kinasusugpung̃án ng̃ _in_ ang salitâng ugát, paris ng̃ _buhatIN_, _tapusIN_, _ulitIN_. G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _i_? N. Tinátawag na anyông _i_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _i_ sa salitâng ugát, paris ng̃ _Isulat_, _Isumbóng_, _Ilakad_. G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _an_? N. Tinátawag na anyông _an_ ang pangwatas, na, ang salitâng ugát ay sinusugpung̃án ng̃ _an_, gaya ng̃ _utang̃AN_, _sumbung̃AN_, _tuksuhAN_. VII KABANATA Ukol sa pagbabaybáy (ó conjugación) GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na _pagbabaybáy_ (ó conjugación)? NAG-AARAL. Tinátawag na pagbabaybáy ang pagkakasunódsunód ng̃ nangyayaring pagkakabagobago sa pangwatas. G. ¿Sa anó nabábahagi itóng pagbabaybáy? N. Nabábahagi sa apat na siyáng pinagmumulâan ng̃ pagkakáibáibá ng̃ pangwatas: _Ayos_ (ó modo), _panahón_ (ó tiempo), _bilang_ (ó número) at _katawán_ (ó persona). SA MG̃A AYOS NG̃ PANGWATAS G. ¿Anó ang mg̃a _ayos ng̃ pangwatas_ (ó modos del verbo)? N. Tinátawag na mg̃a ayos ng̃ pangwatas, yaóng mg̃a karaniwang hugis na ibá’t ibá sa pagsasaysáy ó pagbabadyá ng̃ pangwatas. G. ¿Ilán ang mg̃a ayos na ginágamit sa ating wikà? N. Apat, katulad ng̃ sa kastilà: _Pangbadyá_ (ó infinitivo), _panghiwatig_ (ó indicativo), _pang-utos_ (ó imperativo) at _pangsukob_ (ó subjuntivo). G. ¿Anó ang ipinahahayag ng̃ _ayos pangbadyá_? N. Ang pangbadyá ay nakákawangkîng totoó ng̃ mg̃a salitâng pangdiwà (ó sustantivo) na may hugis pangwatas at siyáng pinanggagaling̃an ng̃ ibá’t ibáng ayos, hal.: _Sumulat_, _magtago_, _manglibák_, _mahinog_. Dapat mabatíd na ang ayos na itó ay hindî maáarìng magbadyá ng̃ panahón, ng̃ bilang ni ng̃ katawán (ó persona). G. ¿Anó ang sinasaysáy ng̃ _ayos panghiwatig_? N. Ang panghiwatig ay nagpapahayag ng̃ lubós, malayà at tápatang kátuturán ng̃ pangwatas, na hindî nang̃áng̃ailang̃an ng̃ anó mang tulong ng̃ ibá, at dahil dito kung kayâ siyáng lalòng madalás gamitin kay sa ibá, hal.: _Akó’y bumabasa_, _siyá’y sumusulat_, _tayo’y nang̃ing̃isdâ_, _silá’y nang̃agsasaing_. G. ¿Anó ang ibinabadyá ng̃ _ayos pang-utos_? N. Ang pang-utos ay nagbabadyá ng̃ pag-úutos, panunuyò, pang̃ang̃aral ó pagpapahintulot; hal.: _bumasa ka_, _mang̃usá tayo_, _tumakbó kayó_. G. ¿Anó namán ang sinasabi ng̃ _ayos pangsukob_? N. Ang pangsukob ay hindî nagbabadyá ng̃ anó mang kátuturán kung sa kanyáng sarili lamang kundî nang̃áng̃ailang̃an ng̃ tulong ng̃ kapwà pangwatas, at ginágamit kailan ma’t nagsasaysáy ng̃ pagnanais ó pakikibagay (ó condicional), hal.: _Kung susulat siyá ay sabihin mo sa akin_, _kung nang̃ung̃usap ka’y nagagalit akó_. SA MG̃A PANAHÓN NG̃ PANGWATAS G. ¿Anó ang mg̃a _panahón ng̃ pangwatas_ (ó tiempos del verbo)? N. Tinátawag na mg̃a panahón ng̃ pangwatas, yaóng ibá’t ibáng panig ng̃ pagbabaybáy (ó conjugación) na nagpapakilala ng̃ panahóng ginagawâ ó nangyayari ang kátuturán ng̃ pangwatas. G. ¿Ilán ang mg̃a panahón ng̃ pangwatas na dapat gamitin? N. Ang mg̃a panahóng itó, kung talagáng titiyaking maigi ay may tatló lamang na siyáng matatawag na _ganáp_: ang _kasalukuyan_ (ó presente), ang _nakaraán_ (ó pasado) at _haharapín_ (ó venidero), ng̃unì’t itóng dalawáng náhuhulí ay hinahatì pa sa ibá’t ibáng bahagi. G. ¿Ilán ang mg̃a panahóng sakláw ng̃ ayos panghiwatig (ó modo indicativo)? N. Sa Wikàng Tagalog ay apat lamang: _kasalukuyan_ (ó presente), _nakaraán_ (ó pretérito perfecto), _nakaraán na_ (ó pretérito pluscuamperfecto) at _haharapín_ (ó futuro). Sa ibáng pangwatas ay may isá pang panahóng idinaragdág na tinátawag na _kararaán pa_ (ó pretérito imperfecto). G. ¿Anó ang ipinahahayag ng̃ kasalukuyan ng̃ panghiwatig (ó presente de indicativo)? N. Ang kasalukuyan ng̃ panghiwatig ay nagbabadyáng ang kátuturán ng̃ pangwatas ay ginaganáp, ginagawâ ó nangyayari sa ng̃ayón, hal.: _Akó’y bumabasa_, _siyá’y sumusulat_, _silá’y naglalarô_. G. ¿Anó ang sinasaysáy ng̃ _nakaraán_ (ó pretérito perfecto)? N. Ang nakaraán ay nagsasaysáy na ang kátuturán ng̃ pangwatas ay nangyari ó lumipas na, hal.: _Siyá’y nag-aral_, _akó’y natulog_, _tayo’y naglakád_. G. ¿Anó ang ibinabadyá ng̃ _nakaraán na_ (ó pluscuamperfecto)? N. Ang nakaraán na, ay nagbabadyá na ang kátuturán ng̃ pangwatas ay nangyari na, higít pa sa panahóng nakaraán; hal.: _nakasulat na akó nang dumating ang liham_; _nang umulán ay nakapaligò na siyá_. G. ¿Anó ang sinasabi ng̃ panahóng haharapín (ó futuro)? N. Ang haharapín ay nagsasaysáy na ang kátuturán ng̃ pangwatas ay mangyayari, gagawín ó gaganapín, hal.: _Akó’y mang̃ing̃isdâ_, _siyá’y maglalakbáy_, _tayo’y magpupulong_. G. ¿Ilán ang panahóng sakláw ng̃ ayos pang-utos (ó modo imperativo)? N. Íisá pò lamang, at ang isáng itó’y tinátawag na kasalukuyan (ó presente), sapagkâ’t ang salitâng nagbabadyá ng̃ pag-úutos, panunuyò, at ibá pa ay sápilitáng na sa panahóng násabi, kahì’t na ang pag-úutos na itó at panunuyò ay ginaganáp ó gaganapín pagkátapos; hal.: Itóng sulat ay _dalhín_ mo ng̃ayón, ó itóng sulat ay _dalhín_ mo bukas. Dapat matantô na ang panahóng itó ay walâng unang katawán, (ó primera persona) sapagkâ’t hindî mangyayari kailan man na ang isáng nag-úutos ay mag-utos sa kanyáng sarili. G. ¿Ilán ang panahóng sakláw ng̃ ayos pangsukob (ó modo subjuntivo)? N. Tatló lamang: kasalukuyan (ó presente), nakaraán (ó pasado) at haharapín (ó futuro). G. ¿Anó ang sinasaysáy ng̃ panahóng kasalukuyan? N. Ang nagbabadyá ng̃ ginaganáp ó nangyayari sa ng̃ayón kailan ma’t nagkakahulugán ng̃ pagnanais ó pakikibagay, hal.: Kung _bumabasa_ akó ay sumusulat ka; kung _kumakain_ ka ay huwág kang maglalarô. G. ¿Anó ang ipinahahayag ng̃ panahóng nakaraán? N. Ang panahóng nakaraán ay nagpapahayag na ang kátuturán ng̃ pangwatas ay nangyari na, at nagkakahulugán ng̃ pagnanais ó pakikibagay; hal.: _bumasa_ ka sana at akó’y babasa rin; kung ikáw’y _lumakad_ ay nakita mo sana ang prusisión. G. ¿Anó ang ibinabadyá ng̃ panahóng haharapín? N. Ang panahóng haharapín ay nagbabadyáng ang kátuturán ng̃ pangwatas ay mangyayari ó gagawín, at nagkakahulugán ng̃ pagnanasà ó pakikibagay; hal.: kung _áalís_ ka’y sabihin mo sa akin; kung _babasa_ ka ay bumasa ka ng̃ marahan. SA MG̃A BILANG AT SA MG̃A KATAWÁN G. ¿Anó ang _bilang_ ng̃ pangwatas (ó número del verbo)? N. Bilang ng̃ pangwatas ang nangyayaring pagkakabagobago na nagbabadyá kung ang pang̃ulo (ó sujeto) ay náuukol sa isá ó maraming tao ó bagay. G. ¿Ilán itóng mg̃a bilang ng̃ pangwatas? N. Dalawá, kaparis ng̃ ibáng bahagi ng̃ kaisipán: _bilang na íisá_ at _bilang na dalawá ó marami_. Kung tumutukoy lamang sa isáng tao ó bagay ay dapat gamitin ang bilang na íisá, gaya ng̃ _Si Pedro ay bumabasa_, _si Lucio ay sumusulat_. Kung bumabanggít namán sa dalawá ó maraming tao ó bagay, ay dapat gamitin ang bilang na dalawá ó marami, gaya ng̃ _tayo ay kumain_, _silá’y maglutò_. G. ¿Anó ang _katawán_ (ó persona) sa urì ng̃ Balarilà? N. Tinátawag na katawán ang alín mang salitâng pangdiwà (ó sustantivo) ó pangtayô (ó pronombre) na siyáng pang̃ulo (ó sujeto) ng̃ pangwatas. G. ¿Ilán ang mg̃a katawán? N. May anim na lahát: tatló ang náuukol sa bilang na íisá: _akó_, _ikáw_ at _siyá_; hal.: _Akó_’y bumabasa; _ikáw_’y sumusulat; _siyá_’y naglalarô; at tatló rin ang sa dalawá ó marami: _tayo_ ó _kamí_, _kayó_ at _silá_, hal.: _tayo_ ó _kamí ay nag-áaral_, _kayó’y naglulutò_, _silá’y lumálakad_. Dapat matantô na ang _ikáw_ ay nagigíng _ka_ kailan ma’t náhuhulí sa pangwatas, gaya ng̃ _ikáw’y sumusulat_, ó _sumusulat ka_. VIII KABANATA Ang pangbalak na anyông “UM” GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _um_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _um_ ang pangwatas na may pangsing̃it ó pang-angkáp na _um_ sa salitâng ugát. G. ¿Anó ang káhalagaháng tagláy ng̃ anyông itó? N. Malakí pò, sapagkâ’t sa kanyá nanggagaling ang lubhâng maraming pangwatas na tagalog na siyáng nagbibigáy kápakanán sa ating mg̃a salitâ, at dahil dito kung kayâ ang _um_ ay dapat ibilang sa isáng mahalagá at pang̃ulong anyô sa ating wikà. G. ¿May iláng hugis (ó forma) itóng anyông _um_? N. Dalawá: Una, kung ang _um_ ay nákukulóng ng̃ dalawáng titik ng̃ unang pantíg ng̃ salitâng ugát na nagsisimulâ sa pangtinig (ó consonante); at ikalawá, kung naáangkáp sa salitâng ugát na nagpapásimulâ sa ting̃ig (ó vocal). MG̃A TUNTUNIN SA PAGBABAYBÁY G. ¿Paano ang pagbabaybáy (ó conjugación) sa unang hugis ng̃ anyông “um”? N. Bago tumung̃o sa pagbabaybáy ay kailang̃an munang matantô ang mg̃a tuntunin nitó, at itóng mg̃a sumúsunód: _Una._--Ang _pangbadyá_ (ó infinitivo) ay binubuô ng̃ salitâng ugát na nagsisimulâ sa pangtinig at ng̃ anyông “um” na isinising̃it itó sa unang dalawáng titik niyón, gaya ng̃ _sumulat_, _gumamót_, _lumayô_. _Ikalawá._--Ang _panahóng kasalukuyan_ ng̃ panghiwatig (ó presente de indicativo) ay binubuô ng̃ pangbadyá at inúulit ang unang pantíg ng̃ salitâng ugát, gaya ng̃ _sumusulat_, _gumagamót_, _lumalayô_. _Ikatló._--Ang _panahóng nakaraán_ (ó tiempo pasado) ay katulad din ng̃ pangbadyá, na, binubuô ng̃ salitâng ugát at ng̃ pangsing̃it na _um_ gaya ng̃ _sumulat_, _gumamót_, _lumayô_. _Ikaapat._--Ang _panahóng nakaraán na_ (ó pluscuamperfecto) ay may dalawáng paraán ng̃ pagbubuô: una, ináangkapán ng̃ _naka_ ang salitâng ugát at sa hulí’y dinaragdagán ng̃ _na_ gaya ng̃ _nakasulat na_, _nakagamót na_, _nakalayô na_; at ikalawá, ang pangbadyá at dinaragdagán pa sa hulí ng̃ _na_, gaya ng̃ _sumulat na_, _gumamót na_, _lumayô na_. _Ikalimá._--Ang _panahóng haharapín_ (ó futuro) ay binubuô ng̃ salitâng ugát at ang pag-ulit ng̃ unang pantíg nitó, gaya ng̃ _susulat_, _gagamót_, _lalayô_. _Ikaanim._--Ang _pang-utos_ (ó imperativo) ay ang ginágamit sa pangbadyá ó kayâ’y ang ugát na sining̃itan ng̃ _um_ sa unang pantíg nitó; gaya ng̃ _sumulat_, _gumamót_, _lumayô_. _Ikapitó._--Ang _panahóng kasalukuyan ng̃ pangsukob_ (ó presente de subjuntivo) ay binubuô ng̃ kasalukuyan sa panghiwatig at sakâ pinang̃ung̃unahan ng̃ salitâng _kung_; gaya ng̃ _kung sumusulat_, _kung gumagamót_, _kung lumalayô_. _Ikawaló._--Ang _panahóng nakaraán_ (ó tiempo pasado) ay binubuô ng̃ nakaraán sa panghiwatig at sa una’y nilálagyán ng̃ _kung_; gaya ng̃ _kung sumulat_, _kung gumamót_, _kung lumayô_. _Ikasiyám._--Ang _panahóng haharapín_ (ó tiempo futuro) ay binubuô ng̃ haharapín sa panghiwatig at sa una’y dinaragdagán ng̃ _kung_; gaya ng̃ _kung susulat_, _kung gagamót_, _kung lalayô_. G. Ng̃ayóng máitatág na ang mg̃a tuntunin ukol sa unang hugis ng̃ anyông _um_, ¿paano ng̃â ang kanyáng pagbabaybáy? N. Sang-ayon sa mg̃a tuntuning náilagdâ ay dapat baybayín ang unang hugis ng̃ _um_ na siyáng isinising̃it sa unang dalawáng titik ng̃ unang pantíg ng̃ ugát na nagpapásimulâ sa pangtinig (ó consonante) sa paraáng sumúsunód. Ilagáy na halimbawà ang ugát na _sulat_ at sing̃itan natin ng̃ _um_ ang unang pantíg nitó, na nagigíng pangwatas na _sumulat_. PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG “UM” UNANG HUGIS. _Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._ Pangbadyá Sumulat. Panghiwatig Kasalukuyan Sumusulat. „ Nakaraán Sumulat. „ Nakaraán na { Nakasulat na. { Sumulat na. „ Haharapín Susulat. Pang-utos Sumulat. Pangsukob Kasalukuyan Kung sumusulat[13]. „ Nakaraán Kung sumulat[14]. „ Haharapín Kung susulat. G. ¿Paano namán ang mg̃a tuntunin ng̃ pagbabaybáy sa ikalawáng hugis ng̃ anyông _um_? N. Ang mg̃a tuntuning ginamit sa pagbabaybáy sa unang hugis ay katulad din nitóng ikalawá, ng̃unì’t ang kauntîng kaibhán lamang ay iniáangkáp dito ang _um_ sa mg̃a salitâng ugát na nagpapásimulâ sa ting̃ig (ó vocal) samantalàng doó’y isinising̃it. Baybayín natin ang ugát na _ibig_ sang-ayon sa ikalawáng hugis ng̃ anyông _um_, sa makatwíd ang pangwatas na _umibig_. PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG “UM” IKALAWÁNG HUGIS. _Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._ Pangbadyá Umibig. Panghiwatig Kasalukuyan Umíibig. „ Nakaraán Umibig. „ Nakaraán na { Nakaibig na. { Umibig na. „ Haharapín Íibig. Pang-utos Umibig. Pangsukob Kasalukuyan Kung umíibig. „ Nakaraán Kung umibig. „ Haharapín Kung íibig. G. ¿Anó ang dapat ipaalaala ukol sa anyông _um_? N. Na, ang anyông _um_ magíng sa una at ikalawáng hugis, sa iláng lálawigang nagsasalitâ ng̃ Wikàng Tagalog ay ginagawâng _na_ sa panahóng kasalukuyan, hal.: _Si Pedro ay násulat_, _siyá’y nábulong_, _akó’y náinóm_ sa lugál na sabihing _sumusulat_, _bumubulóng_ at _umíinóm_. G. ¿Anó pa ang mg̃a kabaguhang nangyayari ukol sa _um_? N. Bukód sa mg̃a tuntunin nang náilagdâ ukol sa pagbabaybáy, ay mayroón pang isáng paraáng sinúsunód na siyáng másasabing tang̃ì ó bukód na tang̃ìng mangyayari kailan ma’t ang pangwatas ay may dalawáng pantíg at nagpapásimulâ sa titik na _b_, _k_ ó _p_, na, alín man sa mg̃a itó’y nagigíng _m_ kung sa _pangbadyá_ (ó infinitivo) at _pang-utos_ (ó imperativo), at nagigíng _n_ kung sa _kasalukuyan_ at _nakaraán_ ng̃ panghiwatig (ó indicativo). Ang ibáng mg̃a panahón ay sinúsunód ang dating tuntunin. Halimbawà itóng sumúsunód: _Ugát_ _Pangbadyá_ _Pang-utos_ _Kasalukuyan_ _Nakaraán_ Bihag. Mihag. Mihag. Nínihag. Nihag. Kuha. Muha. Muha. Núnuha. Nuha. Payag. Mayag. Mayag. Nánayag. Nayag. KÁGAMITÁN NG̃ ANYÔNG “UM” G. ¿Kailán ginágamit ang pang̃ulong anyông itó? N. Sa ibá’t ibáng pangkát na náuuwî sa sarìsarìng bagay. Náritó ang mg̃a tuntuning sumúsunód ukol sa kanyáng paggamit: I.--Sa pagpapahayag ng̃ pagbabago ng̃ anó man, hal.: pumutî, umitím, pumulá, lumakí, lumiít, umuntî, tumaás, bumabà, atbp. II.--Sa pagsusulit ng̃ pagbabago ng̃ katawán ng̃ tao ó hayop, hal.: pumayát, tumabâ, umunlád, lumakí, tumaás, tumangkád, pumandák, gumalíng, lumubhâ, sumamâ, bumuti, atbp. Ang ilán nitó’y ginágamit sa _mag_, gaya ng̃ magbuntís, maghirap, maglubhâ atbp. III.--Sa pagsasaysáy ng̃ kilos na kinukusà ng̃ tao, hal.: lumakad, tumakbó, gumapang, tumaób, dumapâ, tumagilid, umupô, lumuhód, tumindíg, tumihayà, tumalón, lumusong, lumang̃óy, lumuksó, atbp. IV.--Sa pagsasabi ng̃ mg̃a katutubòng gawî ng̃ katawán, hal.: lumuhà, umiyák, tumang̃is, dumahák, lumurâ, sumuka, kumain, lumamon, uminóm, lumagók, kumamot, humikáb, bumahín, atbp. V.--Sa pagbabadyá ng̃ mg̃a sariling gawî ng̃ damdamin kung sinasadyâ, hal.: tuming̃in, duminíg, umamóy, lumasáp, numamnám, humipò, dumumí, atbp. Ang ilán nitó’y ginágamit sa _mag_, gaya ng̃ magmasíd, magmalas, atbp. VI.--Sa pagsusulit ng̃ kusàng pagsirà, paglupít ó pagsakít, hal.: pumatáy, sumugat, sumunog, sumirà, gumibâ, bumasak, bumalì, sumuntók, pumutók, kumurót, kumalabít, tumampál, sumikad, sumipà, atbp. VII.--Sa pagpapahayag ng̃ sarìsarìng katayùán ng̃ halaman, hal.: tumubò, sumuplíng, sumibol, lumitáw, lumakí, tumaás, lumagô, lumusóg, tumabâ, umunlád, umusbóng, sumang̃á, sumariwà, atbp. Ang ilán nitó’y ginágamit sa _mag_, _mang_ ó _ma_, gaya ng̃ mag-ugát, mamulaklák, maunsiyamî, atbp. VIII.--Sa pagsasaysáy ng̃ ibá’t ibáng kilos ó galáw ng̃ tubig, hal.: bumukál, bumalong, lumakí, bumuhâ, lumiít, kumati, umalon, tumapon, umagos, tumilansík, atbp. IX.--Sa pagsasabi ng̃ paggawâ ng̃ anó man sa ibá, hal.: gumupít, gumamót, kumamot, sumukláy, umahit, kumapit, tumang̃an, humilot, atbp. X.--Sa pagsasaád ng̃ mg̃a kilos na may tinatanggáp ang kumikilos ó ang gumagawâ, hal.: umutang, bumilí, umabót, humuli, sumunggáb, dumaklót, kumuha, tumanggáp, atbp. XI.--Sa pagbabadyá ng̃ mg̃a kilos ng̃ dalawá, kailan ma’t tumutukoy lamang sa íisá, hal.: sumama, sumabáy, sumunód, sumalo, sumunò, tumirá, atbp. Kung bumabanggít sa dalawá ay ginágamit sa anyông _mag_, gaya ng̃ magsama, magsabáy, magsunód, magsalo, atbp. XII.--Sa pagsusulit ng̃ lagáy ng̃ panahón at ng̃ lakad ng̃ ibá’t ibáng tangláw sa kalang̃itán, hal.: umaraw, umulán, umumaga, tumanghalì, humápon, gumabí, humatinggabí, sumikat, sumilang, lumiwanag, dumilím, kumulimlím, kumisláp, numingníng, atbp. Tumutukoy rin kung minsan sa mg̃a anyông _mag_ at _mang_, paris ng̃ magdilím, mamanaag, atbp. XIII.--Sa pagsasaád ng̃ mg̃a katutubòng pangyayari sa pang̃anorin at sa katalagahán, hal.: humang̃in, bumagyó, umulán, umambón, kumidlát, kumulóg, lumindól, atbp. XIV.--Sa pagsasaysáy ng̃ pagsigíd ó pagkagát ng̃ anó mang hayop, hal.: kumagát, sumigíd, tumukâ, sumakmál, pumupog, kumamot, sumuwák, sumipà, atbp. XV.--Sa pagsasabi ng̃ mg̃a sigáw ó huni ng̃ anó mang hayop, hal.: sumigáw, humuni, umung̃al, tumahól, ng̃umiyáw, tumilaok, sumiyáp, kumakag, atbp. XVI.--Sa pagbabadyá ng̃ mg̃a sarìsarìng pagtugtóg ó pag-awit na ginagawâ ng̃ tao sa sarili niyá ó sa ibá’t ibáng kasangkapan, hal.: umawit, kumantá, tumugtóg, humihip, tumipâ, sumutsót, pumito, atbp. XVII.--Sa pagsusulit ng̃ nahihinggíl sa poók ó dako, hal.: lumapit, lumayô, gumitnâ, tumabí, dumoón, dumito, dumiyán, pumarito, pumaroón, pumarini, pumariyán, atbp. XVIII.--Sa paggamit ng̃ ibá’t ibáng hugis ng̃ kasangkapan sa paggawâ ng̃ anó man, hal.: sa baríl ay bumaríl, sa sibát ay sumibát, sa sumpít ay sumumpít, sa bató ay bumató, sa lagarì ay lumagarì, sa paít ay pumaít, sa guntíng ay gumuntíng, sa tabò ay tumabò, sa saguwán ay sumaguwán, sa timbâ ay tumimbâ, atbp. TALABABÂAN [13] Dapat alamíng sa panahóng itó ay maáarì ring gamitin ang _pag_, _pagkâ_, _kapág_ at _kapagkâ_, baga ma’t ang _kung_ ay siyáng angkáp na angkáp na gamitin. [14] Sa mg̃a panahóng nakaraán at haharapín nitóng pangsukob ay maáarì namáng sundán ng̃ _sana_ ó _disin_. IX KABANATA Ang pangbalak na anyông “MAG” GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _mag_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _mag_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _mag_ sa salitâng ugát. G. ¿Mahalagá rin bagá ang anyông itó na paris ng̃ _um_? N. Kung ang _um_ ay may mataás na urì at lubhâng makabuluhán sa ating mg̃a pangwatas gayón sa ating wikà, ang _mag_ namán ay mayroóng ding urìng dakilà at káhalagaháng tagláy; kayâ’t ang _mag_ ay nábibilang na pang̃alawá ng̃ _um_. MG̃A PANUTO SA PAGBABAYBÁY G. ¿Paano ang mg̃a tuntuning sinúsunód sa pagbabaybáy nitóng anyông _mag_? N. Ang mg̃a panuto ó pátakaráng dapat sundín sa pagbabaybáy ay itóng mg̃a sumúsunód: _Una._--Ang _pangbadyá_ (ó infinitivo) ay binubuô ng̃ salitâng ugát at ng̃ pang-angkáp na _mag_, gaya ng̃ _MAGlarô_, _MAG-isip_, _MAGnasà_. _Ikalawá._--Ang _panahóng kasalukuyan ng̃ panghiwatig_ (ó presente de indicativo), ang _mag_ ay dapat gawíng _nag_ at ulitin ó dalawahín ang unang pantíg ng̃ salitâng ugát, gaya ng̃ _naglalarô_, _nag-íisip_, _nagnanasà_. _Ikatló._--Ang _panahóng nakaraán_ ay binubuô ng̃ salitâng ugát at sakâ _nag_ na siyáng nagíng kapalít ng̃ _mag_, gaya ng̃ _naglarô_, _nag-isip_, _nagnasà_. _Ikaapat._--Ang _panahóng nakaraán na_ ay may dalawáng kaparaanán ng̃ pagbubuô: una, ang pangbadyáng _mag_ ay dapat gawíng _pag_ at sakâ angkapán ng̃ _naka_ bago sa hulí’y dinaragdagán ng̃ _na_, gaya ng̃ _nakapaglarô na_, _nakapag-isip na_, _nakapagnasà na_; at ikalawá, ang panahóng nakaraán at sakâ dinaragdagán sa hulí ng̃ _na_, gaya ng̃ _naglarô na_, _nag-isip na_, _nagnasà na_. _Ikalimá._--Ang _panahóng haharapín_ ay binubuô ng̃ pangbadyá at sakâ inúulit ó dinadalawá ang unang pantíg ng̃ salitâng ugát, gaya ng̃ _maglalarô_, _mag-iisip_, _magnanasà_. _Ikaanim._--Ang _pang-utos_ (ó imperativo) ay katulad din ng̃ pangbadyá ó kayâ’y ang ugát na inangkapán ng̃ _mag_, gaya ng̃ _maglarô_, _mag-isip_, _magnasà_. _Ikapitó._--Ang _panahóng kasalukuyan ng̃ pangsukob_ (ó presente de subjuntivo) ay binubuô ng̃ kasalukuyan sa panghiwatig at sakâ pinang̃ung̃unahan ng̃ _kung_, gaya ng̃ _kung naglalarô_, _kung nag-íisip_, _kung nagnanasà_. _Ikawaló._--Ang _panahóng nakaraán_ ay binubuô ng̃ nakaraán sa panghiwatig at nilálagyán sa una ng̃ _kung_, gaya ng̃ _kung naglarô_, _kung nag-isip_, _kung nagnasà_. _Ikasiyám._--Ang _panahóng haharapín_ ay binubuô ng̃ haharapín sa panghiwatig at sakâ nilálagyán sa una ng̃ _kung_, gaya ng̃ kung _maglalarô_, kung _mag-iisip_, kung _magnanasà_. G. ¿Paano ng̃ayón ang hugis ng̃ pagbabaybáy ng̃ anyông _mag_? N. Sang-ayon sa mg̃a náilagdâng tuntunin ay dapat baybayín sa kaparaanáng sumúsunód. Ilagáy na halimbawà ang ugát na _larô_ at angkapán itó ng̃ _mag_, na nagigíng pangwatas na _maglarô_. PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG “MAG” _Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._ Pangbadyá Maglarô. Panghiwatig Kasalukuyan Naglalarô. „ Nakaraán Naglarô. „ Nakaraán na { Nakapaglarô na. { Naglarô na. „ Haharapín Maglalarô. Pang-utos Maglarô. Pangsukob Kasalukuyan Kung naglalarô. „ Nakaraán Kung naglarô. „ Haharapín Kung maglalarô. KÁGAMITÁN NG̃ ANYÔNG “MAG” G. ¿Kailan dapat gamitin ang anyông “mag” na siyáng ikalawáng pang̃ulo ng̃ mg̃a anyông pangbalak? N. Sa mg̃a bagay at kaparaanáng sumúsunód: I.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ pagtatapon, pagbibiyayà ó pagpapahayag, hal.: magtapon, maglabás, magbigáy, magkaloób, magbiyayà, magtulot, magsulit, magsalitâ, magsaysáy, magtalumpatì, magpahayag, atbp. II.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ pagkilos ó paggaláw na ginagawâ sa ibá, hal.: mag-alís, maglagáy, maglapit, maglayô, magpanhik, magpanaog, atbp. Kung ang pagkilos ó paggaláw na itó’y ibinabagay lamang sa sarili ay dapat iukol sa _um_, hal.: umalís, lumagáy, lumapit, lumayô, pumanhík, pumanaog, atbp. III.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ pagkilos ó paggawâ na ginaganáp ng̃ sino man sa kaniyáng sarili, hal.: mag-ahit, maggupit, maghilamos, maghugas, magsukláy, atbp. IV.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ pagsusuút ó ng̃ paggamit sa katawán na nanggaling sa mg̃a ng̃alan ng̃ kasúutan, hal.: sa barò ay magbarò, sa salawál ay magsalawál, sa tapis ay magtapis, sa singsing ay magsingsing, sa hikaw ay maghikaw, sa salakót ay magsalakót, sa payong ay magpayong, sa tungkód ay magtungkód. V.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ pagigíng anó man na nagbuhat sa mg̃a ng̃alan ng̃ katungkulan, na lalòng kapit na kapit sa mg̃a salitâng hirám, hal.: magdiputado, (diputado); mag-abogado, (abogado); maggobernador, (gobernador); maggurò, (gurò); magmédiko, (médiko); atbp. VI.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ paggawâ ng̃ anó mang lutò na nagbuhat sa mg̃a salitâng pangdiwà (ó sustantivo), hal.: sigáng, magsigáng; paksíw, magpaksíw; gulay, maggulay; kanin, magkanin; gisá, maggisá; lutò, maglutò; ihaw, mag-ihaw; bagong, magbagong; atbp. VII.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ paggamit, na nanggaling sa mg̃a pangdiwà (ó sustantivo), hal.: sukà, magsukà; patís, magpatís; asín, mag-asín; ulam, mag-ulam; atbp. VIII.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ pagtatangkilik ó paggawâ ng̃ anó man na nanggaling sa mg̃a salitâng pangdiwà (ó sustantivo), hal.: bahay, magbahay; aklát, mag-aklát; prinsá, magprinsá; asarol, mag-asarol; pisì, magpisì; katám, magkatám; susì, magsusì; atbp. IX.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ sumakáy ó maglakbáy na nagbubuhat sa mg̃a pang̃alan ng̃ sasakyán, hal.: bangkâ, magbangkâ; trambia, magtrambia; tren, magtren; bapor, magbapor; globo, magglobo; karitón, magkaritón; atbp. X.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ pakikipanig ó pakikitulad sa asal at kasúutan ng̃ mg̃a bansá, bayan ó lahì na nang̃agsipagbuhat sa mg̃a ng̃alan ó kátawagán ng̃ mg̃a itó, hal.: amerikano, mag-amerikano; kastilà, magkastilà; intsík, mag-intsík; atbp. XI.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ anó man sang-ayon sa ugát na tagláy, na nanggagaling sa mg̃a salitâng hirám, hal.: sombrero, magsombrero; tsikolate, magtsikolate; misa, magmisa; martilyo, magmartilyo; asukal, mag-asukal; atb. XII.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ mg̃a kilos ng̃ dalawá kung ang mg̃a itó’y nábabanggít kapwà, hal.: magkita, mag-usap, mag-away, magtalo, magsama, magpulong, magyakap, atbp. Kung bumabanggít sa tatló ó marami ay dapat ulitin ang buông ugát ó ang dalawáng pantíg nitó, at ang _mag_ ay dapat ilagáy na palagì sa pang-angkáp; hal.: magkitakita, magtalotalo, magyakapyakap, atbp. XIII.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ paggagawàan ó pagkikilusán ng̃ dalawá magíng sa anó man tumutukoy, at sa mg̃a pangwatas na itó’y dapat na sugpung̃án ng̃ _an_ ó _han_, hal.: mag-aliwan, magyakapán, magsintahan, magsayahan, magtuksuhan, magtawanan, atbp. Upáng tumukoy sa tatló ó marami ay dinadalawá ang ugát, hal.: mag-alíwalíwan, magtuksútuksuhan, magyakápyakapan. Ukol sa hulíng bagay na itó ay may isá pang paraáng ginagawâ, at itó’y ang paglalagáy sa bilang na dalawá ó marami (ó número plural) ng̃ pangwatas, hal.: mang̃ag-aliwan, mang̃agtuksuhan, mang̃agyakapan. XIV.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ pagkukunwarî ó pagdadahilán, at ang pagbubuô nitó’y dinadalawá ó inúulit ang salitâng ugát na may dalawáng pantíg na ináangkapán ng̃ _mag_ at sinusugpung̃án ng̃ _an_ ó _han_; hal.: magbulagbulagan, magsakítsakitan, mag-iyakiyakan, atbp. Kung may tatlóng pantíg ay dapat ulitin lamang ang unang pantíg at ang unang dalawáng titik ng̃ ikalawáng pantíg ng̃ ugát, hal.: maghimuhimutukan. XV.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ pagmamayabáng ó pamamarali ó pagsasayá na nagbubuhat sa mg̃a salitâng pangturing (ó adjetivo) na inangkapán ng̃ _ma_, hal.: magmabutí, magmataás, magmalakí, magmarunong, magmabihís, magmagilás, magmasayá, magmagalák, atbp. XVI.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ mg̃a kilos na pagpaparami ó pagpapalabis, na kung sa _um_ ay nagkakahulugán ng̃ íisá, at ang mg̃a pangwatas na itó’y dapat bigkasíng mariín sa hulíng pantíg; hal.: sumulat, magsulát; tumawa, magtawá; bumasa, magbasá; atbp. Ng̃unì’t kinakailang̃ang ulitin ó dalawahín ang unang pantíg ng̃ ugát ng̃ iláng pangwatas ng̃ _um_, hal.: bumilí, magbibilí; tumakbó, magtatakbó; atbp. XVII.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ pagdaragdág ó pagpapalawig, kailan ma’t dinadalawá ó inúulit ang salitâng ugát, hal.: magkuròkurò, magnilaynilay, magdilìdilì, mag-isipisip. XVIII.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ paglalakip ng̃ dalawá ó ang náuukol sa mg̃a kamag-anak, katoto, kapanalig, hal.: mag-amá, mag-iná, mag-anák, magbiyanan, magkaibigan, magkatoto, magbayáw, atbp. XIX.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ pagpípitagan ó pag-áanyayà, kailan ma’t dalawá ang tinutukoy, hal.: magpugay, magkamáy, magyakap, magpaalam, mag-anyayà, magyakag, magyayâ, atbp. XX.--Sa mg̃a bilang na marami kung ipinangbabahagi sa hanáy, pulutóng ó tumpók, at sa bagay na itó ay inúulit ang unang dalawáng pantíg kahì’t na magkaroón itó ng̃ pantíg na dalawá ó tatló, hal.: mag-isáisá, magdaládalawá, maglimálimá, atbp. XXI.--Sa mg̃a pangwatas na nagkakahulugán ng̃ ibá’t ibáng kilos ng̃ paghahalaman ó pagtataním kailan ma’t tumutukoy sa pagkakaroón, hal.: magtaním, magpunlâ, mag-usbóng, magsang̃á, magbung̃a, magdilíg, mag-ugát, magdahon, atbp. XXII.--Ang mg̃a salitâng ugát na nagpapásimulâ sa _m_ na hindî maáarìng baybayín sa _um_, ay ginagawâng pangwatas sa pamamagitan ng̃ _mag_, hal.: magmatá, magmasíd, magmalas, magmana, atbp. XXIII.--Ang mg̃a salitâng ugát na nagpapásimulâ sa _w_ na hindî maáarìng baybayín sa _um_, ay ginagawâng pangwatas sa pamamagitan ng̃ _mag_, gaya sa warì ay magwarì, sa wastô ay magwastô, sa wikà ay magwikà, sa wilíg ay magwilíg, sa walís ay magwalís, atbp. X KABANATA Ang pangtiyák na anyông “IN” GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _in_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _in_ ang pangwatas na may sugpóng na _in_ sa salitâng ugát. G. ¿Anó ang káhalagahán ng̃ anyông itó? N. Malakí pò, sapagkâ’t nanggagaling sa kanyá ang mg̃a pangwatas na tagalog na nagbabadyá ng̃ anó mang tiyák na bagay ó pang̃alan, na siyáng nagigíng katugmâ ng̃ mg̃a anyông pangbalak; kayâ’t ang _in_ ay siyáng pang̃ulo sa mg̃a anyông pangtiyák. G. ¿Paano ang paggamit sa anyông _in_? N. May dalawáng paraán ang paggamit sa anyông itó: Una, kung ang salitâng ugát ay nagtatapós sa pangtinig (ó consonante), ó kayâ’y sa ting̃ig (ó vocal) na may kudlít na banayad (`) ó salakót (^) ay ginágamit ang _in_, gaya sa _lasáp_ ay _lasapín_, sa _hasâ_ ay _hasâin_, sa _larô_ ay _larùin_, atbp. Ikalawá, kung ang salitâng ugát ay nagtatapós sa ting̃ig (ó vocal) na walâng diín ó kudlít, ó kayâ’y sa ting̃ig na may kudlít na mariín (´), ang anyông _in_ ay dapat gawíng _hin_, gaya sa _mana_ ay _manahin_, sa _hila_ ay _hilahin_, sa _damá_ ay _damahín_ ó _damhín_, sa _batá_ ay _batahín_ ó _bathín_. G. ¿Alín ang mg̃a kabaguhang dapat mangyari sa pagsusugpóng nitóng _in_ sa salitâng ugát? N. Itóng mg̃a sumúsunód: _Una._--Kung _e_ ang katapusáng titik ng̃ salitâng ugát ay dapat gawíng _i_, gaya sa _page_ ay _pagihin_, sa _gabe_ ay _gabihin_, sa _butsé_ ay _butsihín_, sa _kapé_ ay _kapihin_. _Ikalawá._--Kung ang katapusáng pantíg ng̃ ugát ay may _e_ na pinagigitnâan ng̃ mg̃a pangtinig (ó consonante), ang náturang _e_ ay dapat gawíng _i_, gaya sa _kiskés_ ay _kiskisín_, sa _atés_ ay _atisin_. _Ikatló._--Kung _o_ ang katapusáng titik ng̃ salitâng ugát ay dapat gawíng _u_, gaya sa _tuksó_ ay _tuksuhín_, sa _larô_ ay _larùin_, sa _pasò_ ay _pasuin_. _Ikaapat._--Kung ang katapusáng pantíg ng̃ ugát ay may _o_ na pinagigitnâan ng̃ mg̃a pangtinig (ó consonante), ang násabing _o_ ay dapat gawíng _u_, gaya sa _bunot_ ay _bunutin_, sa _kahoy_ ay _kahuyin_, sa _pukpók_ ay _pukpukín_. _Ikalimá._--Kung ang katapusáng pantíg ng̃ salitâng ugát ay nagdudulo sa _ad_, _ed_, _id_, _od_, ó _ud_, na ang mg̃a itó’y maáarìng baybayín sa _in_, ang _d_ ay dapat gawíng _r_ sang-ayon sa talagáng tuntuning sinúsunód ukol dito; gaya sa _tilád_ ay _tilarín_, sa _lipád_ ay _liparin_, sa _sisid_ ay _sisirin_, sa _ubod_ ay _uburin_, atbp. Kung minsan ay hindî nagbabago ang _d_, at dahil dito ay náwawalâ ang _i_ ó ang _o_ sa mg̃a salitâng nagtatapós sa _id_ ó _od_, gaya sa _patíd_ ay _patdín_, sa _bukód_ ay _bukdín_. Dapat matantô na ang dalawáng tuntuning náuuná ay bihiràng mangyari, sapagkâ’t sa Wikàng Tagalog ay madalang kung dî man másasabing walâ ang mg̃a salitâng mayroóng _e_ sa katapusáng pantíg ng̃ mg̃a salitâng ugát. HUGIS NG̃ “IN” AT ANG KANYÁNG MG̃A TUNTUNIN SA PAGBABAYBÁY G. ¿Mayroóng ilán ang hugis (ó forma) ng̃ _in_? N. Katulad din pò ng̃ _um_ na may dalawáng hugis: Una, kung ang ugát ay nagpapásimulâ sa pangtinig (ó consonante) ay ginágamit ang _in_ sa pangsing̃it at pangsugpóng; at ikalawá, kung ang ugát ay nagpapásimulâ sa ting̃ig (ó vocal) ay ginágamit namán ang _in_ sa pang-angkáp at pangsugpóng. G. Tungkól sa unang hugis, ¿alín ang mg̃a panutong sukat mapagpátakarán ukol sa pagbabaybáy (ó conjugación)? N. Ang mg̃a sumúsunód na tuntunin, sang-ayon sa kaniyáng mg̃a ayos at mg̃a panahón: 1.--Ang _pangbadyá_ ay binubuô ng̃ salitâng ugát at ng̃ pangsugpóng na _in_, gaya ng̃ _tawagin_, _basagin_, _hampasín_. 2.--Ang _panahóng kasalukuyan ng̃ panghiwatig_ ay binubuô ng̃ ugát na sining̃itan ng̃ _in_ sa unang dalawáng titik ng̃ unang pantíg at sakâ inúulit ang unang pantíg ng̃ náturang ugát, gaya ng̃ _tinátawag_, _binabasag_, _hinahampás_. 3.--Ang _panahóng nakaraán_ ay binubuô na ugát at sakâ sinising̃itan ng̃ _in_ sa unang dalawáng titik ng̃ unang pantíg ng̃ náturang ugát, gaya ng̃ _tinawag_, _binasag_, _hinampás_. 4.--Ang _panahóng nakaraán na_ ay binubuô ng̃ panahóng nakaraán at sakâ sa hulí’y sinusundán ng̃ _na_, gaya ng̃ _tinawag na_, _binasag na_, _hinampás na_. 5.--Ang _panahóng kararaán_ ay binubuô ng̃ ugát na inulit ang unang pantíg nitó, sakâ ináangkapán ng̃ _ka_ at sa hulí’y sinusundán ng̃ _pa_; gaya ng̃ _kátatawag pa_, _kábabasag pa_, _káhahampás pa_. 6.--Ang _panahóng haharapín_ ay binubuô ng̃ pangbadyá at sakâ inúulit ang unang dalawáng titik ng̃ unang pantíg ng̃ salitâng ugát, gaya ng̃ _tatawagin_, _babasagin_, _hahampasín_. 7.--Ang _pang-utos_ ay katulad din ng̃ pangbadyá ó kayâ’y ang ugát na sinugpung̃án ng̃ _in_, gaya ng̃ _tawagin_, _basagin_, _hampasín_. 8.--Ang _panahóng kasalukuyan ng̃ pangsukob_ ay binubuô ng̃ kasalukuyan sa panghiwatig at sakâ nilálagyán sa una ng̃ _kung_ gaya ng̃ _kung tinátawag_, _kung binabasag_, _kung hinahampás_. 9.--Ang _panahóng nakaraán_ ay binubuô ng̃ nakaraán ng̃ panghiwatig at may _kung_ sa una, gaya ng̃ _kung tinawag_, _kung binasag_, _kung hinampás_. 10.--Ang _panahóng haharapín_ ay binubuô ng̃ haharapín ng̃ panghiwatig at nilálagyán sa una ng̃ _kung_, gaya ng̃ _kung tatawagin_, _kung babasagin_, _kung hahampasín_. G. Ng̃ayóng náilagdâ na ang mg̃a tuntunin ng̃ pagbabaybáy nitóng _in_, ¿paano namán ang kanyáng hugis? N. Sa pagbabaybáy nitóng unang hugis ng̃ _in_ ay ilagáy na halimbawà ang ugát na _tawag_ at sakâ sugpung̃án ng̃ _in_ na nagigíng pangwatas na _tawagin_, pangwatas itóng katugmâ ng̃ _tumawag_ na binaybáy sa _um_. PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG “IN”. UNANG HUGIS. _Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._ Pangbadyá Tawagin. Panghiwatig Kasalukuyan Tinátawag. „ Nakaraán Tinawag. „ Nakaraán na Tinawag na. „ Kararaán Kátatawag pa. „ Haharapín Tatawagin. Pang-utos Tawagin. Pangsukob Kasalukuyan Kung tinátawag. „ Nakaraán Kung tinawag. „ Haharapín Kung tatawagin. G. ¿Sinúsunód bagá sa tuwîtuwî na ang ganitóng pagbabaybáy sa unang hugis ng̃ anyông _in_? N. Hindî pò, at may isáng pásubalìng (excepción) dapat matatág na siyáng kinagawìáng gawín ng̃ marami, tang̃ì sa madalîng bigkasín at magandáng pakinggán. Ang náunáng pásubalì ay náuuwî sa ganitó: Lahát halos ng̃ mg̃a salitâng ugát, na nagpapásimulâ sa mg̃a pangtinig na _l_, _w_, at _y_ na binabaybáy sa anyông pangtiyák na _in_, itó (ang _in_) ay nagigíng _ni_ at hindî isinising̃it kundî iniáangkáp, na tang̃ìng mangyayari sa mg̃a panahóng kasalukuyan (ó presente), nakaraán (ó pasado) at ang mg̃a sakláw nitó, ng̃unì’t sa ibá pang panahón ay dapat sundín ang talagáng tuntuning sinúsunód ng̃ _in_. Náitó ang iláng halimbawà ukol sa dalawáng tuntuning pangkalahatán at pásubalì: _Ugát._ _Panahón._ _Pangkalahatán._ _Pásubalì._ Lináng Kasalukuyan Linilináng Nililináng Nakaraán Linináng Nilináng Wastô Kasalukuyan Winawastô Niwawastô Nakaraán Winastô Niwastô Yantók Kasalukuyan Yinayantók Niyayantók Nakaraán Yinantók Niyantók G. Tungkól sa ikalawáng hugis, ¿alín namán ang mg̃a panutong dapat taluntunín sa pagbabaybáy? N. Gaya rin ng̃ mg̃a pátakaráng náilagdâ at sinunód sa unang hugis, ng̃unì’t ang kauntîng kaibhán lamang ay sa ikalawáng hugis na itó’y ang _in_ ay iniáangkáp sa mg̃a lugál na pinagsising̃itan sa unang ayos. Baybayín natin ng̃ayón ang ugát na _agaw_ sang-ayon sa ikalawáng hugis ng̃ _in_, sa makatwíd ang pangwatas na _agawin_. PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG “IN”. IKALAWÁNG HUGIS. _Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._ Pangbadyá Kasalukuyan Agawin. Panghiwatig Kasalukuyan Ináagaw. „ Nakaraán Inagaw. „ Nakaraán na Inagaw na. „ Kararaán Kaáagaw pa. „ Haharapín Áagawin. Pang-utos Kasalukuyan Agawin. Pangsukob Kasalukuyan Kung ináagaw. „ Nakaraán Kung inagaw. „ Haharapín Kung áagawin. KÁGAMITÁN NG̃ ANYÔNG “IN” G. ¿Malimit bagáng gamitin itóng anyông _in_ sa ating mg̃a pangwatas? N. Ang pangtiyák na anyông _in_ ay totoóng makabuluhán at siyáng malimit gamitin sa ating mg̃a salitâ, sapagkâ’t siyá ang tumitiyák ng̃ anó mang binabanggít ng̃ pangwatas. G. ¿Alínalín ang mg̃a tuntuning dapat mataluntón sa paggamit ng̃ náturang anyô? N. Lubhâng mahirap pòng bigyán ng̃ mg̃a tuntuning tiyák na tiyák ng̃ sa kanyá’y paggamit, dahil sa karamihan ng̃ mg̃a anyông pangtiyák na ginágamit sa ating wikà. Gayón man, ay malálagyán ng̃ mg̃a tuntuning sukat mapagpátakarán ng̃ paggamit sa anyông _in_, at itóng mg̃a sumúsunód: I.--Ginágamit ang anyông _in_ sa mg̃a salitâng ugát na nagkakahulugán ng̃ pagkuha ó pagdampót ng̃ anó man, hal.: sa samsám ay samsamín, sa gamit ay gamitin, sa dakót ay dakutín, sa dalá ay dalhín, sa bilí ay bilhín, sa dampót ay damputín, atbp. II.--Ginágamit ang anyông _in_ sa mg̃a salitâng ugát na nagkakahulugán ng̃ paghing̃î ó paghirám ng̃ anó man, hal.: sa hing̃î ay hing̃ín, sa hirám ay hiramín, sa utang ay utang̃in, atbp. III.--Ang mg̃a salitâng pangtayô sa pag-áarì (ó pronombre posesivo) ay magagawâng pangwatas sa pamamagitan ng̃ _in_, na nagkakahulugán ng̃ pag-arì ng̃ anó man, hal.: sa _akin_ ay _akinin_, sa _iyó_ ay _iyuhin_, sa _kanyá_ ay _kanyahín_, sa _atin_ ay _atinin_, sa _inyó_ ay _inyuhin_, atbp. IV.--Ang mg̃a salitâng ugát na nagkakahulugán ng̃ pagkain ó pag-inóm ng̃ anó man na ginaganáp ng̃ sarili, ay binabaybáy sa _in_, hal.: sa kain ay kainin ó kanin, sa lamon ay lamunin, sa inóm ay inumin, sa higop ay higupin, sa tunggâ ay tunggâin, sa hithít ay hithitín, sa tagáy ay tagayin, atbp. V.--Ang mg̃a salitâng ugát na may kátuturán ng̃ pagtawag ó pagsundô sa sino man, ay binabaybáy rin sa _in_, hal.: sa tawag ay tawagin, sa sundô ay sundùín, sa kaon ay kaunin, atb. Kung minsan ang iláng ugát na sakláw nitóng pagtawag ó pagsundô ay binabaybáy sa _an_, gaya ng̃ kawáy ay kawayán, ng̃ sutsót ay sutsután, atbp. VI.--Ang mg̃a salitâng ugát na may kahulugán ng̃ pag-akit ó pag-alók ng̃ isá sa isá ay binabaybáy rin sa _in_, hal.: sa pigíng ay piging̃ín, sa akit ay akitin, sa alók ay alukín, atbp. VII.--Ang mg̃a ugát na nagtatagláy ng̃ kahulugán ng̃ paghanap ó pagsaliksík ng̃ anó man, ay binabaybáy rin sa _in_, hal.: sa hanap ay hanapin, sa halihaw ay halihawin, sa saliksík ay saliksikín, sa apuhap ay apuhapin, sa kapâ ay kapâin, sa salát ay salatín, atbp. VIII.--Ginágamit ang _in_ sa mg̃a salitâng ugát na ang kahulugá’y pagkibô ó paggaláw ng̃ anó man, hal.: sa kibô ay kibùin, sa galáw ay galawín, sa luglóg ay luglugín, sa alók ay alukín, sa kundáy ay kundayin, atbp. IX.--Ginágamit ang _in_ sa mg̃a salitâng ugát na ang kátuturá’y pagdadalá ó pagpapasán ng̃ anó man na ginaganáp ng̃ sarili, hal.: pasán, pasanín; dalá, dalhín; tagláy, taglayín; kilik, kilikin; kalong, kalung̃in; buhat, buhatin; atbp. X.--Ginágamit ang _in_ sa mg̃a salitâng ugát na nagkakahulugán ng̃ pagtanggáp ng̃ anó man, hal.: tanggáp, tanggapín; sahod, sahurin; sambót, sambutin; salubong, salubung̃in; atbp. XI.--Ginágamit ang _in_ sa mg̃a salitâng ugát na ang kátuturá’y nagbabadyá ng̃ mg̃a paraán sa paghuli ng̃ anó mang hayop na gumagalà sa lupà at sa himpapawíd, hal.: sa batíng ay bating̃ín, sa sumpít ay sumpitín, sa silò ay silùin, sa baríl ay barilin, sa bató ay batuhín, atbp. XII.--Ginágamit ang anyông _in_ sa mg̃a ugát na ang kahulugá’y nagbabadyá ng̃ mg̃a kaparaanáng ginagawâ sa paghuli ng̃ mg̃a isdâ ó ng̃ mg̃a hayop na tumatahán sa tubig, hal.: sa lambát ay lambatín, sa dalá ay daláhin, sa bing̃uwít ay bing̃uwitín, sa lambóng ay lambung̃ín, sa siík ay siikin, sa salapáng ay salapang̃ín. XIII.--Ang mg̃a salitâng ugát na tumutukoy sa mg̃a gawî ng̃ damdamin ay maáarìng gamitin sa _in_ kailan ma’t ang kahulugá’y pakabíg sa gumagawâ, hal.: tanáw, tanawín; panoód, panoorin; ling̃ón, ling̃unin; ding̃ig, ding̃igín ó dinggín; lasáp, lasapín; namnám, namnamín; amóy, amuyín; singhód, singhurin; hipò, hipùin; damá, damahín ó damhín; atbp. Marami rin ang ginágamit sa _an_ ukol sa bagay na itó, gaya ng̃ ting̃ín ay tingnán; tikím, tikmán; pakinig, pakinggán; atbp. XIV.--Ang mg̃a salitâng ugát na tumutukoy sa pag-íisip, pag-alala at pag-ibig ay ginágamit din sa _in_, hal.: isipin, kurùin, buhayin, usisàin, alalahanin, gunítâín, panimdimín, ibigin, nasàin, irugin, sintahín, naisin, atbp. XV.--Ang mg̃a salitâng ugát na nagkakahulugán ng̃ pagputol, pagtimbáng at pagsukat ay binabaybáy rin sa _in_, hal.: sa putol ay putulin, sa tagâ ay tagâin, sa tabas ay tabasin, sa palakól ay palakulín, sa lagarì ay lagarìin, sa timbáng ay timbang̃ín, sa taya ay tayahin, sa balak ay balakin, sa takal ay takalin, atbp. XVI.--Ang mg̃a salitâng ugát na nagbabadyá ng̃ pagsirà ó paggibâ ó paglupít ay binabaybáy rin sa _in_, hal.: sa sirà ay siràin, sa gibâ ay gibâin, sa sunog ay sunugin, sa guhô ay guhùin, sa patáy ay patayín, sa sundáng ay sundang̃in, sa gulok ay gulukin, atbp. May ilán ding binabaybáy sa _an_, gaya sa sugat ay sugatan, atbp. XVII.--Ang mg̃a salitâng ugát na tumutukoy sa mg̃a bagay na karaniwan ay nagagawâng pangwatas sa pamamagitan ng̃ _in_ na nagkakahulugán ng̃ paggawâ sang-ayon sa kápakanán ng̃ isá’t isá; hal.: sa barò ay barùin, sa salawál ay salawalín, sa balabal ay balabalin, sa tungkód ay tungkurin, sa bahay ay bahayin, sa payong ay payung̃in, atbp. XVIII.--Ang mg̃a salitâng ugát na tumutukoy sa pagbilang ay maáarì ring gawíng pangwatas dito sa _in_, at kung magkaganitó’y nagkakahulugán ng̃ paggawâ ng̃ anó man sang-ayon sa kápakanán ng̃ isá’t isá, gaya sa isá ay isahín, sa dalawá ay dalawahín, sa limá ay limahín, sa sampuô ay sampùin, atbp. XIX.--Ginágamit ang _in_ sa pagtiyák ng̃ ibá’t ibáng sakít na dinaramdám, hal.: sa lagnát ay lagnatín, sa hikà ay hikàin, sa ng̃iki ay ng̃ikihin, sa ubó ay ubuhín, sa iti ay itihin, sa sikmurà ay sikmuràin, sa bulutong ay bulutung̃ín, sa kólera ay kolerahín atbp. XX.--Nagsusulit ng̃ pagkakáwang̃ís ó pagkayarì, kailan ma’t tumutukoy sa panahóng nakaraán, hal.: sa saging ay sinaging, sa duhat ay dinuhat, sa santól ay sinantól, sa sampalok ay sinampalok, sa gulay ay ginulay, sa bataw ay binataw, atbp. XXI.--Ang mg̃a salitâng pangturing ay nágagawâng pangwatas dito sa anyông _in_, hal.: mahál, mahalín; magandá, magandahín; masamâ, masamâin; mabuti, mabutihin; matamís, matamísin; atbp. XI KABANATA Ang pangtiyák na anyông “I” GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _i_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _i_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _i_ sa salitâng ugát. G. ¿Anó ang káhalagaháng tagláy ng̃ anyông itó? N. Kung ang _in_ ay siyáng káunáunahan sa mg̃a anyông pangtiyák ng̃ mg̃a pangwatas tagalog, ang _i_ namá’y hindî nagigíng hulí sa kanyá kung isusumag din lamang sa daládaláng káhalagahán, kung kayâ’t ang anyông itó ay siyáng nábibilang na pang̃alawáng urì sa mg̃a pangtiyák na anyô. MG̃A PÁTAKARÁN SA PAGBABAYBÁY G. Sa pagbabaybáy nitóng anyông _i_ ¿alín namán ang mg̃a pátakaráng dapat taluntunín? N. Ang mg̃a tuntuning sumúsunód sang-ayon sa pagkakabaibaitang na dapat gawín: 1.--Ang _pangbadyá_ ay binubuô ng̃ salitâng ugát at ng̃ pang-angkáp na _i_, gaya ng̃ _ibilí_, _isulat_. 2.--Ang _panahóng kasalukuyan ng̃ panghiwatig_ ay binubuô ng̃ ugát na sinising̃itan ng̃ _in_ sa unang dalawáng titik ng̃ unang pantíg, sakâ inúulit ó dinadalawá ang unang pantíg ng̃ ugát, bukód pa ang pag-áangkáp ng̃ anyông _i_, gaya ng̃ _ibiníbilí_, _isinusulat_. 3.--Ang _panahóng nakaraán_ ay binubuô lamang ng̃ ugát na may pangsing̃it na _in_ at sakâ may pang-angkáp na anyông _i_, gaya ng̃ _ibinilí_, _isinulat_. 4.--Ang _panahóng nakaraán na_ ay binubuô nitóng panahóng nakaraán at sakâ sinusundán ng̃ _na_, gaya ng̃ _ibinilí na_, _isinulat na_. 5.--Ang _panahóng haharapín_ ay binubuô ng̃ salitâng ugát, sakâ inúulit ang unang pantíg nitó at bago ináangkapán ng̃ anyông _i_, gaya ng̃ _ibíbilí_, _isusulat_. 6.--Ang _pang-utos_ ay ginágamit ang sa pangbadyá ó kayâ’y ang ugát na may pang-angkáp na _i_, gaya ng̃ _ibilí_, _isulat_, atbp. 7.--Ang _panahóng kasalukuyan ng̃ pangsukob_ ay binubuô ng̃ kasalukuyan sa panghiwatig at sa una’y nilálagyán ng̃ _kung_, gaya ng̃ _kung ibinibilí_, _kung isinusulat_. 8.--Ang _panahóng nakaraán_ ay binubuô ng̃ nakaraán sa panghiwatig at nilálagyán ng̃ _kung_ sa una, gaya ng̃ _kung ibinilí_, _kung isinulat_. 9.--Ang _panahóng haharapín_ ay binubuô rin ng̃ haharapín ng̃ panghiwatig at may _kung_ sa una, ó gaya ng̃ _kung ibíbilí_, _kung isusulat_. G. ¿Paano ng̃ayón ang hugis ng̃ pagbabaybáy sa anyông pangtiyák na _i_? N. Sa pagbabaybáy nitó ay kuning halimbawà ang ugát na _bilí_ at sakâ angkapán itó ng̃ anyông _i_ na nagigíng pangwatas na _ibilí_ na siyáng pangtiyák ng̃ _bumilí_ at _magbilí_ na binaybáy sa _um_ at _mag_. PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG “I”. _Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._ Pangbadyá Ibilí. Panghiwatig Kasalukuyan Ibiníbilí. „ Nakaraán Ibinilí. „ Nakaraán na Ibinilí na. „ Haharapín Ibíbilí. Pang-utos Ibilí. Pangsukob Kasalukuyan Kung ibiníbilí. „ Nakaraán Kung ibinilí. „ Haharapín Kung ibíbilí. G. ¿Walâ bagáng pásubalì (ó excepción) ang mg̃a pátakaráng itó sa pagbabaybáy? N. Mayroón pò, at isáng pásubalìng lalòng mahalagá kay sa _in_, isáng pásubalìng dapat matantô at dapat sundín, sapagkâ’t natutung̃od sa ikagagandá at ikagagaán sa pagbigkás ng̃ ating mg̃a salitâ. G. ¿Paano ang dapat itakdâng pásubalì? N. Itóng sumúsunód: Ang mg̃a salitâng ugát na nagpapásimulâ sa ting̃ig (ó vocal), ó sa mg̃a pangtinig na _h_, _l_, _w_, at _y_, ay may ibáng hugis ng̃ pagbubuô kailan ma’t tumutukoy sa mg̃a panahóng kasalukuyan (ó presente) at nakaraán (ó pasado) at sa mg̃a sakláw nitó, ibáng hugis na ang _in_ ay dapat gawíng _ni_ sang-ayon sa kinagawìán at gayón sa ikagagaán ng̃ pagsambít at ikagagandá ng̃ mg̃a salitâ. Dapat matantô na ang anyông _i_ ay hindî nátitinag sa talagáng kinalalagyán niyá. Dapat ding matantô na ang ibá’t ibá pang panahón ay dapat isunód sa talagáng tuntunin ng̃ anyông _i_. Náitó sa kasunód ang isáng tálâán ng̃ mg̃a ugát na nátatakdâ sa pásubalì, at upáng lumiwanag ay marapat pag-agapayanin ang dalawáng tuntunin, gayón ang mg̃a ugát at mg̃a panahóng kinaúukulan ng̃ bawà’t isá. _Ugát._ _Panahón._ _Pangkalahatán._ _Pásubalì._ Alay Kasalukuyan. Iinaalay. Iniáalay. „ Nakaraán. Iinalay. Inialay. Ilag Kasalukuyan. Iiniilag. Iniíilag. „ Nakaraán. Iinilag. Iniilag. Utang Kasalukuyan. Iinuutang. Iniúutang. „ Nakaraán. Iinutang. Iniutang. Habol Kasalukuyan. Ihinahabol. Iniháhabol. „ Nakaraán. Ihinabol. Inihabol. Luhog Kasalukuyan. Ilinuluhog. Inilúluhog. „ Nakaraán. Ilinuhog. Iniluhog. Wakwák Kasalukuyan. Iwinawakwák. Iniwáwakwák. „ Nakaraán. Iwinakwák. Iniwakwák. Yapós Kasalukuyan. Iyinayapós. Iniyayapós. „ Nakaraán. Iyinapós. Iniyapós. KÁGAMITÁN NG̃ ANYÔNG “I” G. ¿Saánsaán ginágamit ang anyông _i_? N. Itóng anyông _i_ ay isá ring makabuluháng anyô sa mg̃a pangtiyák at isá rin sa madalás gamitin sa mg̃a pangwatas tagalog. Ang mg̃a tuntunin ng̃ sa kanyá’y paggamit ay itóng mg̃a sumúsunód: I.--Ginágamit itóng anyông _i_ sa mg̃a salitâng ugát na nagbabadyá ng̃ pagtatapon ó paghahagis ng̃ anó man, hal.: sa tapon ay itapon, sa buhos ay ibuhos, sa hagis ay ihagis, sa hulog ay ihulog, sa bulíd ay ibulíd, sa pukól ay ipukól, sa bató ay ibató, sa suka ay isuka, sa luwâ ay iluwâ, sa uhô ay iuhô, sa bubô ay ibubô, atbp. II.--Ginágamit ang anyông _i_ sa mg̃a salitâng ugát na nagsusulit ng̃ pagpupunlâ ó pagtataním ng̃ anó man kailan ma’t ipinangtitiyák, hal.: sa taním ay itaním, sa punlâ ay ipunlâ, sa hasík ay ihasík, sa tubò ay itubò, sa baón ay ibaón, sa sabog ay isabog, atbp. III.--Ginágamit din ang anyông _i_ sa mg̃a salitâng ugát na nagpapahayag ng̃ pagkakalat ó pagpapálaganap ng̃ anó man kailan ma’t ipinangtitiyák, hal.: sa kalat ay ikalat, sa laganap ay ilaganap, sa sambulat ay isambulat, sa bulaksák ay ibulaksák, atbp. IV.--Ginágamit din ang anyông _i_ sa mg̃a salitâng ugát na nagbabadyá ng̃ paghahalò ó pagsasahók ng̃ anó man kailan ma’t pangwatas na ipinangtitiyák, hal.: sa halò ay ihalò, sa sama ay isama, sa sahók ay isahók, sa kanáw ay ikanáw, sa sawsáw ay isawsáw, sa lahók ay ilahók, atbp. V.--Nagagawâng pangtiyák na pangwatas dito sa _i_ ang mg̃a ugát na nagbabadyá ng̃ pagtutulad ó pagtitimbáng ng̃ isáng bagay sa kapuwà bagay, hal.: sa tulad ay itulad, sa paris ay iparis, sa gaya ay igaya, sa para ay ipara, sa wangkî ay iwangkî, sa mukhâ ay imukhâ, sa bagay ay ibagay, sa gagád ay igagád, sa timbáng ay itimbáng, sa pantáy ay ipantáy, sa tumbás ay itumbás, atbp. VI.--Nagagawâ ring pangtiyák na pangwatas sa _i_ ang mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃ pagsasalitâ ó pagsasaysáy at pagtuturò, hal.: sa saysáy ay isaysáy, sa tanóng ay itanóng, sa sagót ay isagót, sa bulóng ay ibulóng, sa sumbóng ay isumbóng, sa balità ay ibalità, sa anás ay ianás, sa turò ay iturò, sa aral ay iaral, atbp. Kung minsan ang mg̃a pangwatas na pangbalak na binaybáy sa _mag_ ay ginagawâng pangtiyák sa pamamagitan ng̃ pangtiyák nitó, hal.: sa salitâ ay ipagsalitâ, sa wikà ay ipagwikà, atbp. VII.--Sa anyông _i_ ay nagagawâ ring pangtiyák na pangwatas ang mg̃a nagbabadyá ng̃ pagbibilí ó paghahandóg ng̃ anó man, hal.: sa lakò ay ilakò, sa tindá ay itindá, sa handóg ay ihandóg, sa alay ay ialay, sa gawad ay igawad, atbp. Binabaybáy rin ang ilán sa pangtiyák na _ipag_ na siyáng katugmâ ng̃ _mag_, hal.: sa bilí ay ipagbilí, sa amot ay ipag-amot, sa kaloób ay ipagkaloób, sa biyayà ay ipagbiyayà, atbp. VIII.--Ang mg̃a salitâng ugát na nagbabadyá ng̃ paglalagáy sa isáng poók ó dako ng̃ anó man ay nagagawâng pangtiyák dito sa anyông _i_, hal.: sa lagáy ay ilagáy, sa lantád ay ilantád, sa bunyág ay ibunyág, sa bilád ay ibilád, sa patong ay ipatong, sa sing̃it ay ising̃it, sa siksík ay isiksík, sa salong ay isalong, sa gatong ay igatong, sa tapal ay itapal, atbp. XII KABANATA Ang pangtiyák na anyông “AN” GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _an_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _an_ ang pangwatas na may sugpóng na _an_ sa salitâng ugát. G. ¿Mahalagá rin bagá ang pangtiyák na anyông itó gaya ng̃ mg̃a anyông _in_ at _i_? N. Sa mg̃a anyông pangtiyák, itóng _an_ ay siyáng ikatló sa bilang na siyáng ginágamit sa mg̃a pangwatas tagalog. Itóng _an_ ay malimit ding gamitin kaparis ng̃ dalawáng náuná sa kanyá, at isá rin sa maraming sakláw sa ating mg̃a salitâ. G. ¿Paano ang paggamit dito sa anyông _an_? N. Gaya rin ng̃ sa anyông _in_ na may dalawáng kaparaanán: Una, kung ang salitâng ugát ay nagtatapós sa pangtinig (ó consonante) ó kayâ’y sa ting̃ig (ó vocal) na may kudlít na banayad (`) ó salakót (^) ay ginágamit ang _an_, gaya sa _tapon_ ay _tapunAN_, sa _susì_ ay _susìAN_, sa _tapî_ ay _tapîAN_, atbp. Ikalawá, kung ang ugát ay nagtatapós sa ting̃ig (ó vocal) na walâng kudlít, ó kayâ’y sa ting̃ig na may kudlít na mariín (´), ang anyông _an_ ay dapat gawíng _han_, gaya sa _parusa_ ay _parusaHAN_, sa _kasi_ ay _kasiHAN_, sa _tindí_ ay _tindíHAN_, atbp. G. ¿Mayroón din bang nangyayaring pagkakabago ukol sa pagsusugpóng ng̃ _an_ sa salitâng ugát? N. Mayroón pò, at ang mg̃a pagkakabagong itó’y katulad din ng̃ nangyayari sa _in_. Dapat din ditong itanghál ang mg̃a tuntunin nitóng _an_, upáng mákilala ang ganáng kabaguhan nitó. _Una._--Kung _e_ ang katapusáng titik ng̃ ugát ay dapat gawíng _i_, gaya sa _gabe_ ay _gabihán_, sa _page_ ay _pagihán_, sa _kapé_ ay _kapihán_, atbp. _Ikalawá._--Kung ang hulíng pantíg ng̃ ugát ay may _e_ na pinagigitnâan ng̃ mg̃a pangtinig (ó consonante), ang náturang _e_ ay dapat gawíng _i_ gaya sa _kiskés_ ay _kiskisán_, sa _tites_ ay _titisan_, atbp. _Ikatló._--Kung _ó_ ang katapusáng titik ng̃ ugát ay dapat gawíng _u_, gaya sa _dulo_ ay _duluhan_, sa _asó_ ay _asuhán_, sa _bató_ ay _batuhán_, sa _tampó_ ay _tampuhán_, atbp. _Ikaapat._--Kung ang hulíng pantíg ng̃ ugát ay may _o_ na pinagigitnâan ng̃ mg̃a pangtinig (ó consonante), ang násabing _o_ ay dapat gawíng _u_, gaya sa _amóy_ ay _amuyán_, sa _utos_ ay _utusan_, sa _kutós_ ay _kutusán_, sa _subok_ ay _subukan_, atbp. _Ikalimá._--Kung ang hulíng pantíg ng̃ ugát ay nagtatapós sa _ad_, _ed_, _id_, _od_, ó _ud_, na maáarìng baybayín sa _an_, ang _d_ ay dapat gawíng _r_ sang-ayon sa pátakaráng sinúsunód ukol sa bagay na itó; gaya sa _bayad_ ay _bayaran_, sa _gilíd_ ay _gilirán_, sa _tingkád_ ay _tingkarán_. Ang _d_ ay hindî nagbabago kung minsan, at kung magkaganitó’y kailang̃an namáng mawalâ ang _i_ ó ang _o_ sa mg̃a salitâng nagtatapós sa _id_ ó _od_, gaya sa _masíd_ ay _masdán_, sa _sunód_ ay _sundán_, atbp. Dapat din namáng mabatíd na ang unang dalawáng tuntunin ay bihibihiràng mangyari, sapagkâ’t sa ating wikà ay kauntî ang mg̃a salitâng mayroóng _e_ sa katapusáng pantíg ng̃ mg̃a salitâng ugát, gaya ng̃ matatantô sa ikaapat na bahagi ng̃ Balarilàng itó. MG̃A PANUTO SA PAGBABAYBÁY G. ¿Alín ang mg̃a panuto nitóng anyông _an_ na dapat alituntunín sa kanyáng pagbabaybáy? N. Itóng anyông _an_ ay walâng maraming pagkakabagobagong nangyayari, at dahil dito ay dî na kailang̃ang isáisáhín ang tuntunin ng̃ kaniyakaniyáng panahón at gayón din ng̃ ayos. Dapat lamang matantô, na ang _an_ ay palagìng sinusugpóng sa salitâng ugát na ibig baybayín, at sa kasalukuyan (ó presente) at mg̃a nakaraán (ó pretérito) ay kailang̃ang isunód sa _in_ kung pano ang pagkakabuô nitó, ulitin ó dalawahín ang unang pantíg ng̃ ugát sa panahóng haharapín (ó futuro), at káhulíhuliha’y dapat isugpóng sa ugát ang _an_ ó _han_ sa pangbadyá at pang-utos. Baybayín natin itóng anyông _an_ sang-ayon sa mg̃a tuntuning ipináalala, at ilagáy nating halimbawà ang ugát na _sulat_ at sakâ itó sugpung̃án ng̃ _an_ na nagigíng pangwatas na _sulatan_ na siyáng pangtiyák ng̃ _sumulat_ na binaybáy sa _um_. PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG “AN” _Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._ Pangbadyá Sulatan. Panghiwatig Kasalukuyan Sinusulatan. „ Nakaraán Sinulatan. „ Nakaraán na Sinulatan na. „ Haharapín Susulatan. Pang-utos Sulatan. Pangsukob Kasalukuyan Kung sinusulatan. „ Nakaraán Kung sinulatan. „ Haharapín Kung susulatan. KÁGAMITÁN NG̃ ANYÔNG “AN” G. ¿Alínalín ang mg̃a tuntunin sa paggamit nitóng anyông _an_? N. Itóng _an_ ay siyáng ikatló sa bilang ng̃ mg̃a anyông pangtiyák, at dahil dito’y hindî mapag-áalinlang̃anang sambitin na siyá’y isá rin sa mg̃a nagbibigáy ng̃ malakíng tulong sa mg̃a pangwatas na hindî tiyák sa ating sariling wikà. Itóng mg̃a sumúsunód ang mg̃a pátakarán ng̃ sa kanyá’y paggamit: I.--Ginágamit ang _an_ sa mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃ dako ó poók na kinaroroonán ng̃ anó man, lalòng lalò na sa panahóng nakaraán, hal.: sa tapon ay tinapunan, sa lagáy ay nilagyán, sa silíd ay sinidlán, sa tayô ay tinayùán, sa sulót ay sinulután, sa pasak ay pinasakan, atbp. II.--Ginágamit ang _an_ sa mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃ pagbibigáy ó pagkuha ng̃ anó man kailan ma’t itó’y tiyák, hal.: sa bigáy ay bigyán, sa handóg ay handugán, sa alay ay alayan, sa bilí ay bilhán, sa dalá ay dalhán, sa bawas ay bawasan, sa kuha ay kunan, sa hing̃î ay hing̃án, atbp. III.--Ginágamit din ang _an_ sa mg̃a pangwatas na nagsusulit ng̃ pang̃ang̃aral ó pagtawag sa sino man kailan ma’t tiyák itó, hal.: sa aral ay aralan, sa hatol ay hatulan, sa turò ay turùan, sa tawag ay tawagan, sa sigáw ay sigawán, sa kawáy ay kawayán, sa bulóng ay bulung̃án, sa anás ay anasán, atbp. Ang ilán sa mg̃a pangwatas na itó ay binabaybáy sa pangtiyák na _pag-an_ na siyáng katugmâ ng̃ _mag_, hal.: sa sabi ay pagsabihan, sa usap ay pang̃usapan, atbp. IV.--Ginágamit ang _an_ sa mg̃a salitâng ugát na nagbabadyá ng̃ mg̃a gawíng likás ng̃ damdamin kailan ma’t tumutukoy sa sino man, hal.: sa ting̃ín ay tingnán, sa masíd ay masdán, sa amóy ay amuyán, sa hawak ay hawakan, sa dilà ay dilàan, atbp. May ilán sa bagay na itó ang ginágamit sa _in_ gaya ng̃ lasáp ay lasapín, ng̃ diníg ay dinggín, ng̃ tanáw ay tanawín, atbp. V.--Ang mg̃a salitâng pangdiwà na nagbabadyá ng̃ anó man at sugpung̃án ng̃ anyông _an_ at ulitin ó dalawahín ang buông salitâng ugát na násabi ay nagkakahulugán ng̃ kaliitan ó kawalâng kabuluhán ng̃ isáng bagay, hal.: sa tao ay taútauhan, sa bahay ay baháybahayan, sa pusà ay pusàpusàan, sa lang̃it ay lang̃ítlang̃itan, sa santól ay santúlsantulan, at ibá pa. Kung ang ugát ay may tatló ó apat na pantíg ay sukat ng̃ ulitin ang unang dalawáng pantíg niyá, hal.: sa tinapay ay tinátinapayan, sa salawál ay salásalawalan, atbp. VI.--Ang mg̃a salitâng ugát na nagbabadyá ng̃ anó man sang-ayon sa kápakanán ng̃ bawà’t isá at másungpung̃an ng̃ _an_ ay nagigíng salitâng ang kahulugá’y poók ng̃ karamihan, hal.: sa bahay ay bahayán, sa santól ay santulan, sa manggá ay manggahan, sa saging ay saging̃án, sa bayan ay bayanán, sa duhat ay duhatán, atbp. XIII KABANATA Pangtiyák ng̃ anyông “UM” GURÒ. ¿Alín ang pangtiyák nitóng _um_? NAG-AARAL. Gaya ng̃ násabi, ang mg̃a anyông pangbalak na dî dumadalirì ó tumitiyák ng̃ anó mang bagay ó pang̃alan, ay may mg̃a katapát ó katugmâng mg̃a anyông pangtiyák na siyáng tumutukoy sa mg̃a bagay ó pang̃alang tiyák ó damá. Bawà’t anyông pangbalak ay may katugmâng anyông pangtiyák na hindî lamang íisá kundî dalawá ó tatló ang kadalasán. Ang katugmâ nitóng anyông _um_ kung talagáng susurìin ay ang tatlóng pang̃ulong pangtiyák na sinundán na isáisáng pinag-ukulan ng̃ masusìng pag-áaral at matamáng pagsusurì, na dilì ibá’t ang _in_, ang _i_ at ang _an_. G. ¿Alín ang dapat kásaligán sa pagbabaybáy ng̃ mg̃a pangtiyák ng̃ _um_? N. Ang pagbabaybáy sa _in_ ay dapat másalig ng̃ sa anyông _in_, ang sa _i_ ay dapat mabatay ng̃ sa anyông _i_ at ang sa _an_ ay dapat máayon ng̃ sa anyông _an_. Baybayín nating isáisá ang tatlóng pangtiyák ng̃ _um_ at pag-úkulan natin ng̃ dalawáng pangwatas: isá’y ang _tumakbó_ na tumutukoy sa unang hugis ng̃ _um_ at _umutang_ na bumabanggít sa ikalawá. IN. _Ayos._ _Panahón._ _Pagbabaybáy._ Pangbadyá Takbuhín. Utang̃in. Panghiwatig Kasalukuyan Tinátakbó. Inúutang. „ Nakaraán Tinakbó. Inutang. „ Nakaraán na Tinakbó na. Inutang na. „ Kararaán Katátakbó pa. Kaúutang pa. „ Haharapín Tatakbuhín. Úutang̃in. Pang-utos Takbuhín. Utang̃in. Pangsukob Kasalukuyan Kung tinátakbó. Kung inúutang. „ Nakaraán Kung tinakbó. Kung inutang. „ Haharapín Kung tatakbuhín. Kung úutang̃in. I. Pangbadyá Itakbó. Iutang. Panghiwatig Kasalukuyan Itinátakbó. Iniúutang. „ Nakaraán Itinakbó. Iniutang. „ Nakaraán na Itinakbó na. Iniutang na. „ Haharapín. Itátakbó. Iúutang. Pang-utos Itakbó. Iutang. Pangsukob Kasalukuyan Kung itinátakbó. Kung iniúutang. „ Nakaraán Kung itinakbó. Kung iniutang. „ Haharapín Kung itátakbó. Kung iúutang. AN. Pangbadyá Takbuhan. Utang̃an. Panghiwatig Kasalukuyan Tinátakbuhán. Inúutang̃an. „ Nakaraán Tinakbuhán. Inutang̃an. „ Nakaraán na Tinakbuhán na. Inutang̃an na. „ Haharapín Tatakbuhán. Úutang̃an. Pang-utos Takbuhan. Utang̃an. Pangsukob Kasalukuyan Kung tinátakbuhán. Kung inúutang̃an. „ Nakaraán Kung tinakbuhán. Kung inutang̃an. „ Haharapín Kung tatakbuhán. Kung úutang̃an. XIV KABANATA Pangtiyák ng̃ anyông “MAG” GURÒ. ¿Alín namán ang pangtiyák nitóng _mag_? NAG-AARAL. Lahát ng̃ mg̃a anyông pangbalak sa Wikàng Tagalog na dî miminsan nang násabi ay may katapát ó katugmâng anyông pangtiyák na hindî lamang íisá kundî marami. Karaniwang gawín upáng ang anyông pangbalak ay magíng pangtiyák ay ginagawâng _p_ ang mg̃a unang titik niyaóng nagpapásimulâ sa _m_, maliban lamang ang ilán na hindî nangyayari ang ganitóng pagbabago. Sang-ayon sa paraáng katutukoy, _pag_ ang siyáng pangtiyák nitóng _mag_. Itó namáng _pag_ ay nang̃áng̃ailang̃an ng̃ tulong ng̃ mg̃a pang̃ulong anyô sa pangtiyák na _in_, _i_ at _an_, na susog sa bagay na itó ang _pag_ ay nagigíng _pag-in_, _ipag_ at _pag-an_. Bukód sa mg̃a pangtiyák na itó, ang _mag_ ay mayroón pang tatlóng pangtiyák ding katugmâ, na, dilì ibá’t ang _in_, ang _i_ at ang _an_ na walâng _pag_. Dapat matantô na ang _pag-in_ ay bihiràng gamitin, sapagkâ’t ang karamihang ugát na náuukol sa kanyá ay binabaybáy na sa _in_. Gayón man, ang _pag-in_ ay kailang̃an din kung minsan, lalòng lalò na kung tumutukoy sa mg̃a salitâng nagbabadyá ng̃ pag-úutos ó panunuyò. G. Yamang ang _in_, _i_ at _an_ ay napag-ukulan na ng̃ kaníkaniyáng pag-áaral, ¿anó namán ang tinátawag na anyông _ipag_? N. Tinátawag na anyông _ipag_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _ipag_ sa salitâng ugát, gaya ng̃ _ipag-utos_, _ipagbilin_, _ipagsama_ na mg̃a pangtiyák na pangwatas ng̃ _mag-utos_, _magbilin_ at _magsama_. G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _pag-an_? N. Tinátawag na anyông _pag-an_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _pag_ at may sugpóng na _an_ sa ugát, gaya ng̃ _pagsalitâan_, _pagkalooban_, _pagbintang̃án_, na mg̃a pangtiyák na pangwatas ng̃ _magsalitâ_, _magkaloób_ at _magbintáng_. G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _pag-in_? N. Tinátawag na anyông _pag-in_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _pag_ at may sugpóng na _in_ sa salitâng ugát, gaya ng̃ _pag_-awit_in_, _pag_dasal_in_, _pag_sayaw_in_ na mg̃a pangtiyák na pangwatas ng̃ _mag_-awit, _mag_dasál at _mag_sayáw. G. ¿Alínalín ang mg̃a panutong dapat taluntunín sa pagbabaybáy ng̃ mg̃a pangtiyák ng̃ anyông _mag_? N. Ang pagbabaybáy sa _in_, _i_ at _an_ ay dapat ibatay ng̃ sa mg̃a anyông _in_, _i_ at _an_; ang sa _ipag_ ay gaya rin ng̃ sa _i_ na sining̃itan lamang ng̃ _pag_ sa gitnâ ng̃ ugát at ng̃ násabing _i_; ang sa _pag-an_ ay gaya ng̃ sa anyông _an_ na inangkapán ng̃ _pag_ sa ugát; at ang sa _pag-in_ ay paris din ng̃ sa anyông _in_ na inangkapán namán ng̃ _pag_ sa salitâng ugát. Isáisá nating baybayín ang mg̃a náturang pangtiyák ng̃ _mag_ at kunin nating halimbawà ang mg̃a pangwatas na _magsaing_ at _magmana_ na ang una’y nagtatapós sa pangtinig at ang ikalawá’y sa ting̃ig (ó vocal). PAGBABAYBÁY SA MG̃A PANGTIYÁK NG̃ “MAG” IN. Pangbadyá Saing̃in. Manahin. Panghiwatig Kasalukuyan Sinasaing. Minamana. „ Nakaraán Sinaing. Minana. „ Nakaraán na Sinaing na. Minana na. „ Kararaán Kasasaing pa. Kamamana pa. „ Haharapín Sasaing̃in. Mamanahin. Pang-utos Saing̃in. Manahin. Pangsukob Kasalukuyan Kung sinasaing. Kung minamana. „ Nakaraán Kung sinaing. Kung minana. „ Haharapín Kung sasaing̃in. Kung mamanahin. I. Pangbadyá Isaing. Imana. Panghiwatig Kasalukuyan Isinasaing. Iminamana. „ Nakaraán Isinaing. Iminana. „ Nakaraán na Isinaing na. Iminana na. „ Haharapín Isasaing. Imamana. Pang-utos Isaing. Imana. Pangsukob Kasalukuyan Kung isinasaing. Kung iminamana. „ Nakaraán Kung isinaing. Kung iminana. „ Haharapín Kung isasaing. Kung imamana. AN. Pangbadyá Saing̃an. Manahan. Panghiwatig Kasalukuyan Sinasaing̃an. Minamanahan. „ Nakaraán Sinaing̃an. Minanahan. „ Nakaraán na Sinaing̃an na. Minanahan na. „ Haharapín Sasaing̃an. Mamanahan. Pang-utos Saing̃an. Manahan. Pangsukob Kasalukuyan Kung sinasaing̃an. Kung minamanahan. „ Nakaraán Kung sinaing̃an. Kung minanahan. „ Haharapín Kung sasaing̃an. Kung mamanahan. IPAG. Pangbadyá Ipagsaing. Ipagmana. Panghiwatig Kasalukuyan Ipinagsasaing. Ipinagmamana. „ Nakaraán Ipinagsaing. Ipinagmana. „ Nakaraán na Ipinagsaing na. Ipinagmana na. „ Haharapín Ipagsasaing. Ipagmamana. Pang-utos Ipagsaing. Ipagmana. Pangsukob Kasalukuyan Kung ipinagsasaing. Kung ipinagmamana. „ Nakaraán Kung ipinagsaing. Kung ipinagmana. „ Haharapín Kung ipagsasaing. Kung ipagmamana. PAG-AN. Pangbadyá Pagsaing̃an. Pagmanahan. Panghiwatig Kasalukuyan Pinagsasaing̃an. Pinagmamanahan. „ Nakaraán Pinagsaing̃an. Pinagmanahan. „ Nakaraán na Pinagsaing̃an na. Pinagmanahan na. „ Haharapín Pagsasaing̃an. Pagmamanahan. Pang-utos Pagsaing̃an. Pagmanahan. Pangsukob Kasalukuyan Kung pinagsasaing̃an. Kung pinagmamanahan. „ Nakaraán Kung pinagsaing̃an. Kung pinagmanahan. „ Haharapín Kung pagsasaing̃an. Kung pagmamanahan. PAG-IN.[15] Pangbadyá Pagsaing̃in. Pagmanahin. Panghiwatig Kasalukuyan Pinagsasaing. Pinagmamana. „ Nakaraán Pinagsaing. Pinagmana. „ Nakaraán na Pinagsaing na. Pinagmana na. „ Haharapín Pagsasaing̃in. Pagmamanahin. Pang-utos Pagsaing̃in. Pagmanahin. Pangsukob Kasalukuyan Kung pinagsasaing. Kung pinagmamana. „ Nakaraán Kung pinagsaing. Kung pinagmana. „ Haharapín Kung pagsasaing̃in. Kung pagmamanahin. TALABABÂAN [15] Sakalì mang totoó na itóng _pag-in_ ay dî kailang̃an dahil sa anyông _in_, ay tunay rin namáng ang náturang _pag-in_ ay makabuluhán kung minsan at may sariling kátuturán. Kung ang _pag-an_ ay kailang̃an baga ma’t mayroón nang _an_, ang _pag-in_ namá’y kailang̃an din kahì’t na mayroóng _in_. Linawin natin sa pamamagitan ng̃ halimbawà. Kung sabihing sa tiyák na bagay at pag-úutos na: _Larùin mo ang batà_ ay hindî ng̃â maáarìng sabihin pang _paglarùin mo ang batà_, sapagkâ’t may magkaibáng kahulugán siláng dalawá. Ang una’y nagsasaád ng̃ pag-úutos sa sino man na _siyá ang maglarô sa batà_, samantalàng ang ikalawá’y nagbabadyá namán ng̃ pag-úutos sa sino man na _siyá’y mag-utos_ ó _magsabi_ ó _magpabayà ng̃ paglalarô sa batà_. Ganitó ring kaibhán ang nádadamá ukol sa _an_ at _pag-an_, gaya sa mg̃a salitâng _larùan_ at _paglarùan_. XV KABANATA Ang pangbalak na anyông “MANG” GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _mang_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _mang_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _mang_ sa salitâng ugát. G. ¿Anó ang káhalagahán nitóng _mang_ sa ating mg̃a pangwatas? N. Kung may káhalagaháng tagláy ang _um_ at _mag_ sa mg̃a anyông pangbalak ng̃ pangwatas tagalog, ang _mang_ namá’y isá rin sa nábibilang sa matataás na urì ng̃ mg̃a anyô at isá rin sa nagbibigáy ng̃ mahalagáng tulong sa ating mg̃a salitâ. G. ¿Alín ang mg̃a pagbabagong karaniwang mangyari sa pag-áangkáp ng̃ _mang_ sa salitâng ugát? N. Sang-ayon sa simulâng titik nitóng ugát ay nabábagong madalás ang mg̃a titik ng̃ pangwatas kung iniáangkáp ang _mang_, at sa pagbabagong itó ay máitatakdâ ang mg̃a ganitóng tuntunin: _Una._--Ang mg̃a salitâng ugát na nagpapásimulâ sa _b_ ó _p_ ay karaniwang magíng _m_ at ang anyông _mang_ ay náwawalâ ang hulíng dalawáng titik, sa makatwíd bagá’y nagigíng _ma_, gaya sa _bulák_ ay _mamulák_, sa _bayabas_ ay _mamayabas_, sa _pukot_ ay _mamukot_, sa _pulá_ ay _mamulá_. _Ikalawá._--Ang karamihan sa mg̃a salitâng ugát na nagpapásimulâ sa ting̃ig (ó vocal), ay nabábago ang pang-angkáp na _mang_ sa _mang̃_, gaya sa _isdâ_ ay _mang̃isdâ_, sa _usá_ ay _mang̃usá_, sa _ibig_ ay _mang̃ibig_, sa _una_ ay _mang̃una_. _Ikatló._--Ang mg̃a salitâng ugát na ang unang titik ay _k_ ay karaniwang náwawalâ ang titik na itó, at dahilán dito ang anyông _mang_ ay dapat gawíng _mang̃_ gaya sa _kahoy_ ay _mang̃ahoy_, sa _kulam_ ay _mang̃ulam_, sa _kutós_ ay _mang̃utós_, sa _kitíl_ ay _mang̃itíl_. _Ikaapat._--Ang karamihan sa mg̃a salitâng ugát na ang pásimulâng titik ay _s_ ó _t_ at kung minsa’y _d_ ay karaniwang magíng _n_ at dahilán dito ang _mang_ ay nagigíng _ma_, gaya sa _sumbóng_ ay _manumbóng_, sa _sisi_ ay _manisi_, sa _tiklóp_ ay _maniklóp_, sa _tiktík_ ay _maniktík_, sa _dikít_ ay _manikít_, sa _dalang̃in_ ay _manalang̃in_. MG̃A TUNTUNIN SA PAGBABAYBÁY G. ¿Alín ang mg̃a tuntuning dapat pagbatayán ukol sa pagbabaybáy nitóng anyông _mang_? N. Kung ang pangwatas na babaybayín ay walâng pagkakabagong nangyayari ay dapat isalig ang pagbabaybáy sa mg̃a tuntunin ng̃ anyông _mag_ na walâng pagkakáibá liban sa _mang_ ang anyông iáangkáp. Ng̃unì’t kung pangwatas namáng may pagbabago, ang babaybayín ay gaya rin ng̃ mg̃a tuntunin ng̃ _mang_ ang dapat sundín baga ma’t kailang̃ang ibatay sa apat sa panutong inilagdâ ukol sa mg̃a kabaguhang sukat mangyari. Baybayín natin ang dalawáng bagay ó paraáng kasasambit at iukol sa una ang ugát na _habol_ at sa ikalawá’y _tiklóp_ na kung angkapán kapwà ng̃ _mang_ ay nagigíng pangwatas na _manghabol_ at _maniklóp_ sang-ayon sa mg̃a pátakaráng náilagdâ. PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG “MANG” _Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._ Pangbadyá Manghabol. Maniklóp. Panghiwatig Kasalukuyan Nangháhabol. Naníniklóp. „ Nakaraán Nanghabol. Naniklóp. „ Nakaraán na { Nakahabol na. { Nakatiklóp na. { Nanghabol na. { Naniklóp na. „ Haharapín Mangháhabol. Maniniklóp. Pang-utos Manghabol. Maniklóp. Pangsukob Kasalukuyan Kung nangháhabol. Kung naníniklóp. „ Nakaraán Kung nanghabol. Kung naniklóp. „ Haharapín Kung mangháhabol. Kung maniniklóp. PANGTIYÁK NG̃ ANYÔNG “MANG” G. ¿Alín ang anyông pangtiyák nitóng _mang_? N. Sang-ayon sa mg̃a paraáng sinambít na sa anyông _mag_ ang pangtiyák nitóng _mang_ ay _pang_. Itó namáng _pang_ ay nang̃áng̃ailang̃ang tulung̃an ng̃ mg̃a pang̃ulong anyô sa pangtiyák na _in_, _i_ at _an_ upáng ang paggamit ay mápawastô, at sang-ayon din sa bagay na itó, ang _pang_ ay nagigíng _pang-in_, _ipang_ at _pang-an_. G. ¿Anó kung gayón ang tinátawag na anyông _pang-in_? N. Tinátawag na anyông _pang-in_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _pang_ at may sugpóng na _in_, gaya ng̃ _pang̃isdâín_, _pang̃unahin_, _pamukutin_, na mg̃a pangtiyák na pangwatas ng̃ _mang̃isdâ_, _mang̃una_, at _mamukot_. G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _ipang_? N. Tinátawag na anyông _ipang_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _ipang_, gaya ng̃ _ipanghuli_, _ipamintás_, _ipang̃usá_, na mg̃a pangtiyák na pangwatas ng̃ _manghuli_, _mamintás_ at _mang̃usá_. G. ¿Anó namán ang tinátawag na anyông _pang-an_? N. Tinátawag na anyông _pang-an_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _pang_ at may sugpóng na _an_, gaya ng̃ _pang̃ahuyan_, _pamangkâan_, _pamayanan_, na mg̃a pangtiyák na pangwatas ng̃ _mang̃ahoy_, _mamangkâ_, at _mamayan_. G. ¿Nabábago rin bagá itóng pangtiyák na _pang_? N. Oo pò, at ang pagkakabagong itó’y nátutulad sa nangyayari sa _mang_, kayâ’t ang mg̃a tuntunin nitó’y siyá ring dapat pairalin sa _pang_. G. ¿Alín namán ang mg̃a tuntunin sa pagbabaybáy nitóng pangtiyák na _pang_? N. Ang pagbabaybáy sa _pang-in_ ay násasalig ng̃ sa anyông _in_, na inangkapán ng̃ _pang_; ang sa _ipang_ ay naáayon ng̃ sa anyông _i_, na sining̃itan lamang ng̃ _pang_ sa gitnâ ng̃ ugát at ng̃ náturang _i_; at ang sa _pang-an_ ay nabábatay namán ng̃ sa anyông _an_ na inangkapán ng̃ _pang_. Sa pagbabaybáy nitóng mg̃a pangtiyák ng̃ _mang_ ay kunin natin ang dalawáng pangwatas na _manghulà_ at _manahî_, na ang isá’y nabábago ang mg̃a titik ng̃ ugát at ang isá’y hindî. PAGBABAYBÁY SA MG̃A PANGTIYÁK NG̃ ANYÔNG “MANG”. PANG-IN. _Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._ Pangbadyá Panghulàin. Panahìin. Panghiwatig Kasalukuyan Pinanghuhulà. Pinananahî. „ Nakaraán Pinanghulà. Pinanahî. „ Nakaraán na Pinanghulà na. Pinanahî na. „ Kararaán Kapanghuhulà pa. Kapapanahî pa. „ Haharapín Panghuhulàin. Pananahìin. Pang-utos Panghulàin. Panahìin. Pangsukob Kasalukuyan Kung pinanghuhulà. Kung pinananahî. „ Nakaraán Kung pinanghulà. Kung pinanahî. „ Haharapín Kung panghuhulàin. Kung pananahìin. IPANG. Pangbadyá Ipanghulà. Ipanahî. Panghiwatig Kasalukuyan Ipinanghuhulà. Ipinananahî. „ Nakaraán Ipinanghulà. Ipinanahî. „ Nakaraán na Ipinanghulà na. Ipinanahî na. „ Haharapín Ipanghuhulà. Ipananahî. Pang-utos Ipanghulà. Ipanahî. Pangsukob Kasalukuyan Kung ipinanghuhulà. Kung ipinananahî. „ Nakaraán Kung ipinanghulà. Kung ipinanahî. „ Haharapín Kung ipanghuhulà. Kung ipananahî. PANG-AN. Pangbadyá Panghulàan. Panahìan. Panghiwatig Kasalukuyan Pinanghuhulàan. Pinananahìan. „ Nakaraán Pinanghulàan. Pinanahìan. „ Nakaraán na Pinanghulàan na. Pinanahìan na. „ Haharapín Panghuhulàan. Pananahìan. Pang-utos Panghulàan. Panahìan. Pangsukob Kasalukuyan Kung pinanghuhulàan. Kung pinananahìan. „ Nakaraán Kung pinanghulàan. Kung pinanahìan. „ Haharapín Kung panghuhulàan. Kung pananahìan. KÁGAMITÁN NITÓNG ANYÔNG “MANG” G. ¿Alín ang mg̃a pátakarán sa paggamit ng̃ anyông itó? N. Sa mg̃a pangwatas natin na siyáng binubukalán ng̃ ating mg̃a salitâ, itóng _mang_ ay isá sa mg̃a nagtatagláy ng̃ malakíng tulong, kayâ’t siyá ay nábibilang sa pang̃atló ng̃ mg̃a pang̃ulong anyông pangbalak. Ang anyông _mang_ ay ginágamit dito sa mg̃a tuntuning sumúsunód: I.--Ginágamit ang _mang_ sa pagbabadyá ng̃ mg̃a gawâ ó kilos na karamihan, na nanggaling sa mg̃a ugát na binaybáy sa _um_ at _mag_ na íisá ang kahulugán, hal.: sa kain ay mang̃ain, sa pitás ay mamitás, sa kuha ay mang̃uha, sa buhay ay mamuhay, sa lurâ ay manglurâ, sa amóy ay mang̃amóy, sa paos ay mamaos, sa malát ay mamalát, atbp. II.--Ang karamihan sa salitâng ugát na nagbabadyá ng̃ ibá’t ibáng bagay ó gawàin ay binabaybáy rin dito sa _mang_, at kung gayó’y nagkakahulugán ng̃ pagtupád sa hawak na tungkulin, hal.: sa sing̃íl ay maning̃íl, sa tahî ay manahî, sa aral ay mang̃aral, sa kahoy ay mang̃ahoy, atbp. III.--Ang mg̃a kasangkapang patalím ay binabaybáy sa _mang_ na ang kahulugá’y gumamit ó magtagláy ng̃ náturang patalím, hal.: sa baríl ay mamaríl, sa kanyón ay mang̃anyón, sa sandata ay manandata, sa sundáng ay manundáng, sa palakól ay mamalakól, sa iták ay mang̃iták, sa tabák ay manabák, atbp. IV.--Nagagawâ ring pangwatas dito sa _mang_ ang mg̃a ng̃alan ng̃ táhanan, bayan, bundók, bukid, atbp. na ang kahulugá’y manirahan ó mamuhay ó maglakbáy, hal.: sa bayan ay mamayan, sa bundók ay mamundók, sa bahay ay mamahay, sa bukid ay mamukid, sa parang ay mamarang, sa gubat ay manggubat, atbp. V.--Dito sa _mang_ ay nagagawâ ring pangwatas ang iláng ng̃alan ng̃ sasakyán na ang kátuturá’y maglakbáy sa pamamagitan ng̃ náturang sasakyán, hal.: sa bangkâ ay mamangkâ, sa kalesa ay mang̃alesa, sa kiles ay mang̃iles, sa kabayo ay mang̃abayo, sa karo ay mang̃aro, atbp. VI.--Ang mg̃a ng̃alan ng̃ kasúutan ay nagagawâ ring pangwatas sa anyông _mang_ na ang kahulugá’y magsuút ó gumamit ó magtagláy, hal.: sa barò ay mamarò, sa salawál ay manalawál, sa panyô ay mamanyô, sa tapis ay manapis, sa salamín ay manalamín, atbp. VII.--Ang mg̃a ugát na tumutukoy sa mg̃a bagay na matatagpùán sa dagat, ilog, bundók, bukid, atbp. ay nagagawâ ring pangwatas dito sa anyông _mang_, na, ang kahulugá’y mang̃asó, mang̃isdâ, humanap ó kumuha sang-ayon sa kápakanán ng̃ isá’t isá, hal.: sa duhat ay mangduhat, sa ibon ay mang̃ibon, sa isdâ ay mang̃isdâ, sa palakâ ay mamalakâ, sa palós ay mamalós, sa usá ay mang̃usá, atbp. VIII.--Ang mg̃a kasangkapan sa paghuli ng̃ anó man ay ipinangwawatas din dito sa _mang_ na ang kahulugá’y manghuli sa pamamagitan ng̃ náturang kasangkapan, hal.: sa bing̃uwít ay maming̃uwít, sa pukot ay mamukot, sa lambát ay manglambát, sa dala ay mangdala, sa salapáng ay manalapáng, sa kitáng ay mang̃itáng, sa baklád ay mamaklád, atbp. IX.--Ginágamit din ang _mang_ sa mg̃a ugát na nagbabadyá ng̃ paglulupít ó pananaksíl ng̃ isá sa isá, magíng itó’y ginanáp sa pamamagitan ng̃ patalím at magíng pamalò ó kamáy ng̃ tao, hal.: sa saksák ay manaksák, sa sakál ay manakál, sa bugbóg ay mangbugbóg, sa palò ay mamalò, sa tampál ay manampál, sa sipà ay manipà, sa tadyák ay manadyák, sa sakít ay manakít, sa kurót ay mang̃urót, sa suntók ay manuntók, atbp. XVI KABANATA Ang pangbalak na anyông “MA” GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _ma_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _ma_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _ma_ sa salitâng ugát. G. ¿Anó ang káhalagaháng tagláy nitóng _ma_? N. Kung sa mg̃a anyông pangbalak ay lubhâng mahalagá ang _um_, _mag_ at _mang_, itóng _ma_ namá’y hindî magigíng hulí ni alang̃án sa kataasán ng̃ urì na kanyáng tagláy sa ating mg̃a pangwatas at sa ating mayamang salitâ, kayâ’t siyá’y nábibilang na isá sa mg̃a pang̃ulong anyông pangbalak. MG̃A PÁTAKARÁN SA PAGBABAYBÁY G. Dito sa anyông _ma_, ¿alín namán ang mg̃a pátakaráng dapat taluntunín sa kanyáng pagbabaybáy? N. Itóng pagbabaybáy sa anyông _ma_ ay walâng pinag-ibhán halos ng̃ sa anyông _mag_, na walâng _g_, kayâ’t ang mg̃a tuntunin nitó’y siyáng dapat kásaligán ng̃ mg̃a pátakarán niyón, baga ma’t ang kahulugán ng̃ isá’t isá ay lubhâng nagkakalayô. Dapat matantô na ang anyông itó ay nailalagáy sa bilang na dalawá ó marami, at sa ganitó’y dinaragdagán ng̃ _ng̃a_ sa pag-itan ng̃ anyông _ma_ at ng̃ ugát sa lahát ng̃ panahón. Sa pagbabaybáy ay kuning halimbawà ang pangwatas na _mahigâ_ na nagbuhat sa ugát na _higâ_ na inangkapán ng̃ anyông _ma_, at pag-agapayanin ang mg̃a bilang na íisá at dalawá ó marami. PAGBABAYBÁY SA ANYÔNG “MA” Pangbadyá Mahigâ. Mang̃ahigâ. Panghiwatig Kasalukuyan Náhihigâ. Nang̃ahíhigâ. „ Nakaraán Nahigâ. Nang̃ahigâ. Nang̃akahigâ. „ Nakaraán na Nakahigâ na. Nang̃ahigâ na. Nahigâ na. „ Haharapín Mahihigâ. Mang̃ahihigâ. Pang-utos Mahigâ. Mang̃ahigâ. Pangsukob Kasalukuyan Kung nahihigâ. Kung nang̃ahíhigâ. „ Nakaraán Kung nahigâ. Kung nang̃ahigâ. „ Haharapín Kung mahihigâ. Kung mang̃ahihigâ. PANGTIYÁK NG̃ ANYÔNG “MA” G. ¿Alín ang pangtiyák na anyô nitóng _ma_? N. Kung pakasusurìing maigi ang pangtiyák na anyô nitóng _ma_ ay másasabing walâ, sapagkâ’t siyá gaya rin ng̃ _um_ ay walâng katugmâ ó katapát na anyô na dî gaya ng̃ karamihan sa ating salitâ. Gayón man, ay mayroón siyáng pangtiyák, sapagkâ’t sa Wikàng Tagalog gaya na ng̃ násabi ang mg̃a pangbalak ay may katugmâng anyông pangtiyák. Ang katugmâ nitóng _ma_ ay dalawá lamang: ang _ika_ na tumutukoy sa dahilán ó panahón at _ka-an_ na tumutukoy sa poók ó dako. G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _ika_? N. Tinátawag na anyông _ika_ ang pangwatas na may kaangkáp na _ika_ sa salitâng ugát, gaya ng̃ _ikasunog_, _ikabasag_, _ikahulog_, na mg̃a pangtiyák na pangwatas ng̃ _masunog_, _mabasag_ at _mahulog_. G. ¿Anó namán ang tinátawag na anyông _ka-an_? N. Tinátawag na anyông _ka-an_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _ka_ at may sugpóng na _an_, gaya ng̃ _kahulugan_, _kabalian_, _katisuran_ na mg̃a pangtiyák na pangwatas ng̃ _mahulog_, _mabalì_ at _matisod_. G. Sa pagbabaybáy nitóng mg̃a pangtiyák ng̃ _ma_, ¿alínalín ang mg̃a tuntuning sinúsunód? N. Ang pagbabaybáy sa _ika_ ay dapat isalig ng̃ sa anyông _i_ na dinagdagán lamang itó ng̃ _ka_, at ang sa _ka-an_ ay dapat iayon ng̃ sa anyông _an_ na inangkapán ng̃ _ka_. Kunin nating halimbawà ang mg̃a pangwatas na _matisod_ at _mahulog_. PAGBABAYBÁY SA MG̃A PANGTIYÁK NG̃ ANYÔNG “MA” IKA. _Ayos._ _Panahón._ _Pagbaybáy._ Pangbadyá Ikatisod. Ikahulog. Panghiwatig Kasalukuyan Ikinatítisod. Ikinahuhulog. „ Nakaraán Ikinatisod. Ikinahulog. „ Nakaraán na Ikinatisod na. Ikinahulog na. „ Kararaán Katitisod pa. Kahuhulog pa. „ Haharapín Ikatítisod. Ikahuhulog. Pang-utos Ikatisod. Ikahulog. Pangsukob Kasalukuyan Kung ikinatítisod. Kung ikinahuhulog. „ Nakaraán Kung ikinatisod. Kung ikinahulog. „ Haharapín Kung ikatítisod. Kung ikahuhulog. KA-AN. Pangbadyá Katisuran. Kahulugan. Panghiwatig Kasalukuyan Kinatítisuran. Kinahuhulugan. „ Nakaraán Kinatisuran. Kinahulugan. „ Nakaraán na Kinatisuran na. Kinahulugan na. „ Haharapín Katitisuran. Kahuhulugan. Pang-utos Katisuran. Kahulugan. Pangsukob Kasalukuyan Kung kinatítisuran. Kung kinahuhulugan. „ Nakaraán Kung kinatisuran. Kung kinahulugan. „ Haharapín Kung katitisuran. Kung kahuhulugan. KÁGAMITÁN NITÓNG ANYÔNG “MA” G. ¿Saánsaán ginágamit itóng anyông _ma_? N. Ang talagáng kágamitán ng̃ anyông itó ay tumutukoy sa kilos ó galáw ng̃ sino man sa kanyáng sarili lamang na hindî maáarìng bumanggít ng̃ sa ibá. Ng̃unì’t nang ang pag-áaral ay lalòng lumiwanag, ay náritó ang mg̃a tuntunin ng̃ sa kanyá’y paggamit. I.--Ginágamit ang _ma_ sa mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃ mg̃a kasakunâang hindî sinasadyâ na nangyayari sa katawán ng̃ sino man, hal.: mahulog, matisod, mamatáy, madulás, malunod, marapâ, matumbá, mabunggô, masanggî, masaláng, masagasà, mabulag, mapilay, maulól, mabung̃ì atbp. II.--Ginágamit ang _ma_ sa mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃ mg̃a pangyayaring katutubò sa damdamin na hindî kinukusà ó ginagawâ ng̃ pinangyayarihan, hal.: matakot, magitlá, mang̃iníg, magulat, masawan, masindák, malumbáy, malugód, magalit, mahiyâ, magulumihanan, magulantáng, atbp. III.--Ginágamit din ang _ma_ sa mg̃a pangwatas na nagsusulit ng̃ kalagayan ng̃ sikmurà; hal.: mabusóg, magutom, mauhaw, masirà, atbp. IV.--Sa mg̃a pangwatas na nagsusulit ng̃ mg̃a kilos ó galáw ng̃ katawán na kusàng ginagawâ ng̃ sino man sa kanyáng sarili, hal.: maupô, mahigâ, matulog, magisíng, atbp. Ang ilán sa mg̃a itó’y ginágamitan ng̃ _um_ at _mag_, gaya ng̃ lumakad, tumakbó, tumayô, magpasyál, atbp. V.--Ang _ma_ ay ginágamit din sa mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃ mg̃a kasiràáng nangyayaring kusà sa mg̃a kasangkapang gamit ng̃ mg̃a tao, hal.: masunog, magibâ, maguhô, mabasag, madurog, mabalì, masirà, mawalat, mapunit, masirà, atbp. VI.--Sa mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃ mg̃a likás na kalagayan ng̃ mg̃a halaman ay ginágamit din ang _ma_, hal.: malantá, matuyô, maunsiyamî, mabulas, malagô, malusóg, mamatáy, masirà, malagót, mapatíd, atbp. VII.--Ginágamit din ang _ma_ sa mg̃a ugát na nagbabadyá ng̃ anó man na siyáng nagigíng salitâng pangturing (ó adjetivo), hal.: sa samâ ay masamâ, sa buti ay mabuti, sa lakí ay malakí, sa liít ay maliít, sa taás ay mataás, sa babà ay mababà, sa layò ay malayò, sa lapit ay malapit, sa pulá ay mapulá, sa putî ay maputî, atbp. VIII.--Ang mg̃a ugát na nagbabadyá ng̃ anó man at sakâ angkapán ng̃ _ma_ ay nagigíng pangdiwà na nagkakahulugán ng̃ karamihan, hal.: sa lang̃aw ay malang̃aw, sa lamók ay malamók, sa palay ay mapalay, sa bigás ay mabigás, atbp. XVII KABANATA Pagbabaybáy sa mg̃a anyông pangbalak GURÒ. ¿Dapat bagáng baybayíng isáisá at italâng buông buô ang mg̃a pang̃ulong anyông pangbalak? NAG-AARAL. Oo pò, lubhâng kinakailang̃ang baybayíng isáisá at buông itakdâ ang mg̃a pang̃ulong anyông pangbalak na _um_, _mag_, _mang_ at _ma_, sapagkâ’t lalòng líliwanag at lalòng dadalî ang pag-áaral ng̃ sino man sa Wikàng Tagalog, lubhâ pa’t kung isasagunitâng ang pag-áaral ng̃ wikàng itó ay bagong bago pa sa mg̃a damdamin natin. Sinabi kong ang pagtatalâ rito ng̃ mg̃a pagbabaybáy ay isáng paraáng ikalíliwanag at ikadadalî sa pag-áaral ng̃ sariling wikà, sapagkâ’t sa biglâng ting̃ín ng̃ isáng nag-aaral ay maliwanag na mamamasdán at malilirip ang ibá’t ibáng sangkáp ng̃ pangwatas gaya ng̃ mg̃a ayos (ó modo), mg̃a panahón (ó tiempo), mg̃a bilang (ó número) at mg̃a katawán (ó persona), gayón ang ibá’t ibáng hugis ng̃ mg̃a anyô gaya ng̃ _um_, _mag_, _mang_ at _ma_ na kung dî paggugugulan ng̃ pagwawarìwarì ay malapit mahulog sa pagkakámalî ó kayâ’y sa pagkakálahóklahók ó pagkakásamasama. Náritó ng̃â ang mg̃a pagbabaybáy sa _um_, _mag_, _mang_ at _ma_ na dapat pamagatáng _una_, _ikalawá_, _ikatló_ at _ikaapat_ na pagbabaybáy na náuukol sa bawà’t isá. HUWARAN NG̃ UNANG PAGBABAYBÁY ANYÔNG “UM” (UNANG HUGIS) AYOS PANGBADYÁ Sumulat. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Sumusulat akó[16] Sumusulat tayo Sumusulat ka Sumusulat kayó Sumusulat siyá Sumusulat silá _Panahóng nakaraán_ Sumulat akó Sumulat tayo Sumulat ka Sumulat kayó Sumulat siyá Sumulat silá _Panahóng nakaraán na_ UNANG HUGIS Nakasulat na akó Nakasulat na tayo Nakasulat ka na[17] Nakasulat na kayó Nakasulat na siyá Nakasulat na silá IKALAWÁNG HUGIS Sumulat na akó Sumulat na tayo Sumulat ka na Sumulat na kayó Sumulat na siyá Sumulat na silá _Panahóng haharapín_ Susulat akó Susulat tayo Susulat ka Susulat kayó Susulat siyá Susulat silá AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Sumulat tayo Sumulat ka[18] Sumulat kayó Sumulat siyá Sumulat silá AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung sumusulat akó[19] Kung sumusulat tayo Kung sumusulat ka Kung sumusulat kayó Kung sumusulat siyá Kung sumusulat silá _Panahóng nakaraán_ Kung sumulat akó[20] Kung sumulat tayo Kung sumulat ka Kung sumulat kayó Kung sumulat siyá Kung sumulat silá _Panahóng haharapín_ Kung susulat akó Kung susulat tayo Kung susulat ka Kung susulat kayó Kung susulat siyá Kung susulat silá ANYÔNG “UM” (IKALAWÁNG HUGIS) AYOS PANGBADYÁ Umibig. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Umíibig akó Umíibig tayo Umíibig ka Umíibig kayó Umíibig siyá Umíibig silá _Panahóng nakaraán_ Umibig akó Umibig tayo Umibig ka Umibig kayó Umibig siyá Umibig silá _Panahóng nakaraán na_ UNANG HUGIS Nakaibig na akó Nakaibig na tayo Nakaibig ka na Nakaibig na kayó Nakaibig na siyá Nakaibig na silá IKALAWÁNG HUGIS Umibig na akó Umibig na tayo Umibig ka na Umibig na kayó Umibig na siyá Umibig na silá _Panahóng haharapín_ Íibig akó Íibig tayo Íibig ka Íibig kayó Íibig siyá Íibig silá AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Umibig tayo Umibig ka Umibig kayó Umibig siyá Umibig silá AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung umíibig akó Kung umíibig tayo Kung umíibig ka Kung umíibig kayó Kung umíibig siyá Kung umíibig silá _Panahóng nakaraán_ Kung umibig akó Kung umibig tayo Kung umibig ka Kung umibig kayó Kung umibig siyá Kung umibig silá _Panahóng haharapín_ Kung íibig akó Kung íibig tayo Kung íibig ka Kung íibig kayó Kung íibig siyá Kung íibig silá HUWARAN NG̃ IKALAWÁNG PAGBABAYBÁY ANYÔNG “MAG” AYOS PANGBADYÁ Maglarô. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Naglalarô akó Naglalarô tayo Naglalarô ka Naglalarô kayó Naglalarô siyá Naglalarô silá _Panahóng nakaraán_ Naglarô akó Naglarô tayo Naglarô ka Naglarô kayó Naglarô siyá Naglarô silá _Panahóng nakaraán na_ UNANG HUGIS Nakapaglarô na akó Nakapaglarô na tayo Nakapaglarô ka na Nakapaglarô na kayó Nakapaglarô na siyá Nakapaglarô na silá IKALAWÁNG HUGIS Naglarô na akó Naglarô na tayo Naglarô ka na Naglarô na kayó Naglarô na siyá Naglarô na silá _Panahóng haharapín_ Maglalarô akó Maglalarô tayo Maglalarô ka Maglalarô kayó Maglalarô siyá Maglalarô silá AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Maglarô tayo Maglarô ka Maglarô kayó Maglarô siyá Maglarô silá AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung naglalarô akó Kung naglalarô tayo Kung naglalarô ka Kung naglalarô kayó Kung naglalarô siyá Kung naglalarô silá _Panahóng nakaraán_ Kung naglarô akó Kung naglarô tayo Kung naglarô ka Kung naglarô kayó Kung naglarô siyá Kung naglarô silá _Panahóng haharapín_ Kung maglalarô akó Kung maglalarô tayo Kung maglalarô ka Kung maglalarô kayó Kung maglalarô siyá Kung maglalarô silá HUWARAN NG̃ IKATLÓNG PAGBABAYBÁY ANYÔNG “MANG” AYOS PANGBADYÁ Mang̃isdâ. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Nang̃ing̃isdâ akó Nang̃ing̃isdâ tayo Nang̃ing̃isdâ ka Nang̃ing̃isdâ kayó Nang̃ing̃isdâ siyá Nang̃ing̃isdâ silá _Panahóng nakaraán_ Nang̃isdâ akó Nang̃isdâ tayo Nang̃isdâ ka Nang̃isdâ kayó Nang̃isdâ siyá Nang̃isdâ silá _Panahóng nakaraán na_ UNANG HUGIS Nakapang̃isdâ na akó Nakapang̃isdâ na tayo Nakapang̃isdâ ka na Nakapang̃isdâ na kayó Nakapang̃isdâ na siyá Nakapang̃isdâ na silá IKALAWÁNG HUGIS Nang̃isdâ na akó Nang̃isdâ na tayo Nang̃isdâ ka na Nang̃isdâ na kayó Nang̃isdâ na siyá Nang̃isdâ na silá _Panahóng haharapín_ Mang̃ing̃isdâ akó Mang̃ing̃isdâ tayo Mang̃ing̃isdâ ka Mang̃ing̃isdâ kayó Mang̃ing̃isdâ siyá Mang̃ing̃isdâ silá AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Mang̃isdâ tayo Mang̃isdâ ka Mang̃isdâ kayó Mang̃isdâ siyá Mang̃isdâ silá AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung nang̃ing̃isdâ akó Kung nang̃ing̃isdâ tayo Kung nang̃ing̃isdâ ka Kung nang̃ing̃isdâ kayó Kung nang̃ing̃isdâ siyá Kung nang̃ing̃isdâ silá _Panahóng nakaraán_ Kung nang̃isdâ akó Kung nang̃isdâ tayo Kung nang̃isdâ ka Kung nang̃isdâ kayó Kung nang̃isdâ siyá Kung nang̃isdâ silá _Panahóng haharapín_ Kung mang̃ing̃isdâ akó Kung mang̃ing̃isdâ tayo Kung mang̃ing̃isdâ ka Kung mang̃ing̃isdâ kayó Kung mang̃ing̃isdâ siyá Kung mang̃ing̃isdâ silá HUWARAN NG̃ IKAPAT NA PAGBABAYBÁY ANYÔNG “MA” AYOS PANGBADYÁ Matulog. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Natutulog akó Nang̃atutulog tayo Natutulog ka Nang̃atutulog kayó Natutulog siyá Nang̃atutulog silá _Panahóng nakaraán_ Natulog akó Nang̃atulog tayo Natulog ka Nang̃atulog kayó Natulog siyá Nang̃atulog silá _Panahóng nakaraán na_ UNANG HUGIS Nakatulog na akó Nang̃akatulog na tayo Nakatulog ka na Nang̃akatulog na kayó Nakatulog na siyá Nang̃akatulog na silá IKALAWÁNG HUGIS Natulog na akó Nang̃atulog na tayo Natulog ka na Nang̃atulog na kayó Natulog na siyá Nang̃atulog na silá _Panahóng haharapín_ Matutulog akó Mang̃atutulog tayo Matutulog ka Mang̃atutulog kayó Matutulog siyá Mang̃atutulog silá AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Mang̃atulog tayo Matulog ka Mang̃atulog kayó Matulog siyá Mang̃atulog silá AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung natutulog akó Kung nang̃atutulog tayo Kung natutulog ka Kung nang̃atutulog kayó Kung natutulog siyá Kung nang̃atutulog silá _Panahóng nakaraán_ Kung natulog akó Kung nang̃atulog tayo Kung natulog ka Kung nang̃atulog kayó Kung natulog siyá Kung nang̃atulog silá _Panahóng haharapín_ Kung matutulog akó Kung mang̃atutulog tayo Kung matutulog ka Kung mang̃atutulog kayó Kung matutulog siyá Kung mang̃atutulog silá TALABABÂAN [16] Dapat mabatíd na ang mg̃a katawáng itó ay na sa pangtukoy, at dapat ding matantô na ang mg̃a násabing katawán ay maáarìng mapauná ó mapahulí sa pangwatas, liban lamang sa pang-utos na lagìng ipinagpapahuli. [17] Sa ikalawáng katawáng itó, ang _na_ ay náhuhulí sa _ka_, baga ma’t maáarì ring iuná dito, at kung magkaganitó’y ang _ká_ ay dapat gawíng _ikáw_, sa makatuwíd ay _nakasulat na ikáw_. [18] Gaya na ng̃ násabi, itóng pang-utos ay walâng unang katawán, sapagkâ’t hindî mangyayaring ang isáng nag-úutos ay mag-utos sa kanyáng sarili. [19] Sa panahóng itó, ay maáarì ring gamitin ang _pag_, _pagkâ_, _kapág_ at _kapagkâ_, sa lugál ng̃ _kung_, (gaya na ng̃ ipinaliwanag) baga ma’t itó’y siyáng angkáp na angkáp at malimit gamitin. [20] Dito sa panahóng nakaraán at gayón sa haharapín ng̃ ayos pangsukob ay maáarìng lagyán sa hulí ng̃ _sana_ ó _disin_, gaya nang ipinatalastás. XVIII KABANATA Pagbabaybáy sa mg̃a anyông pangtiyák GURÒ. ¿Kailang̃an din kayâng baybayín buông buô ang mg̃a pang̃ulong anyông pangtiyák? NAG-AARAL. Kailang̃an din pò, at hindî lamang ang mg̃a pangtiyák na _in_, _i_ at _an_ kundî patí ang mg̃a katugmâ ng̃ mg̃a anyông _um_, _mag_, _mang_ at _ma_, ay dapat ding baybayíng isáisá, upáng ganáp na mákilala ang mg̃a galáw ó pagkakabagobago ng̃ ating mg̃a pangwatas, sapagkâ’t ang pagbabaybáy sa mg̃a anyông pangtiyák ay isáng paraán ng̃ maliwanag na pagsásalaysáy at madalîng pag-áaral, bukód pa ang mg̃a kagaling̃ang mátatamó kung isasagunitâng ang mg̃a pangtiyák na pangwatas ay siyáng malimit gamitin sa Wikàng Tagalog kay sa mg̃a pangwatas na dî dumadalirì ó tumitiyák ng̃ anó mang bagay ó pang̃alan. Marapat ng̃âng italatag na buông buô ang pagbabaybáy sa mg̃a anyông pangtiyák gaya ng̃ ginagawâ sa mg̃a pangbalak, at unahin nating baybayín ang tatlóng pang̃ulong anyông _in_, _i_ at _an_ na náuukol sa _um_ at _mag_ at isunód natin dito ang _ipag_, _pag-an_ at _pag-in_, (kung itó’y dapat baybayín) na náuukol din sa _mag_, sakâ ang _pag-in_, _ipang_ at _pang-an_ na náuukol sa _mang_ at káhulíhuliha’y ang _ika_ at _ka-an_ na nahihinggíl namán sa _ma_. HUWARAN SA UNANG PANGTIYÁK NG̃ “UM” ANYÔNG “IN” AYOS PANGBADYÁ Sulatin. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Sinusulat ko itó[21] Sinusulat namin ó natin itó Sinusulat mo itó Sinusulat ninyó itó Sinusulat niyá itó Sinusulat nilá itó _Panahóng nakaraán_ Sinulat ko itó Sinulat namin ó natin itó Sinulat mo itó Sinulat ninyó itó Sinulat niyá itó Sinulat nilá itó _Panahóng nakaraán na_ Sinulat ko na itó Sinulat na namin ó natin itó Sinulat mo na itó Sinulat na ninyó itó Sinulat na niyá itó Sinulat na nilá itó _Panahóng kararaán_ Kásusulat ko pa itó Kásusulat pa namin ó natin itó Kásusulat mo pa itó Kásusulat pa ninyó itó Kásusulat pa niyá itó Kásusulat pa nilá itó _Panahóng haharapín_ Susulatin ko itó Susulatin namin ó natin itó Susulatin mo itó Susulatin ninyó itó Susulatin niyá itó Susulatin nilá itó AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Sulatin namin ó natin itó Sulatin mo itó Sulatin ninyó itó Sulatin niyá itó Sulatin nilá itó AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung sinusulat ko itó Kung sinusulat namin ó natin itó Kung sinusulat mo itó Kung sinusulat ninyó itó Kung sinusulat niyá itó Kung sinusulat nilá itó _Panahóng nakaraán_ Kung sinulat ko itó Kung sinulat namin ó natin itó Kung sinulat mo itó Kung sinulat ninyó itó Kung sinulat niyá itó Kung sinulat nilá itó _Panahóng haharapín_ Kung susulatin ko itó Kung susulatin namin ó natin itó Kung susulatin mo itó Kung susulatin ninyó itó Kung susulatin niyá itó Kung susulatin nilá itó[22] HUWARAN SA IKALAWÁNG PANGTIYÁK NG̃ “UM” ANYÔNG “I” AYOS PANGBADYÁ Isulat. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Isinusulat ko itó Isinusulat namin ó natin itó Isinusulat mo itó Isinusulat ninyó itó Isinusulat niyá itó Isinusulat nilá itó _Panahóng nakaraán_ Isinulat ko itó Isinulat namin ó natin itó Isinulat mo itó Isinulat ninyó itó Isinulat niyá itó Isinulat nilá itó _Panahóng nakaraán na_ Isinulat ko na itó Isinulat na namin ó natin itó Isinulat mo na itó Isinulat na ninyó itó Isinulat na niyá itó Isinulat na nilá itó _Panahóng haharapín_[23] Isusulat ko itó Isusulat namin ó natin itó Isusulat mo itó Isusulat ninyó itó Isusulat niyá itó Isusulat nilá itó AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Isulat namin ó natin itó Isulat mo itó Isulat ninyó itó Isulat niyá itó Isulat nilá itó AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung isinusulat ko itó Kung isinusulat namin ó natin itó Kung isinusulat mo itó Kung isinusulat ninyó itó Kung isinusulat niyá itó Kung isinusulat nilá itó _Panahóng nakaraán_ Kung isinulat ko itó Kung isinulat namin ó natin itó Kung isinulat mo itó Kung isinulat ninyó itó Kung isinulat niyá itó Kung isinulat nilá itó _Panahóng haharapín_ Kung isusulat ko itó Kung isusulat namin ó natin itó Kung isusulat mo itó Kung isusulat ninyó itó Kung isusulat niyá itó Kung isusulat nilá itó HUWARAN SA IKATLÓNG PANGTIYÁK NG̃ “UM” ANYÔNG “AN” AYOS PANGBADYÁ Sulatan. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Sinusulatan ko itó Sinusulatan namin ó natin itó Sinusulatan mo itó Sinusulatan ninyó itó Sinusulatan niyá itó Sinusulatan nilá itó _Panahóng nakaraán_ Sinulatan ko itó Sinulatan namin ó natin itó Sinulatan mo itó Sinulatan ninyó itó Sinulatan niyá itó Sinulatan nilá itó _Panahóng nakaraán na_ Sinulatan ko na itó Sinulatan na namin ó natin itó Sinulatan mo na itó Sinulatan na ninyó itó Sinulatan na niyá itó Sinulatan na nilá itó _Panahóng haharapín_ Susulatan ko itó Susulatan namin ó natin itó Susulatan mo itó Susulatan ninyó itó Susulatan niyá itó Susulatan nilá itó AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Sulatan namin ó natin itó Sulatan mo itó Sulatan ninyó itó Sulatan niyá itó Sulatan nilá itó AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung sinusulatan ko itó Kung sinusulatan namin ó natin itó Kung sinusulatan mo itó Kung sinusulatan ninyó itó Kung sinusulatan niyá itó Kung sinusulatan nilá itó _Panahóng nakaraán_ Kung sinulatan ko itó Kung sinulatan namin ó natin itó Kung sinulatan mo itó Kung sinulatan ninyó itó Kung sinulatan niyá itó Kung sinulatan nilá itó _Panahóng haharapín_ Kung susulatan ko itó Kung susulatan namin ó natin itó Kung susulatan mo itó Kung susulatan ninyó itó Kung susulatan niyá itó Kung susulatan nilá itó HUWARAN SA UNANG PANGTIYÁK NG̃ “MAG”[24] ANYÔNG “IPAG” AYOS PANGBADYÁ Ipaglarô. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Ipinaglalarô ko itó Ipinaglalarô namin ó natin itó Ipinaglalarô mo itó Ipinaglalarô ninyó itó Ipinaglalarô niyá itó Ipinaglalarô nilá itó _Panahóng nakaraán_ Ipinaglarô ko itó Ipinaglarô namin ó natin itó Ipinaglarô mo itó Ipinaglarô ninyó itó Ipinaglarô niyá itó Ipinaglarô nilá itó _Panahóng nakaraán na_ Ipinaglarô ko na itó Ipinaglarô na namin ó natin itó Ipinaglarô mo na itó Ipinaglarô na ninyó itó Ipinaglarô na niyá itó Ipinaglarô na nilá itó _Panahóng haharapín_ Ipaglalarô ko itó Ipaglalarô namin ó natin itó Ipaglalarô mo itó Ipaglalarô ninyó itó Ipaglalarô niyá itó Ipaglalarô nilá itó AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Ipaglarô namin ó natin itó Ipaglarô mo itó Ipaglarô ninyó itó Ipaglarô niyá itó Ipaglarô nilá itó AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung ipinaglalarô ko itó Kung ipinaglalarô namin ó natin itó Kung ipinaglalarô mo itó Kung ipinaglalarô ninyó itó Kung ipinaglalarô niyá itó Kung ipinaglalarô nilá itó _Panahóng nakaraán_ Kung ipinaglarô ko itó Kung ipinaglarô namin ó natin itó Kung ipinaglarô mo itó Kung ipinaglarô ninyó itó Kung ipinaglarô niyá itó Kung ipinaglarô nilá itó _Panahóng haharapín_ Kung ipaglalarô ko itó Kung ipaglalarô namin ó natin itó Kung ipaglalarô mo itó Kung ipaglalarô ninyó itó Kung ipaglalarô niyá itó Kung ipaglalarô nilá itó HUWARAN SA IKALAWÁNG PANGTIYÁK NG̃ “MAG” ANYÔNG “PAG-AN” AYOS PANGBADYÁ Paglarùan. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Pinaglalarùan ko itó Pinaglalarùan namin ó natin itó Pinaglalarùan mo itó Pinaglalarùan ninyó itó Pinaglalarùan niyá itó Pinaglalarùan nilá itó _Panahóng nakaraán_ Pinaglarùan ko itó Pinaglarùan namin ó natin itó Pinaglarùan mo itó Pinaglarùan ninyó itó Pinaglarùan niyá itó Pinaglarùan nilá itó _Panahóng nakaraán na_ Pinaglarùan ko na itó Pinaglarùan na namin ó natin itó Pinaglarùan mo na itó Pinaglarùan na ninyó itó Pinaglarùan na niyá itó Pinaglarùan na nilá itó _Panahóng haharapín_ Paglalarùan ko itó Paglalarùan namin ó natin itó Paglalarùan mo itó Paglalarùan ninyó itó Paglalarùan niyá itó Paglalarùan nilá itó AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Paglarùan namin ó natin itó Paglarùan mo itó Paglarùan ninyó itó Paglarùan niyá itó Paglarùan nilá itó AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung pinaglalarùan ko itó Kung pinaglalarùan namin ó natin itó Kung pinaglalarùan mo itó Kung pinaglalarùan ninyó itó Kung pinaglalarùan niyá itó Kung pinaglalarùan nilá itó _Panahóng nakaraán_ Kung pinaglarùan ko itó Kung pinaglarùan namin ó natin itó Kung pinaglarùan mo itó Kung pinaglarùan ninyó itó Kung pinaglarùan niyá itó Kung pinaglarùan nilá itó _Panahóng haharapín_ Kung paglalarùan ko itó Kung paglalarùan namin ó natin itó Kung paglalarùan mo itó Kung paglalarùan ninyó itó Kung paglalarùan niyá itó Kung paglalarùan nilá itó HUWARAN SA IKATLÓNG PANGTIYÁK NG̃ “MAG” ANYÔNG “PAG-IN” AYOS PANGBADYÁ Paglarùin. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Pinaglalarô ko itó Pinaglalarô namin ó natin itó Pinaglalarô mo itó Pinaglalarô ninyó itó Pinaglalarô niyá itó Pinaglalarô nilá itó _Panahóng nakaraán_ Pinaglarô ko itó Pinaglarô namin ó natin itó Pinaglarô mo itó Pinaglarô ninyó itó Pinaglarô niyá itó Pinaglarô nilá itó _Panahóng nakaraán na_ Pinaglarô ko na itó Pinaglarô na namin ó natin itó Pinaglarô mo na itó Pinaglarô na ninyó itó Pinaglarô na niyá itó Pinaglarô na nilá itó _Panahóng kararaán_ Kapaglalarô ko pa itó Kapaglalarô pa natin ó namin itó Kapaglalarô mo pa itó Kapaglalarô pa ninyó itó Kapaglalarô pa niyá itó Kapaglalarô pa nilá itó _Panahóng haharapín_ Paglalarùin ko itó Paglalarùin namin ó natin itó Paglalarùin mo itó Paglalarùin ninyó itó Paglalarùin niyá itó Paglalarùin nilá itó AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Paglarùin namin ó natin itó Paglarùin mo itó Paglarùin ninyó itó Paglarùin niyá itó Paglarùin nilá itó AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung pinaglalarô ko itó Kung pinaglalarô natin ó namin itó Kung pinaglalarô mo itó Kung pinaglalarô ninyó itó Kung pinaglalarô niyá itó Kung pinaglalarô nilá itó _Panahóng nakaraán_ Kung pinaglarô ko itó Kung pinaglarô namin ó natin itó Kung pinaglarô mo itó Kung pinaglarô ninyó itó Kung pinaglarô niyá itó Kung pinaglarô nilá itó _Panahóng haharapín_ Kung paglalarùin ko itó Kung paglalarùin namin ó natin itó Kung paglalarùin mo itó Kung paglalarùin ninyó itó Kung paglalarùin niyá itó Kung paglalarùin nilá itó HUWARAN SA UNANG PANGTIYÁK NG̃ “MANG” ANYÔNG “PANG-IN” AYOS PANGBADYÁ Pang̃isdâín. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Pinang̃ing̃isdâ ko itó Pinang̃ing̃isdâ namin ó natin itó Pinang̃ing̃isdâ mo itó Pinang̃ing̃isdâ ninyó itó Pinang̃ing̃isdâ niyá itó Pinang̃ing̃isdâ nilá itó _Panahóng nakaraán_ Pinang̃isdâ ko itó Pinang̃isdâ namin ó natin itó Pinang̃isdâ mo itó Pinang̃isdâ ninyó itó Pinang̃isdâ niyá itó Pinang̃isdâ nilá itó _Panahóng nakaraán na_ Pinang̃isdâ ko na itó Pinang̃isdâ na namin ó natin itó Pinang̃isdâ mo na itó Pinang̃isdâ na ninyó itó Pinang̃isdâ na niyá itó Pinang̃isdâ na nilá itó _Panahóng kararaán_ Kapapang̃isdâ ko pa itó Kapapang̃isdâ pa natin ó namin itó Kapapang̃isdâ mo pa itó Kapapang̃isdâ pa ninyó itó Kapapang̃isdâ pa niyá itó Kapapang̃isdâ pa nilá itó _Panahóng haharapín_ Pang̃ing̃isdâín ko itó Pang̃ing̃isdâín namin ó natin itó Pang̃ing̃isdâín mo itó Pang̃ing̃isdâín ninyó itó Pang̃ing̃isdâín niyá itó Pang̃ing̃isdâín nilá itó AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Pang̃isdâín namin ó natin itó Pang̃isdâín mo itó Pang̃isdâín ninyó itó Pang̃isdâín niyá itó Pang̃isdâín nilá itó AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung pinang̃ing̃isdâ ko itó Kung pinang̃ing̃isdâ namin ó natin itó Kung pinang̃ing̃isdâ mo itó Kung pinang̃ing̃isdâ ninyó itó Kung pinang̃ing̃isdâ niyá itó Kung pinang̃ing̃isdâ nilá itó _Panahóng nakaraán_ Kung pinang̃isdâ ko itó Kung pinang̃isdâ namin ó natin itó Kung pinang̃isdâ mo itó Kung pinang̃isdâ ninyó itó Kung pinang̃isdâ niyá itó Kung pinang̃isdâ nilá itó _Panahóng haharapín_ Kung pang̃ing̃isdâín ko itó Kung pang̃ing̃isdâín namin ó natin itó Kung pang̃ing̃isdâín mo itó Kung pang̃ing̃isdâín ninyó itó Kung pang̃ing̃isdâín niyá itó Kung pang̃ing̃isdâín nilá itó HUWARAN SA IKALAWÁNG PANGTIYÁK NG̃ “MANG” ANYÔNG “IPANG” AYOS PANGBADYÁ Ipang̃isdâ. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Ipinang̃ing̃isdâ ko itó Ipinang̃ing̃isdâ namin ó natin itó Ipinang̃ing̃isdâ mo itó Ipinang̃ing̃isdâ ninyó itó Ipinang̃ing̃isdâ niyá itó Ipinang̃ing̃isdâ nilá itó _Panahóng nakaraán_ Ipinang̃isdâ ko itó Ipinang̃isdâ namin ó natin itó Ipinang̃isdâ mo itó Ipinang̃isdâ ninyó itó Ipinang̃isdâ niyá itó Ipinang̃isdâ nilá itó _Panahóng nakaraán na_ Ipinang̃isdâ ko na itó Ipinang̃isdâ na namin ó natin itó Ipinang̃isdâ mo na itó Ipinang̃isdâ na ninyó itó Ipinang̃isdâ na niyá itó Ipinang̃isdâ na nilá itó _Panahóng haharapín_ Ipang̃ing̃isdâ ko itó Ipang̃ing̃isdâ namin ó natin itó Ipang̃ing̃isdâ mo itó Ipang̃ing̃isdâ ninyó itó Ipang̃ing̃isdâ niyá itó Ipang̃ing̃isdâ nilá itó AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Ipang̃isdâ namin ó natin itó Ipang̃isdâ mo itó Ipang̃isdâ ninyó itó Ipang̃isdâ niyá itó Ipang̃isdâ nilá itó AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung ipinang̃ing̃isdâ ko itó Kung ipinang̃ing̃isdâ namin ó natin itó Kung ipinang̃ing̃isdâ mo itó Kung ipinang̃ing̃isdâ ninyó itó Kung ipinang̃ing̃isdâ niyá itó Kung ipinang̃ing̃isdâ nilá itó _Panahóng nakaraán_ Kung ipinang̃isdâ ko itó Kung ipinang̃isdâ namin ó natin itó Kung ipinang̃isdâ mo itó Kung ipinang̃isdâ ninyó itó Kung ipinang̃isdâ niyá itó Kung ipinang̃isdâ nilá itó _Panahóng haharapín_ Kung ipang̃ing̃isdâ ko itó Kung ipang̃ing̃isdâ namin ó natin itó Kung ipang̃ing̃isdâ mo itó Kung ipang̃ing̃isdâ ninyó itó Kung ipang̃ing̃isdâ niyá itó Kung ipang̃ing̃isdâ nilá itó HUWARAN SA IKATLÓNG PANGTIYÁK NG̃ “MANG” ANYÔNG “PANG-AN” AYOS PANGBADYÁ Pang̃isdâan. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Pinang̃ing̃isdâan ko itó Pinang̃ing̃isdâan namin ó natin itó Pinang̃ing̃isdâan mo itó Pinang̃ing̃isdâan ninyó itó Pinang̃ing̃isdâan niyá itó Pinang̃ing̃isdâan nilá itó _Panahóng nakaraán_ Pinang̃isdâan ko itó Pinang̃isdâan namin ó natin itó Pinang̃isdâan mo itó Pinang̃isdâan ninyó itó Pinang̃isdâan niyá itó Pinang̃isdâan nilá itó _Panahóng nakaraán na_ Pinang̃isdâan ko na itó Pinang̃isdâan na namin ó natin itó Pinang̃isdâan mo na itó Pinang̃isdâan na ninyó itó Pinang̃isdâan na niyá itó Pinang̃isdâan na nilá itó _Panahóng haharapín_ Pang̃ing̃isdâan ko itó Pang̃ing̃isdâan natin ó namin itó Pang̃ing̃isdâan mo itó Pang̃ing̃isdâan ninyó itó Pang̃ing̃isdâan niyá itó Pang̃ing̃isdâan nilá itó AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Pang̃isdâan namin ó natin itó Pang̃isdâan mo itó Pang̃isdâan ninyó itó Pang̃isdâan niyá itó Pang̃isdâan nilá itó AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung pinang̃ing̃isdâan ko itó Kung pinang̃ing̃isdâan namin ó natin itó Kung pinang̃ing̃isdâan mo itó Kung pinang̃ing̃isdâan ninyó itó Kung pinang̃ing̃isdâan niyá itó Kung pinang̃ing̃isdâan nilá itó _Panahóng nakaraán_ Kung pinang̃isdâan ko itó Kung pinang̃isdâan namin ó natin itó Kung pinang̃isdâan mo itó Kung pinang̃isdâan ninyó itó Kung pinang̃isdâan niyá itó Kung pinang̃isdâan nilá itó _Panahóng haharapín_ Kung pang̃ing̃isdâan ko itó Kung pang̃ing̃isdâan namin ó natin itó Kung pang̃ing̃isdâan mo itó Kung pang̃ing̃isdâan ninyó itó Kung pang̃ing̃isdâan niyá itó Kung pang̃ing̃isdâan nilá itó HUWARAN SA UNANG PANGTIYÁK NG̃ “MA” ANYÔNG “IKA” AYOS PANGBADYÁ Ikatisod. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Ikinatítisod ko itó Ikinatítisod namin ó natin itó Ikinatítisod mo itó Ikinatítisod ninyó itó Ikinatítisod niyá itó Ikinatítisod nilá itó _Panahóng nakaraán_ Ikinatisod ko itó Ikinatisod namin ó natin itó Ikinatisod mo itó Ikinatisod ninyó itó Ikinatisod niyá itó Ikinatisod nilá itó _Panahóng nakaraán na_ Ikinatisod ko na itó Ikinatisod na namin ó natin itó Ikinatisod mo na itó Ikinatisod na ninyó itó Ikinatisod na niyá itó Ikinatisod na nilá itó _Panahóng haharapín_ Ikatítisod ko itó Ikatítisod namin ó natin itó Ikatítisod mo itó Ikatítisod ninyó itó Ikatítisod niyá itó Ikatítisod nilá itó AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Ikatisod namin ó natin itó Ikatisod mo itó Ikatisod ninyó itó Ikatisod niyá itó Ikatisod nilá itó AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung ikinatítisod ko itó Kung ikinatítisod namin ó natin itó Kung ikinatítisod mo itó Kung ikinatítisod ninyó itó Kung ikinatítisod niyá itó Kung ikinatítisod nilá itó _Panahóng nakaraán_ Kung ikinatisod ko itó Kung ikinatisod namin ó natin itó Kung ikinatisod mo itó Kung ikinatisod ninyó itó Kung ikinatisod nilá itó Kung ikinatisod nilá itó _Panahóng haharapín_ Kung ikatítisod ko itó Kung ikatítisod namin ó natin itó Kung ikatítisod mo itó Kung ikatítisod ninyó itó Kung ikatítisod niyá itó Kung ikatítisod nilá itó HUWARAN SA IKALAWÁNG PANGTIYÁK NG̃ “MA” ANYÔNG “KA-AN” AYOS PANGBADYÁ Katisuran. AYOS PANGHIWATIG _Panahóng kasalukuyan_ _Bilang na íisá_ _Bilang na dalawá ó marami_ Kinatítisuran ko itó Kinatítisuran namin ó natin itó Kinatítisuran mo itó Kinatítisuran ninyó itó Kinatítisuran niyá itó Kinatítisuran nilá itó _Panahóng nakaraán_ Kinatisuran ko itó Kinatisuran namin ó natin itó Kinatisuran mo itó Kinatisuran ninyó itó Kinatisuran niyá itó Kinatisuran nilá itó _Panahóng nakaraán na_ Kinatisuran ko na itó Kinatisuran na namin ó natin itó Kinatisuran mo na itó Kinatisuran na ninyó itó Kinatisuran na niyá itó Kinatisuran na nilá itó _Panahóng haharapín_ Katitisuran ko itó Katitisuran namin ó natin itó Katitisuran mo itó Katitisuran ninyó itó Katitisuran niyá itó Katitisuran nilá itó AYOS PANG-UTOS _Panahóng kasalukuyan_ Katisuran namin ó natin itó Katisuran mo itó Katisuran ninyó itó Katisuran niyá itó Katisuran nilá itó AYOS PANGSUKOB _Panahóng kasalukuyan_ Kung kinatítisuran ko itó Kung kinatítisuran namin ó natin itó Kung kinatítisuran mo itó Kung kinatítisuran ninyó itó Kung kinatítisuran niyá itó Kung kinatítisuran nilá itó _Panahóng nakaraán_ Kung kinatisuran ko itó Kung kinatisuran namin ó natin itó Kung kinatisuran mo itó Kung kinatisuran ninyó itó Kung kinatisuran niyá itó Kung kinatisuran nilá itó _Panahóng haharapín_ Kung katitisuran ko itó Kung katitisuran namin ó natin itó Kung katitisuran mo itó Kung katitisuran ninyó itó Kung katitisuran niyá itó Kung katitisuran nilá itó TALABABÂAN [21] Inilagáy ang _itó_ upáng tumukoy ng̃ bagay na ginagawâ, at dapat matantô na ang mg̃a katawán (ó persona) ay dapat ilagáy sa pang-arì na siyáng angkóp sa mg̃a pangtiyák na pangwatas. [22] Hindî ko na inilagáy rito ang ikalawáng hugis nitóng _in_, sapagkâ’t hindî lubhâng naiibá sa una, liban sa pag-áangkáp niyá sa ugát. [23] Dapat alamíng sa mg̃a anyông _i_ at _an_ ay walâng panahóng kararaán, kundî sa _in_ lamang. [24] Hindî na kailang̃ang italâ ang _in_, _i_ at _an_ na mg̃a katugmâ nitóng _mag_, sapagkâ’t kaparis din ng̃ sa _um_. Tang̃ìng bábanggitín dito ang mg̃a pangtiyák din nitóng _mag_ na _ipag_, _pag-an_ at _pag-in_ (kung itó’y maáarì). XIX KABANATA Sa mg̃a pangtulong na anyô ng̃ pangwatas GURÒ. ¿Alínalín namán ang mg̃a anyông pangtulong ng̃ ating pangwatas? NAG-AARAL. Nápakarami pò at nang mákilala ay náitó ang mg̃a anyông pangtulong sa pangbalak: _maká_, _magpa_, _pa_, _magpaka_, _makí_, _magká_, _magíng_, _magsí_, _magpatí_, _manghí_, _magkáng_ at _magsa_. G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _maká_? N. Tinátawag na anyông _maká_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _maká_ sa salitâng ugát, gaya ng̃ _maka_lakad, _maka_utang, _maka_kain. G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magpa_? N. Tinátawag na anyông _magpa_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _magpa_ sa salitâng ugát, gaya ng̃ _magpa_turò, _magpa_lamíg, _magpa_gandá. G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _pa_? N. Tinátawag na anyông _pa_ ang pangwatas na kinaáangkapán nitó, gaya ng̃ _pa_tulong, _pa_hilot, _pa_tampál. G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magpaka_? N. Tinátawag na anyông _magpaka_ ang pangwatas na kinaáangkapán ng̃ anyông itó, gaya ng̃ _magpaka_babà, _magpaka_baít, _magpaka_runong. G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _makí_? N. Tinátawag na anyông _makí_ ang pangwatas na binubuô ng̃ salitâng ugát at ng̃ pang-angkáp na _makí_, gaya ng̃ _maki_panayám, _makí_kastilà, _makí_apóy. G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magká_? N. Tinátawag na anyông _magká_ ang pangwatas na binubuô ng̃ ugát at ng̃ pang-angkáp na _magká_, gaya ng̃ _magká_utang, _magká_sakít, _magká_sunog. G. ¿Anó namán ang tinátawag na anyông _magíng_? N. Tinátawag na anyông _magíng_ ang pangwatas na kinaáangkapán nitó, gaya ng̃ _magíng_ tao, _magíng_ hayop, _magíng_ talà. G. ¿Anó namán ang tinátawag na anyông _magsí_? N. Tinátawag na anyông _magsí_ ang pangwatas na kinaáangkapán nitó, gaya ng̃ _magsí_pasok, _magsi_takbó, _magsi_dalang̃in. G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magpatí_? N. Ang pangwatas na binubuô ng̃ salitâng ugát at ng̃ pang-angkáp na _magpatí_, gaya ng̃ _magpati_luhód, _magpati_rapá, _magpati_higâ. G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _manghí_? N. Ang pangwatas na binubuô ng̃ salitâng ugát at ng̃ pang-angkáp na _manghí_, gaya ng̃ _manghí_ng̃ukó, _manghí_ning̃á, _manghí_ng̃uto. G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magkáng_? N. Tinátawag na anyông _magkáng_ ang pangwatas na may kaangkáp ng̃ anyông itó, gaya ng̃ _magkang_hihirap, _magkang_puputot, _magkang_íihì. G. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magsa_? N. Tinátawag na anyông _magsa_ ang pangwatas na may kaangkáp nitó, gaya ng̃ _magsa_kastilà, _magsa_ilokano, _magsa_haponés. G. ¿Alín namán ang mg̃a anyông pangtulong sa pangtiyák na katugmâ ng̃ mg̃a anyông pangbalak na tinalikdán? N. Marami rin pò, at bawà’t isáng anyông pangbalak ay may katugmâng pangtiyák na ang kadalasá’y dalawá, tatló at kung minsan pa’y humigít sa bilang na itó. Sapagkâ’t lubhâng malawig na isáisáhín ay hindî na dapat banggitín dito kundî sa kinaúukulan ng̃ bawà’t isá. XX KABANATA Ukol sa anyông “MAKÁ” GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _maká_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _maká_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _maká_ sa salitâng ugát. G. ¿Anó ang kahulugán nitóng anyông _maká_? N. Náuuwî itó sa dalawáng kahulugán: ang una’y _kapangyarihan_ (ó potencial) gaya ng̃ _makalakad_, _makatakbó_, at ang ikalawá’y _kadahilanan_ (ó causal) gaya ng̃ _makabuti_, _makaginhawa_. G. ¿Paano ang pagbabaybáy nitóng anyông _maká_? N. Gaya rin ng̃ sa mg̃a anyông _mag_, _mang_ at _ma_ na inúulit ang unang dalawáng titik ng̃ unang pantíg ng̃ ugát sa mg̃a panahóng kasalukuyan at haharapín. Baybayín natin ang mg̃a pangwatas na _makatakbó_ at _makagalíng_ na ang una’y náuukol sa kapangyarihan at ang hulí’y sa kadahilanan. _Ayos_ _Panahón_ _Kapangyarihan_ _Kadahilanan_ Pangbadyá Makatakbó Makagalíng Panghiwatig Kasalukuyan Nakatatakbó Nakagagalíng „ Nakaraán Nakatakbó Nakagalíng „ Nakaraán na Nakatakbó na Nakagalíng na „ Haharapín Makatatakbó Makagagalíng Pang-utos Makatakbó Makagalíng Pangsukob Kasalukuyan Kung nakatatakbó Kung nakagagalíng „ Nakaraán Kung nakatakbó Kung nakagalíng „ Haharapín Kung makatatakbó Kung makagagalíng G. ¿Anó ang dapat matantô ukol sa pagbabaybáy nitóng _maká_? N. Dapat matantô na kung ang pangwatas na binabaybáy ay nagbuhat sa anyông “um” ay dapat isunód sa ginawâng pagbabaybáy sa mg̃a pangwatas na _makatakbó_ at _makagalíng_, ng̃unì’t kung sa “mag” ay dapat ding ibatay sa náturang pagbabaybáy, na ang kaibhán lamang nitó ay dinaragdagán pa ng̃ _pag_[25] sa gitnâ ng̃ _maká_ at ng̃ ugát. Dapat ding matantô na ang bagay na itó’y tang̃ìng nangyayari sa kapangyarihan at hindî sa kadahilanan. Baybayín namán natin ang mg̃a pangwatas na _makapag-aral_ at _makapagturò_ na nagbuhat sa _mag-aral_ at _magturò_. _Ayos_ _Panahón_ _Kapangyarihan_ Pangbadyá Makapag-aral Makapagturò Panghiwatig Kasalukuyan Nakapag-áaral Nakapagtuturò „ Nakaraán Nakapag-aral Nakapagturò „ Nakaraán na Nakapag-aral na Nakapagturò na „ Haharapín Makapag-áaral Makapagtuturò Pang-utos Makapag-aral Makapagturò Pangsukob Kasalukuyan Kung nakapag-áaral Kung nakapagtuturò „ Nakaraán Kung nakapag-aral Kung nakapagturò „ Haharapín Kung makapag-áaral Kung makapagtuturò ANG KANYÁNG PANGTIYÁK G. ¿Alín ang pangtiyák ng̃ _maká_ kung náuukol sa kapangyarihan? N. Kung náuukol sa kapangyarihan, ang pangtiyák ng̃ _maká_ ay _ma-in_, _mai_ at _ma-an_, kailan ma’t ang pangwatas ay nagbuhat sa “um”. Ng̃unì’t dapat mabatíd, na, ang _in_ ay ináalís sa _ma-in_ at nagigíng _ma_ lamang at sa _mai_ at _ma-an_ ay ináalís din ang náturang _in_. Kung ang pangwatas ay nagbuhat sa _mag_, ang _ma_, _mai_ at _ma-an_ ay dapat gawíng _mapag_, _maipag_ at _mapag-an_. Náritó ang dalawáng halimbawà na náuukol sa bawà’t isá. NÁUUKOL SA “UM” _Ma._ _Mai._ _Ma-an._ Pangbadyá Masulat Maisulat Masulatan Kasalukuyan Nasusulat Naisusulat Nasusulatan Nakaraán Nasulat Naisulat Nasulatan Nakaraán na Nasulat na Naisulat na Nasulatan na Haharapín Masusulat Maisusulat Masusulatan Pang-utos Masulat Maisulat Masulatan Kasalukuyan Kung nasusulat Kung naisusulat Kung nasusulatan Nakaraán Kung nasulat Kung naisulat Kung nasulatan Haharapín Kung masusulat Kung maisusulat Kung masusulatan NÁUUKOL SA “MAG” _Mapag._ _Maipag._ _Mapag-an._ Pangbadyá Mapag-aral Maipag-aral Mapag-aralan Kasalukuyan Napag-áaral Naipag-áaral Napag-áaralan Nakaraán Napag-aral Naipag-aral Napag-aralan Nakaraán na Napag-aral na Naipag-aral na Napag-aralan na Haharapín Mapag-áaral Maipag-áaral Mapag-áaralan Pang-utos Mapag-aral Maipag-aral Mapag-aralan Kasalukuyan Kung napag-áaral Kung naipag-áaral Kung napag-áaralan Nakaraán Kung napag-aral Kung naipag-aral Kung napag-aralan Haharapín Kung mapag-áaral Kung maipag-áaral Kung mapag-áaralan G. ¿Alín ang pangtiyák ng̃ _maká_ kung náuukol sa kadahilanan? N. Kung náuukol sa kadahilanan, ang pangtiyák ng̃ _maká_ ay _ika_ kung tumutukoy sa pangwatas na nagbuhat sa _um_, at _ikapag_ kung tumutukoy namán sa pangwatas na nanggaling sa _mag_. Dapat mabatíd na, magíng ang _ika_ at magíng ang _ikapag_ ay dapat sing̃itan ng̃ _in_ sa gitnâ ng̃ _k_ at _a_ sa mg̃a panahóng kasalukuyan at mg̃a nakaraán. Náritó ang halimbawà ng̃ isá’t isá. _Ayos._ _Panahón._ _Ika._ _Ikapag._ Pangbadyá Ikagalíng Ikapagsaing Panghiwatig Kasalukuyan Ikinagagalíng Ikinapagsasaing „ Nakaraán Ikinagalíng Ikinapagsaing „ Nakaraán na Ikinagalíng na Ikinapagsaing na „ Haharapín Ikagagalíng Ikapagsasaing Pang-utos Ikagalíng Ikapagsaing Pangsukob Kasalukuyan Kung ikinagagalíng Kung ikinapagsasaing „ Nakaraán Kung ikinagalíng Kung ikinapagsaing „ Haharapín Kung ikagagalíng Kung ikapagsasaing KÁGAMITÁN NG̃ NÁTURANG ANYÔ G. ¿Alín ang kágamitán ng̃ anyông _maká_? N. Itóng _maká_ baga ma’t nábibilang sa mg̃a anyông pangtulong ay isá rin sa malimit gamitin sa ating mayamang salitâ. Náitó ang mg̃a sinúsunód na tuntunin ng̃ sa kanyá’y paggamit: I.--Ginágamit ang _maká_ sa mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃ kalayàang makagawâ ng̃ anó mang kilos sa sariling katawán, hal.: makabasa, makasulat, makakain, makaihì, makatakbó, makalakad, makapasok, makalabás, makaligò, makalang̃óy, makagawâ, makadipá, makatulog, atbp. II.--Ang mg̃a salitâng ugát na tumutukoy sa kaisipán at sa damdamin ng̃ tao ay nagagawâ ring pangwatas dito sa _maká_ at kung magkaganitó’y nagbabadyá ng̃ mg̃a kilos ó gawàing pagkakátaón ó hindî ináasahang mangyari, hal.: sa alala ay makaalala, sa gunitâ ay makagunitâ, sa isip ay makaisip, sa damdám ay makaramdám, sa damá ay makadamá, sa hipò ay makahipò, sa kita ay makakita, sa masíd ay makamasíd, sa ting̃ín ay makating̃ín, sa diníg ay makariníg, sa amóy ay makaamóy, atbp. III.--Kung ang isáng pangwatas ay nagkakahulugán ng̃ anó mang bagay na binabalak gawín, ang ugát na yaó’y magagawâ ring pangwatas dito sa _maká_ na ang kahulugá’y kung makakayang ganapín ang náturang balak, hal.: _Mang̃ing̃isdâ_ akó kung _makakapang̃isdâ_, _susulat_ siyá kung _makasusulat_, _papasok_ akó kung _makapapasok_, atbp. IV.--Ginágamit din ang _maká_ sa mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃ kasiràáng hindî sinasadyâ na ibinung̃a ng̃ mg̃a katutubòng pangyayari. Dapat matantô na itó’y malimit gamitin sa mg̃a panahóng nakaraán, hal.: ang _hang̃in_ ay siyáng _nakagibâ_ ng̃ mg̃a bahay, ang _apóy_ ay siyáng _nakatupok_ ng̃ táhanan, ang _lindól_ ay siyáng _nakaguhô_ ng̃ simbahan, ang _bahâ_ ay siyáng _nakasirà_ ng̃ mg̃a halaman, atbp. V.--Nagagawâ ring pangwatas dito sa _maká_ ang mg̃a ugát na nagbabadyá ng̃ lumbáy ó sayá ng̃ sino man, at ang mg̃a pangwatas na itó’y nagkakahulugán ng̃ anó mang pangyayari na siyáng lumilikhâ ng̃ gayóng kalumbayan ó kasayahan, hal.: sa iyák ay makaiyák, sa lumbáy ay makalumbáy, sa lungkót ay makalungkót, sa luhà ay makaluhà, sa sayá ay makasayá, sa alíw ay makaalíw, sa tawa ay makatawa, atbp. Dapat lamang mabatíd, na, ang mg̃a pangwatas na itó’y napakalimit gamitin sa panahóng nakaraán. VI.--Ang mg̃a salitâng ugát na nagbabadyá ng̃ kagaling̃an ó kasamâan ng̃ anó mang bagay ay nagagawâ ring pangwatas dito sa _maká_ na nagkakahulugán ng̃ isáng bagay na siyáng lumilikhâ ng̃ násabing kagaling̃an ó kasamâan, hal.: sa buti ay makabuti, sa galíng ay makagalíng, sa buhay ay makabuhay, sa ginhawa ay makaginhawa, sa samâ ay makasamâ, sa lalâ ay makalalâ, sa sakít ay makasakít, atbp. VII.--Ang mg̃a ugát na nagbabadyá ng̃ anó man at náangkapán ng̃ _maká_ ay nagigíng salitâng pangdiwà (ó sustantivo) na ang kahulugá’y pagkampí ó pagsapì sa gayó’t ganitóng pangkát, panig, lapìán, atbp., hal.: sa bago ay makabago, sa lumà ay makalumà, sa bayan ay makabayan, sa parì ay makaparì, sa tao ay makatao, sa hayop ay makahayop, sa kastilà ay makakastilà, sa intsík ay makaintsík, atbp. VIII.--Ang mg̃a ugát na tumutukoy sa ibá’t ibáng anyô ó kilos ng̃ katawán ng̃ tao ay naipangwawatas din sa _maká_ na ang kahulugá’y ang kalabisán ó kasagwâan ng̃ náturang anyô ó kilos, hal.: sa dilat ay makadilat, sa ng̃isi ay makang̃isi, sa ng̃ang̃á ay makang̃ang̃á, sa ting̃ín ay makating̃ín, atbp. TALABABÂAN [25] Dapat alalahanin na ang _pag_ ay siyáng pangtiyák ng̃ _mag_. Gayón din ang dapat gawín sa ibáng anyông pang̃ulo ng̃ pangwatas. XXI KABANATA Hinggíl sa anyông “MAGPA” GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magpa_? NAG-AARAL. Tinátawag na _magpa_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _magpa_ sa salitâng ugát. G. ¿Paano ang pagbabaybáy sa anyông itó? N. Madalî pò: sukat nang maalaman na sa mg̃a panahóng kasalukuyan at haharapín ay kailang̃ang ulitin ó dalawahín ang unang dalawáng titik ng̃ hulíng pantíg ng̃ anyông _magpa_. Baybayín natin ang mg̃a pangwatas na _magpabasa_ at _magpataním_ na nagbuhat sa _bumasa_ at _magtaním_[26]. _Ayos_ _Panahón_ _Bumasa_ _Magtaním_ Pangbadyá Magpabasa Magpataním Panghiwatig Kasalukuyan Nagpapabasa Nagpapataním „ Nakaraán Nagpabasa Nagpataním „ Nakaraán na Nagpabasa na Nagpataním na „ Haharapín Magpapabasa Magpapataním Pang-utos Magpabasa Magpataním Pangsukob Kasalukuyan Kung nagpapabasa Kung nagpapataním „ Nakaraán Kung nagpabasa Kung nagpataním „ Haharapín Kung magpapabasa Kung magpapataním ANG KANYÁNG PANGTIYÁK G. ¿Alín ang pangtiyák nitóng anyông _magpa_? N. Ang pangtiyák ng̃ _magpa_ ay _pa_ lamang. Itóng _pa_ kung tulung̃an ng̃ mg̃a pang̃ulong anyông pangtiyák ay nagigíng _pa-in_, _ipa_ at _pa-an_ na siyáng mg̃a pangtiyák ng̃ _magpa_ kung ang pangwatas na ibig baybayín ay nagbuhat sa _um_. Kung nagbuhat namán sa _mag_, ang pangtiyák ng̃ _magpa_ ay _papag-in_, _ipapag_ at _papag-an_. Sa pagbabaybáy sa mg̃a pangtiyák ng̃ náturang _magpa_ ay kunin din nating halimbawà ang dalawáng pangwatas na _bumasa_ at _magtaním_ na babaybayíng isáisá ó hiwáhiwaláy. NÁUUKOL SA “UM” _PA-IN_ _IPA_ _PA-AN_ Pangbadyá Pabasahin Ipabasa Pabasahan Kasalukuyan Pinababasa Ipinababasa Pinababasahan Nakaraán Pinabasa Ipinabasa Pinabasahan Nakaraán na Pinabasa na Ipinabasa na Pinabasahan na Haharapín Pababasahin Ipababasa Pababasahan Pang-utos Pabasahin Ipabasa Pabasahan Kasalukuyan Kung pinababasa Kung ipinababasa Kung pinababasahan Nakaraán Kung pinabasa Kung ipinabasa Kung pinabasahan Haharapín Kung pababasahin Kung ipababasa Kung pababasahan NÁUUKOL SA “MAG” _PAPAG-IN_ _IPAPAG_ _PAPAG-AN_ Pangbadyá Papagtanimín Ipapagtaním Papagtanimán Kasalukuyan Pinapagtataním Ipinapagtataním Pinapagtatanimán Nakaraán Pinapagtaním Ipinapagtaním Pinapagtanimán Nakaraán na Pinapagtaním na Ipinapagtaním na Pinapagtanimán na Haharapín Papagtatanimín Ipapagtaním Papagtatanimán Pang-utos Papagtanimín Ipapagtaním Papagtanimán Kasalukuyan Kung Kung Kung pinapagtataním ipinapagtataním pinapagtatanimán Nakaraán Kung Kung Kung pinapagtaním ipinapagtaním pinapagtanimán Haharapín Kung Kung Kung papagtatanimín ipapagtaním papagtatanimán G. ¿Maáarì bagáng baybayín sa ibá itóng anyông _magpa_? N. Ang _magpa_ ay nababaybáy sa ibáng paraán kailan ma’t inangkapán ng̃ _maká_ na náuukol sa kapangyarihan, at kung magkaganitó ang _magpa_ ay magigíng _pagpa_. Ihalimbawà natin ang ugát na _ginhawa_ at _panhik_ na sang-ayon dito ay nagigíng _makapagpaginhawa_ at _makapagpapanhik_. _Ayos._ _Panahón._ _Ginhawa._ _Panhik._ Pangbadyá Makapagpaginhawa Makapagpapanhik Panghiwatig Kasalukuyan Nakapagpapaginhawa Nakapagpapapanhik „ Nakaraán Nakapagpaginhawa Nakapagpapanhik „ Nakaraán na Nakapagpaginhawa na Nakapagpapanhik na „ Haharapín Makapagpapaginhawa Makapagpapapanhik Pang-utos Makapagpaginhawa Makapagpapanhik Pangsukob Kasalukuyan Kung Kung nakapagpapaginhawa nakapagpapapanhik „ Nakaraán Kung nakapagpaginhawa Kung nakapagpapanhik „ Haharapín Kung Kung makapagpapaginhawa makapagpapapanhik KÁGAMITÁN NG̃ NÁSABING ANYÔ G. ¿Saánsaán ginágamit ang anyông _magpa_? N. Ang talagáng kátuturán nitóng _magpa_ kung naáangkáp sa salitâng ugát ay ang mag-utos ó magtulot ó mamanhík sa kanino man na gawín ang anó mang bagay sang-ayon sa kátuturáng tagláy ng̃ ugát. Gayón man, upáng matalastás ang ibá’t ibáng kágamitán na kanyáng sinásakláw ay náitó ang mg̃a tuntunin ng̃ sa kanyá’y paggamit. I.--Ginágamit ang _magpa_ sa mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃ pag-úutos ng̃ isáng tao sa sino man na gawín ang iniúutos sang-ayon sa kahulugán ng̃ ugát, hal.: sa gawâ ay magpagawâ, sa tahî ay magpatahî, sa tindá ay magpatindá, sa lutò ay magpalutò, sa lakad ay magpalakad, sa ligò ay magpaligò, sa basa ay magpabasa, sa sulat ay magpasulat, sa taním ay magpataním, sa lang̃óy ay magpalang̃óy, atbp. II.--Tungkól sa mg̃a ugát na nagpapahayag ng̃ anó man at magawâng pangwatas dito sa anyông _magpa_ ay nagbabadyá ng̃ pagkakawang gawâ ng̃ isá sa sino man sang-ayon sa kátuturán ng̃ ugát, hal.: sa buhay ay magpabuhay, sa kain ay magpakain, sa inóm ay magpainóm, sa tirá ay magpatirá, sa damít ay magparamít, atbp. III.--Hinggíl namán sa mg̃a ugát na nagsusulit ng̃ mg̃a likás na pangyayari ay nagagawâ ring pangwatas sa _magpa_, na ang kátuturá’y lumikhâ ng̃ anó man sang-ayon sa ugát, na, tang̃ìng magagawâ ng̃ Dios ó ng̃ katalagahán, hal.: sa kulóg ay magpakulóg, sa kidlát ay magpakidlát, sa araw ay magpaaraw, sa ulán ay magpaulán, sa bagyó ay magpabagyó, sa lindól ay magpalindól, sa bahâ ay magpabahâ, atbp. Ang gayóng paglikhâ ay magagawâ rin kung minsan ng̃ sino mang tao, hal.: sa alon ay magpaalon, sa hang̃in ay magpahang̃in, sa tunóg ay magpatunóg, sa ugong ay magpaugong, atbp. IV.--Kung naáangkapán ng̃ _magpa_ ang mg̃a ugát na nagbabadyá ng̃ panahón ay nagtatagláy ng̃ kahulugáng pag-úutos sa ibá ó dilì kayâ’y kusà sa kanyáng sarili na magpatirá ó magpabayàng abutin ng̃ anó man sang-ayon sa ugát, hal.: sa gabí ay magpagabí, sa tanghalì ay magpatanghalì, sa umaga ay magpaumaga, sa hapon ay magpahapon, sa hating-gabí ay magpahating-gabí, atbp. V.--Ukol sa ibá’t ibáng ugát na nagbabadyá ng̃ anó man ay naipangwawatas din sa _magpa_, at ang mg̃a itó’y nagkakahulugán ng̃ tikís ó kusàng paggawâ ng̃ sino man sa kanyáng sarili sang-ayon sa isinasaysáy ng̃ ugát, hal.: sa gandá ay magpagandá, sa buti ay magpabuti, sa araw ay magpaaraw, sa ulán ay magpaulán, sa lamíg ay magpalamíg, sa hang̃in ay magpahang̃in, sa anod ay magpaanod, atbp. VI.--Nagtatagláy ng̃ kahulugán ang mg̃a pangwatas na binaybáy sa _magpa_ ng̃ paghing̃î ó pagbibigáy ng̃ anó man sang-ayon sa kátuturán ng̃ ugát, hal.: sa limós ay magpalimós, sa buwís ay magpabuwís, sa utang ay magpautang, sa sanglâ ay magpasanglâ, sa tubò ay magpatubò, sa hirám ay magpahirám, atbp. VII.--Kung ang anyông _magpa_ ay alisán ng̃ _g_ at ang natirá’y iangkáp sa mg̃a ugát na nagbabadyá ng̃ anó man ay nagtatagláy ng̃ kahulugáng maparoón sa isáng dako ó poók ó kayâ’y maparoón sa kanino man ó saán man ó kailan man, hal.: sa ibabâ ay mapaibabâ, sa itaás ay mapaitaás, sa sulok ay mapasulok, sa siksík ay mapasiksík, sa iyó ay mapaiyó, sa akin ay mapaakin, sa silang̃anan ay mapasilang̃anan, sa kalunuran ay mapakalunuran, sa araw ay mapaaraw, sa gabí ay mapagabí, sa hapon ay mapahapon, atbp. TALABABÂAN [26] Dapat matantô na sa pangbalak ng̃ anyông itó ay walâng kailang̃ang ang isáng pangwatas ay magbuhat sa _um_ ó sa _mag_. Ng̃unì’t sa pangtiyák ay kailang̃ang matalastás ang _pag_ na siyáng katugmâ ng̃ _mag_. XXII KABANATA Tungkól sa anyông “PA” GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _pa_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _pa_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _pa_ sa salitâng ugát. G. ¿Paano namán ang pagbabaybáy sa anyông itó? N. Gaya rin ng̃ mg̃a ibá, at ang tang̃ìng dapat matantô ay sa mg̃a panahóng kasalukuyan at mg̃a nakaraán ay dapat iangkáp ang _na_, at kailang̃ang ulitin ó dalawahín sa mg̃a panahóng kasalukuyan at haharapín ang unang dalawáng titik ng̃ unang pantíg ng̃ ugát, ó kayâ’y isinising̃it ang _sa_ sa ugát at sa anyô sa madlâng panahón ng̃ pangwatas gaya ng̃ ginagawâng maminsanminsan. Ihalimbawà natin ang dalawáng ugát na _diyán_ at _bundók_ na kung iayon sa mg̃a kaparaanáng binanggít ay nagigíng pangwatas na _pariyán_ at _pasabundók_. _Ayos_ _Panahón_ _Pariyán_ _Pasabundók_ Pangbadyá Pariyán Pasabundók Panghiwatig Kasalukuyan Napaririyán[27] Napasasabundók „ Nakaraán Napariyán Napasabundók „ Nakaraán na Napariyán na Napasabundók na „ Haharapín Paririyán Pasasabundók Pang-utos Pariyán Pasabundók Pangsukob Kasalukuyan Kung napaririyán Kung napasasabundók „ Nakaraán Kung napariyán Kung napasabundók „ Haharapín Kung paririyán Kung pasasabundók ANG KANYÁNG PANGTIYÁK G. ¿Alín namán ang pangtiyák nitóng _pa_? N. Ang anyông _pa_ ay siyáng anyông pangbalak at siyá ring anyông pangtiyák. Ng̃unì’t sa bagay na itó ang _pa_ ay nagigíng _pa-in_, _ipa_ at _pa-an_, sapagkâ’t kailang̃ang tulung̃an ng̃ mg̃a pang̃ulong anyông pangtiyák gaya na ng̃ ginawâ sa mg̃a anyông nakaraán. Dapat namáng matalastás na ang ikalawáng paraáng ginamit sa pangbalak ay hindî maáarìng ilagáy sa pangtiyák. Kunin nating halimbawà ang pangwatas na _pahalík_ na binubuô ng̃ anyông _pa_ at ng̃ ugát na _halík_. _PA-IN_ _IPA_ _PA-AN_ Pangbadyá Pahalikín Ipahalík Pahalikán Kasalukuyan Pinahahalík Ipinahahalík Pinahahalikán Nakaraán Pinahalík Ipinahalík Pinahalikán Nakaraán na Pinahalík na Ipinahalík na Pinahalikán na Haharapín Pahahalikín Ipahahalík Pahahalikán Pang-utos Pahalikín Ipahalík Pahalikán Kasalukuyan Kung pinahahalík Kung ipinahahalík Kung pinahahalikán Nakaraán Kung pinahalík Kung ipinahalík Kung pinahalikán Haharapín Kung pahahalikín Kung ipahahalík Kung pahahalikán G. ¿Mayroón pa bang ibáng pangtiyák ukol sa anyông _pa_? N. Mayroón pò, ng̃unì’t itó’y tang̃ìng maáarì sa mg̃a pangwatas na _pumarito_, _pumariyán_ at _pumaroón_. Ang mg̃a pangtiyák na itó’y ang _ika_ na tumutukoy sa kadahilanan (ó causal) at _pa-an_ na bumabanggít sa poók (ó local). Ang _ka-in_ ay hindî maáarì, sapagkâ’t nagtatagláy ng̃ ibáng kátuturán. Ihalimbawà natin sa pagbabaybáy ang pangwatas na _parito_ sang-ayon sa anyông pinag-áaralan. _Ayos_ _Panahón_ _IKA_ _PA-AN_ Pangbadyá Ikaparito Parituhan Panghiwatig Kasalukuyan Ikinaparirito Pinarirituhan „ Nakaraán Ikinaparito Pinarituhan „ Nakaraán na Ikinaparito na Pinarituhan na „ Haharapín Ikaparirito Parirituhan Pang-utos Ikaparito Parituhan Pangsukob Kasalukuyan Kung ikinaparirito Kung pinarirituhan „ Nakaraán Kung ikinaparito Kung pinarituhan „ Haharapín Kung ikaparirito Kung parirituhan KÁGAMITÁN NG̃ ANYÔNG NÁBANGGÍT G. ¿Saánsaán namán ginágamit itóng anyông _pa_? N. Itóng _pa_ ay isáng anyông malimit gamitin sa Wikàng Tagalog. Ang talagáng kátuturán niyá’y ang pag-úutos, panunuyò, pagpapabayà ó pagpapahintulot sa kanino man na náuukol sa kanyáng sarili sang-ayon sa lamán ng̃ ugát. Nang lalòng lumiwanag ay náritó ang kanyáng mg̃a kágamitán. I.--Ginágamit ang anyông _pa_ sa mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃ pag-úutos na huming̃î ng̃ anó man na náuukol sa sarili ng̃ sino mang tao, hal.: sa limós ay palimós, sa kupkóp ay pakupkóp, sa ampón ay paampón, sa kain ay pakain, sa awà ay paawà, sa kandilì ay pakandilì, sa tanggól ay patanggól, sa sanggaláng ay pasanggaláng, sa saklolo ay pasaklolo, atbp. II.--Ginágamit din ang _pa_ sa mg̃a pangwatas na nagsusulit ng̃ pagpapabayà ó pagpapahintulot na gawín sa kanino man ang bagay na sinasabi ng̃ ugát, hal.: sa kurót ay pakurót, sa halík ay pahalík, sa sundót ay pasundót, sa hipò ay pahipò, sa kagát ay pakagát, sa tampál ay patampál, sa sikad ay pasikad, sa hampás ay pahampás, atbp. III.--Ukol sa mg̃a ugát na nagsusulit ng̃ ibá’t ibáng kilos ó galáw ay nagagawâ ring pangwatas dito sa _pa_, at ang kátuturá’y ang anyô ó hugis ng̃ anó man sang-ayon sa lamán ng̃ ugát, hal.: sa labás ay palabás, sa pasok ay papasok, sa untî ay pauntî, sa lakí ay palakí, sa lakás ay palakás, sa hinà ay pahinâ, sa lalâ ay palalâ, sa taás ay pataás, sa babà ay pababâ, sa init ay painít, sa lamíg ay palamíg, sa hilís ay pahilís, sa likô ay palikô, atbp. IV.--Tungkól sa mg̃a ugát na nagsasaysáy ng̃ dako ó poók at angkapán ng̃ _pa_ ay nagigíng pangwatas din, hal.: dini, parini; dito, parito; diyán, pariyán; doón, paroón; atbp. V.--Kung ang anyông _pa_ ay sugpung̃án ng̃ _sa_, gaya na ng̃ násabi, at sundán ng̃ ibá’t ibáng ugát na nagsasaád ng̃ poók ó dako ay nagkakahulugán ng̃ pagparoón sang-ayon sa lamán ng̃ ugát, hal.: sa ilog ay pasailog, sa dagat ay pasadagat, sa bukid ay pasabukid, sa gubat ay pasagubat, sa lálawigan ay pasalalawigan, sa Amérika ay pasa Amérika, sa Hapón ay pasa Hapón, atbp. VI.--Ang anyông _pa_ ay nagkakahulugán ng̃ magsabi ó magsaysáy ng̃ anó man sang-ayon sa kinaáangkapáng ugát, hal.: sa oo ay paoo, sa ayaw ay paayaw, sa hindî ay pahindî, sa iná ay painá, atbp. VII.--Hinggíl sa mg̃a ugát na nagbabadyá ng̃ sarìsarìng kilos ó anyô ng̃ katawán na inangkapán ng̃ _pa_ ay nagpapakilala ng̃ gayóng anyô ó hugis sang-ayon sa kátuturán ng̃ ugát, hal.: sa lakad ay palakad, sa takbó ay patakbó, sa upô ay paupô, sa hilíg ay pahilíg, sa tayô ay patayô, sa taób ay pataób, sa higâ ay pahigâ, sa lawít ay palawít, sa yukô ay payukô, sa kubà ay pakubâ, atbp. TALABABÂAN [27] Ináakalà kong hindî tumpák sa mg̃a anyông ganitó ang pag-úulit ng̃ anyông _pa_ sa mg̃a panahóng kasalukuyan at haharapín na ang ginagawâ’y _napapariyán_ at _papariyán_. Kailang̃ang ulitin ang unang pantíg ng̃ ugát at hindî ng̃ anyô gaya ng̃ ginawâ sa halimbawà. XXIII KABANATA Ukol sa anyông “MAGPAKA” GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magpaka_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _magpaka_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _magpaka_ sa salitâng ugát. G. ¿Paano ang paraán ng̃ kanyáng pagbabaybáy? N. Gaya rin ng̃ mg̃a kaparaanáng pinairal sa mg̃a anyông tinalikdán, at ang dapat lamang matantô sa anyông itó ay ang pag-úulit ng̃ _pa_ sa mg̃a panahóng kasalukuyan at haharapín. Sa pagbabaybáy ay kuning halimbawà ang mg̃a ugát na _busóg_ at _hirap_ na kung máangkapán ng̃ _magpaka_ ay nagigíng pangwatas na _magpakabusóg_ at _magpakahirap_. _Ayos_ _Panahón_ _Busóg_ _Hirap_ Pangbadyá Magpakabusóg Magpakahirap Panghiwatig Kasalukuyan Nagpapakabusóg Nagpapakahirap „ Nakaraán Nagpakabusóg Nagpakahirap „ Nakaraán na Nagpakabusóg na Nagpakahirap na „ Haharapín Magpapakabusóg Magpapakahirap Pang-utos Magpakabusóg Magpakahirap Pangsukob Kasalukuyan Kung nagpapakabusóg Kung nagpapakahirap „ Nakaraán Kung nagpakabusóg Kung nagpakahirap „ Haharapín Kung magpapakabusóg Kung magpapakahirap ANG KANYÁNG PANGTIYÁK G. ¿Alín ang pangtiyák ng̃ _magpaka_? N. Gaya rin ng̃ anyông _magpa_ na may dalawáng kaparaanán: isá’y kung ang pangwatas ay magbuhat sa _um_ at ang ikalawá’y kung magbuhat sa _mag_. Ang pangtiyák ng̃ _magpaka_ sa unang paraán ay _paka_ na nagigíng _paka-in_, _ipaka_ at _paka-an_ dahilán sa tulong ng̃ mg̃a pang̃ulong anyông pangtiyák; sa ikalawá ay _pakapag_ na nagigíng _pakapag-in_, _ipakapag_ at _pakapag-an_ sang-ayon sa dahiláng nábanggít. Kailang̃ang pag-úkulan ng̃ tig-isáng halimbawà ang _magpakarahan_ at ang _magpakasisi_ na nagbuhat sa _dumahan_ at _magsisi_. NÁUUKOL SA “UM” _PAKA-IN_ _IPAKA_ _PAKA-AN_ Pangbadyá Pakarahanin Ipakarahan Pakarahanan Kasalukuyan Pinakararahan Ipinakararahan Pinakararahanan Nakaraán Pinakarahan Ipinakarahan Pinakarahanan Nakaraán na Pinakarahan na Ipinakarahan na Pinakarahanan na Haharapín Pakararahanin Ipakararahan Pakararahanan Pang-utos Pakarahanin Ipakarahan Pakarahanan Kasalukuyan Kung Kung Kung pinakararahan ipinakararahan pinakararahanan Nakaraán Kung pinakarahan Kung ipinakarahan Kung pinakarahanan Haharapín Kung pakararahanin Kung ipakararahan Kung pakararahanan NÁUUKOL SA “MAG” _PAKAPAG-IN_ _IPAKAPAG_ _PAKAPAG-AN_ Pangbadyá Pakapagsisihin Ipakapagsisi Pakapagsisihan Kasalukuyan Pinakapagsisisi Ipinakapagsisisi Pinakapagsisisihan Nakaraán Pinakapagsisi Ipinakapagsisi Pinakapagsisihan Nakaraán na Pinakapagsisi na Ipinakapagsisi na Pinakapagsisihan na Haharapín Pakapagsisisihin Ipakapagsisisi Pakapagsisisihan Pang-utos Pakapagsisihin Ipakapagsisi Pakapagsisihan Kasalukuyan Kung Kung Kung pinakapagsisisi ipinakapagsisisi pinakapagsisisihan Nakaraán Kung Kung Kung pinakapagsisi ipinakapagsisi pinakapagsisihan Haharapín Kung Kung Kung pakapagsisisihin ipakapagsisisi pakapagsisisihan G. ¿Mayroón pa bang ibáng pangtiyák itóng _magpaka_? N. Mayroón pa pò, ng̃unì’t bihiràng gamitin sapagkâ’t kauntî ang mg̃a ugát na náuukol sa kanyá. Ang násabing pangtiyák ay _pagpaka_ na maáarìng tulung̃an lamang ng̃ _i_ at ng̃ _an_, sa makatuwíd ay nagigíng _ipagpaka_ at _pagpaka-an_. Baybayín natin ang ugát na _busóg_ na siyáng angkóp sa mg̃a pangtiyák na itó. _Ayos_ _Panahón_ _IPAGPAKA_ _PAGKAPA-AN_ Pangbadyá Ipagpakabusóg Pagpakabusugán Panghiwatig Kasalukuyan Ipinagpapakabusóg Pinagpapakabusugán „ Nakaraán Ipinagpakabusóg Pinagpakabusugán „ Nakaraán na Ipinagpakabusóg na Pinagpakabusugán na „ Haharapín Ipagpapakabusóg Pagpapakabusugán Pang-utos Ipagpakabusóg Pagpakabusugán Pangsukob Kasalukuyan Kung Kung ipinagpapakabusóg pinagpapakabusugán „ Nakaraán Kung ipinagpakabusóg Kung pinagpakabusugán „ Haharapín Kung ipagpapakabusóg Kung pagpapakabusugán KÁGAMITÁN NG̃ NÁTURANG ANYÔ G. ¿Alínalín ang mg̃a kágamitáng sakláw nitóng _magpaka_? N. Ang kanyáng sakláw sa paggamit ay itóng mg̃a sumúsunód: I.--Ang anyông _magpaka_ ay nagagawâng pangwatas na ang kahulugá’y ang paggawâ ó pagtitiís na kusà sa sariling kalooban ng̃ sino man sang-ayon sa kátuturáng tagláy ng̃ ugát, hal.: magpakabusóg, magpakagutom, magpakauhaw, magpakabuti, magpakagalíng, magpakatapang, magpakalakás, magpakababà, magpakataás, magpakayaman, magpakahirap, magpakarukhâ, magpakabuti, magpakamatáy, magpakatiís, atbp. Dapat matantô na sa mg̃a pangwatas na itó’y náuukol ang mg̃a pangtiyák na _ipagpaka_ at _pagpaka-an_. II.--Ginágamit itóng _magpaka_ upáng magbigáy ng̃ matindíng kahulugán sa anó mang bagay, kilos ó galáw sang-ayon sa lamán ng̃ ugát, hal.: magpakaing̃at, magpakarahan, magpakabaít, magpakaisip, magpakahusay, magpakatuwíd, magpakatandâ, atbp. Dapat ding matantô, na, dito náuukol ang mg̃a pangtiyák na _paka-in_, _ipaka_ at _paka-an_ kung sa _um_ at _pakapag-in_, _ipakapag_ at _pakapag-an_ kung sa _mag_. III.--Kung ulitin ó dalawahín ang ugát ng̃ mg̃a pangwatas na náuukol sa una at ikalawáng tuntunin ay lalòng nagbibigáy ng̃ matindíng kahulugán, hal.: magpakababàbabà, magpakabutibuti, magpakahiraphirap, magpakabusógbusóg, magpakaisipisip, magpakabaítbaít, magpakarahandahan, magpakaing̃at-ing̃at, atbp. Dapat matantông kung ang ugát ay may tatlóng pantíg ay inúulit lamang ang dalawáng una, hal.: sa dálitâ ay magpakadalidálitâ, atbp. XXIV KABANATA Hinggíl sa anyông “MAKÍ” GURÒ. ¿Anó ang pinamámagatáng anyông _makí_? NAG-AARAL. Pinamámagatáng anyông _makí_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _makí_ sa salitâng ugát. G. ¿Paano namán ang kanyáng pagbabaybáy? N. Hindî rin naglalayô sa mg̃a kaparaanáng ginamit sa mg̃a náuná, at ang dapat matantô rito’y ang pag-úulit sa ikalawáng pantíg ng̃ anyông _makí_ sa mg̃a panahóng kasalukuyan at haharapín. Gaya na ng̃ mg̃a násabi, ang _pag_ ay dapat alalahanin kailan ma’t ang pangwatas ay nagbuhat sa _mag_. Sa pagbabaybáy ay kuning halimbawà ang mg̃a ugát na _tulog_ at _usap_ na sang-ayon sa anyông itó ay nagigíng pangwatas na _makitulog_ at _makipag-usap_. _Ayos_ _Panahón_ _Tulog_ _Usap_ Pangbadyá Makitulog Makipag-usap Panghiwatig Kasalukuyan Nakikitulog Nakikipag-usap „ Nakaraán Nakitulog Nakipag-usap „ Nakaraán na Nakitulog na Nakipag-usap na „ Haharapín Makikitulog Makikipag-usap Pang-utos Makitulog Makipag-usap Pangsukob Kasalukuyan Kung nakikitulog Kung nakikipag-usap „ Nakaraán Kung nakitulog Kung nakipag-usap „ Haharapín Kung makikitulog Kung makikipag-usap ANG KANYÁNG PANGTIYÁK G. ¿Alín ang pangtiyák na nátutugmâ sa _makí_? N. Ang katugmâng pangtiyák ng̃ anyông itó ay _pakí_. Sa pagtulong ng̃ mg̃a pang̃ulong anyông pangtiyák ay tinatanggáp lamang ang _i_ at ang _an_ at ang _in_ ay hindî, kayâ’t nagigíng _ipakí_ at _paki-an_. Náritó ang mg̃a halimbawàng ang isá’y náuukol sa _um_ at ang ikalawá’y sa _mag_. NÁUUKOL SA “UM” _Ayos_ _Panahón_ _IPAKÍ_ _PAKI-AN_ Pangbadyá Ipakitulong Pakitulung̃an Panghiwatig Kasalukuyan Ipinakikitulong Pinakikitulung̃an „ Nakaraán Ipinakitulong Pinakitulung̃an „ Nakaraán na Ipinakitulong na Pinakitulung̃an na „ Haharapín Ipakikitulong Pakikitulung̃an Pang-utos Ipakitulong Pakitulung̃an Pangsukob Kasalukuyan Kung ipinakikitulong Kung pinakikitulung̃an „ Nakaraán Kung ipinakitulong Kung pinakitulung̃an „ Haharapín Kung ipakikitulong Kung pakikitulung̃an NÁUUKOL SA “MAG” _Ayos_ _Panahón_ _IPAKIPAG_ _PAKIPAG-AN_ Pangbadyá Ipakipag-usap Pakipag-usapan Panghiwatig Kasalukuyan Ipinakikipag-usap Pinakikipag-usapan „ Nakaraán Ipinakipag-usap Pinakipag-usapan „ Nakaraán na Ipinakipag-usap na Pinakipag-usapan na „ Haharapín Ipakikipag-usap Pakikipag-usapan Pang-utos Ipakipag-usap Pakipag-usapan Pangsukob Kasalukuyan Kung Kung ipinakikipag-usap pinakikipag-usapan „ Nakaraán Kung ipinakipag-usap Kung pinakipag-usapan „ Haharapín Kung ipakikipag-usap Kung pakikipag-usapan KÁGAMITÁN NG̃ NÁSABING ANYÔ G. ¿Alínalín ang mg̃a kágamitán ng̃ anyông _makí_? N. Ang mg̃a tuntunin niyá sa paggamit ay itóng mg̃a sumúsunód: I.--Sa mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃ pakikisama ng̃ isá sa isá, hal.: sa sama ay makisama, sa sakáy ay makisakáy, sa sunò ay makisunò, sa salo ay makisalo, sa sabáy ay makisabáy. II.--Sa mg̃a pangwatas na nagbabadyá ng̃ pakikiramay ng̃ isá sa ibá, sang-ayon sa lamán ng̃ ugát, hal.: sa tuwâ ay makituwâ, sa lungkót ay makilungkót, sa damay ay makiramay, sa pighatî ay makipagpighatî, sa tang̃is ay makitang̃is, sa luhà ay makiluhà, atbp. III.--Sa mg̃a pangwatas na nagsusulit ng̃ mg̃a kilos ó galáw ng̃ kamáy ó ng̃ bibíg ng̃ isá sa isá alinsunod sa lamán ng̃ ugát, hal.: sa larô ay makipaglarô, sa away ay makipag-away, sa bunô ay makipagbunô, sa usap ay makiusap ó makipag-usap, sa kamáy ay makikamáy ó makipagkamáy, sa yakap ay makiyakap ó makipagyakap, sa talo ay makipagtalo, sa panayám ay makipanayám, atbp. IV.--Naipangwawatas din ang _makí_ na sinugpung̃án ng̃ _an_ ó _han_ at nagkakahulugán ng̃ mg̃a gawâng kinusà sa sarili sang-ayon sa ugát, hal.: sa birò ay makipagbirùan, sa sagót ay makipagsagutan, sa salitâ ay makipagsalitâan, sa taním ay makipagtaniman, atbp. V.--Kung iáangkáp ang anyông _makí_ sa mg̃a ugát na nagbabadyá ng̃ bayan, lahì, ugalì, hilig, lagáy, urì, atbp. ay nagkakáhulugan ng̃ pakikitulad ó pakikiayos, hal.: makíamerikano, makikastilà, makíintsík, makitao, makihayop, makílalaki, makibabae, makipusà, makiunggóy, makiahas, atbp. VI.--Kung iáangkáp ang _makí_ sa mg̃a ugát na nagbabadyá ng̃ mg̃a karaniwang gamitin sa pamumuhay ng̃ tao ay nagkakahulugán ng̃ paghing̃î ng̃ kauntî ng̃ anó man sang-ayon sa ugát na tagláy, hal.: sa apóy ay makiapóy (makisindí), sa asín ay makiasín, sa alak ay makialak, sa higop ay makihigop, sa hing̃î ay makihing̃î, sa sawsáw ay makisawsáw, sa ng̃ang̃à ay making̃ang̃à, atbp. XXV KABANATA Tungkól sa anyông “MAGKÁ” GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magká_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _magká_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _magká_ sa salitâng ugát. G. ¿Alín ang dapat kásaligán sa kanyáng pagbabaybáy? N. Dapat niyáng kásaligán ang hugis ó paraán sa pagbabaybáy na ginawâ sa anyông _maká_, na, ang ikinaíibá nitó’y walâng _g_ at yaó’y mayroón. Baybayín natin ang mg̃a ugát na _sala_ at _utang_ na nagigíng pangwatas kung máangkapán ng̃ _magká_. _Ayos_ _Panahón_ _Sala_ _Utang_ Pangbadyá Magkasala Magkautang Panghiwatig Kasalukuyan Nagkakasala Nagkakautang „ Nakaraán Nagkasala Nagkautang „ Nakaraán na Nagkasala na Nagkautang na „ Haharapín Magkakasala Magkakautang Pang-utos Magkasala Magkautang Pangsukob Kasalukuyan Kung nagkakasala Kung nagkakautang „ Nakaraán Kung nagkasala Kung nagkautang „ Haharapín Kung magkakasala Kung magkakautang ANG KANYÁNG PANGTIYÁK G. ¿Alín ang katugmâng pangtiyák ng̃ _magká_? N. Ang katugmâ nitó, gaya ng̃ mg̃a anyông pangbalak na nagpapásimulâ sa _m_ ay _pagká_. Sa tulong ng̃ mg̃a pang̃ulong anyông pangtiyák, itóng _pagká_ ay nagigíng _pagka-in_, _ipagka_ at _pagka-an_. Ng̃unì’t hindî tinatanggáp itóng _pagka-in_ kundî ang dalawáng náhuhulí: ang _ipagka_ at _pagka-an_. Ilagáy natin sa pangtiyák ang pangwatas na _magkasala_ na binaybáy sa pangbalak. _Ayos_ _Panahón_ _IPAGKA_ _PAGKA-AN_ Pangbadyá Ipagkasala Pagkasalahan Panghiwatig Kasalukuyan Ipinagkakasala Pinagkakasalahan „ Nakaraán Ipinagkasala Pinagkasalahan „ Nakaraán na Ipinagkasala na Pinagkasalahan na „ Haharapín Ipagkakasala Pagkakasalahan Pang-utos Ipagkasala Pagkasalahan Pangsukob Kasalukuyan Kung ipinagkakasala Kung pinagkakasalahan „ Nakaraán Kung ipinagkasala Kung pinagkasalahan „ Haharapín Kung ipagkakasala Kung pagkakasalahan KÁGAMITÁN NG̃ ANYÔNG NÁBANGGÍT G. ¿Saánsaán ginágamit ang anyông _magká_? N. Ang talagáng kahulugán ng̃ _magká_ kung máangkáp sa ugát ay magkaroón ng̃ anó man sang-ayon sa ugát na tagláy. Nang lalòng maliwanagan ang bagay na itó ay kailang̃ang ilagdâ ang mg̃a ganitóng tuntunin: I.--Ang mg̃a ugát na náuukol sa mg̃a sakít ng̃ katawán ng̃ tao na máangkapán ng̃ _magká_ ay nagkakahulugán ng̃ pagkakaroón ng̃ anó man na dati’y walâ alinsunod sa lamán ng̃ ugát, hal.: sa sakít ay magkasakít, sa sipón ay magkasipón, sa mutà ay magkamutà, sa galís ay magkagalís, sa lagnát ay magkalagnát, sa pigsá ay magkapigsá, atbp. II.--Nagkakahulugán din ng̃ pagkakaroón na dati’y walâ kung siyá’y iangkáp sa mg̃a ugát na tumutukoy sa mg̃a kapalaran ng̃ tao, hal.: sa palad ay magkapalad, sa anák ay magkaanák, sa pilak ay magkapilak, sa lupà ay magkalupà, sa gintô ay magkagintô, sa bahay ay magkabahay, sa tungkól ay magkatungkól, atbp. III.--Gayón ding kahulugán ang mátatamó kung angkáp sa mg̃a ugát na bumabanggít sa sarìsarìng sangkáp ó pag-áarì ng̃ tao ó sa anó mang bagay, hal.: sa tubig ay magkatubig, sa apóy ay magkaapóy, sa kahoy ay magkakahoy, sa lang̃ís ay magkalang̃ís, sa tabò ay magkatabò, sa bung̃a ay magkabung̃a, sa hayop ay magkahayop, atbp. IV.--Ang mg̃a ugát na náuukol sa ibá’t ibáng kasakunâang nangyayari sa bayan ó sa mg̃a tao ay magagawâ ring pangwatas sa _magká_, na, ang kahulugá’y ang pagkakaroón ng̃ anó man na dati’y walâ sang-ayon sa lamán ng̃ ugát, hal.: sa gutom ay magkagutom, sa guló ay magkaguló, sa bagyó ay magkabagyó, sa salot ay magkasalot, sa digmâ ay magkadigmâ, sa lindól ay magkalindól, atbp. V.--Ang mg̃a ugát namáng nagbabadyá ng̃ mg̃a kasiràán ng̃ anó man na inúulit ang násabing ugát at angkapán ng̃ _magká_ ay nagtatagláy ng̃ matindíng kahulugán, hal.: magkagibâgibâ, magkabuwálbuwál, magkaguhôguhò, magkabutásbutás, magkapunítpunít, magkasirâsirâ, magkawindángwindáng, magkalanságlanság, atbp. VI.--Sa mg̃a pagkakátaóng pangyayari ay binabaybáy rin sa anyông _magká_, hal.: magkatipon, magkasalubong, magkapanayám, magkatamà, magkasama, magkaaway, magkaguló. VII.--Kung angkapán ng̃ _magká_ ang ugát at sugpung̃án ng̃ _an_ ó _han_ ay nagkakahulugán din ng̃ mg̃a pangyayaring hindî kinukusà, hal.: magkatakbuhan, magkasuntukan, magkasikarán, magkahagarán, magkamatayán, magkadaganán, atbp. XXVI KABANATA Ukol sa anyông “MAGÍNG” GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magíng_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _magíng_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _magíng_ sa salitâng ugát. G. ¿Paano ang mg̃a paraán ng̃ kanyáng pagbabaybáy? N. Ang mg̃a kaparaanán ng̃ pagbabaybáy sa _magíng_ ay katulad din ng̃ sa mg̃a ibáng anyô. Dapat maalalang sa mg̃a panahóng kasalukuyan at haharapín ay kailang̃ang ulitin ang unang dalawáng titik ng̃ hulíng pantíg ng̃ náturang anyô. Ihalimbawà natin ang mg̃a ugát na _sukà_ at _alak_ na kung angkapán kapwà ng̃ _magíng_ ay nagigíng mg̃a pangwatas. _Ayos_ _Panahón_ _Sukà_ _Alak_ Pangbadyá Magíng sukà[28] Magíng alak Panghiwatig Kasalukuyan Nagigíng sukà Nagigíng alak „ Nakaraán Nagíng sukà Nagíng alak „ Nakaraán na Nagíng sukà na Nagíng alak na „ Haharapín Magigíng sukà Magigíng alak Pang-utos Magíng sukà Magíng alak Pangsukob Kasalukuyan Kung nagigíng sukà Kung nagigíng alak „ Nakaraán Kung nagíng sukà Kung nagíng alak „ Haharapín Kung magigíng sukà Kung magigíng alak G. ¿Alín ang pangtiyák ng̃ anyông _magíng_? N. Ang katugmâ nitóng anyông itó ay _pagíng_. Sa mg̃a pang̃ulong anyông pangtiyák ay isá lamang ang tinatanggáp: ang _i_ na nagigíng _ipagíng_. Baybayín natin dito ang pangwatas na _magíng sukà_. _Ayos_ _Panahón_ _IPAGÍNG_ Pangbadyá Ipagíng alak Panghiwatig Kasalukuyan Ipinagigíng alak „ Nakaraán Ipinagíng alak „ Nakaraán na Ipinagíng alak na „ Haharapín Ipagigíng alak Pang-utos Ipagíng alak Pangsukob Kasalukuyan Kung ipinagigíng alak „ Nakaraán Kung ipinagíng alak „ Haharapín Kung ipagigíng alak G. ¿May ibá pa bagáng pangtiyák itóng _magíng_? N. Mayroón pa pò: ang _ika_ na nagsusulit ng̃ dahilán (ó motivo) at _pa-in_ na nagbabadyá ng̃ pag-úutos, na kung iangkáp sa _pagíng_ ay nagigíng _ikapagíng_ at _papagíng-in_. Baybayín namán natin dito ang pangwatas na _magíng alak_. _IKAPAGÍNG_ _PAPAGÍNG-IN_ Pangbadyá Ikapagíng alak Papagíng alakin Kasalukuyan Ikinapagigíng alak Pinapagigíng alak Nakaraán Ikinapagíng alak Pinapagíng alak Nakaraán na Ikinapagíng alak na Pinapagíng alak na Haharapín Ikapagigíng alak Papagigíng alakin Pang-utos Ikapagíng alak Papagíng alakin Kasalukuyan Kung ikinapagigíng alak Kung pinapagigíng alak Nakaraán Kung ikinapagíng alak Kung pinapagíng alak Haharapín Kung ikapagigíng alak Kung papagigíng alakin G. ¿Alín ang kágamitán ng̃ anyông _magíng_? N. Ginágamit siyá sa mg̃a tuntuning sumúsunód: I.--Anó mang ugát ay magagawâng pangwatas sa _magíng_ na ang kahulugá’y ang pagkakabago ó pagigíng anó man ng̃ isáng bagay, hal.: magíng sukà, magíng alak, magíng kahoy, magíng tao, magíng hayop, magíng banál, magíng dukhâ, magíng manók, atbp. II.--Ginágamit din ang _magíng_ sa ibá’t ibáng pang̃ung̃usap at nagkakaroón namán ng̃ ibá’t ibáng kahulugán, hal.: magíng akin, magíng iyó, magíng totoó, magíng kabulàanan, ¿magigíng ilán? at ibá’t ibá pa. TALABABÂAN [28] Dapat matantô na itóng _magíng_ at ang kaniyáng sakláw ay sinising̃itan ng̃ _ng̃a_ na nagigíng _mang̃agíng_, _nang̃agigíng_, at ibá pa, kailan ma’t tumutukoy sa bilang na dalawá ó marami. XXVII KABANATA Hinggíl sa anyông “MAGSÍ” GURÒ. ¿Anó ang pinamámagatáng anyông _magsí_? NAG-AARAL. Pinamámagatáng anyông _magsí_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _magsí_ sa salitâng ugát. G. ¿Alín ang tuntunin ng̃ kanyáng pagbabaybáy? N. Ang mg̃a tuntunin nitóng _magsí_ ay katulad din ng̃ sa _magíng_ na inúulit ang hulíng pantíg ng̃ anyô sa mg̃a panahóng kasalukuyan at haharapín. Ang dapat lamang maalala sa anyông itó ay ang pangwatas na nagbuhat sa _um_ at ang sa _mag_. Kung náuukol sa una ay _magsí_ lamang at sa hulí’y _magsipag_. Baybayín natin ang mg̃a pangwatas na _tumang̃is_ at _mag-aral_ sa anyông itóng _magsí_ at _magsipag_. _Nagbuhat sa “UM”_ _Nagbuhat sa “MAG”_ Pangbadyá Magsitang̃is[29] Magsipag-aral Kasalukuyan Nagsisitang̃is Nagsisipag-aral Nakaraán Nagsitang̃is Nagsipag-aral Nakaraán na Nagsitang̃is na Nagsipag-aral na Haharapín Magsisitang̃is Magsisipag-aral Pang-utos Magsitang̃is Magsipag-aral Kasalukuyan Kung nagsisitang̃is Kung nagsisipag-aral Nakaraán Kung nagsitang̃is Kung nagsipag-aral Haharapín Kung magsisitang̃is Kung magsisipag-aral G. ¿Alín ang pangtiyák ng̃ anyông _magsí_? N. Ang pangtiyák na náuukol sa kanyá’y ang _pagsí_. Itó’y maáarì lamang tulung̃an ng̃ mg̃a pang̃ulong anyông _i_ at _an_ na nagigíng _ipagsí_ at _pagsi-an_. Baybayín natin sa mg̃a náturang pangtiyák ang pangwatas na _magsitang̃is_. _Ipagsí_ _Pagsi-an_ Pangbadyá Ipagsitang̃is Pagsitang̃isan Kasalukuyan Ipinagsisitang̃is Pinagsisitang̃isan Nakaraán Ipinagsitang̃is Pinagsitang̃isan Nakaraán na Ipinagsitang̃is na Pinagsitang̃isan na Haharapín Ipagsisitang̃is Pagsisitang̃isan Pang-utos Ipagsitang̃is Pagsitang̃isan Kasalukuyan Kung ipinagsisitang̃is Kung pinagsisitang̃isan Nakaraán Kung ipinagsitang̃is Kung pinagsitang̃isan Haharapín Kung ipagsisitang̃is Kung pagsisitang̃isan G. ¿Alín ang talagáng kahulugán ng̃ náturang anyô? N. Ang tunay na kahulugán ng̃ _magsí_ ay tumutukoy sa karamihan ó sa lahát na siyáng gumagawâ ó nagtitiís ng̃ anó man sang-ayon sa lamáng tagláy ng̃ ugát, hal.: magsitang̃is, magsitawa, magsigawâ, magsilakad, magsitakbó, magsitulóy, magsipanhík, magsipasok, magsisulat, magsibasa, magsilabás, magsipanóod, magsiahon, magsipagsimbá, magsipaglutò, magsipagtaním, magsipagpasiál, magsipag-aral, magsipagsaing, magsipaglathalà, atbp. TALABABÂAN [29] Nangyayari kung minsan na itóng _magsí_ at _magsipag_ ay sinising̃itan ng̃ _ng̃a_, na, sa madalìáng sabi ay nagigíng _mang̃agsí_ at _mang̃agsipag_, gaya ng̃ _mang̃agsitang̃is_ at _mang̃agsipag-aral_. Ang kahulugán nitó’y hindî lubhâng naiibá sa mg̃a yaón, baga ma’t itó’y nagbabadyá ng̃ lalòng karamihan. XXVIII KABANATA Tungkól sa anyông “MAGPATÍ” GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magpatí_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _magpatí_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _magpatí_ sa salitâng ugát. G. ¿Alín ang mg̃a panutong sinúsunód sa kanyáng pagbabaybáy? N. Ang panuto nitóng _magpatí_ ay dapat isunód sa _magpaka_ na inúulit ang hulíng pantíg sa náturang anyô sa mg̃a panahóng kasalukuyan at haharapín. Sa pagbabaybáy ay ihalimbawà natin ang mg̃a ugát na _luhód_ at _higâ_ na kung angkapán ng̃ _magpatí_ ay kapuwà nagigíng pangwatas. _Luhód_ _Higâ_ Pangbadyá Magpatiluhód Magpatihigâ Kasalukuyan Nagpapatiluhód Nagpapatihigâ Nakaraán Nagpatiluhód Nagpatihigâ Nakaraán na Nagpatiluhód na Nagpatihigâ na Haharapín Magpapatiluhód Magpapatihigâ Pang-utos Magpatiluhód Magpatihigâ Kasalukuyan Kung nagpapatiluhód Kung nagpapatihigâ Nakaraán Kung nagpatiluhód Kung nagpatihigâ Haharapín Kung magpapatiluhód Kung magpapatihigâ G. ¿Alín ang katugmâng pangtiyák ng̃ _magpatí_? N. Ang katugmâ nitó ay _pagpatí_. Tinatanggáp niyá sa pagtulong ang _ika_ na nagbabadyá ng̃ bagay ó dahilán at _an_ na nagsusulit namán ng̃ poók ó dako; anó pa’t sa katagâng sabi ang pangtiyák ng̃ _magpatí_ ay _ikapagpatí_ at _pagpati-an_. Baybayín natin sa dalawáng itó ang pangwatas na _magpatiluhód_. _IKAPAGPATÍ_ _PAGPATI-AN_ Pangbadyá Ikapagpatiluhód Pagpatiluhurán Kasalukuyan Ikinapagpapatiluhód Pinagpapatiluhurán Nakaraán Ikinapagpatiluhód Pinagpatiluhurán Nakaraán na Ikinapagpatiluhód na Pinagpatiluhurán na Haharapín Ikapagpapatiluhód Pagpapatiluhurán Pang-utos Ikapagpatiluhód Pagpatiluhurán Kasalukuyan Kung ikinapagpapatiluhód Kung pinagpapatiluhurán Nakaraán Kung ikinapagpatiluhód Kung pinagpatiluhurán Haharapín Kung ikapagpapatiluhód Kung pagpapatiluhurán G. ¿Saán ginágamit ang anyông _magpatí_? N. Ang mg̃a ugát na nagbabadyá ng̃ sarìsarìng anyô ó kilos ng̃ katawán na binabaybáy sa _um_ ó sa _mag_, ay binabaybáy rin dito sa _magpatí_ na ang kahulugán nitó’y umayos ó umanyô sa biglâáng gawâ ó kilos ng̃ anó man sang-ayon sa kátuturáng tagláy ng̃ ugát, hal.: magpatiluhód, magpatirapâ, magpatihulóg, magpatihigâ, magpatisubsób, magpatilagpák, magpatiupô, magpatihapay, magpatidulás, magpatiluklók, atbp. Kung sa _magpatí_ ay alisín ang _g_, at ang nátitiráng _mapatí_ ay iangkáp sa mg̃a náturang kilos ng̃ katawán ay nagkakahulugán ng̃ gawâ, ayos ó galáw na hindî kinukusà alinsunod sa ugát na tagláy, hal.: mapatiluhód, mapatirapâ, mapatiupô, mapatisubsób, mapatihigâ, mapatihulóg, mapatihapáy, mapatitumbá, atbp. Dapat namáng mabatíd na kahì’t walâng _ti_ ang _magpatí_ kundî _magpa_ lamang ay nagtatagláy rin ng̃ gayóng kahulugán kung iangkáp sa mg̃a násabing ugát, hal.: mapaluhód, maparapâ, mapaupô, mapasubsôb, mapahigâ, mapahulog, atbp. XXIX KABANATA Ukol sa anyông “MANGHÍ” GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _manghí_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _manghí_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _manghí_ sa salitâng ugát. G. ¿Nagkakaroón ba ng̃ mg̃a kabaguhan itóng _manghí_? N. Nagkakaroón pò kailan ma’t iniáangkáp sa mg̃a ugát, at ang tuntunin ng̃ kanyáng pagkakabagobago ay dapat ialinsunod sa anyông _mang_ gaya sa _kukó_ ay _manghing̃ukó_, sa _ting̃á_ ay _manghining̃á_. G. ¿Paano ang paraán ng̃ kanyáng pagbabaybáy? N. Gaya rin ng̃ mg̃a natapos ay inúulit ang hulíng pantíg ng̃ anyô sa mg̃a panahóng kasalukuyan at haharapín. Kunin nating halimbawà ang binanggít na _kukó_ at _ting̃á_. _Kukó_ _Ting̃á_ Pangbadyá Manghing̃ukó Manghining̃á Kasalukuyan Nanghihing̃ukó Nanghihining̃á Nakaraán Nanghing̃ukó Nanghining̃á Nakaraán na Nanghing̃ukó na Nanghining̃á na Haharapín Manghihing̃ukó Manghihining̃á Pang-utos Manghing̃ukó Manghining̃á Kasalukuyan Kung nanghihing̃ukó Kung nanghihining̃á Nakaraán Kung nanghing̃ukó Kung nanghining̃á Haharapín Kung manghihing̃ukó Kung manghihining̃á G. ¿Alín ang pangtiyák ng̃ _manghí_? N. Ang katugmâ nitóng pangtiyák ay _panghí_. Tumutukoy dito ang _i_ at ang _an_ na nagigíng _ipanghí_ at _panghi-an_. Ang anyông _in_ ay maáarì ring tumulong kung minsan baga ma’t kauntî ang sakláw niyáng mg̃a ugát. Sa pagbabaybáy nitóng pangtiyák ay kunin nating halimbawà ang pangwatas na _manghing̃ukó_. _IPANGHÍ_ _PANGHI-AN_ _PANGHI-IN_ Pangbadyá Ipanghing̃ukó Panghing̃ukuhán Panghing̃ukuhín Kasalukuyan Ipinanghihing̃ukó Pinanghihing̃ukuhán Pinanghihing̃ukó Nakaraán Ipinanghing̃ukó Pinanghing̃ukuhán Pinanghing̃ukó Nakaraán na Ipinanghing̃ukó na Pinanghing̃ukuhán na Pinanghing̃ukó na Haharapín Ipanghihing̃ukó Panghihing̃ukuhán Panghihing̃ukuhín Pang-utos Ipanghing̃ukó Panghing̃ukuhán Panghing̃ukuhín Kasalukuyan Kung Kung Kung ipinanghihing̃ukó pinanghihing̃ukuhán pinanghihing̃ukó Nakaraán Kung Kung Kung ipinanghing̃ukó pinanghing̃ukuhán pinanghing̃ukó Haharapín Kung Kung Kung ipanghihing̃ukó panghihing̃ukuhán panghihing̃ukuhín G. ¿Alínalín ang kanyáng mg̃a kágamitán? N. Ginágamit ang _manghí_ sa mg̃a ugát na tumutukoy sa iláng mg̃a dumí ng̃ katawán ó sa iláng mg̃a hayuphayupan na nagkakahulugán ng̃ paglilinis, hal.: sa kukó ay manghing̃ukó, sa ting̃á ay manghining̃á, sa kuto ay manghing̃uto, sa tuma ay manghinuma, sa mutà ay manghimutà, sa tutulí[30] ay manghinulí, atbp. Ginágamit din ang _manghí_ sa iláng mg̃a ugát na bumabanggít sa mg̃a bagay na maáarìng pulutin, kunin, pilìin, hanapin, atbp., hal.: sa palay ay manghimalay, sa pulot ay manghimulot, sa puti ay manghimuti, sa tabas ay manghinabas, atbp. Ginágamit pa rin ang _manghí_ sa iláng ugát na tumutumbók sa ibá’t ibáng bagay, gaya sa sawà ay manghinawà, sa sayang ay manghinayang. TALABABÂAN [30] Ang ugát na itó’y náwawalâ ang unang pantíg kung iangkáp sa _manghí_. XXX KABANATA Hinggíl sa anyông “MAGKÁNG” GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magkáng_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _magkáng_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _magkáng_ sa salitâng ugát. G. ¿Paano namán ang paraán ng̃ kanyáng pagbabaybáy? N. Ang kaibhán nitóng _magkáng_ sa ibáng mg̃a anyô ay inúulit ang unang pantíg ng̃ ugát sa lahát ng̃ panahón, bukód pa ang pag-úulit sa unang dalawáng titik ng̃ hulíng pantíg ng̃ náturang anyô sa mg̃a panahóng kasalukuyan at haharapín. Sa pagbabaybáy nitó ay kunin nating halimbawà ang mg̃a ugát na _pawis_ at _ihì_ na kung angkapán ng̃ _magkáng_ ay nang̃agigíng pangwatas. _Pawis_ _Ihì_ Pangbadyá Magkangpapawis Magkangíihì Kasalukuyan Nagkakangpapawis Nagkakangíihì Nakaraán Nagkangpapawis Nagkangíihì Nakaraán na Nagkangpapawis na Nagkangíihì na Haharapín Magkakangpapawis Magkakangíihì Pang-utos Magkangpapawis Magkangíihì Kasalukuyan Kung nagkakangpapawis Kung nagkakangíihì Nakaraán Kung nagkangpapawis Kung nagkangíihì Haharapín Kung magkakangpapawis Kung magkakangíihì G. ¿Alín ang katugmâng pangtiyák ng̃ _magkáng_? N. Ang katugmâ nitóng anyông itó ay _pagkáng_. Itó’y tinutulung̃an ng̃ _i_ at ng̃ _an_ na nagigíng _ipagkáng_ at _pagkáng-an_. Sa pagbabaybáy ay kunin nating halimbawà ang pangwatas na _magkangpapawis_. _IPAGKÁNG_ _PAGKÁNG-AN_ Pangbadyá Ipagkangpapawis Pagkangpapawisan Kasalukuyan Ipinagkakangpapawis Pinagkakangpapawisan Nakaraán Ipinagkangpapawis Pinagkangpapawisan Nakaraán na Ipinagkangpapawis na Pinagkangpapawisan na Haharapín Ipagkakangpapawis Pagkakangpapawisan Pang-utos Ipagkangpapawis Pagkangpapawisan Kasalukuyan Kung ipinagkakangpapawis Kung pinagkakangpapawisan Nakaraán Kung ipinagkangpapawis Kung pinagkangpapawisan Haharapín Kung ipagkakangpapawis Kung pagkakangpapawisan G. ¿Saán ginágamit ang anyông _magkáng_? N. Ginágamit ang _magkáng_ sa mg̃a ugát na tumutukoy sa mg̃a bagay na lumalabás sa katawán ng̃ tao ó sa mg̃a anyô nitó na hindî kinukusà kundî pagkakátaón ó pagkapilit, hal.: magkangpapawis, magkangluluhà, magkangdudugô, magkangíihì, magkangtatae, magkangtatawa, magkanggagalit, magkanghihiyâ, magkangpuputot, atbp. Bukód dito ay ginágamit din sa ibáng bagay, gaya ng̃ magkangtutuyô, magkanghuhulog, magkangsasakít, magkanglilihís, magkanghuhubád, magkanglalabis, atbp. XXXI KABANATA Tungkól sa anyông “MAGSA” GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na anyông _magsa_? NAG-AARAL. Tinátawag na anyông _magsa_ ang pangwatas na may pang-angkáp na _magsa_ sa salitâng ugát. G. ¿Paano ang kanyáng paraán sa pagbabaybáy? N. Gaya rin ng̃ mg̃a anyông nagdaán, na inúulit ang hulíng pantíg ng̃ anyông ibig baybayín sa mg̃a panahóng kasalukuyan at haharapín. Ihalimbawà natin sa pagbabaybáy ang ugát na _tagalog_ na nagigíng pangwatas kung angkapán ng̃ _magsa_. _Ayos_ _Panahón_ _Tagalog_ Pangbadyá Magsatagalog Panghiwatig Kasalukuyan Nagsasatagalog „ Nakaraán Nagsatagalog „ Nakaraán na Nagsatagalog na „ Haharapín Magsasatagalog Pang-utos Magsatagalog Pangsukob Kasalukuyan Kung nagsasatagalog „ Nakaraán Kung nagsatagalog „ Haharapín Kung magsasatagalog G. ¿Alín ang pangtiyák nitóng _magsa_? N. Ang talagáng katugmâ nitó’y _pagsa_ sana, ng̃unì’t itó’y hindî angkáp na gamitin. Dapat lamang gamitin ang _sa_ na tinutulung̃an ng̃ _in_ at ng̃ _i_ na nagigíng _sa-in_ at _ísa_. Dapat lamang mabatíd na ang mg̃a pangtiyák na itó’y tang̃ìng magagamit kailan ma’t ang kahulugán ng̃ pangwatas ay náuukol sa pagsasalin ng̃ isáng wikà sa isáng kapwà wikà. Baybayín natin ang pangwatas na _magsakastilà_. _SA-IN_ _ÍSA_ Pangbadyá Sakastilàin[31] Isakastilà Kasalukuyan Sinasakastilà Isinasakastilà Nakaraán Sinakastilà Isinakastilà Nakaraán na Sinakastilà na Isinakastilà na Haharapín Sasakastilàin Isasakastilà Pang-utos Sakastilàin Isakastilà Kasalukuyan Kung sinasakastilà Kung isinasakastilà Nakaraán Kung sinakastilà Kung isinakastilà Haharapín Kung sasakastilàin Kung isasakastilà G. ¿Saán ginágamit itóng anyông _magsa_? N. Kung iangkáp sa mg̃a ugát na anó man ay nagkakahulugán ng̃ pagparis ó pagtulad sa mg̃a gawî, kilos, ugalì, pananamít, atbp., hal.: magsaamerikano, magsakastilà, magsainglés, magsaintsík, magsabisayà, magsailokano, magsapusà, magsakahoy, magsabanal, atbp. Kung iangkáp sa mg̃a ng̃alan ng̃ ibá’t ibáng wikà sa Sangsinukob ay nagkakahulugán namán ng̃ pagsasalin ng̃ isá sa isá, hal.: magsakastilà, magsatagalog, magsainglés, magsabisayà, magsailokano, magsaalemán, magsaintsík, magsakapangpang̃an, atbp. TALABABÂAN [31] Lalòng malimit gamitin sa ganitóng bagay ang _in_ lamang na walâng _sa_, sa makatuwíd bagá’y nagigíng _kastilàin_, _kinakastilà_, _kakastilàin_, atbp. XXXII KABANATA Salitâng Pangbago (ó Adverbio) GURÒ. ¿Anó ang kátuturán ng̃ _salitâng pangbago_? NAG-AARAL. Ang pangbago ay isáng pangkát ó bahagi ng̃ kaisipán na siyáng malimit na isinásama sa pangwatas, ó sa ibá pang pang̃ung̃usap na sakláw ng̃ kaisipán upáng bumago sa kanyáng tagláy na kahulugán; gaya ng̃: _lumakad ka ng̃ MARAHAN_, _bumasa kayó ng̃ MADALÎ_, _tumakbó siyá ng̃ MATULIN_; mg̃a pagbabadyáng ang mg̃a pangbagong _marahan_, _madalî_, _matulin_ ay siyáng bumabago sa mg̃a pangwatas na _lumakad_, _bumasa_ at _tumakbó_. G. ¿Alín pang mg̃a salitâ ang maáarìng samahán ng̃ pangbago? N. Bukód pa sa pangwatas ay maáarì ring sumama ang pangbago sa pangturing (ó adjetivo), sa kapuwà pangbago at kung minsa’y sa pangdiwà (ó sustantivo); hal.: _totoóng PANG̃IT_, _lubhâng MALAYÒ_, _labis na KAGANDAHAN_. G. ¿Alín ang kaibhán ng̃ pangbago sa pangturing? N. Ang pangbago ay naiibá sa pangturing dahil sa itó’y lagìng kasakasama ng̃ pangdiwà at yaó’y kaakibat na madalás ng̃ pangwatas. Marami ng̃âng salitâng pangturing ang ginágamit din sa pangbago, ng̃unì’t itó’y nagkakahulugán ng̃ mg̃a bagay na hindî tiyák, at lagìng na sa bilang na íisá, mg̃a bagay ó dahiláng malinaw na makikilala sa lamán ng̃ pang̃ung̃usap ó ng̃ kaisipán. Ang bagay na itó’y lalòng maliliwanagan sa pamamagitan ng̃ isáng halimbawà. Kung sabihing _ang TUBIG ay MALINAW_, at _itóng TAO ay MABUTI_ ay hindî mapag-áalinlang̃anang ang mg̃a salitâng _malinaw_ at _mabuti_ ay kapuwà pangturing na kinasasamahan ng̃ mg̃a pangdiwàng _tubig_ at _tao_. Ng̃unì’t kung sabihin namáng _MANG̃USAP kang MALINAW_, at _SUMULAT siyáng MABUTI_, ang mg̃a salitâ ritong _malinaw_ at _mabuti_ ay mg̃a pangbago at hindî mg̃a pangturing, sapagkâ’t ang kaniláng kinasasangkapán ay mg̃a pangwatas na _mang̃usap_ at _sumulat_. G. ¿May iláng urì ang mg̃a salitâng pangbago? N. May dalawá katulad ng̃ salitâng pangturing: _dalisay_ (ó simple) at _mayhalò_ (ó compuesto). Gaya nang ipinaliwanag, _dalisay_ ay ang ugát na walâng sangkáp, gaya ng̃ _dito_, _diyán_, _doón_, _labis_, _lubhâ_, _lalò_, _oo_, _hindî_, _totoó_, atbp.; at _mayhalò_ ay ang ugát na may sangkáp, na itó’y mangyayari sa pag-áangkáp ng̃ _ma_, gaya ng̃ _matulin_, _marahan_, _malinaw_, _mabuti_, _masamâ_, _madalî_, _malimit_, _malayò_, _madalang_, _marami_, atbp. G. ¿Ang mg̃a pangbago ay maáarì rin bang gawíng salitâng pangtaás (ó superlativo) at pangbawas (ó diminutivo)? N. Maáarì rin pò; ang pagbubuô sa pangtaás ay inúulit ang buông salitâng pangbago, gaya ng̃ _mabuting mabuti_, _masamâng masamâ_, _malinaw na malinaw_, _mahusay na mahusay_, atbp.; ang sa pangbawas ay inúulit lamang ang unang dalawáng pantíg ng̃ salitâ kung itó’y may tatló, at kung may dalawá ay inúulit namáng buô, gaya ng̃ _maminsanminsan_, _manakanaka_, _mámayámayâ_, _mabutibuti_, _maigiigi_, _inótinót_, _untîuntî_, _dahandahan_, atbp. SA IBÁ’T IBÁNG BAHAGI NG̃ PANGBAGO G. Hinggíl sa ibá’t ibáng kahulugán nitóng pangbago, ¿sa paano dapat hatìin upáng magkabukódbukód? N. Dapat bahagiin sa mg̃a ganitóng kátawagán: pangbago sa _panahón_ (ó tiempo), sa _poók_ (ó lugar), sa _ayos_ (ó modo), sa _sukat_ (ó cantidad), sa _tulad_ (ó comparación), sa _hanáy_ (ó orden), sa _pagpapatotoó_ (ó afirmación), sa _pagkakailâ_ (ó negación) at sa _álinlang̃an_ (ó duda). G. ¿Alínalín ang sakláw ng̃ kaníkanyáng bahagi? N. Ang mg̃a pang̃ulong sakláw ng̃ bawà’t kátawagán ay itóng mg̃a sumúsunód: Sa PANAHÓN, gaya ng̃ _ng̃ayón_, _bukas_, _kahapon_, _kamakalawá_, _kamakailan_, _kanina_, _muna_, _bago_, _mámayâ_, _sakâ_, _hulí_, _tanghalì_, _maaga_, _kagabí_, _tuwî_, _tuwî na_, _kailan man_, _samantalà_, atbp. Sa POÓK, gaya ng̃ _dito_, _dini_, _diyán_, _doón_, _malapit_, _malayò_, _saán_, _sa loób_, _sa labás_, _sa haráp_, _sa likód_, _sa itaás_, _sa ibabâ_, _sa ibabaw_, _sa ilalim_, _sa tapát_, _sa gitnâ_, _sa siping_, _sa tabí_, _sa pag-itan_, _sa piling_, _sa kabilâ_, _saán man_, atbp. Sa AYOS, gaya ng̃ _ganitó_, _ganirí_, _ganoón_ ó _gayón_, _ganyán_, _gaya_, _para_, _mabuti_, _masamâ_, _tikís_, _sadyâ_, _kusà_, _kaginságinsá_, _biglâ_, _agád_, _kagyát_, _bukód_ ó _tang̃ì_, _akbáy_, _agapay_, _sabáy_, _pagdaka_, _liban_, _lamang_, _bahagyâ_, _halos_, _ayon_, _alinsunod_, _baligtád_, _tiwarík_, atbp. Sa SUKAT, gaya ng̃ _marami_, _kauntî_, _kapaták_, _karampót_, _muntî_, _walâ_, _kasiyahan_, _kaigihan_, _katamtaman_, _siyá na_, _sukat_, _lubhâ_, atbp. Sa TULAD gaya ng̃ _lalò_, _higít_, _labis_, _kulang_, atbp. Sa HANÁY gaya ng̃ _káunáunahan_, _sunódsunód_, _káhulíhulihan_, _kátapustapusan_, _káwakáswakasan_, atbp. Sa PAGPAPATOTOÓ, gaya ng̃ _oo_, _oo ng̃â_, _siyá ng̃â_, _totoó_, _totoóng totoó_, _gayón_ ó _gayón din_, _mandín_, _kaipalà pa_, atbp. Sa PAGKAKAILÂ, gaya ng̃ _hindî_ ó _dî_, _dilì_, _ni_, _isá man_, _hindî rin_, _huwág_, _hindîng hindî_, _kailan man_, atbp. Sa ÁLINLANG̃AN, gaya ng̃ _marahil_, _sakalì_, _kung sakalì_, _kung bagá_, _sakalì_, _disin_, _diwa_, _tila_, _bakâ_, atbp. G. ¿Mayroón bang pangbago na náuukol sa dalawáng kátawagán? N. Mayroón pò, ng̃unì’t íilán lamang, gaya ng̃ _kailan man_ na náuukol sa PANAHÓN at sa PAGKAKAILÂ, hal.: _ng̃ayón at KAILAN MAN_; _hindî ko ginagawâ KAILAN MAN ang iyóng sinasabi_. XXXIII KABANATA Salitâng Pang-ukol (ó Preposición) GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na _salitâng pang-ukol_? NAG-AARAL. Tinátawag na pang-ukol ang pangkát ó bahagi ng̃ kaisipán na siyáng ginágamit sa pagbabadyá ng̃ kaukulán ó kapangyarihan ng̃ dalawáng pang̃ung̃usap; hal.: tubig _na_ malinaw; aklát _ni_ Terio; kumot _sa_ Iloko. G. ¿Marami bagá ang mg̃a salitâng pang-ukol sa ating wikà? N. Sa biglâng pagkukurò ay walâ isá man sa Wikàng Tagalog ng̃ mg̃a salitâng pang-ukol, sapagkâ’t ang mg̃a náuukol sa kanyá ay ginágamit na sa ibáng panig gaya sa pang-anib (ó ligazón) at sa pang-akbáy (ó artículo). Gayón man, sapagkâ’t itóng bahagi ng̃ pang-ukol ay isá sa maháhalagáng pangkát ng̃ kaisipán ay kinakailang̃ang magkaroón siyá ng̃ mg̃a salitâng dapat gamitin yamang dito’y lalòng tumpák ang paggamit. Náitó ang mg̃a salitâng pang-ukol sa ating wikà: _na_, _ni_, _kay_, _ng̃_, _pará kay_, _pará sa_, _laban kay_, _laban sa_, _sa haráp_, _sa ilalim_, _sa may_, _mulâ_ ó _sapúl_, _dapit_ ó _dako_, _hanggán_, _ayon_ ó _alinsunod_, at _bagay sa_, ó _tungkól sa_. G. ¿Kailán ginágamit ang bawà’t isá? N. Isáisáhín natin ang pagpapaliwanag: Ginágamit ang _na_ kung pinaglalakip ang dalawáng bagay na, ang isá’y náuukol sa isá, hal.: bahay _na_ pawid, aklát _na_ mapulá, tubig _na_ malinaw. Dapat matantô na itóng pang-ukol na _na_ ay inilálagáy na _na_ kailan ma’t ang unang salitâ ó bagay ay nagtatapós sa pangtinig, liban lamang sa _n_. Kung nagtatapós namán sa ting̃ig (ó vocal), ang _na_ ay nagigíng _ng_, na isinusugpóng sa unang salitâ, gaya ng̃: magandá_ng_ barò, dakilà_ng_ asal, malakí_ng_ bahay. Kung nagtatapós sa _n_, ang _na_ ay nagigíng _g_ lamang na isinusugpóng din sa unang salitâ, gaya ng̃: bayan_g_ marang̃ál, kundiman_g_ marikít, tugtugan_g_ masayá. Ginágamit ang _ni_ kailan ma’t pinaglalakip ang isáng bagay na anó man sa isáng ng̃alan ng̃ táong kinaúukulan ó nagmamayarî, hal.: bahay _ni_ Tasio, alak _ni_ Ayala, aklát _ni_ Huan. Ginágamit ang _kay_ kailan ma’t pinagsasama ang isáng salitâng nagbabadyá ng̃ anó mang layon sa ng̃alan ng̃ táong paglalayunan, hal.: tumirá _kay_ Luis, dumalaw _kay_ Mariano, tumung̃o _kay_ Pedro. Ginágamit ang _ng̃_ kailan ma’t ibig pagsamahin ang isáng bagay ó kasangkapan sa isáng kapwà bagay ó ng̃alan ng̃ katungkulan na siyáng kinaúukulan ó nagmamayarî, hal.: haligi _ng̃_ bahay, tungkô _ng̃_ kalán, bayabas _ng̃_ tao, aklát _ng̃_ abogado, panitik _ng̃_ mánunulát. Kung minsa’y hindî na nilálagyán ng̃ _ng̃_, hal.: _Panulat-babae_, _timpalák-kagandahan_, atbp. Ginágamit ang _sa_ kailan ma’t nais pagsamahin ang isáng salitâng nagsusulit ng̃ anó mang layon sa ng̃alan din ng̃ anó mang bagay na pinaglalayunan, hal.: lumang̃óy _sa_ tubig, sumakáy _sa_ bangkâ, tumung̃o _sa_ bukid, tumirá _sa_ bundók. Ginágamit din ang _sa_ kailan ma’t pinaglalakip ang anó mang bagay sa bayang kanyáng pinanggaling̃an, hal.: tubig _sa_ Mariláw, tabako _sa_ Kagayán, tao _sa_ Bisayà, kumot _sa_ Iloko, barò _sa_ Kalibo, Birhen _sa_ Mulawin, atbp. Sa bagay na itó’y madalás din namáng hindî na lagyán ng̃ _sa_, ó dilì kayâ’y sa pamamagitan lamang ng̃ pang-anib (ó ligazón), hal.: tubig Mariláw, kumot Iloko, tabako_ng_ Kagayán, tao_ng_ Bisayà, barò_ng_ Kalibo, atbp. Ginágamit ang _pará kay_ kung ibig pagsamahin ang isáng bagay ó ng̃alang tiyák sa isáng ng̃alan namán ng̃ tao na kanyáng kinaúukulan, hal.: itóng manggá’y _pará kay_ Luis, yaóng saging ay _pará kay_ Binong, si Mameng ay _pará kay_ Huan, si Anong ay _pará kay_ Binay. Ginágamit namán ang _pará sa_ kailan ma’t pinagsasama ang isáng bagay ó ng̃alan sa isáng bagay na kanyáng kinaúukulan, hal.: Ang Pilipinas ay _pará sa_ mg̃a pilipino, ang babae ay _pará sa_ lalaki, ang anák ay _pará sa_ iná, ang tao ay _pará sa_ bayan, akó’y _pará sa_ iyó, si Huan ay _pará sa_ pusà. Ginágamit din ang _laban kay_ kailan ma’t nais pagsamahin ang isáng bagay ó ng̃alang tiyák sa isáng ng̃alan ng̃ táong kinakalaban ó kakalabanin, hal.: Si Jeffries _laban kay_ Johnson, ang suiso’y _laban kay_ Rakú, si Kulás ay _laban kay_ Ninoy. Ginágamit ang _laban sa_ kailan ma’t pinagsasama ang isáng bagay ó ng̃alan sa isáng bagay na kanyáng kinakalaban, hal.: ang pusà’y _laban sa_ áso, ang ahas ay _laban sa_ dagâ, ang tao’y _laban sa_ hayop, si Lucio’y _laban sa_ tigre, ang Rusia’y _laban sa_ Hapón, ang Espanya’y _laban sa_ Maruekos. Ang kágamitán ng̃ ibá pang pang-ukol ay dî na dapat pagpaliwanagan, sapagkâ’t hindî lubhâng kahirapang gawín. XXXIV KABANATA Salitâng Pangbigkís (ó Conjunción) GURÒ. ¿Anó ang _salitâng pangbigkís_? NAG-AARAL. Pangbigkís ay isáng pangkát ó bahagi ng̃ kaisipán na siyáng ginágamit sa pagbibigkís ó pagsasama ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap at ng̃ mg̃a kaisipán, hal.: _Si Lucio AT si Pedro ay kapuwà mabuti_; _si Lukas ay mayaman, NG̃UNÌ’T maramot_; _siyá’y hindî paroroón, SAPAGKÂ’T may sakít_. G. Upáng magkabukódbukód ang ibá’t ibáng urì ng̃ mg̃a pangbigkís ¿sa anó itó dapat hatìin? N. Dapat hatìin sa mg̃a kátawagáng sumúsunód: pangbigkís sa _pag-íisá_ (ó copulativa), sa _paghihiwaláy_ (ó disyuntiva), sa _pagsubalì_ (ó adversativa), sa _pagtikím_ (ó condicional), sa _pagdadahilán_ (ó causal), sa _pagpapatulóy_ (ó continuativa), sa _pagpaparis_ (ó comparativa), sa _paglalayon_ (ó final) at sa _pagtatamó_ (ó ilativa). PANGBIGKÍS SA PAG-ÍISÁ G. ¿Anó ang _pangbigkís sa pag-íisá_ at alín ang kanyáng sakláw? N. Ang salitâng ginágamit lamang sa pagsasama ng̃ isáng pang̃ung̃usap sa kapuwà, ó kayâ’y sa dalawáng kaisipán. Ang kanyáng sakláw ay itó: _at_, _sakâ_, _patí_, _sampuô_, _ni_, _man_. G. ¿Saán ginágamit ang _at_? N. Ginágamit ang _at_ sa mg̃a salitâ ó sa mg̃a kaisipáng nagsasaád ng̃ pagpapatotoó, hal.: _ang tao AT ang hayop ay kapuwà kinapál ng̃ Lumikhâ_; _si Mariano AT si Antonio ay kapuwà marunong_; _ang pagmámahál sa ating wikà ay isáng banál na gawâ AT ang gumágamit sa kanyá’y maituturing na magiting sa ating bayan_. Pagkâ marami ang mg̃a pang̃ung̃usap ó kaisipáng nagkakasunódsunód na pagsasamasamahin sa pamamagitan ng̃ pangbigkís _at_, itó’y kailang̃an lamang gamitin sa hulíng salitâ ó kaisipán, hal.: _ang mg̃a tao, hayop, lang̃it, lupà AT halaman ay paraparang nilikhâ ng̃ Maykapál_; _ang pagsusugál ay siyáng nagpapadayukdók, nagpapasirà ng̃ puri AT humihila sa katamarán_. Kung minsa’y ang _at_ ay paulitulit at siyáng nagsasama sa dalawá ó tatlóng salitâ na bumubuô ng̃ mg̃a pangkát na ibá’t ibá, at ang pangkát na itó’y hindî kailang̃ang dugtung̃án ng̃ násabing _at_, hal.: _ang lalaki AT babae_, _batà, binatà AT matandâ_, _pang̃inoón AT alilà_, _mayaman AT dukhâ ay paraparang tao na may karapatáng mabuhay sa balát ng̃ lupà_. Sa iláng salitâng pangdiwà, pangturing ó pangwatas ay nangyayaring huwág lagyán saán man ng̃ _at_, hal.: ang mg̃a bahay, simbahan, tuláy, halaman ay pawàng nang̃asirà lahát; si Pedro’y mabaít, marunong, magandá, mayaman; sumulong ka, lakad, takbó. Kung minsan namá’y inúulit sa bawà’t salitâ ang pangbigkís _at_ kahì’t na yaó’y lubhâng marami, hal.: sinigawán ko silá ng̃ isá _at_ dalawá _at_ tatló _at_ apat na sigáw _at_ hindî rin mang̃akariníg. G. ¿Saán ginágamit ang _sakâ_? N. Ginágamit itóng _sakâ_ sa pagbibigkís din ng̃ mg̃a salitâng nagbabadyá ng̃ pagpapatotoó. Kung talagáng pakasusurìin ang talagáng kahulugán ng̃ _sakâ_ ay nakákatumbás ng̃ _pa_ na naghihiwatig ng̃ pagdaragdág, hal.: ang pusà, áso, baboy _sakâ_ manók ay pawàng mg̃a hayop. Nakákatumbás din niyáng madalás ang pangbigkís _at_, hal.: ang pusà, áso, baboy _at_ manók, atbp. Malimit ding mangyari na ang _sakâ_ ay idinurugtóng sa _at_ na ang kahulugá’y hindî rin nagbabago, hal.: ang pusà, áso, baboy _at sakâ_ manók ay pawàng mg̃a hayop. Dapat matantô na ang kaibhán ng̃ _sakâ_ sa _at_ ay hindî yaón maáarìng gamitin sa pagbibigkís ng̃ mg̃a kaisipán (ó oración). G. ¿Saán ginágamit ang _patí_? N. Gaya rin ng̃ _sakâ_ na ginágamit sa pagsasama ng̃ mg̃a salitâng nagsusulit ng̃ pagpapatotoó, baga ma’t ang _patí_ ay nagkakahulugán ng̃ pagkakásama at hindî pagdaragdág, hal.: Noó’y payapà ang dagat, tahimik ang hang̃in, _patí_ ng̃ ibo’y humuhuni ng̃ buông lugód sa himpapawíd. Kung ang _patí_ ay hindî pang̃ung̃unahan ng̃ isáng pangtigil (ó coma) ay karaniwang pang̃unahan ng̃ _at_, hal.: Payapà niyón ang dagat _at patí_ ng̃ hang̃i’y lubhâng tahimik. Kung ang _patí_ ay na sa una ng̃ mg̃a salitâ ay nakákatumbás ng̃ _pa_ baga ma’t itó’y hindî rin lubhâng angkáp, hal.: _patí_ akó’y kanyáng idinamay; _patí_ ng̃ sandók ay iyóng hinihirám; na, ganitó ang mg̃a katumbás na sabihin: akó _pa_’y kanyáng idinamay; ang sandók _pa_’y iyóng hinihirám. G. ¿Saán namán ginágamit ang _sampuô_? N. Ginágamit itóng katulad na katulad ng̃ _patí_, magíng sa una mapalagay at magíng sa gitnâ. G. ¿Anó ang kágamitán ng̃ _ni_? N. Ginágamit ang _ni_ sa pagbibigkís ng̃ dalawáng salitâ na nagbabadyá ng̃ pagkakailâ; at sa bagay na itó ay inúulit din ang _ni_, ó kayâ sa una’y ginágamitan ng̃ isáng pangbago (ó adverbio) na may kahulugán ding pagkakailâ, hal.: _ni_ akó _ni_ ikáw ay hindî magtatamó ng̃ kapalaran; _hindî_ nagalit _ni_ natuwâ ang aking binirò. Sa hulíng bagay na itó’y maáarì ring sundán ng̃ isáng pangbago ang pangbigkís _ni_ na, ang náturang pangbago ay siyá ring ginamit sa una, upáng magkaroón ng̃ lalòng lakás ang pagtatatuwâ, hal.: _hindî_ nagalit _ni dî_ natuwâ ang aking binirò. G. ¿Alín ang kágamitán ng̃ _man_? N. Ginágamit ang _man_ gaya rin ng̃ _ni_ sa pagsasama ng̃ dalawáng salitâng nagsusulit ng̃ pagtatatuwâ, baga ma’t siyá’y walâng totoóng lakás na tagláy na paris ng̃ _ni_, hal.: _ni_ ikáw _ni_ akó ay hindî nagkápalad; ay másasabi sa _man_ ng̃ ganitó: ikáw _ma’t_ akó ay hindî nagkápalad. PANGBIGKÍS SA PAGHIHIWALÁY G. ¿Anó ang _pangbigkís sa paghihiwaláy_, at alín ang kanyáng sakláw? N. Ang salitâng nagbabadyá ng̃ pagkakáibá ó pagkakáhiwaláy ó pagkakabago ng̃ dalawá ó maraming bagay, mg̃a pagkukurò ó mg̃a pang̃alan. Ang sinásakláw niyá’y itó: _ó_, _ó kayâ_, _dilì kayâ_, _magíng_. G. ¿Saán ginágamit ang _ó_, _ó kayâ_, _dilì kayâ_? N. Ginágamit ang _ó_ sa mg̃a salitâng nagsusulit ng̃ pagkakáhiwaláy, hal.: _tao Ó hayop_, _patáy Ó buháy_, _ikáw Ó akó_. Ginágamit din ang _ó_ sa pagpapaliwanag ng̃ salitâng sinambít na, hal.: si Rizal _ó_ ang Dakilàng Bayani ng̃ mg̃a pilipino ay pinatáy ng̃ kanyáng kaaway. Ginágamit ang _ó kayâ_ kawangkî ng̃ _ó_ lamang, hal.: tao _ó kayâ_’y hayop; patáy _ó kayâ_’y buháy, atbp. Ginágamit namán ang _dilì kayâ_ katulad din ng̃ _ó kayâ_, hal.: bukas _dilì kayâ_’y sa makalawá; sa sábado _dilì kayâ_’y sa linggó. Dapat matantô na itó’y hindî malimit gamitin dî gaya ng̃ _ó_ at _ó kayâ_. G. ¿Saán ginágamit namán ang _magíng_? N. Ginágamit ang _magíng_ sa mg̃a bagay na ring nasambít, at sa kanyáng paggamit ay kailang̃ang ulitin, hal.: _magíng_ ng̃ayón, _magíng_ bukas ay walâng kailang̃an; _magíng_ ikáw, _magíng_ akó ay íisá rin. Kailang̃ang matantô na kung pinag-úulitulit itóng _magíng_ ay karaniwan nang pag-itanan ng̃ pangbigkís na _ó_, hal.: magíng sa lakad, magíng sa takbó _ó_ magíng sa lang̃óy ay walâ kang magagawâ. PANGBIGKÍS SA PAGSUBALÌ G. ¿Anó ang sinasaysáy ng̃ _pangbigkís sa pagsubalì_? N. Ang salitâng nagsasaysáy ng̃ iláng paglabág ó pagsuwáy ukol sa mg̃a násabi at sa mg̃a sasabihin. G. ¿Alínalín ang malimit gamitin? N. Itóng mg̃a sumúsunód: _ng̃unì_, _dátapuwâ_ ó _dapuwâ_, _subalì_, _baga man_, _kahì_ ó _káhimán_, _bagkús_, _kundî_; hal.: Ibig ko sanang kumain, _ng̃unì’t_ hindî maarì; siyá’y mariwasâ, _dátapuwâ’t_ (ó _dapuwâ’t_) maramot; ang mg̃a lihim ng̃ Kalikasán ay hindî maabótabót ng̃ isip ng̃ tao, _subalì’t_ pinagsusumikapang matarók hanggáng kaubúduburan; _baga ma’t_ siyá’y dukhâ ay marang̃ál namáng tao; _kahì’t_ (ó _káhimán_) akó’y walâng muwáng ay nakababatíd din ng̃ iláng karapatáng katutubò sa tao; huwág mong gawín sa ganyáng paraán _kundî_ sa ganitó. G. ¿Anóng kaibhán mayroón ang _kundî_ sa _kung dî_?[32] N. Hindî dapat ibilang sa íisá ang dalawáng itó, sapagkâ’t may malakíng aguwát ang kahulugán ng̃ isá’t isá. Ang _kundî_ na may isáng pang̃ung̃usap ay pangbigkís (ó conjunción) at ang _kung dî_ na may dalawáng salitâ ay pangbago (ó adverbio). Upáng maiwasan ang pagkakalahók ó pagkakámalî ay dapat matantông ang _kung dî_ ay maáarìng gawíng _kung hindî_ na may íisáng kátuturán, samantalàng ang _kundî_ ay dî maáarìng baguhin ó dagdagán. Halimbawà: Hindî ikáw ang tinátawag ko _kundî_ (pangbigkís) si Pedro; hindî mo siyá áabutan _kung dî_ (ó _kung hindî_) ka magmamadalî. UKOL SA IBÁNG PANGBIGKÍS G. ¿Anó ang ibinabadyá ng̃ _pangbigkís sa pagtikím_? N. Nagbabadyá ng̃ iláng pagtikím (ó condición) ó ang nang̃áng̃ailang̃ang maganáp ang anó mang pangyayari. G. ¿Alínalín ang mg̃a pangbigkís na itó? N. Ang mg̃a itó: _kung_, _pag_, _kapág_, _pagkâ_, _kailan man_, _yamang_ ó _yayamang_. Halimbawà: _kung_ ibig mong matuto ay mag-aral ka; _kapág_ ikáw’y natulog akó ay áalís; _pagkâ_ akó’y sumusulat ay huwág kang magaláw; makapaglalarô ka, _kailan ma’t_ natapos mo ang iyóng ginagawâ; _tuwîng_ babasa ka’y babasa rin akó; _yamang_ (ó _yayamang_) akó’y sinaklolohan mo, kitá namá’y pagpapalàin. Dapat mabatíd na ang pangbigkís _kung_ ay hindî nagbabadyá kung minsan ng̃ pagtikím kundî ng̃ pag-áalinlang̃an, hal.: ¿_kung_ sino akó? ¿_kung_ áaraw bukas? Dapat ding mabatíd na ang mg̃a salitâng _sa tuwî_ ó _tuwî na_ ay katulad din ng̃ pangbigkís na _tuwî_. G. ¿Anó ang _pangbigkís sa pagdadahilán_? N. Ang salitâng ipinang̃ung̃una sa mg̃a kaisipáng nagbibigáy ng̃ dahilán ó katuwiran sa anó mang bagay na sinambít. Ang kanyáng sakláw ay itó: _sapagkâ’t_ ó _pagkâ’t_, _palibhasà_; hal.: hindî siyá makapasok, _sapagkâ’t_ (ó _pagkâ’t_) may sakít; siyá’y marunong ng̃ayón, _palibhasà_’y pinag-aral siyá ng̃ kanyáng magulang. G. ¿Anó ang _pangbigkís sa pagpapatulóy_? N. Ang salitâng ginágamit sa pagpapatulóy ó pagtulong sa kaisipán, at itó: _kung gayón_, _kayâ ng̃â_; hal.: Ipinang̃ang̃aral ko sa iyó, _kung gayón_, na huwág mo nang gagawín sa mulîmulî; _kayâ ng̃â_, nang huwág tayong madakíp ay huwág kang maing̃ay. G. ¿Anó ang kahulugán ng̃ _pangbigkís sa pagpaparis_? N. Yaóng salitâng nagsusulit ng̃ pagpapara ó pagtutulad ng̃ isáng bagay na talinghagà sa isáng kaisipáng talinghagà rin, at náitó: _kung paano_, _gayón_, ó _gayón din_, hal.: _kung paano_ ang kadilimán ng̃ pang̃inorin kung nagbabalàng umulán, ay _gayón_ (ó _gayón din_) ang kalabùan ng̃ katuwiran sa ibabaw ng̃ lupà. G. ¿Anó ang kátuturán ng̃ _pangbigkís sa paglalayon_? N. Yaóng salitâng inilálagáy sa una ng̃ isáng kaisipán na siyáng nag-úulat ng̃ layon ó nasà ng̃ isá ó iláng kaisipáng nang̃auná, at náitó: _upáng_, _nang_, _pará_, hal.: Nagsisikap siyá sa paggawâ _upáng_ mabuhay; nag-áaral ang tao _nang_ dumunong; naghahanap-buhay akó _pará_ sa kagaling̃an mo. G. ¿Anó ang kahulugán namán ng̃ _pangbigkís sa pagtatamó_? N. Ang salitâng ginágamit sa pagtatamó ó pagkakaroón ng̃ isáng kabagayán hinggíl sa mg̃a bagay na naipahiwatig na, at náitó: _kung gayón_ ó _kung magkagayón_; hal.: Walâ kang puknát sa pagtatapon ng̃ salapî sa mg̃a bagay na walâng kabuluhán, _kung gayón_ (ó _magkagayón_) ay dárating ang araw ng̃ iyóng pagtang̃is at pagsisisi. TALABABÂAN [32] Sa ikaíilag sa pagkakámalî ng̃ dalawáng itó ay ináakalà kong tumpák na ang _kundî_ (pangbigkís) ay isulat lamang ng̃ ganitó ng̃ walâng _g_ sa gitnâ, at ang _kung dî_ (pangbago) ay ganitó namán dapat gawín. XXXV KABANATA Salitâng Pangdamdám (ó Interjección) GURÒ. ¿Anó ang salitâng _pangdamdám_? NAG-AARAL. _Pangdamdám_ ay siyáng káhulíhulihang pangkát ó bahagi ng̃ kaisipán na siyáng ginágamit sa pagbabadyá ng̃ mg̃a sarìsarìng bagay na nangyayari sa ating damdamin na nilílikhâ ng̃ ating namamalas, naririníg, nagugunitâ, nararamdamán, ninanasà ó iníibig. G. ¿Anó ang talagáng salitâng _pangdamdám_? N. Ang ganáp na pangdamdám ay mg̃a sigáw ó hibík na hindî halos mawatasan, sapagkâ’t ang isáng pagkagulat ó pagkatakot ay biglâáng ibinibigkás sa ating damdamin na walâng ibáng nasàng sabihin kundî ang kanyáng namalas ó nadiníg na kagulatgulat ó katakátaká, kayâ’t ang mg̃a pangdamdám ay nagkakatulad halos sa mg̃a ginágamit ng̃ ibá’t ibáng wikà. G. ¿Alín ang mg̃a pangdamdám na karaniwan sa ating wikà? N. Itóng mg̃a sumúsunód: _¡Abá!_, _¡ah!_, _¡oh!_, _¡ay!_, _¡bah!_, _¡arúy!_, _¡ayán!_, _¡hoy!_, _¡abá ko!_, _¡iná ko!_ ó _¡nakú!_, _¡sús!_, _¡pshe!_, _¡sits!_, _¡uy!_, _¡ping!_, atbp. Mayroón pang maraming pangdamdám na nagbuhat sa ibá’t ibáng pangkát ng̃ kaisipán gaya ng̃ _¡dalí!_, _¡lakad!_, _¡sulong!_, _¡tabí!_, _¡ilag!_, _¡sayang!_, _¡nawà!_, _¡urong!_, _¡tayo na!_, _¡halina!_, _¡hilat!_, _¡ikáw palá!_, _¡buti ng̃â!_, _¡buwisit!_, _¡sawîng palad!_, _¡kahì’t manawarì!_, _¡Dios ko!_ atbp. Mayroón pa ring pangdamdám sa ating wikà na mg̃a buôbuô nang pang̃ung̃usap na nagbabadyá ng̃ pagtataká ó panunumpâ ó pagtutung̃ayáw, gaya ng̃: _¡kay daming tao!_ _¡kay dunong mo!_ _¡kay lakás niyá!_ _¡sumpa ko!_ _¡saksí ko ang lang̃it!_ _¡saksí ko ang lupà!_ _¡tinamaan ka ng̃ kulóg!_ _¡tamaan ka sana ng̃ hang̃in!_ _¡kanin ka ng̃ buwaya!_ _¡lamunin ka ng̃ lupà!_ atbp. Ilán sa mg̃a pangdamdám ay karaniwang inúulit upáng magkaroón ng̃ lalòng lakás sa pagsusulit ó pagdaramdám, gaya ng̃ _¡sulong sulong!_, _¡lakad lakad!_, _¡tabí tabí!_, _¡hala hala!_, _¡dalî dalî!_, _¡abá abá!_, _¡ay, ay!_ atb. XXXVI KABANATA Ukol sa Pagbabawas (ó Síncopa) GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na _pagbabawas_? NAG-AARAL. Tinátawag na pagbabawas ang salitâng binawasan ó inalisán sa gitnâ ng̃ iláng titik, ó pantíg kung minsan, upáng magkaroón ng̃ madalîng pagbigkás ó kayâ’y nang lalòng gumandá at tumamís ang ating sariling wikà, hal.: sa _matuwíd_ ay _matwíd_, sa _sakayan_ ay _sakyán_, sa _atipán_ ay _aptán_, sa _buhusan_ ay _busan_. G. ¿Alín ang mg̃a tuntuning sinúsunód ukol dito? N. Ang mg̃a tuntunin ó pátakarán sa mg̃a salitâng pagbabawas ay itóng mg̃a sumúsunód: _Una._--Ang mg̃a salitâng may tatló, apat ó ilán mang pantíg (ó sílaba) na sa gitnâ niyá’y may magkasiping na _uw_ ay maáarìng alisín ang _u_, at sa ganitó’y nábabawasan namán ng̃ isáng pantíg ang náturang salitâ, hal.: sa _kapuwà_ ay _kapwà_, sa _takuwíl_ ay _takwíl_, sa _káluluwá_ ay _kálulwá_, sa _biguwasán_ ay _bigwasán_, sa _kaluwalhatian_ ay _kalwalhatian_. Dapat mabatíd na hindî maáarìng bawasan ang mg̃a salitâng may dalawáng pantíg, gaya sa halimbawà ng̃ _huwág_, _tuwíd_, _duwág_, _tuwî_, _tuwád_, _tuwâ_, _buwál_, _buwíg_, atbp. ay dî magagawâng _hwág_, _twíd_, _dwág_, _twî_, _twád_, _twâ_, _bwál_, _bwíg_. _Ikalawá._--Ang mg̃a salitâng may tatló, apat ó ilán mang pantíg na sa gitnâ nitó’y may magkasiping na _iy_ ay maáarìng alisín ang _i_, at sa dahiláng itó’y nábabawasan ng̃ isáng pantíg ang násabing salitâ, hal.: sa _pasiyá_ ay _pasyá_, sa _akiyát_ ay _akyát_, sa _kudiyapì_ ay _kudyapì_, sa _kabiyawan_ ay _kabyawan_, atbp. Dapat ding matantô na hindî maáarìng bawasan ang may dalawáng pantíg paris sa halimbawà ng̃ _tiyáp_, _tiyák_, _biyák_, _liyág_, atbp. ay dî magagawâng _tyap_, _tyak_, _byak_, _lyag_. _Ikatló._--Ang iláng pang̃ung̃usap na may apat ó limá ó ilán mang pantíg na sa gitnâ nitó’y may magkasiping na ting̃ig (ó vocal) na magkatambál, ang isá’y maáarìng alisín, at sa bagay na itó’y nábabawasan namán siyá ng̃ isáng pantíg, hal.: _Ikaapat_, _ikaanim_, _katotoohanan_, atbp. ay ginagawâng _ikapat_, _ikanim_, _katotohanan_. _Ikaapat._--Ang mg̃a salitâng ugát na násusugpung̃án ng̃ _in_ ó _an_ ay karaniwang mawalâ ó maalís ang hulíng ting̃ig ng̃ náturang ugát, hal.: sa _gawâin_ ay _gawín_, sa _basâín_ ay _basín_, sa _batahín_ ay _bathín_, sa _sunurín_ ay _sundín_, sa _hatirán_ ay _hatdán_, sa _sakayan_ ay _sakyán_, sa _bukurín_ ay _bukdín_, sa _sakitan_ ay _saktán_, atbp. _Ikalimá._--Ang ilán sa mg̃a salitâng ugát bukód sa binabawas ó ináalís ang kanyáng hulíng ting̃ig (ó vocal) ay nagkakapalitan pa ng̃ mg̃a pangtinig (ó consonante), hal.: sa _atipán_ ay _aptán_, sa _silirán_ ay _sidlán_, atbp. _Ikaanim._--Ang ilán sa mg̃a ugát ay náwawalâ kung minsan sa gitnâ ang isáng buông pantíg (ó sílaba), ó kayâ’y ang dalawáng titik lamang, hal.: sa _buhusan_ ay _busan_, sa _hihipan_ ay _hipan_, sa _kuhanin_ ay _kunin_, sa _dating̃an_ ay _datnán_, sa _hintayín_ ay _hintín_, atbp. _Ikapitó._--Kung minsan, ang salitâng ugát ay hindî nábabawasan kundî nararagdagán ng̃ iláng titik kailan ma’t sinusugpung̃án ng̃ _in_ ó _an_, ó _ka-an_, hal.: sa _tawa_ ay _tawaNAN_, sa _totoó_ ay _katotoHANAN_, atbp. Dapat matalastás na itóng hulíng tuntuning itó ay bihibihiràng mangyari. At dapat ding matantô na ang pagbabawas (ó síncopa) ay tang̃ìng magagamit sa mg̃a salitâng pinahihintulutan ng̃ tuntunin at ng̃ mg̃a karaniwang pagbigkás. XXXVII KABANATA Hinggíl sa Pangdulo (ó Desinencia) GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na _pangdulo_? NAG-AARAL. Tinátawag na pangdulo ang anó mang anyô (partícula) ó iláng titik kayâ na siyáng idinudulo ó isinusugpóng sa mg̃a ibá’t ibáng salitâ na nagkakaroón namán ng̃ sarisariling kahulugán sang-ayon sa pangdulong isinusugpóng. G. ¿Saán magbubuhat ang mg̃a pangdulong itó? N. Ang Wikàng Tagalog baga ma’t mayamang mayaman na sa sarìsarìng anyô na siyáng tumutulong sa ating mg̃a salitâ ay nang̃áng̃ailang̃an pa ring humirám sa ibáng wikà ng̃ mg̃a anyô ó pangdulo na hindî matumbasán sa ating sariling wikà. Ang mg̃a pangdulong itó na nanggaling sa kastilà ay kailang̃an ng̃âng hiramín natin at ipalagáy na parang sariling arì samantalàng hindî pa tayo nakakatuklás ng̃ mg̃a anyông maitutumbás sa kaniyá, sapagkâ’t malimit gamitin sa ating dilà ang mg̃a salitâng náturan na násusugpung̃án ng̃ sarìsarìng anyô. G. ¿Alínalín ang mg̃a pangdulong dapat tanggapín? N. Ang mg̃a salitâng kinasasangkapán nitó na karaniwang gamitin sa ating wikà ay siyáng tang̃ìng marapat tanggapín. Ng̃unì’t kung ang náturang salitâ ay kinasasangkapán ng̃ mg̃a pangdulong maáarìng makayuwis ó mapagkamalán sa ibá, ó kayâ’y may katumbás ó maáarìng tumbasán sa ating wikà ng̃ ibáng pang̃ung̃usap ay hindî kailang̃ang mapalakip sa mg̃a pandulong ating hihiramin na kinaroroonán ng̃ mg̃a salitâng hirám na ating áarìin: ano gaya ng̃ amérik_ano_, aglipay_ano_, rom_ano_. ino „ pilip_ino_. ante „ komand_ante_, protest_ante_. ente „ teni_ente_. ero „ tabak_ero_, bangk_ero_, laband_ero_. ario „ diksion_ario_, silab_ario_, kalend_ario_. or „ emperad_or_, dokt_or_, gobernad_or_. tris „ empera_tris_, ma_tris_. ia „ demokras_ia_. ía „ pilosop_ía_, anark_ía_, tranb_ía_. idád „ unibers_idád_, elektris_idád_. ikó „ elektr_ikó_, katol_ikó_, apostol_ikó_. iká „ gramát_iká_, matemát_iká_, polit_iká_. ista „ makin_ista_, aparat_ista_. ismo „ katolis_ismo_, anark_ismo_, espirit_ismo_. ado „ komision_ado_, konsul_ado_, abog_ado_. apó „ sinematogr_apó_. ura „ agrikult_ura_, agrimens_ura_.[33] G. ¿Anó ang sukat másabi ukol sa mg̃a pangdulo? N. Na, ang ilán sa kanyá’y maáarìng gamitin ang hugis babae (ó forma femenina), gaya ng̃ sa _pilipina_, _amerikana_, _katóliká_, _tabakera_, _labandera_, atbp. TALABABÂAN [33] Ang mg̃a pangdulong itó ay sinipì ko kay G. Eusebio Daluz na nagkaroón lamang ng̃ kauntîng pagbabago. IKATLÓNG BAHAGI Paglalakip ó Sintaxis I KABANATA Ang Paglalakip at ang kaniyáng sakláw GURÒ. ¿Anó ang kátuturán ng̃ _Paglalakip_? NAG-AARAL. Ang bahagi ng̃ Balarilà na nagtuturò ng̃ mg̃a kaparaanán ukol sa pagbubuô ó paglalakiplakip ng̃ iláng salitâ sa kapuwà salitâ sa ikayayarìng tumpák ng̃ mg̃a kaisipán (ó oración). G. Ang Paglalakip, ¿sa anó nabábahagi? N. Nabábahagi siyá sa tinátawag na _likás_ (ó regular) at _likhâ_ (ó figurada). G. ¿Anó ang _paglalakip na likás_? N. Ang mg̃a tuntunin sa paglalagáy ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap sang-ayon sa katutubòng hanáy ng̃ mg̃a pagkukurò. G. ¿At anó ang _paglalakip na likhâ_? N. Ang mg̃a pátakaráng lumalabág sa paglalakip na likás, na nagbabadyá ng̃ mg̃a kaparaanán sa matuwíd na pagpapalitpalit ng̃ mg̃a salitâ upáng magkaroón ng̃ lakás at gandá ang mg̃a pang̃ung̃usap ó kaisipán. G. ¿Iláng bagay ang kailang̃an upáng mayarì ó mabuô ng̃ tumpák ang isáng kaisipán? N. Tatló: _pagkakaayon_ (ó concordancia), _paghaharì_ (ó régimen) at _pagbubuô_ (ó construcción). II KABANATA Ukol sa pagkakaayon (ó concordancia) GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na _pagkakaayon_? NAG-AARAL. Ang pagkakásalig ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap sa ibá’t ibáng pangkát ó bahagi ng̃ kaisipán. G. ¿Paano ang pagkakaayon ng̃ pang-akbáy (ó artículo) sa pangdiwà (ó sustantivo)? N. Sa Wikàng Tagalog, palibhasà ang mg̃a salitâ ay walâng tagláy na kiyás (ó género) kung sa kanyáng sarili lamang, kayâ’t ang pang-akbáy ay walâng kailang̃ang gamitin magíng sa ng̃alan ó bagay na tumutukoy sa lalaki ó kayâ’y sa babae, hal.: _Si_ Pedro, _si_ Luisa, _ang_ amá, _ang_ iná, _ang_ pusà, _ang_ áso, atbp. Ng̃unì’t kung bumabanggít sa bilang (ó número) ay kailang̃ang gamitin ang _si_ at _ang_ sa íisá, at _siná_ at _ang mg̃a_ sa dalawá ó marami, hal.: _Si_ Lucio, _ang_ bulaklák (kung tumutukoy sa íisá); _siná_ Lucio at Huan, _ang mg̃a_ bulaklák (kung bumabanggít namán sa dalawá ó marami). G. ¿Paano ang pagkakaayon ng̃ pangturing (ó adjetivo) sa pangdiwà (ó sustantivo)? N. Ang pagkakaayon ng̃ dalawáng itó ay másasabing walâng kabuluhán, sapagkâ’t maáarì siláng pagsamahin kahì’t na ang isá’y tumutukoy sa lalaki at ang ikalawá’y sa babae, ó báligtaran, hal.: _mabuting_ amá, _mabuting_ iná, _magandáng_ dalaga, _magandáng_ binatà. Kung tumutukoy sa bilang (ó número) ay kailang̃ang tantùin kung sa anó bumabanggít, hal.: malantíg na dalirì, malinaw na salamín, kung sa íisá; kung sa dalawá ó marami ay nagigíng: malalantig na dalirì, malilinaw na salamín. G. Sakalìng mayroóng dalawá ó higít na pangdiwà na tumutukoy sa bilang na íisá (ó singular), at ang mg̃a itó’y isasama sa íisáng pangturing lamang, ¿sa anó itó dapat ilagáy? N. Dapat ilagáy sa bilang na dalawá ó marami (ó plural). Kung ang pangturing na isasama ay mayhalò ay inúulit lamang ang unang dalawáng titik ng̃ unang pantíg ng̃ ugát, hal.: Si Kulás at si Lucio ay marurunong; ang manggá at ang santól ay matatamís. Kung pangturing namáng dalisay ay pinang̃ung̃unahan ng̃ _mg̃a_, hal.: Si Luisa at si María ay _mg̃a pang̃it_; ang áso at pusà ay _mg̃a duwág_. G. ¿Paano namán ang pagkakaayon ng̃ pangtayô (ó pronombre) sa pangdiwà (ó sustantivo)? N. Kung tungkól sa kiyás (ó género) ay hindî kailang̃ang mapasama sa alín man, hal.: _itó_’y lalaki, _itó_’y babae, atbp. Kung tungkól sa bilang ay kailang̃ang ialinsunod sa tumutukoy ng̃ salitâ, hal.: akó’y tao, itó’y saging, sa íisá; akó’y mg̃a tao, itó’y mg̃a saging, kung sa dalawá ó marami. G. ¿Paano ang pagkakaayon ng̃ pangwatas (ó verbo) sa pangdiwà (ó sustantivo)? N. Ang pangwatas na karaniwan sa Wikàng Tagalog ay walâng kailang̃ang malakip sa pangdiwà kahì’t na itó’y nagtatagláy ng̃ anó mang bilang (ó número) at katawán (ó persona), hal.: ang ibon ay _kumakain_, ang mg̃a ibon ay _kumakain_; _si Pedro_ ay sumulat, _siná Lucio_ ay sumulat. Ng̃unì’t may iláng pangwatas na ang karamiha’y nagbubuhat sa anyông “ma”, na kailang̃ang isalig kung sa anóng bilang tumutukoy, hal.: ang pusà ay _nagisíng_, ang mg̃a pusà ay _nang̃agisíng_; ang tao ay _natatalisod_, ang mg̃a tao ay _nang̃atatalisod_. Sa unang halimbawà, ang pangwatas na _nagisíng_ ay na sa bilang na íisá (ó singular) na naáayon sa pangdiwàng _pusà_ na nasa gayón ding bilang. Sa ikalawá ang _nang̃agisíng_ ay na sa bilang na dalawá ó marami (ó plural) na naáayon namán sa _mg̃a pusà_ na nasa bilang ding dalawá ó marami. G. ¿Paano namán ang pagsasama ng̃ pangtayông kinatawán (ó relativo) sa salitâng pangdiwàng náuuná sa kanyá (ó antecedente)? N. Pagsasamahin silá sa pamamagitan ng̃ bilang (ó número), na ang pangtayông kinatawán ay dapat ibatay sa pangdiwàng náuuná, hal.: Tinawag ko ang _batà_, at _itó_ ay lumapit agád. Ang pangdiwàng _batà_ ay na sa bilang na íisá kayâ’t ang pangtayông _itó_ ay na sa gayón ding bilang. Kung sabihin namáng: Tinawag ko ang _mg̃a batà_, at ang _mg̃a itó_’y lumapit agád. Ang salitâng _mg̃a batà_ ay na sa bilang na dalawá ó marami, kung kayâ namán ang pangtayô’y inilagáy din sa náturang bilang: _mg̃a itó_. III KABANATA Hinggíl sa paghaharì (ó régimen) GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na _paghaharì_? NAG-AARAL. Ang kaukulán ng̃ iláng pang̃ung̃usap sa ilán ding pang̃ung̃usap ng̃ kaisipán. G. ¿Anó ang kahulugán ng̃ salitâng _naghaharì_ (ó regente) at ng̃ salitâng _pinaghaharìan_ (ó regido)? N. Salitâng _naghaharì_ ang nang̃áng̃ailang̃an ng̃ isáng pang̃ung̃usap upáng bumuô ng̃ kaisipán; salitâng _pinaghaharìan_ ang bumubuô ng̃ náturang kaisipán na siyáng náuukol sa naghaharì. Halimbawà: _Ang barò ni Pedro_. _Barò_ ay salitâng naghaharì, sapagkâ’t siyáng nang̃ung̃una ó umáakbáy sa pangdiwàng _si Pedro_ sa pamamagitan ng̃ pang-ukol (ó preposición) _ni_, at _si Pedro_ ay salitâng pinaghaharìan, sapagkâ’t náuukol sa pangdiwàng _barò_. G. ¿Paano ang paghaharì ng̃ pangdiwà sa kapuwà pangdiwà? N. Sa pamamagitan ng̃ isáng pang-ukol (ó preposición), hal.: bahay _na_ bató; aklát _ni_ Lucio; lupà _ng̃_ magsasakâ; si Huan _laban kay_ Kulás; ang tao’y _laban sa_ hayop; ang buhay ay _pará sa_ bayan; si María’y _pará kay_ Mameng. G. ¿Paano ang paghaharì ng̃ pangdiwà sa pangturing? N. Sa ibá’t ibáng kaparaanán: una, sa pamamagitan ng̃ pang-ukol _na_, hal.: tubig _na_ malinaw, bahay _na_ malakí; ikalawá, sa pamamagitan ng̃ pang-anib (ó ligazón) _ng_, hal.: babai_ng_ magandá, lalaki_ng_ makisig; ikatló, sa pamamagitan din ng̃ pang-anib _g_, hal.: bayan_g_ marang̃ál, tapayan_g_ muntî; at ikaapat, sa pamamagitan ng̃ salitâng _ay_, hal.: Si Pedro _ay_ masamâ, si Lucio _ay_ marunong. G. ¿Paano ang paghaharì ng̃ pangdiwà sa pangwatas? N. Sa pamamagitan din ng̃ salitâng _ay_, hal.: Si Kulás _ay_ bumabasa; si Lucio _ay_ susulat; ang ibon _ay_ umaawit; ang dagâ _ay_ kumakaluskós; ang batà _ay_ umiyák. G. ¿Paano ang paghaharì ng̃ pangturing sa pangdiwà? N. Sapagkâ’t sa ating wikà ay walâng kailang̃ang mapauná ó mapahulí kayâ ang alín man sa dalawáng itó, kung kayâ ang paghaharì ng̃ pangdiwà sa pangturing ay hindî lubhâng nagkakalayô sa paghaharì namán ng̃ pangturing sa pangdiwà, at sa katunaya’y binubuô itó sa pamamagitan din ng̃ _na_, _ng_, _g_, hal.: marikít _na_ bahay; masaráp _na_ manggá; magandá_ng_ dalaga; masamâ_ng_ tao; matíisín_g_ hayop; masintahin_g_ magulang. Ang paghaharì ng̃ pangturing sa pangdiwà ay nagaganáp din sa pamamagitan ng̃ mg̃a pang-akbáy na _si_ at _ang_, hal.: mabaksík _si_ Celso, matapang _si_ Yoyong, maasim _ang_ santól, matamís _ang_ mabulo, mapaít _ang_ duhat. G. ¿Paano ang paghaharì ng̃ pangturing sa pangwatas na nasa pangbadyá? N. Natutupad itó sa ibá’t ibá ring kaparaanán: Una, sa pamamagitan ng̃ salitâng _kung_, hal.: madalî _kung_ bumasa, maiklî _kung_ sumulat, mababà _kung_ humagis; ikalawá, sa pamamagitan ng̃ _na_, hal.: masipag _na_ mag-aral, marunong _na_ maglarô, madalang _na_ lumakad; ang kadalasán nitó’y hindî na nilálagyán ng̃ _na_, gaya ng̃: masipag mag-aral, marunong maglarô; ikatló, sa pamamagitan ng̃ _ng_, hal.: mahabà_ng_ magsalitâ, payapà_ng_ mang̃usap, masamâ_ng_ tumakbó; at ikaapat, sa pamamagitan ng̃ _g_, hal.: matulin_g_ lumakad, mahinhín_g_ kumilos. G. ¿Paano ang paghaharì ng̃ pangturing sa pangtayô? N. Sa pamamagitan ng̃ pang-ukol (ó preposición) _sa_, hal.: magandá _sa_ akin, pang̃it _sa_ iyó, maramot _sa_ kanyá. G. ¿Paano ang paghaharì ng̃ pangwatas sa pangdiwà? N. Lahát halos ng̃ mg̃a pangwatas ay may tagláy na isáng pangdiwà (ó sustantivo) ó pangtayô sa ng̃alan ng̃ tao (ó personal). Magaganáp ang paghaharìng itó kung pangwatas na pangbalak sa mg̃a paraáng sumúsunód: una, kung ang pinaghaharìan ay tumutukoy sa ng̃alan ng̃ tao ay sa pamamagitan ng̃ _kay_, hal.: Umíibig siyá _kay_ María, paroón ka _kay_ Huan, nakikain siyá _kay_ Lucio; ikalawá, kung tumutukoy sa ng̃alan ng̃ bagay ay sa pamamagitan namán ng̃ _sa_, hal.: tumakbó siyá _sa_ bayan, lumayô kayó _sa_ sugál, kumain ka _sa_ handâ. Kung pangwatas na pangtiyák, ang paghaharì nitó sa pangdiwà ay mátutupád sa pamamagitan ng̃ _si_ kailan ma’t nagbabadyá ng̃ ng̃alan ng̃ tao, hal.: Iibigin niyá _si_ Mameng, tutulung̃an ko _si_ Karlos, parunán mo _si_ Yoyong. Kung nagbabadyá namán ng̃ bagay ay sa pamamagitan ng̃ _ang_, hal.: pitasín mo _ang_ bulaklák, hinukay niyá _ang_ lupà, papag-áaralin ninyó _ang_ batà. G. ¿Paano ang paghaharì ng̃ pangwatas sa kapuwà pangwatas? N. Sa tatlóng kaparaanán: ilagáy ang pangwatas na pinaghaharìan (regido) sa pangbadyá, ó sa panghiwatig, ó sa pangsukob. G. ¿Kailán inilálagáy ang pangwatas sa _pangbadyá_? N. Ginaganáp itó kailan ma’t ang kátuturán ng̃ pangwatas na pinaghaharìan ay náuuwî sa nais ó hang̃ád ng̃ pang̃ulo (ó sujeto) ng̃ pangwatas na naghaharì (ó regente), hal.: Si Lucio ay ibig _kumain_; ang batà’y ibig _maglarô_. Sa mg̃a halimbawàng itó, ang mg̃a pangbadyáng _kumain_ at _maglarô_ na siyáng mg̃a pangtung̃o (ó complemento) ng̃ kaisipán ay nagsusulit ng̃ nais ó hang̃ád ni _Lucio_ at ng̃ _batà_ na siyá namáng kanyáng pang̃ulo (ó sujeto). May maraming pangwatas, lalòng lalò na ang mg̃a binaybáy sa anyông “ma” ay nang̃áng̃ailang̃ang pag-itanan ng̃ mg̃a pangbigkís na _upáng_ ó _pará_ ó _nang_, hal.: Akó’y umalís _upáng_ mang̃isdâ; silá’y nakilaban _pará_ magwagí; kumain _nang_ mabusóg. G. ¿Kailán inilálagáy ang pangwatas sa panghiwatig (ó indicativo)? N. Inilálagáy dito kailan ma’t nagkakáibá ang mg̃a pang̃ulo (ó sujeto) ng̃ mg̃a pangwatas na naghaharì at pinaghaharìan, at nang̃áng̃ailang̃ang pag-itanan ng̃ pang-ukol _na_, ó kayâ’y ng̃ mg̃a pang-anib (ó ligazón) _ng_, _g_, hal.: ang Dios ay nagnanais _na_ bumuti ang tao; ang gurò ay nagnanasà_ng_ dumunong ka; ating sabihin_g_ sumulat siyá. G. ¿Kailán namán inilálagáy ang pangwatas sa pangsukob? N. Paris din ng̃ sa panghiwatig, na, nangyayari kailan ma’t nagkakáibá ang mg̃a pang̃ulo (ó sujeto), baga ma’t dito’y sa pamamagitan ng̃ _kung_ na siyáng tandâ sa ating wikà ng̃ ganitóng ayos, ó ng̃ mg̃a pangbago (ó adverbio), hal.: mag-áaral siyá _kung_ ibig mo; silá’y kakain _kailan ma’t_ sumigáw ka; dárating ang iyóng anák _kailan ma’t_ nais mo. G. ¿Paano ang paghaharì ng̃ pangwatas sa pangbago? N. Lahát halos ng̃ mg̃a pangwatas ay napaghaharìán ng̃ mg̃a pangbago; at ang mg̃a itó’y náuukol sa pangwatas, gaya rin namán ng̃ nangyayari sa pangturing at pangdiwà. Ang pangwatas baga ma’t siyáng salitâng lubhâng mahalagá sa lahát ng̃ wikà ay walâng ibinabadyáng anó man kundî ang kanyáng nais, ginagawâ, dinaramdám atbp. ng̃ pang̃ulo (ó sujeto) na kanyáng kaakbáy; at ang pangbago (ó adverbio) ay siyáng nagpapáliwanag ng̃ mg̃a kilos ó pinangyarihan ng̃ kátuturán ng̃ pangwatas sa ibá’t ibáng bahaging sakláw niyá; at sa pagkaganáp ng̃ paghaharìng itó’y kailang̃ang pagitnâan ng̃ _na_, _ng_, _g_, sang-ayon sa dapat kaukulán at kung minsa’y kahì’t walâ nitó, hal.: akó’y nagisíng _na maaga_; si Luis ay bumabasa_ng mabuti_; ang batà’y bumahín_g malakás_; akó’y paririto _bukas_. IV KABANATA Tungkól sa pagbubuô (ó construcción) GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na _pagbubuô_? NAG-AARAL. Ang ayos ó hanáy na dapat sundín ukol sa paglalagáy ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap sa kaisipán. G. ¿Paano ang pagbubuô ng̃ pang-akbáy (ó artículo)? N. Dapat na iunáng palagì sa mg̃a pangdiwà, hal.: _si_ Lucio, _si_ Mameng, _siná_ Milíng, _ang_ lupà, _ang_ aklát, _ang mg̃a_ bulaklák. G. ¿Maáarì bagáng sing̃itan ng̃ anó mang salitâ sa gitnâ ng̃ pang-akbáy at pangdiwà? N. Oo pò; maáarìng ising̃it ang isáng pangturing (ó adjetivo), hal.: Ang _mabuting_ tao; ang _magandáng_ ibon; si _matandâng_ Lucio; si _hukóm_ Yusay. G. ¿Paano ang pagbubuô ng̃ pangdiwà (ó sustantivo)? N. Kung pangtukoy ng̃ pangwatas, ay maáarìng mapauná ó mapahulí, hal.: si _Kulás_ ay maglalarô, ó maglalarô si _Kulás_. Kung panglayon ó pangtung̃o (complemento) ay dapat ilagáy sa hulí, hal.: ang iná’y nagmámahál sa mg̃a _mabaít_. G. ¿Anóng salitâ ang maáarìng ising̃it sa gitnâ ng̃ pangdiwà at pangwatas? N. Ibá’t ibá pòng mg̃a salitâ, kayâ’t nárarapat na isáisáhín: _Una._--Maáarìng ising̃it ang isá pang pangdiwà sa pamamagitan ng̃ _may_ ó _walâ_, hal.: isáng lalaking _may salakót_ ay namalas ko; isáng babaing _walâng tapis_ ay tumatakbó. _Ikalawá._--Maáarìng ising̃it ang isáng salitâng pangturing (ó adjetivo), hal.: ang _táong masamâ_ ay ibig sa sugál, ang mg̃a _dalagang magagandá_ ay iníibig ng̃ mg̃a binatà. _Ikatló._--Maáarìng ising̃it ang isáng pangturing na may akibat ó kasamang ibáng pangdiwà na isásalig itó sa paghaharì (ó régimen), hal.: ang táong _mahilig sa sugál_ ay maghihirap na palagì; ang _handâng punô sa mg̃a ulam at sa mg̃a matamís_ ay nakalilitó sa isáng kumakain. G. ¿Paano ang pagbubuô ng̃ mg̃a pangtayô sa ng̃alan ng̃ tao (ó personal)? N. Mangyayaring mapauná ó mapahulí alinsunod sa máibigan, lamang ay dapat alamín ang kanyáng pagkakabagobago, hal.: _akó_’y babasa, ó babasa _akó_; _ikáw_ ay susulat, ó susulat _ka_; _silá_’y kakain, ó kakain _silá_. Dapat mabatíd na sa ayos pang-utos (ó imperativo) ay dapat ipagpahulí, hal.: Lumakad _ka_, tumakbó _kayó_, mag-aral _silá_. G. ¿Paano ang pagbubuô sa mg̃a pangdamdám (ó interjección), ó kayâ’y sa mg̃a kaisipáng paputól? N. Dapat na iuná sa pangwatas ang mg̃a násabing pangdamdám, ó mg̃a kaisipáng paputól, hal.: Si Milíng--_¡oh anóng alíw!_--ay dárating bukas; ang hulíng palabás--_dapat mong isaisip_--ay matatapos sa gabíng itó. G. ¿Paano ang pagbubuô sa salitâng _ay_? N. Binubuô sa maraming kaparaanán: una, sa pagbubuô ng̃ dalawáng pangdiwà, hal.: Si Mariano _ay_ manggagawà, si Binong _ay_ mánunulát; ikalawá, sa pagbubuô ng̃ isáng pangdiwà at isáng pangturing, hal.: ang santól _ay_ matamís, ang bulaklák _ay_ magandá; ikatló, sa pagbubuô ng̃ isáng pangdiwà at isáng pangwatas, hal.: Si Huan _ay_ susulat, ang araw _ay_ tumatakbó. G. ¿Paano ang pagbubuô ng̃ pangwatas sa kapuwà pangwatas? N. Ang paghaharì ng̃ pangwatas ay hindî maáarìng lumampás sa pangdiwà (sustantivo) ó sa pangtayô (pronombre) kundî sa kapuwà pangwatas din, at ang mg̃a salitâng idinaragdág dito ay may sariling paghaharì (ó régimen), hal.: Ibig niyáng maglarô _ng̃ kalumbibít_, silá’y nakihamók upáng magtagumpáy _sa kalaban_. V KABANATA Ukol sa mg̃a kaisipán (ó oración) GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na _kaisipán_ (ó oración)? NAG-AARAL. Tinátawag na kaisipán sa Balarilà ang dalawá, ó ang kabuùan ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap na nagbabadyá ng̃ isáng ganáp na pagkukurò. G. ¿Iláng urì mayroón ang kaisipán? N. Dalawá: _dalisay_ (ó simple) at _mayhalò_ (ó compuesta). G. ¿Anó ang _kaisipáng dalisay_? N. Ang binubuô lamang ng̃ íisáng pangwatas (ó verbo), hal.: Ang aklát ay _nagtuturò_ sa bayan. G. ¿Anó ang _kaisipáng mayhalò_? N. Ang binubuô namán ng̃ dalawáng kaisipán (ó oración), hal.: Huwág kang _gagawâ_ ng̃ masamâ kung ayaw kang _maparusahan_. G. Ang kaisipáng dalisay, ¿sa anó nabábahagi? N. Sa tinátawag na _pang̃una_ at _pang̃alawá_. G. ¿Alín ang kaisipáng _pang̃una_? N. Ang binubuô ng̃ _pang̃ulo_ (ó sujeto), _pangwatas_ (ó verbo) at _pangtung̃o_ (ó complemento), hal.: Ang araw ay sumisilang sa umaga. Sa halimbawàng itó ang _araw_ ay siyáng pang̃ulo, _sumisilang_ ay pangwatas at _umaga_ ay pangtung̃o. G. ¿Alín ang kaisipáng _pang̃alawá_? N. Ang binubuô lamang ng̃ pang̃ulo at pangwatas, hal.: Ang buwán ay sumisilang. Sa halimbawà namáng itó, ang _buwán_ ay siyáng pang̃ulo at _sumisilang_ ang pangwatas. G. ¿Anó ang tinátawag na _pang̃ulo_ ng̃ kaisipán? N. Ang isáng salitâ, ó kabuùan ng̃ mg̃a salitâ na tumutukoy sa ng̃alan ó bagay na siyáng gumagawâ ó gumaganáp sa ibinabadyá ng̃ pangwatas, hal.: _Si Lucio_ ay bumabasa ng̃ aklát; _ang batàng mabaít_ ay nagtatapát sa magulang. G. ¿Paano ang pagkakilala sa pang̃ulo ng̃ kaisipán? N. Pang̃unahan ang pangwatas ng̃ tanóng na _¿sino ang?_ Iangkáp natin itó sa mg̃a halimbawàng nakaraán, at ganitó dapat sabihin: _¿sino ang bumabasa?_ _¿sino ang nagtatapát?_ Ang kasaguta’y madalîng mababatíd na siyáng pang̃ulo ng̃ bawà’t kaisipán: _Si Lucio_ sa una, at sa ikalawá’y _ang batàng mabaít_. G. ¿Anó ang tinátawag na _pangtung̃o_ ng̃ kaisipán? N. Ang salitâ, ó kabuùan ng̃ mg̃a salitâ na binabanggít sa ng̃alan ó bagay na siyáng ginagawâ ó ginaganáp nang isinasaysáy ng̃ pangwatas, hal.: Si Daniel ay gumagawâ ng̃ _tinapay_; si Yoyong ay bumibilí ng̃ _mg̃a aklát_. G. ¿Mayroóng ilán ang hugis ng̃ pangtung̃o? N. May dalawá: _tapát_ (ó directo) at _likô_ (ó indirecto). G. ¿Anó ang tinátawag na pangtung̃ong _tapát_? N. Ang ng̃alan ó bagay na tinatanggáp ng̃ tápatan ang kahulugán ng̃ pangwatas, hal.: Akó’y naglulutò ng̃ _isdâ_. G. ¿Paano ang pagkakilala na ang pangtung̃o (ó complemento) ay tumatanggáp ng̃ tápatan sa gawâ ng̃ pangwatas? N. Makikilala sa pamamagitan ng̃ isáng pagsusurì, na, kung ang náturang pangtung̃o ay maáarìng gawíng pang̃ulo (ó sujeto) ng̃ kaisipán, na, ang pangwatas ay ilálagáy sa pangtiyák (ó voz pasiva). Ilagáy natin sa bagay na itó ang halimbawàng _si Yoyong ay humukay ng̃ lupà_, at kung magkaganitó’y magigíng: _ang lupà ay hinukay ni Yoyong_. Dahil namán dito ang _lupà_ ay pangtung̃ong tapát na siyáng tumatanggáp ng̃ tápatan sa gawâ ng̃ pangwatas. G. ¿May ibá pa bang kaparaanán sa pagkilala ng̃ pangtung̃ong tapát? N. Oo pò, sa pamamagitan ng̃ ganitóng tanóng: _¿Sino ang?_ ó _¿anóng bagay?_ na sinusundán ng̃ pangtiyák na pangwatas at ng̃ pang̃ulo ng̃ kaisipán. Halimbawà: Si Huan ay sumaksák kay Lucio; si Nicanor ay nagpakò ng̃ kahoy. Iangkáp natin ang mg̃a tanóng na: ¿sino ang sinaksák ni Huan?--_Si Lucio_; ¿anóng bagay ang pinagpakuan ni Nicanor?--_Ang kahoy_. G. ¿Anó ang pangtung̃ong _likô_ (ó indirecto)? N. Ang ng̃alan ó bagay na hindî tinatanggáp ng̃ tápatan ang gawâ ng̃ pangwatas, hal.: Akó’y maglalakbáy sa Tayabas. G. ¿Paano namán ang pagkakilala, na, ang gawâ ng̃ pangwatas ay hindî tinatanggáp ng̃ tápatan? N. Makikilala siyá sa pamamagitan ng̃ paglalagáy ng̃ kaisipán sa pangtiyák (ó pasiva), na ang náturang pagtung̃o (ó complemento) ay hindî maáarìng ilagáy sa pang̃ulo (ó sujeto) ng̃ kaisipán. Tikmán nating ilagáy sa pangtiyák ang halimbawàng _si Lucio ay maglalakbáy sa Tayabas_. Kung magkaganitó’y magigíng: _Ang Tayabas ay paglalakbayán ni Lucio_ at dito’y mapagkikilalang ang _Tayabas_ ay hindî tinatanggáp ng̃ tápatan ang gawâ ng̃ pangwatas. VI KABANATA Sa mg̃a kaisipáng dalisay (ó simple) GURÒ. ¿Iláng hugis mayroón ang mg̃a kaisipáng _dalisay_? NAG-AARAL. Mayroóng ibá’t ibáng hugis at may ibá’t ibáng kátawagán sang-ayon sa pangwatas na tagláy ng̃ kaisipán. G. ¿Maáarì bagáng bumuô ng̃ isáng kaisipán sa pamamagitan ng̃ salitâng _ay_? N. Maáarì pò, kailan ma’t nagtatagláy ng̃ isáng pang̃ulo at isáng pangtung̃o, na, maáarìng pangdiwà ó pangturing, at ipinagigitnâ ang _ay_ sa dalawáng itó, hal.: Si Lukas _ay_ anluwage; ang bulaklák _ay_ magandá. G. ¿Anóanó ang bumubuô sa mg̃a pangwatas na nagbuhat sa _ma_, ó sa mg̃a ibáng pangwatas na may gangganitóng kahulugán? N. Bumubuô lamang ng̃ dalawá: pang̃ulo at pangwatas, hal.: Si Husé ay natulog; ang pusà ay namatáy. G. ¿Anó ang kaisipáng tinátawag na _pangtagò_ (ó impersonal)? N. Ang binubuô lamang ng̃ pangwatas na may ganitóng urì, at walâng tagláy na pang̃ulo ni pangtung̃o, hal.: Umulán, bumagyó, humang̃in, lumindól, kumulóg, kumidlát, umumaga, gumabí, humápon. G. ¿Anó ang kaisipáng tinátawag na _pangbalak_ (ó activa)? N. Ang kaisipáng may pangwatas na ganitóng hugis. G. ¿Sa ilán nabábahagi ang kaisipáng pangbalak? N. Gaya na ng̃ násabi ay sa dalawá: _pang̃una_ at _pang̃alawá_. G. ¿Anó ang kaisipáng _pang̃una ng̃ pangbalak_? N. Ang binubuô ng̃ pang̃ulo, ng̃ pangwatas na kanyáng pinaghaharìan, at ng̃ pangtung̃ong tapát (ó directo), hal.: _Si Beloy ay gumawâ ng̃ bahay_; _ang ibon ay kumain ng̃ saging_. G. ¿Anó ang kaisipáng _pang̃alawá ng̃ pangbalak_? N. Ang binubuô lamang ng̃ pang̃ulo at ng̃ pangwatas na pinaghaharìan niyá, hal.: _Si Yoyong ay naglulutò_; _ang batà’y bumabasa_. G. ¿Anó ang kaisipáng _pangtiyák_ (ó pasiva)? N. Ang binubuô ng̃ pang̃ulo, ng̃ pangwatas na nasa pangtiyák, at ng̃ pangtung̃ong pinaghaharìan ng̃ _ni_ ó _ng̃_, alinsunod sa ng̃alan ng̃ tao ó bagay, hal.: _Ang lupà ay hinukay ni Lucio_; _ang damít ay kinahig ng̃ manók_. G. ¿Paano ang pagtutumbalík ng̃ isáng kaisipáng pang̃una ng̃ pangbalak sa isá namáng pangtiyák? N. Dapat munang mabatíd na ang kaisipáng pang̃una ng̃ pangbalak ay binubuô ng̃ pang̃ulo ng̃ pangwatas at ng̃ pangtung̃ong tapát. Sa pangtiyák, itóng pangtung̃ong tapát ay siyáng ginagawâng pang̃ulo, at ang pangwatas na pangbalak ay inilálagáy sa pangtiyák, at ang pang̃ulo sa kaisipáng pangbalak ay nagigíng pangtung̃o sa kaisipáng pangtiyák sa pamamagitan ng̃ _ni_ ó _ng̃_, hal.: _Ang bahay ay ginawâ ni Beloy_, _ang saging ay kinain ng̃ ibon_. G. ¿Paano namán kung ibig itumbalík sa pangbalak ang isáng kaisipáng pangtiyák? N. Dapat gawíng pabaligtád, ó sa malinaw na sabi’y kunin ang pangtung̃o na may daláng pang-akbáy at siyáng gawíng pang̃ulo, ang pangwatas ay ilagáy sa pangbalak, at ang pang̃ulo’y dapat namáng ilagáy sa pangtung̃ong tapát, hal.: _Si Beloy ay gumawâ ng̃ bahay_. VII KABANATA Sa mg̃a kaisipáng mayhalò (ó compuesta) GURÒ. ¿Paano ang pagkakabuôbuô ng̃ mg̃a kaisipáng mayhalò? NAG-AARAL. Sa dalawáng kaparaanán: una, ang gayón ding ayos ng̃ pangwatas na walâng namamagitnâng ibá pang salitâ na siyáng naglalakip sa dalawáng kaisipán, at ikalawá’y ang gayóng hugis na may namamagitnâng ibáng pang̃ung̃usap; hal.: sa unang paraán: _Ang harì ay nananaog sa hagdán_, _ang mg̃a tao’y nagtiting̃inan sa kanyá_. G. ¿Anó ang dapat mabatíd ukol sa mg̃a kaisipáng ganitó? N. Ang pagtatang̃ì sa tinátawag na pang̃ulong kaisipán (ó oración principal) na may kahulugáng ganáp, at ang tinátawag na panghulíng kaisipán (ó oración accesoria) na siyáng nagbibigáy ng̃alan sa kanyá. G. Sa halimbawàng binanggít, ¿alín ang pang̃ulong kaisipán at alín ang panghulí? N. Ang pang̃ulong kaisipán ay itó: _Ang mg̃a tao’y nagtiting̃inan sa kanyá_. Ang panghulí ay itó namán: _Ang harì ay nananaog sa hagdán_. G. ¿Anóng salitâ ang dapat ipagitnâ sa paglalakip ng̃ dalawáng kaisipán? N. Ang salitâng _na_, hal.: _ang bayan NA nakikiníg ng̃ayón, ay siyáng nagpapatotoó_. Ang pang̃ulong kaisipán sa halimbawàng itó ay: _ang bayan ay siyáng nagpapatotoó_; ang panghulí ay: _na nakikiníg ng̃ayón_. Sa unang kaisipán, ang pang̃ulo’y _ang bayan_; at sa ikalawá, ang pang̃ulo’y _ang bayan_ din, ng̃unì’t itó’y kinakatawanán ng̃ salitâng _na_. VIII KABANATA Paglalakip na likhâ (ó Sintaxis figurada) GURÒ. ¿Anó ang _paglalakip na likhâ_? NAG-AARAL. Yaóng paglalakip na, sa ikalálakás ó ikagagandá ng̃ pagbabadyá ay nagpapáhintulot na baguhin ang likás na ayos ó hanáy ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap, bawasan ó dagdagán, ng̃ ilán ó lumabág kayâ sa mg̃a tuntunin ng̃ Paglalakip; hal.: _Dinggín mong mataós sa iyóng pusò ang kalunoslunos na daíng ng̃ mg̃a dukhâ, ng̃unì’t huwág pagpupuri ang iyóng iukol sa halakhák ng̃ mayayaman_. G. ¿Paano dapat ilagáy ang mg̃a salitâng itó sang-ayon sa sinúsunód na mg̃a tuntunin ng̃ paglalakip na likás? N. Sa ganitóng ayos: _Ang kalunoslunos na daíng ng̃ mg̃a dukhâ ay dinggín mong mataós sa iyóng pusò, kay sa mg̃a halakhák ng̃ mayayaman, ng̃unì’t huwág pagpupuri ang iyóng iukol_. G. ¿Ilán at alínalín ang mg̃a pahintulot sa pagbubuô (ó figuras de construcción)? N. Limá: _pagpapalít_ (ó hipérbaton), _pagkukulang_ (ó elipsis), _paglalabis_ (ó pleonasmo), _pagtatanyág_ (ó silepsis) at _paglilipat_ (ó traslación). G. ¿Anó ang tinátawag na _pagpapalít_ (ó hipérbaton)? N. Ang pagkakapalítpalít ó pagkakabagobago ng̃ likás na hanáy ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap, hal.: _Hinukay ni Lukas ang lupà_; _nahalò ang bigás sa palay_; na, kung iayon sa talagáng tuntunin ay ganitó dapat sabihin: _ang lupà’y hinukay ni Lukas_; _ang bigás ay nahalò sa palay_. G. ¿Ang lahát bang salitâ ay maáarì ng̃ gamitin sa paraáng itó? N. Hindî pò, at ang katunaya’y mayroóng mg̃a pangkát ng̃ kaisipán na hindî maáarìng pagpalitín, gaya ng̃ pang-akbáy, pang-ukol at pangbigkís. Halimbawà’y hindî maáarìng gawíng ganitó: _Lucio SI_; _aklát ANG_; _bahay bató NA_; _tubig Mariláw SA_; atbp., sa lugál na sabihing: _Si Lucio_, _ang aklát_, _bahay na bató_, _tubig sa Mariláw_. G. ¿Anó ang tinátawag na _pagkukulang_ (ó elipsis)? N. Ang pag-áalís ng̃ iláng pang̃ung̃usap, na sa biglâng ting̃ín ó paggamit ay walâng halagá, ng̃unì’t lubhâng kailang̃an kung pakasusurìin at iáayon sa tuntuning likás ng̃ pagbubuô. Ginágamit ditong malimit ang mg̃a salitâ sa paggalang ó pagbabatìán, na sa kálawigang totoó ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap, kung kayâ’y ináalís ang ilán at ang binibigkás lamang ay yaóng mahalagá na mawawatasan ng̃ kausap. Madalás nating marinig ang mg̃a bigáy-galang na: _Magandáng araw pò_; _tao pò_; at ang tanóng na _¿anó?_ Sa mg̃a pang̃ung̃usap na itó ay may iláng inalís, at ang talagáng dapat sabihin ay ganitó: _Bigyán ka pò_ (ó _kayó_ ó _silá_) _ng̃ magandáng araw_; _may táong tumatawag_ ó _humahanap_ at _¿anó ang ibig mo?_ ó _¿anó ang sinabi mo?_ G. ¿Anó ang tinátawag na _paglalabis_ (ó pleonasmo)? N. Ang pagdaragdág ng̃ iláng salitâ na hindî kailang̃an ó labis, ng̃unì’t nagbibigáy ng̃ magandáng pagbabadyá at nagpapalayô sa mg̃a álinlang̃an ng̃ ibig sabihin ó ipatunay, hal.: _Ang ibo’y nakita ko NG̃ AKING MG̃A MATÁ_; _ang ugong ay NARINÍG NG̃ AKING TAING̃A_. Sa mg̃a halimbawàng itó’y labis ang mg̃a salitâng _ng̃ aking mg̃a matá_, at _ng̃ aking taing̃a_, at sukat nang sabihing: _ang ibo’y nakita ko_, at _ang ugong ay aking nariníg_. Gayón din ang sukat másabi sa mg̃a salitâng: _umakyát SA ITAÁS_, _pumanaog SA IBABÂ_, _lumipád SA HIMPAPAWÍD_, _lumang̃óy SA TUBIG_, sapagkâ’t ang katotohana’y labis ang mg̃a salitâng _sa itaás_, _sa ibabâ_, _sa himpapawíd_, _sa tubig_, palibhasà’y hindî mangyayaring umakyát sa ibabâ, pumanaog sa itaás, lumipád sa lupà, ni lumang̃óy sa katihan; ng̃unì’t ang mabuting paggamit ay pinagtitibay ang ganitó. G. ¿Anó ang _pagtatanyág_ (ó silepsis)? N. Ang ginagawâng pagkakaayon (ó concordancia), na ang ináalam ay hindî ang mg̃a pang̃ung̃usap kundî ang itinatanyág ó kinakatawanán. Sa ating wikà, ang mg̃a pangtayô sa ng̃alan ng̃ tao (ó pronombre personal) na _kayó_ at _silá_ na kapuwà na sa bilang na dalawá ó marami (ó plural), ay malimit gamitin sa bilang na íisá kapág tumutukoy sa paggagalang̃an, gaya ng̃: _KAYÓ pò G. Agustin ang tinutukoy ko_; _SILÁ pò’y si G. Aguilar_, na maáarì rin namáng sabihin at siyá ng̃âng katumbás na: _ikáw pò G. Agustin_, _siyá pò’y si G. Aguilar_. G. ¿Anó ang _paglilipat_ (ó traslación)? N. Ginágamit itó sa iláng mg̃a panahón ng̃ pangwatas na may kátuturáng kung pagkasusurìing maigi ay hindî angkáp kayâ’t kailang̃ang halinhán ó ilipat sa ibáng panahón, gaya ng̃ madalás sabihing: _BABASA akó ng̃ayón_ sa lugál na _BUMABASA akó ng̃ayón_; _huwág kang TUMAKBÓ_ sa lugál na _huwág kang TATAKBÓ_; _huwág kang KUMAIN_ sa dapat sabihing _huwág kang KAKAIN_, at ibá pa. IX KABANATA Mg̃a kamalìán ng̃ salitâ (ó vicios de dicción) GURÒ. ¿Alínalín ang mg̃a kamalìáng dapat mailagan magíng sa pagsasalitâ at magíng sa pagsulat? NAG-AARAL. Ang mg̃a pang̃ulong kamalìán ay itóng mg̃a sumúsunód: _kaibhán_ (ó barbarismo), _kasiràán_ (ó solecismo), _kakulitán_ (ó cacofonía), _kalabùan_ (ó anfibología) at _kahirapan_ (ó pobreza). G. ¿Anó ang tinátawag na _kaibhán_ (ó barbarismo)? N. Ang kakulang̃áng nangyayari laban sa mg̃a tuntunin at kalikasán ng̃ wikà. Sinásakláw ng̃ kamalìáng itó ang mg̃a bahaging _Pagkilala_, _Pagbigkás_ at _Pagsulat_. G. ¿Alínalín ang mg̃a _kaibháng_ nangyayari sa Pagsulat? N. Ang mg̃a sumúsunód: _Una._--Kudlitán ang mg̃a pang̃ung̃usap na hindî dapat kudlitán, gaya ng̃ _náyon_, _báyan_, _pagsílang_, _paggíliw_ atbp.; sa lugál na _nayon_, _bayan_, _pagsilang_, _paggiliw_. _Ikalawá._--Gamitan ng̃ ibáng kudlít ang mg̃a salitâng may sariling kudlít na tagláy, gaya ng̃ _susó_, _laró_, _lahî_, _wikâ_, _binhì_, _ng̃itì_, atbp.; sa dapat gawíng _susô_, _larô_, _lahì_, _wikà_, _binhî_, _ng̃itî_. _Ikatló._--Gawíng salitâng pagbabawas (ó síncopa) ang pang̃ung̃usap na hindî maáarìng gawíng ganitó, gaya ng̃ _dwág_, _hwág_, _twíd_, _bwíg_, _bwán_, _bwál_, _twád_, _twî_, atbp. sa lugál na _duwág_, _huwág_, _tuwíd_, _buwíg_, _buwán_, _buwál_, _tuwád_, _tuwî_. _Ikaapat._--Hatìin ng̃ masamâng paghahatì ang mg̃a salitâ, gaya ng̃ _ku-dlít_, _tu-klóng_, _pa-tláng_, _ma-twíd_, _ba-dyá_, _bi-gwás_, atbp.; sa dapat gawíng _kud-lít_, _tuk-lóng_, _pat-láng_, _mat-wíd_, _bad-yá_, _big-wás_. _Ikalimá._--Sulating masamâ ang mg̃a pang̃ung̃usap, gaya ng̃ _mabutE_, _lalakE_, _pulEs_, _alipEn_, _butU_, _tubU_, _kutUs_, _utUs_, _sukaP_, _hikaP_, _haráB_, _higoB_, _suntoG_, _bagsíG_, _lamíK_, _baníK_, _lipáT_, _sisiT_, _awiD_, _sapoD_, _haKdán_, _baKság_, _puGpóG_, atbp.; sa dapat gawíng _mabuti_, _lalaki_, _pulís_, _alipin_, _butó_, _tubó_, _kutós_, _utos_, _sukáb_, _hikáb_, _haráp_, _higop_, _suntók_, _bagsík_, _lamíg_, _baníg_, _lipád_, _sisid_, _awit_, _sapot_, _hagdán_, _bagsák_, _pukpók_. _Ikaanim._--Gamitin ang isáng salitâng hindî angkáp sa talagáng kátuturán, hal.: _SINIPÌ ko ang magandáng talumpatì ni Osmeña_, sa dapat sabihing _hinaláw_ ko, atbp.; sapagkâ’t ang isáng nakikiníg ay hindî mangyayaring sumipì ng̃ isáng talumpatì kundî humaláw lamang. _Sumipì_ ay kuning buông buô, at _humaláw_ ay kunin ang bahaging lalòng mahalagá. G. ¿Anó ang tinátawag na _kasiràán_ (ó solecismo)? N. Ang pagsirà sa iláng pátakarán ng̃ Paglalakip sa mg̃a bahagi niyáng _pagkakaayon_, _paghaharì_ at _pagbubuô_. G. ¿Alín ang mg̃a kasiràáng nangyayari sa pagkakaayon? N. Itóng mg̃a sumúsunód: _Una._--Ukol sa bilang (ó número), hal.: _ang ibon at isdâ ay MAGANDÁ_; _ang tao at hayop ay MAMAMATÁY_; sa dapat sabihing _ang ibon at ang isdâ ay magagandá_; _ang tao at hayop ay mang̃amamatáy_. _Ikalawá._--Ukol sa lagáy (ó caso), hal.: _Ang batà’y bumilí ng̃ aklát, AT ANG AKLÁT NA ITÓ’Y itinapon lamang_; sa lugál na sabihing: _ang batà’y bumilí ng̃ aklát, at itó’y itinapon lamang_. _Ikatló._--Hinggíl sa katawán (ó persona), hal.: _KAYÓ ay marunong_, _itóng bahay ay ATIN_, sa dapat sabihing _ikáw ay marunong_, _itóng bahay ay amin_. G. ¿Alín ang kasiràáng nagagawâ sa paghaharì? N. Magkapalitan ang mg̃a pang-ukol (ó preposición), hal.: _máng̃ang̃alakál SA abaká_; _nagmamayarî SA bahay_; sa dapat sabihing _máng̃ang̃alakál ng̃ abaká_; _nagmamayarî ng̃ bahay_. G. ¿Alín ang kasiràáng nangyayari sa pagbubuô? N. Ang masamâng pagkakálagáy ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap, hal.: _may siyáng bayabas_, sa lugál na sabihing _may bayabas siyá_. G. ¿Anó ang tinátawag na _kakulitán_ (ó cacofonía)? N. Ang masamâng tunóg na nilílikhâ ng̃ pagkakaulitulit ng̃ mg̃a pantíg ó mg̃a titik na may íisáng hugis, hal.: _ang naSÀ’Y pasaS ng̃ maririwaSÂ_; _ang laNG̃ITNG̃IT ng̃ saHIG ay nakatutuLIG_; _ang huNI NI NInoy ay marahan_. G. ¿Sa tuwîtuwî na ba’y masamâ ang ganitóng pagkakaulitulit? N. Hindî pò, sapagkâ’t ang kadalasá’y nagigíng magandá at tumpák, palibhasà’y nagkakaroón ng̃ tamís at lambíng ang gayóng pagpaparisparis, lalò na kung gugunitâing sa Wikàng Tagalog ay totoóng malimit ang ganyáng tunóg. G. ¿Anó ang _kalabùan_ (ó anfibología)? N. Ang kadilimáng ibinubung̃a ng̃ hindî tumpák na pagkakásalansán ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap, hal.: _Mg̃a damít pará sa mg̃a lalaking matitibay_, sa dapat gawíng: _mg̃a damít na matitibay pará sa mg̃a lalaki_. G. ¿Anó ang _kahirapan_ (ó pobreza)? N. Ang madalás na paggamit ng̃ isáng pang̃ung̃usap sa maraming salitâng tinutukoy, hal.: _Ang bagyó ay SUMIRÀ ng̃ bahay, ng̃ halaman, ng̃ simbahan, ng̃ tuláy, ng̃ lansang̃an_, atbp. Ang halimbawàng itó’y dapat sabihin ng̃ lalòng marikít sa ating wikà: _Ang bagyó ay siyáng sumirà ng̃ bahay, pumalís ng̃ halaman, nagpaguhô ng̃ simbahan, nagpagibâ ng̃ tuláy, nagpasamâ ng̃ lansang̃an_, atbp. Ang kahirapan ay hindî dapat pairalin sa may mayayamang salitâ gaya ng̃ tagalog, sapagkâ’t náwawalâ ang gandáng dapat madiníg at nagpapasirà sa kayamanang tagláy ng̃ isáng wikà. IKAAPAT NA BAHAGI Pagsulat ó Ortografía I KABANATA Ang Pagsulat at ang kanyáng sakláw GURÒ. ¿Anó ang _Pagsulat_ (ó Ortografía)? NAG-AARAL. Pagsulat, ay isáng Bahagi ng̃ Balarilà na nagtuturò ng̃ tumpák na pagsulat, sa mabuting pagkakaayawayaw ng̃ mg̃a titik at ng̃ mg̃a ibá pang tandâng ginágamit. G. ¿Anó ang kaibhán ng̃ Pagsulat (ó Ortografía) sa tinátawag na Kaligrapía? N. Na, ang Pagsulat (ó Ortografía) ay nagtuturò ng̃ paggamit na dapat gawín sa mg̃a titik, gayón sa mg̃a kudlít at sa mg̃a tandâ ng̃ pagsulat; at ang Kaligrapía’y ang kaparaanáng sinúsunód ukol sa mabuti at magandáng tindig, anyô ó hugis ng̃ mg̃a titik. G. ¿Sa anó nabábahagi ang mg̃a titik? N. Ang mg̃a titik ay nabábahagi sa _malalakí_ (ó mayúscula) at _mumuntî_ (ó minúscula). MALALAKÍNG TITIK: A, B, K, D, E, G, G̃, H, I, L, M, N, O, P, R, S, T, U, W, Y. MUMUNTÎNG TITIK: a, b, k, d, e, g, g̃, h, i, l, m, n, o, p, r, s, t, u, w, y. II KABANATA Hinggíl sa malalakíng titik GURÒ. ¿Anó ang hang̃ád ng̃ malalakíng titik? NAG-AARAL. Ang hang̃ád nitó’y itang̃ì ang mg̃a pang̃ung̃usap na lalòng dakilà, marang̃ál ó mahalagá nang lalòng lumiwanag ang sulat ó pagsulat. G. ¿Alín ang mg̃a tuntuning dapat sundín upáng gamitin ang malalakíng titik? N. Dapat gamitin ang malalakíng titik sa mg̃a sumúsunód na tuntunin: 1.)--Ang unang titik ng̃ bawà’t sulat, at ang una rin pagkátapos ng̃ tuldók (ó punto final), hal.: _Tinanggáp kong malugód ang iyóng liham kaninang umaga. Napagtantô kong lahát ang ibig mong sabihin._ Kung minsan, kahì’t walâng sinusundáng tuldók ay ginagawâ ring malakíng titik kailan ma’t ang sumúsunód na salitâ ay katumbás sa simulâ ng̃ sulat, hal.: _Ang nakalagdâ’y nagsasabi: Na, yamang akó’y inihalál na punong bayan sa lálawigang...._ 2.)--Lahát ng̃ mg̃a kátawagán sa Dios, gaya ng̃ _Bathalà_, _Lumikhâ_, _Maykapál_, _Hesukristo_, _Mánunubós_, atbp. 3.)--Ang unang titik ng̃ lahát ng̃ pang̃alang náuukol sa tao, hal.: _Rizal_, _Bonifacio_, _Burgos_, _Del Pilar_, _Jaena_, _Mabini_, _Balagtás_, _Lakandula_, atbp. 4.)--Lahát ng̃ mg̃a pang̃alang mararang̃ál ng̃ katungkulan, gaya ng̃ _Gobernador_, _Speaker_, _Komisionado_, _Kinatawán_, _Mahistrado_, _Hukóm_, _Abogado_, _Médiko_, atbp. 5.)--Ang unang titik ng̃ mg̃a pamagát ng̃ limáng panig ng̃ Daigdíg, hal.: _Europa_, _Asia_, _Aprika_, _Amérika_ at _Oseanía_. 6.)--Ang lahát ng̃ pang̃alan ng̃ mg̃a bansá, bayan ó lahì at lálawigan, hal.: _Pilipinas_, _Amérika_, _Espanya_, _Pransia_, _Maynilà_, _Bulakán_, _Kabite_, _Laguna_, atbp. 7.)--Ang mg̃a pamagát ng̃ mg̃a ilog, bundók, yung̃íb, bulkán, atbp., hal.: _Pasig_, _Makiling_, _Sta. Géronima_, _Mayón_, _Taál_, atbp. 8.)--Ang mg̃a pamagát ng̃ mg̃a páhayagán, gaya ng̃ _Taliba_, _Ang Mithî_, _Ang Democracia_, _Katuwiran_, _Lunas ng̃ Bayan_, _Plaridel_, atbp. 9.)--Ang mg̃a pamagát ng̃ mg̃a páaralán, gaya ng̃ _Liceo de Manila_, _La Jurisprudencia_, _Instituto Burgos_, _Colegio Mercantil_, _La Regeneración_, atbp. 10.)--Ang mg̃a pamagát ng̃ ibá’t ibáng kapisanan, hal.: _Samahán ng̃ Mánanagalóg_, _Mutyâ ng̃ Silang̃an_, _Malayàng Araw_, _Taga-Ilog_, _Ang Sulô_, atbp. 11.)--Lahát ng̃ mg̃a pamagát ng̃ mg̃a aklát at dulâ, hal.: _Banaag at Sikat_, _Busabos ng̃ Palad_, _Anino ng̃ Kahapon_, _Walâng Sugat_, _Karaniwang Ugalì_, _Ang Kalupî_, atbp. 12.)--Ang mg̃a paggalang, lalòng lalò na kung nasa mg̃a salitâng daglî (ó abreviatura), hal.: _Kgg._ (kagalanggalang), _G._ (ginoó), _Bb._ (binibini) atbp. 13.)--Ang iláng salitâng karaniwan kung bumabanggít sa ibáng kátuturán, hal.: _Puhunan_, _Salapî_, _Pawis_, _Sandata_, _Panulat_, _Kariwasaán_, _Kahirapan_, _Pagtulog_, _Dálitâ_, _Paraluman_, _Liwaywáy_, _Pag-asa_, atbp. 14.)--Lahát ng̃ pang̃unang titik ng̃ tulâ, baga ma’t maáarì ring isulat sa mumuntîng titik. III KABANATA Paggamit ng̃ iláng titik ayon sa kanyáng tunóg HINGGÍL SA _E_ AT _I_[34] GURÒ. ¿Alínalín ang mg̃a tuntunin ukol sa paggamit ng̃ _e_ ó _i_? NAG-AARAL. Ang mg̃a tuntuning sumúsunód: _Una._--Sa unang pantíg ng̃ madlâng pang̃ung̃usap na tagalog, magsimulâ man sa ting̃ig (vocal) ó kayâ’y pangtinig (consonante), ay nárarapat gamitin ang _i_ na siyáng tumpák at hindî _e_ na bihiràng bihiràng magamit; hal.: _Itó_, _Ikáw_, _Ilaw_, _Iná_, _Iwan_, _Ibig_, _Iyák_, _dIlág_, _tIbay_, _dIto_, _sItaw_, _tIklóp_, _tIrá_, _tIsod_ at ibá’t ibá pa. _Pásubalì._--Ang mg̃a salitâng binawasan (ó sincopado) paris ng̃ _eto_ (náitó), _ewan_ (aywán), _meron_ (mayroón), _tena_ (tayo na), _bewang_ (baywáng), atbp., at sakâ ang pangdamdám (ó interjección) _eh! eh! eh!_ Gayón din ang mg̃a palayaw ó pang̃alang buhat sa kastilà, paris ng̃ _Edeng_, _Entang_, _Menang_, _Teban_, _Teto_, atbp. _Ikalawá._--Sa hulíng pantíg ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap, magtapós man sa ting̃ig ó pangtinig na nag-áalang̃aning isulat ng̃ _e_ ó _i_ ay dapat gamitin ang _i_ na siyáng lalòng nálalapit sa likás na pagbigkás natin kay sa _e_ na lubhâng malawig sa ating dilà at masaguwâng dinggín sa pakinig. Náitó ang mg̃a halimbawàng sumúsunód: Lalaki at dî Lalake. Maigi „ Maige. Mabuti „ Mabute. Gabí „ Gabé. Saksí „ Saksé. Malakí „ Malaké. Batì „ Batè. Harì „ Harè. Lahì „ Lahè. Parì „ Parè. Ng̃itî „ Ng̃itê. Budhî „ Budhê. Tagurî „ Tagurê. Mithî „ Mithê. Atis „ Ates. Lupít „ Lupét. Dilis „ Diles. Sumpít „ Sumpét. Pulís „ Pulés. Alipin „ Alipen. _Pásubalì._--Ang mg̃a salitâng _babae_, _page_, _gabe_, _tae_, _butsé_, atbp., at hindî _babai_, _pagi_, _gabi_, _tai_, _butsi_, na lubhâng matigás dinggín. Gayón din ang mg̃a palayaw ó pang̃alang galing sa kastilà, paris ng̃ _Mange_, _Ige_, _Bale_, atbp., at sakâ ang mg̃a salitâng kastilà na ináarì natin, gaya ng̃ _anghél_, _kiles_, _kingké_ at ibá pa. HINGGÍL SA _O_ AT _U_ G. ¿Alín namán ang mg̃a panutong dapat pairalin ukol sa paggamit ng̃ _o_ at _u_, upáng mabigyáng hanggá ang malimit na pag-áalang̃anin sa pagsulat? N. Ang mg̃a panutong dapat sundín ay itóng mg̃a sumúsunód: _Una._--Ang simulâng pantíg ng̃ mg̃a salitâng tagalog, magsimulâ man sa ting̃ig ó kayâ’y pangtinig, ay dapat gamitin ang _u_ na siyáng lalòng tumpák at may maraming gumágamit kay sa _o_ na lubhâng masaguwâ sa unahán. Halimbawà: _utos_, _uling_, _uban_, _usá_, _ulól_, _bulág_, _tutol_, _lubáy_, _kulam_, _luhog_, atbp., at hindî _otos_, _oling_, _oban_, _osá_, _olól_, at ibá pa paris ng̃ ginagawâng pagsulat ng̃ mg̃a praileng mánanagalóg. _Pásubalì._--Ang mg̃a salitâng _oo_, _opò_, _oróy_, _¡oh!_, _loób_, _boo_, _poót_, _poók_, _totoó_, at ibá pa, at sakâ ang mg̃a salitâng buhat sa kastilà, gaya ng̃ _oras_, _oros_, at ibá pang gangganitó. _Ikalawá._--Ang katapusáng pantíg ng̃ mg̃a salitâng nag-áalang̃aning isulat ng̃ _o_ at _u_, magtapós man sa ting̃ig ó kayâ’y pangtinig, ay _o_ ang dapat gamitin na siyáng lalòng angkóp sa ating pagbigkás at pangdiníg kay sa _u_ na lubhâng matigás at masamâng pakinggán. Náitó ang iláng halimbawà: Tubó at dî Tubú. Tuksó „ Tuksú. Butó „ Butú. Pusò „ Pusù. Birò „ Birù. Suyò „ Suyù. Dugô „ Dugû. Larô „ Larû. Sulô „ Sulû. Buslô „ Buslû. Mánunubós „ Mánunubús. Maramot „ Maramut. Tapós „ Tapús. Utos „ Utus. Tutol „ Tutul. Kutós „ Kutús. Maayos „ Maayus. Subok „ Subuk. Lipós „ Lipús. Bastós „ Bastús. _Pásubalì._--Ang mg̃a salitâng _nakú!_ _hú!_ _sús!_ atbp. na dapat gamitan ng̃ _u_ at hindî _o_. Gayón din ang iláng salitâng kastilà na isinusulat sa wikà natin, gaya ng̃ _Hesús_, at ibá pa. HINGGÍL SA _B_ AT _P_ G. ¿Hindî ba magkaibá ang tunóg ng̃ _b_ at _p_? N. Magkaibá ng̃â, ng̃unì’t napapagkamalán ang isá’t isá sa talagáng paggamit. G. ¿Saán malimit mangyari ang ganitó? N. Ang kadalasán ng̃ ganyáng pangyayari’y sa katapusán ng̃ pang̃ung̃usap, samantalàng sa dakong simulâ at kalagitnâan ay bihibihirà. G. ¿Alín ang mg̃a panutong dapat sundín hinggíl sa tumpák na paggamit ng̃ isá’t isá? N. Totoóng mahirap maglagáy ng̃ panutong sukat taluntunín sa bagay na iyán. G. Kung walâng tuntuning sukat máitatág, ¿walâ na bang ibáng kaparaanáng dapat sundín upáng huwág mahulog sa kamalìán ang isáng nag-áalinlang̃an? N. Mayroón pò, at ang paraáng itó’y siyáng másasabing tang̃ì na dapat gamitin, sakalìng ang isáng pang̃ung̃usap ay nag-áalang̃aning isulat ng̃ _b_ ó _p_. Halimbawà ang salitâng _sagíp_; nang matantô nating kung itó’y tumpák na ang pagkakásulat ó kayâ’y malî, ay kailang̃ang ibahín ang salitâ at sa hulí’y dagdagán ng̃ _in_ (sa halimbawàng itó), kung magkaganitó’y magigíng _sagipín_, at dito matataya natin ang _sagíp_ ay tumpák, sapagkâ’t ang _sagíb_ ó _sagibín_ ay walâ sa salitâng tagalog. Ganitó rin ang marapat gawín sa ibáng pang̃ung̃usap, baga ma’t ang idinaragdág ay nagkakaibáibá. Nang lalòng lumiwanag ang bagay na itó at huwág mangyari ang pagkakámalî, ay náritó ang isáng tálâán ng̃ iláng mg̃a pang̃ung̃usap na dapat gamitan ng̃ _b_ at _p_, upáng magíng huwaran at batayán sa mabuti at tumpák na pagsulat. B Anib Dibdíb Liblíb Talahib Sukáb Sabsáb Tukláb Hikáb Salakáb Lagabláb Duób Loób Sinukob Dubdób Lublób Kutób P Panaginip Alitaptáp Halukipkíp Alapaáp Hinagap Tiklóp Silip Haráp Talop Kupkóp Hirap Ganáp Apuhap Dahóp Higop Hihip Idlíp Lasáp Sagíp Tanggáp Sulyáp Saráp Ling̃ap Usap Langkáp Kisláp Ulap Iníp HINGGÍL SA _K_ AT _G_ G. ¿Hindî ba magkaibá rin ang tunóg ng̃ dalawáng pangtinig na itó? N. Ang _k_ at _g_ ay magkaibá ng̃â rin sa tunóg, ng̃unì’t malimit mangyari ang pagkakáagáw sa paggamit kailan ma’t na sa katapusán ng̃ pang̃ung̃usap. G. ¿Walâ rin bang panutong sukat masundán nang maiwasan ang pagkakámalî? N. Walâ pò. G. ¿Walâ kayâng ibáng paraáng dapat sundín? N. Mayroón pò, at ang paraáng itó’y kaparis din ng̃ sa _b_ at _p_, na, sakalìng nag-áalinlang̃ang magtapós sa _k_ ó _g_ ang isáng pang̃ung̃usap paris ng̃ salitâng _bihag_ sa halimbawà, itó’y nárarapat dagdagán sa hulí ng̃ _in_ upáng mákilala kung ang pagkakásulat ay tumpák ó hindî; kung magkagayón ang salitâng _bihag_ ay magigíng _bihagin_, at dito matatantông tugmâ ang pagkakásulat; sapagkâ’t kung _k_ ang gagamitin, ang _bihak_ ay magigíng _bihakin_, pananalitâng malî kung hindî man másasabing walâ sa ating wikà. Ganitó ring paraán ang dapat pairalin sa mg̃a salitâng nagtatapós sa _k_. Nang lalòng luminaw ang bagay na itó at málayô sa mg̃a kamalìán, ay náitó ang isáng tálâán ng̃ iláng mg̃a salitâ na dapat gamitan ng̃ _k_ at _g_ tálâáng maáarìng gawíng huwaran at saligán sa ibáng mg̃a salitâng gangganitó. K Halimuyak Bulaklák Sindák Tadyák Gayák Tabák Bulak Iyák Tahimik Bagsík Siksík Tiktík Hibík Halík Tiník Lalik Himutók Pukpók Buhók Batok Tibók Suntók Salok Subok G Banaag Liwanag Lagalág Dilág Liyág Habág Tibág Dilág Lantíg Lamíg Baníg Ibig Tinig Bisig Bibíg Panalig Tagalog Alindóg Tulog Irog Hulog Ilog Bilog Handóg HINGGÍL SA _D_ AT _T_ G. ¿Anó ang dapat másabi ukol sa _d_ at _t_? N. Na, ang dalawáng pangtinig na itó’y nagkakáibá, at gaya rin ng̃ mg̃a náuná ay nagkakáagáw sa paggamit sa katapusán ng̃ pang̃ung̃usap. G. ¿Alín ang mabuting paraáng dapat patnubayan ukol sa bagay na itó nang maiwasan ang pagkakámalî? N. Ang tang̃ì at mabuting paraáng dapat sundín ay paris ng̃ sinunód sa _b_ at _p_ at sa _k_ at _g_. Halimbawà ang salitâng _awit_: nang matalastás kung ang pagkakásulat nitó’y tumpák at maparam tulóy ang pag-áalinlang̃an at pagkakámalî, ay kailang̃ang dugtung̃án sa hulí ng̃ _in_ ó _an_, at kung magkaganitó’y magigíng _awitin_ ó _awitan_; at sa ganitó’y mahuhulò nang walâng álinlang̃an na ang pagkakásulat sa _awit_ ay tumpák, sapagkâ’t kung ang gagawi’y _awid_, at itó’y daragdagán ng̃ _in_ ó _an_ ay magigíng _awidin_ ó _awidan_, bagay na hindî tamà ó angkáp, pagkâ’t mg̃a salitâng bukód sa malî ay walâ sa ating wikà. Ganitó ring kaparaanán ang dapat taluntunín ukol sa mg̃a salitâng nagtatapós sa _d_. Náritó rin ang isáng tálâán ng̃ mg̃a salitâng ginágamitan sa hulí ng̃ _d_ at _t_, upáng may mapagkunang huwaran at sanggunìán ang isáng may pag-áalinlang̃an sa pagsulat. D Palakad Tingkád Lakad Palad Gagád Tamád Bantád Lipád Tilád Bayad Ubod Sayod Sunód Lugód Batíd Litid Masíd Silíd Gilíd Sisid Lingkód T Sikat Dagat Sulat Sapát Salát Akyát Tatát Patpát Satsát Lang̃it Awit Galit Sung̃it Sungkít Dalít Bitbít Waglít Dikít Kampupot Lungkót Pulót Gamót Dulot Siklót Takot Talulót Supot HINGGÍL SA _I_ AT _Y_ G. ¿Anó ang kaibhán ng̃ _i_ at _y_? N. Ang dalawáng itó’y lubhâng nagkakáibá magíng sa kátawagán at magíng sa tunóg. Magkaibá sa tawag sapagkâ’t ang una ay ting̃ig (ó vocal) at ang ikalawá’y pangtinig (ó consonante). Magkaibá sa tunóg sapagkâ’t ang una’y binibigkás na _i_ lamang, samantalàng ang hulí ay _ya_. G. ¿Alín ang mg̃a tuntuning dapat mapagbatayán ukol sa paggamit ng̃ _i_ at _y_? N. Ang mg̃a sumúsunód: _Una._--Lahát halos ng̃ mg̃a salitâng wagás na tagalog, na sa gitnâ’y may magkasiping na _ia_, _ie_ at _io_, gaya ng̃ _tIAnak_, _tIAp_, _tIAk_, _kudIApi_, _akIAt_, _bIAk_, _kIAs_, _pasIA_, _tIAn_, _bIA_, _bIEnan_, _tIOpe_, at ibá pang gangganitó ay dapat pagitnâan ng̃ _y_ ang tinurang _ia_, _ie_, _io_ na siyáng karaniwang gawín, at ginagawâng _tiyanak_, _tiyáp_, _tiyák_, _kudiyapì_, _akiyát_, _kiyás_, _pasiyá_, _tiyán_, _biyâ_, _biyenan_, _tiyope_. _Ikalawá._--Ang mg̃a salitâng tagalog na sa gitnâ nitó’y magkasiping ang dalawáng ting̃ig na _a_ at _i_ ó _ai_ ay dî dapat paltán ng̃ _ay_ ni pagitnâan ng̃ _y_ paris ng̃ ginagawâ ng̃ marami. Halimbawà _baitang_, _kailan_, _kailang̃an_, _taing̃a_, _hain_, atbp. ay ganitó dapat isulat, at hindî _baytang_, _kaylan_, _kaylang̃an_, _tayng̃a_, _hayin_. Dapat mabatíd na itó’y maáarìng gamitin sa pagtulâ (liban lamang ang hulí), sapagkâ’t siyá’y lubhâng malayà sa paggamit. HINGGÍL SA _U_ AT _W_ G. ¿Anó namán ang kaibhán ng̃ _u_ sa _w_? N. Na, ang _u_ ay ting̃ig at pangtinig ang _w_, at itó’y _wa_ kung bigkasín samantalàng yaó’y _u_ lamang. G. ¿Alín ang panuto ukol sa _u_ at _w_? N. Ang panutong dapat sundín bagay sa tumpák na paggamit sa isá’t isá, ay itó: Sa may gitnâ ng̃ lahát halos ng̃ mg̃a salitâng wagás na tagalog na kinaroroonán ng̃ magkakasiping na ting̃ig na _ua_ at _ui_, ay dapat sing̃itan ng̃ _w_ na pinagkaraniwanan nang gawín ng̃ marami. Halimbawà ang mg̃a salitâng _buan_, _tuâ_, _káluluá_, _dátapuâ_, _saguâ_, _kapuà_, _lasuâ_, _tuî_, _buisit_, _saguíl_, _takuíl_, _buíg_, _buís_, _bituin_ atbp. ay dapat isulat ng̃ _buwán_, _tuwâ_, _káluluwá_, _dátapuwâ_, _saguwâ_, _kapuwà_, _lasuwâ_, _tuwî_, _buwisit_, _saguwíl_, _takuwíl_, _buwíg_, _buwís_, _bituwín_.[35] Dapat matantô na kung itóng _ua_ at _ui_ ay may tagláy ng̃ kudlít na banayad (grave), na sa malinaw na sabi’y magíng _ùa_, _ùi_, na tang̃ìng nangyayari ang ganitó sa mg̃a salitâng sinugpung̃án ng̃ _in_ ó _an_, ay hindî dapat sing̃itan ng̃ _w_; hal.: “kapulùán”, “kalabùan”, “kasamyùan”, “mapusùan”, “panibughùin”, “pintuhùin”, “samyùin”, “larùin”, atbp. ay dî dapat gawíng “kapulùwán”, “kalabùwan”, “kasamyùwan”, “mapusùwan”, “panibughùwin”, “pintuhùwin”, “samyùwin”, “larùwin”. TALABABÂAN [34] Sa pagnanais kong mapawì ang pagkakáibáibá sa pagsulat gaya ng̃ _lalaki_ ó _lalake_, _atis_ ó _atés_, _pisì_ ó _pisè_, _parì_ ó _parè_, at ibá pa, baga ma’t ang gayóng pagkakabagobago ay hindî nakasisirà muntík man sa talagáng kahulugán, ay minárapat kong lagyán ng̃ iláng panutong dapat sundín hinggíl sa paggamit ng̃ _e_ ó _i_, gayón ang _ó_ at _u_, at ang mg̃a panutong itó’y násasalig sa katutubòng pagbigkás natin. Nábabatíd ko, na, ang pagbibigkás na itó’y pinapagsasaliw ang tunóg ng̃ _e_ at _i_, at _o_ at _u_ sa katapusán ng̃ ting̃ig, ng̃unì’t ang nakakalamáng ng̃ bahagyâ ang siyáng súsundín ko’t pagsasaligán sa pagsulat. [35] Malimit kong mápuná na itóng salitâng _bituwín_ ay isinusulat ng̃ _bituin_, pagsulat na sa ganáng palagáy ko ay walâng matibay na saligán at hindî tumpák. IV KABANATA Tungkól sa kudlít (ó acento ortográfico) GURÒ. ¿Anó ang tinátawag na _kudlít_ (ó acento ortográfico)? NAG-AARAL. Tinátawag na _kudlít sa pagsulat_ ó kayâ’y _kudlít_ lamang, ang isáng maliít na guhit na siyáng inilálagáy sa ibabaw ng̃ ting̃ig (vocal) at siyáng pinakatandâ upáng ang mayroón niyó’y bigkasíng gayón sang-ayon sa sinúsunód sa Pagbigkás. G. ¿Iláng hugis mayroón sa Wikàng Tagalog ng̃ gayóng tandâ ó kudlít? N. Tatló na siyáng palasák na ginágamit sa ating panunulat. Ang unang guhit ay nagsisimulâ sa kanan at patung̃ong kaliwâ (´) na pinamámagatáng _mariín_ (ó agudo), ang ikalawá’y nagbubuhat sa kaliwâ patulóy sa kanan (`) na pinang̃ang̃anláng _banayad_ (ó grave), at ang ikatló’y ang paglalakip ng̃ dalawáng tinuran ó kayâ’y ng̃ _mariín_ at _banayad_ (^) na pinamámagatán namáng _salakót_ (ó circunflejo). G. Sa katagâng sabi, ¿sa anó nabábahagi ang kudlít? N. Ang kudlít ay nabábahagi sa _mariín_ (ó agudo), _banayad_ (ó grave), at _salakót_ (ó circunflejo). G. ¿Paano ang pagbigkás sa _kudlít na mariín_? N. Ang kudlít na mariín ay binibigkás na pabiglâ at bukás paris ng̃ sa kastilà; sa makatuwíd bagá’y huwág iimpitín ang tunóg kundî bayàáng malinaw at maliwanag; hal.: _bagyó_, _sintá_, _dilím_, _aklát_. G. Ang _kudlít na banayad_, ¿paano ang pagbigkás? N. Ang pagbigkás sa kudlít na banayad ay marahan at paimpít; sa makatwíd ang tunóg ay idinarahan ó ibinábabâ sa simulâ at pagkátapos ay pinuputol ó iníimpit na nagigíng malabò; hal.: _diwà_, _pusò_, _gusalì_. G. ¿Paano namán ang sa _kudlít na salakót_? N. Ang kudlít na salakót ay binibigkás na mariín at paputól; sa malinaw na sabi’y naglalakip ng̃ tunóg ng̃ mg̃a kudlít na mariín at banayad; hal.: _ambâ_, _mithî_, _susô_. V KABANATA Mg̃a tuntunin sa pagkukudlít GURÒ. ¿Saán dapat ibatay ang mg̃a tuntunin sa pagkukudlít? NAG-AARAL. Ang mg̃a tuntunin sa pagkukudlít ay dapat ibatay sa mg̃a tuntunin ng̃ pagdidiín, pagkâ’t bukód sa ang kaparaanáng itó’y siyáng lalòng tumpák na tumpák, ay siyáng paraáng lalòng madalî sa pag-áaral at pagtuturò. G. Kung ang mg̃a tuntunin sa pagdidiín ay siyáng pagbabatayán ng̃ sa pagkukudlít, ¿hindî bagá lubhâng didilím sa kudlít ang panunulat natin? N. Oo pò, pagkâ’t bawà’t salitâ halos natin ay nagtatagláy ng̃ diín, at sapagkâ’t ganitó’y kailang̃ang magtagláy namán ng̃ kudlít. G. ¿Paano ang mabuting kaparaanáng dapat pairalin upáng mailagan ang lubós na pagdidíliman sa ating panunulat? N. Tadhanàan ó magtatág ng̃ mg̃a panutong ang gayó’t ganitóng salitâ ay dî dapat kudlitán, kahì’t nagtatagláy ng̃ diín, at sa ganitóng paraá’y maíiwasan natin ang pagdidilím sa kudlít ng̃ ating mg̃a salitâ. G. ¿Anó ang kabutihang mátatamó sakalìng lagyán ng̃ tadhanà ang pagkukudlít? N. Marami pò: una’y magigíng kauntî ang mg̃a panutong súsundín sa pag-áaral at pagtuturò at ikalawá’y makapagpápabawas sa mg̃a gawàing hindî maíiwasan sakalìng sumusulat ó nagpapalimbág kayâ. G. ¿Marapat bagáng kudlitán ang mg̃a salitâng tig-íisáng pantíg (ó palabras monosílabas)? N. Ang mg̃a salitâng tig-íisáng pantíg ay dî dapat kudlitán, gaya ng̃ _ka_, _ko_, _mo_, _ba_, _sa_, _na_, _at_, _pa_, _ni_, _ang_, _ay_, _din_, _kay_, _daw_, _kung_, _ng̃_ ó _nang_, _man_, atbp. _Pásubalì:_ Ang ting̃ig _ó_ na pinagkaratihan nang kudlitán baga ma’t dî kailang̃an. Gayón din ang mg̃a salitâng _dî_, _ng̃â_, na nagtatagláy ng̃ kudlít na salakót upáng matantô ang tunay na pagbigkás. G. Ang mg̃a salitâng pabiglâ ó ang idinidiín sa hulíng pantíg ¿ay marapat bang kudlitán? N. Sang-ayon sa pinaíiral ng̃ayóng panunulat ng̃ maraming mánunulát at mánanagalóg, ang lahát halos ng̃ mg̃a salitâng idinidiín sa hulíng pantíg ay dapat magtagláy ng̃ kudlít; hal.: _amá_, _gabí_, _bayáw_, _mahál_, _sambót_, _baníg_, _tamís_, at ibá pa.[36] G. ¿Dapat bagáng kudlitán ang mg̃a salitâng pábanayad ó ang idinidiín sa ikalawáng hulí ng̃ pantíg? N. Ang mg̃a pang̃ung̃usap na idinidiín sa ikalawáng hulí ng̃ pantíg, ay dî dapat magtagláy ng̃ kudlít, pagkâ’t bukód sa nagíng karaniwan nang gawín ang ganitó ay mababawásbawasán pa ang nápakarami nang kudlít sa ating wikà; hal.: _sabi_, _tulak_, _sisi_, _palad_, _nayon_, _hirap_, _kasalo_, _karayom_, _lagarì_, _sariwà_, _paggiliw_, _pagsuyo_, atbp. _Pásubalì:_ Ang mg̃a salitâng maáarìng makayuwis ó makalahók sa ibá, paris ng̃ _bása_ sa _basâ_, ng̃ _bága_ sa _bagá_, ng̃ _áso_ sa _asó_, ng̃ _hápon_ sa _hapón_, ng̃ _sála_ sa _salá_, _salà_ at _salâ_, ng̃ _áliw_ sa _alíw_, ng̃ _káyo_ sa _kayó_, ng̃ _ának_ sa _anák_, ng̃ _sákit_ sa _sakít_, ng̃ _búhay_ sa _buháy_, ng̃ _táyo_ sa _tayô_ at ibá pang paris nitó. G. ¿Marapat bang lagyán ng̃ kudlít ang mg̃a salitâng pabagsák ó ang idinidiín sa ikatlóng hulí ng̃ pantíg? N. Ang mg̃a salitâ sa ikatlóng hulí ng̃ pantíg ay dinidiinán ay nárarapat kudlitán, hal.: _dálitâ_, _káhimán_, _kápitan_, _bíhirà_, _líbing̃an_, atbp. G. ¿Kinukudlitán din ba ang mg̃a salitâng pásagitsít ó ang idinidiín sa ikaapat, ikalimá ó iká ilán mang hulí ng̃ pantíg? N. Ang mg̃a salitâng idinidiín sa ikaapat, ikalimá ó iká ilán mang hulí ng̃ pantíg ay nárarapat kudlitán, hal.: _mánunulát_, _páhayagán_, _sígalutan_, _hímagsikan_, atbp. G. Ang kudlít na banayad ¿ay dapat bang ilagáy sa mg̃a salitâng mayroón nitó? N. Oo pò, nang mákilalang ang salitâng kinaroroonán niyá ay dapat bigkasíng marahan at paimpít; hal.: _awà_, _batì_, _pusò_. Dapat mabatíd, na, ang kudlít na banayad ay sa katapusán lamang ng̃ salitâ malimit makita, kailan ma’t nagdudulo sa ting̃ig (ó vocal). Sa simulâ ng̃ pang̃ung̃usap ay dî dapat magtagláy ng̃ tinurang kudlít. Sa gitnâ ng̃ mg̃a salitâng ugát ay walâ, ng̃unì’t mayroón sa mg̃a salitâng pinag-angkóp; hal.: _luhàan_, _batìin_, _wikàin_, at ibá pa. G. ¿Dapat bang ilagáy ang kudlít na salakót sa mg̃a pang̃ung̃usap na mayroón nitó? N. Oo pò, nang mabatíd na, ang salitâng kinaroroonán niyá ay dapat bigkasíng mariín at paputól; hal.: _dukhâ_, _ng̃itî_, _dugô_. Dapat matantô, na, ang kudlít na salakót ay madalás makita sa katapusán ng̃ pang̃ung̃usap, kailan ma’t nagdudulo ng̃ ting̃ig (ó vocal). Sa unahán ng̃ pang̃ung̃usap ay hindî nagtatagláy ng̃ sinabing kudlít. Sa kalagitnâan ng̃ mg̃a salitâng ugát ay hindî rin nagtatagláy, dapwâ’t sa mg̃a salitâng pinag-angkóp ay mayroón; hal.: _tandâan_, _sanglâan_, _higâan_. G. ¿Anó ang kabutihang nátatamó sa paglalagáy ng̃ mg̃a kudlít na banayad at salakót sa mg̃a salitâng mayroón nitó? N. Marami pò: unang una’y upáng mákilala ang talagáng tunóg na dapat bigkasín sang-ayon sa daládaláng kudlít at ikalawá’y nang huwág magkayuwisyuwis ang mg̃a pang̃ung̃usap. Halimbawà ang mg̃a salitâng _bagà_, _basà_, _salà_, at ibá pa, ay dapat kudlitán ng̃ ganitó upáng huwág mápalahók sa mg̃a salitâng _bága_, _bása_, _sála_, _salá_ ó _salâ_, na may mg̃a kahulugáng lubhâng kaibá sa mg̃a iyón. G. ¿Anó ang sukat másabi ukol sa mg̃a salitâng pinag-angkóp na may daláng kudlít na salakót? N. Ang mg̃a salitâng ganitó na inangkapán ng̃ pang-anib na _ng_ paris ng̃ _gawâng_ sa _gawâ_, _masamâng_ sa _masamâ_, _mutyâng_ sa _mutyâ_, atbp. ay dî dapat baguhin ang tinurang kudlít upáng mákilala na ang mg̃a ganyáng salitâ ay pinag-angkóp at sakâ ng̃ huwág masirà ang talagáng kahulugán at pinanggaling̃an.[37] G. ¿Anó ang dapat másabi sa mg̃a salitâng may kudlít na salakót (ó circunflejo)? N. Ang mg̃a salitâng ganitó ay nagkakaroón ng̃ kauntîng kabaguhan kailan ma’t sinugpung̃án ng̃ mg̃a anyông _in_ ó ng̃ _an_. Kung ang may kudlít na salakót ay ang titik na _a_ ay hindî dapat baguhin ang náturang kudlít, gaya ng̃ _basâín_, _tukâín_, _tálâán_, atbp. Kung ang may kudlít namá’y ang _i_ at ang _o_ (itó’y nagigíng _u_ sang-ayon sa tuntunin), ang kudlít na salakót ay dapat gawíng banayad (ó grave), gaya ng̃ _tupî_ ay _tupìán_, ng̃ _sungkî_ ay _sungkìin_, ng̃ _larô_ ay _larùin_ ó _larùan_, ng̃ _likmô_ ay _likmùan_, ng̃ _susô_ ay _susùin_, atbp. G. Sa mg̃a salitâng tagalog ¿ay mayroón bang nagtatagláy ng̃ dalawáng kudlít? N. Mayroón pò, at lubhâng marami. G. ¿Alín ang mg̃a panuto ukol sa salitâng kinukudlitán ng̃ dalawá? N. Itóng mg̃a sumúsunód: _Una._--Lahát ng̃ mg̃a salitâng may dalawáng pantíg na kung bigkasí’y idinidiín kapwà, ay hindî dapat magtagláy ng̃ dalawáng kudlít; sapagkâ’t gaya nang sinabi ay dî dapat kudlitán ang mg̃a salitâng may diín sa ikalawáng hulí ng̃ pantíg (ó palabras llanas); hal.: _pusò_, _dilà_, _batì_, atbp. _Ikalawá._--Lahát ng̃ mg̃a salitâng may tatlóng pantíg na may diín sa ikatlóng hulí niyá (ó palabras esdrújulas) at ang hulí’y may tagláy na banayad ó salakót ay dapat kudlitán ng̃ dalawá; hal.: _dálitâ_, _bíhirà_, _dátapwâ_, _náritó_, at ibá pa. _Ikatló._--Lahát ng̃ mg̃a salitâng may apat, limá ó anim na pantíg na may diín sa mg̃a itó (ó palabras sobresdrújulas) at ang hulí’y may tagláy na kudlít na mariín, banayad ó salakót ay dapat ding kudlitán ng̃ dalawá; hal.: _pásimulâ_, _páhayagán_, _pásulatán_, _mánanagalóg_, _mánanalaysáy_, atbp. _Ikaapat._--Lahát ng̃ mg̃a salitâng ang katapusáng pantíg ay nagdudulo sa ting̃ig (ó vocal) at itó’y may daláng kudlít na banayad ó salakót, at sakâ inangkupán sa hulí ng̃ _in_ ó _an_ ay dapat magtagláy ng̃ dalawáng kudlít kailan ma’t ang pagbigkás ay idinidiín sa dalawá; hal.: _likhâín_, _lupàín_, _lapìán_, atbp. G. ¿Mayroón bagá sa mg̃a salitâ natin na nagtatagláy ng̃ tatlóng kudlít? N. Mayroón pò, at ang tuntuning dapat pagbatayá’y itóng mg̃a sumúsunód: _Una._--Lahát ng̃ mg̃a salitâng may tatlóng pantíg na idinidiín sa tatlóng ting̃ig (ó vocal) ay dapat magtagláy ng̃ tatló ring kudlít; hal.: _tálâán_, _túlâín_, at ibá pa. Dapat matantô, na ang mg̃a salitâng paris nitó ay kákauntî lamang sa ating wikà. _Ikalawá._--Lahát ng̃ mg̃a salitâng may apat ó limáng pantíg na idinidiín sa mg̃a itó (ó palabras sobresdrújulas) na sa pagbigkás ay may tatlóng diín ay dapat magdalá ng̃ tatlóng kudlít, upáng unauna’y mákilala ang tunay na pagbigkás at ikalawá’y nang huwág maipagkamalî sa kapwà salitâ na may ibáng kahulugán; hal.: _pámahalàán_, _páng̃asiwàán_, _pámunùán_, at ibá pa. TALABABÂAN [36] Ang sino mang ibig makatantô ng̃ mg̃a tuntunin sa pagdidiíng itó sa hulíng pantíg, ay kailang̃ang tunghán ang bahagi ng̃ Pagbigkás nang náuukol sa pagdidiín (ó acento prosódico). [37] Marami ang nagbabago sa kudlít na salakót sa mg̃a ganitóng salitâ at hinahalinhán ng̃ kudlít na mariín, sapagkâ’t anilá’y ang pagbigkás ay tugmâ sa hulíng kudlít na itó paris ng̃ _masamâng tao_ sa halimbawà. May katwiran din sana ang mg̃a sumusulat ng̃ ganitó, dang̃an lamang ang bagay na itó’y bukód sa makasisirà sa talagáng pinagmulán ng̃ salitâ ay maáarìng mapagkamalán sa ibáng pang̃ung̃usap. VI KABANATA Sa mg̃a pang̃ulong tandâ ng̃ pagsulat GURÒ. ¿Alín ang mg̃a pang̃ulong tandâ sa pagsulat na ginágamit sa Wikàng Tagalog? NAG-AARAL. Itóng mg̃a sumúsunód: _pangtigil_ ó COMA (,); _tuldók at pangtigil_ ó PUNTO Y COMA (;); _dalawáng tuldók_ ó DOS PUNTOS (:); _tuldók_ ó PUNTO FINAL (.); _pangsugpóng tuldók_ ó PUNTOS SUSPENSIVOS (...); _pangtanóng_ ó INTERROGACIÓN (¿?); at _pangtaká_ ó ADMIRACIÓN (¡!). G. ¿Bakit ginágamit ang mg̃a tandâng itó sa pagsulat? N. Ginágamit ang mg̃a tandâ ng̃ pagsulat, magíng pang̃ulo at magíng pangtulong sa nasàng lumiwanag at makapagbigáy ng̃ magandáng tunóg sa mg̃a pang̃ung̃usap at pananalaysáy, hatìin at paghiwáhiwalayín ang ibá’t ibáng panig na bumubuô sa kanyá. Kung sa pamamagitan namán ng̃ pang̃ung̃usap ó pagtatalumpatì ay ginaganáp ang gayóng pagbabahábahagi at paghihiwáhiwaláy sa paraáng kung minsa’y humintô at magpatulóy ang nang̃ung̃usap, kung minsa’y humabà at umiklî at kung minsa’y tumaás ó bumabà ang tunóg ó tinig. ANG PANGTIGIL (Ó COMA) G. ¿Bakit ginágamit ang _pangtigil_? N. Ginágamit ang tandâng itó sa pagsulat, upáng hatìin ang mg̃a pang̃ung̃usap ó pangkát na maíiklî ng̃ isáng kaisipán. Ang salitâng kinaroroonán niyá’y dapat tigilan ó hing̃aháng sumandalî. G. ¿Kailán dapat gamitin ang pangtigil? N. Dapat gamitin sa mg̃a tuntuning sumúsunód: _Una._--Sa una at hulihán ng̃ pang̃alang tao ó bagay na siyáng kinakausap, hal.: _Hoy, Teto_; _Binong, halika_; _Ibig ko sana, Ninoy, na akó’y dinggín mo_. _Ikalawá._--Upáng paghiwáhiwalayín ang mg̃a salitâng magkakásunód at magkakáparis ang kahulugán kung walâng anó mang pangbigkís (ó conjunción) na naglakip; hal.: _Ang bayan ay siyáng tukod, lakás, buhay, diwà ng̃ mg̃a tao._ _Ang mg̃a pilipino’y mararang̃ál, marurunong, magigitíng at bihasá._ _Ikatló._--Sa una at hulihán ng̃ mg̃a kaisipán (ó oración) na salítsalít ó pagkakátaóng mangyari, hal.: “Si Balagtás, ang dakilàng anák ng̃ Pang̃inay, ay siyáng harì ng̃ mg̃a mánanagalóg.” “Ang mg̃a darakilàng aklát ni Rizal, kung akó’y may salapî lamang, ay bibilhín ko.” “Pagkátapos kong mag-aral, sakalìng hindî mahihintô, ay maglalakbáy akó sa Amérika.” “Ang Pilipinas, kung dî akó malî, ay tinuklás ni Magallanes”. _Ikapat._--Sa unahán ng̃ mg̃a salitâng _ng̃unì_, _dátapwâ_, _subalì_, _palibhasà_, _baga man_, _kundî_, _gayón man_, _dang̃an_, _disin_, atbp., kung hindî lubhâng malawig ang pang̃ung̃usap; hal.: “Si Lucio’y pinagsadyâ ko, ng̃unì’t dî ko inabutan.” “Isáng talumpatìng maiklî, dapwâ’t malamán at maring̃ál.” “Si Kikò’y hindî maghihirap, palibhasà’y maraming salapî”. Kung lubhâng mahabà na ang isáng pang̃ung̃usap ó salaysáy ay nilálagyán ng̃ tuldók at pangtigil (ó punto y coma); hal.: “Huwág tayong lubós na magpapaniwalâ at magpapakiníg sa mg̃a katakata at pamápamahìin ng̃ ating matatandâ; ng̃unì’t kung mabubuting aral at maháhalagáng turò ay ating dinggín nang lubhâng mataós sa ating mg̃a pusò.” Hindî dapat lagyán ng̃ pangtigil ang mg̃a salitâng buô at maiklî, hal.: _Si Luis ay marunong_; _si Lucio ay dukhâ_; _mayamaya ay áalís akó_. ANG TULDÓK AT PANGTIGIL (Ó PUNTO Y COMA) G. ¿Bakit ginágamit ang _tuldók at pangtigil_? N. Ginágamit ang tandâng itó sa maháhalagáng salaysáy ó pang̃ung̃usap na hindî pa buô ang talagáng kahulugán, upáng mapatang̃ì sa ibáng mg̃a tandâ gaya ng̃ pangtigil. Sa mg̃a salitâng kinaroroonán niyá’y dapat tumigil ó huming̃áng matagaltagál, higít sa paghing̃áng ginagawâ sa pangtigil. G. ¿Kailán dapat gamitin ang tuldók at pangtigil? N. Dapat gamitin sa mg̃a panutong sumúsunód: _Una._--Kapág lubhâng mahahabà ang ibá’t ibáng panig ng̃ mg̃a pang̃ung̃usap, at ang mg̃a itó’y pinaglalakiplakip, ó kayâ’y kapág ang ibáng salitâ’y may tagláy nang pangtigil. Halimbawà: “Ang mg̃a pilipinong pinang̃ung̃uluhan ni Bonifacio ay nákitunggalî ng̃ buông siglá, ng̃ buông pusò at buông buhay; hindî inalintanà ang init, ang lamíg, ang gutom at ang uhaw; hindî inalala ang kaniláng mg̃a iná, asawa at anák; at hindî ginunitâ ang bahay at pag-áarì, ang buhay at pamumuhay sa hang̃ád na máitanggól ang puri at dang̃ál ng̃ Ináng Bayan.” _Ikalawá._--Sa unahán ng̃ mg̃a pangbigkís (ó conjunción) _ng̃unì_, _dátapuwâ_, _palibhasà_, _gayón man_, atbp., kung ang mg̃a pang̃ung̃usap na magkakáhiwaláy ay may kahabaàn. Halimbawà: “Malabis ang pagmámahál natin sa sariling lahì at masugíd na pinagsusumikapan ang kanyáng ikasúsulong at ikadadakilà; ng̃unì’t kasakitsakit ang mg̃a nangyayari kung magugunitâng ang ilán ay hindî na nakakátulong bagkús nakakáhambalang pa sa ating matuling paglakad.” _Ikatló._--Upáng paghiwáhiwalayín ang ibá’t ibáng panig ng̃ pang̃ung̃usap, baga ma’t náuuwî rin sa kahulugáng pinanggagaling̃an. Halimbawà: “Kamalig na kugong may apat na sulok na parisukát; gadipâng pasibi sa kaliwâng panig at gatatlóng dangkál na panambíl namán sa tatló pang bálisbisan; balag sa harapáng pulós na dahong tuyô ang nandadalang na habong; isáng pagápagahang halos dikít na sa bubung̃án ng̃ kamalig, táhanan ng̃ may arì ó bantáy-batis, at kinasasandigán ng̃ isáng mahabàng hagdanang kawayan....” _Banaag at Sikat_. ANG DALAWÁNG TULDÓK (Ó DOS PUNTOS) G. ¿Bakit ginágamit ang _dalawáng tuldók_? N. Ang tandâng itó’y ginágamit upáng mákilala ang mg̃a pang̃ung̃usap na buô ó may sariling kahulugán. Sa kinaroroonán niyá’y dapat tumigil ó huming̃á ng̃ malaon, mahigít sa kalaunang ginagawâ sa tuldók at pangtigil. G. ¿Kailan dapat gamitin ang dalawáng tuldók? N. Dapat gamitin sa mg̃a ganitóng panuto: 1.--Bago bumanggít ng̃ mg̃a salitâng sinipì, hal.: _Sinaád ni Rizal na: Ang wikà ay káluluwá ng̃ bayan_. 2.--Pagkátapos ng̃ unang batì ó galang sa mg̃a sulat, hal.: _Mahál na Ginoó: Tinanggáp ko ang inyóng liham...._ 3.--Sa hulihán ng̃ mg̃a salitâng _halimbawà_, _paghalimbawà_. 4.--Sa mg̃a pasiyá, palagáy, kautusán, atbp., pagkátapos másabi ang dahilán ó saligán; hal.: _Akóng nakalagdâ sa ibabâ nitó’y nagsasabi: Na...._ 5.--Sa unahán ng̃ mg̃a salitâng pangtapós sa mg̃a salitâng náuná; hal.: “Namalas ko kagabí si Lucio: maring̃ál ang suút at makisig paris ng̃ dati.” 6.--Pagkátapos ng̃ isáng makabuluháng palagáy ó paghahakà kayâ na may sarili nang kahulugán, at sinusundán pa ng̃ ibá’t ibáng pang̃ung̃usap upáng humabà kayâ, lumiwanag ó patotohanan ang gayóng paghahakà. Halimbawà: “Walâ nang makapangyarihan sa Sangsinukob paris ng̃ sandata: siyá ang nagguguhô sa lalòng matitibay na bayan; siyá ang nagwawalat sa lalòng magagaràng kutà; siyá ang naggigibâ sa lalòng maririkít na kaharìan at siyá ang pumupuksâ sa lalòng matatapang at mababang̃ís na kaaway.” ANG TULDÓK (Ó PUNTO FINAL) G. ¿Bakit ginágamit ang _tuldók_? N. Ang tandâng itó’y ginágamit upáng mákilala na ang salitâng kinaroroonán niyá’y may ganáp na kahulugán. Alín mang salitâng may tagláy na tuldók ay dapat tumigil ng̃ malaon, upáng huwág mápalahók sa mg̃a salitâng sa kanyá’y sumúsunód. G. ¿Kailán dapat gamitin ang tuldók? N. Dapat gamitin sa mg̃a sumúsunód: _Una._--Sa mg̃a salitâng may ganáp na ganáp na kahulugán. Halimbawà: “Naníniwalà akóng lubós na may isáng Lumaláng na siyáng lumikhâ sa araw, buwán, lupà, tubig, ilaw, tao, hayop, atbp. Naníniwalà rin akó na ang Lumikhâng iyá’y karunungdunung̃an, makapangyarihan at maawàin. Ng̃unì’t kung pagkurúkurùin ko ang kanyáng pagkálaláng ay malinaw kong naháhagilap sa isip na hindî mandín tumpák.” _Ikalawá._--Sa mg̃a salitâng daglî (ó abreviado) upáng mákilalang ganitó, hal.: _Bb._, _Kgg._, _G._, at ibá pa. ANG PANGSUGPÔNG TULDÓK (Ó PUNTOS SUSPENSIVOS) G. ¿Saán ginágamit ang _pangsugpông tuldók_? N. Ang pangsugpông tuldók ay ginágamit kailan ma’t ang isáng pang̃ung̃usap ay naputol ó kayâ’y hindî buô. Ang kinaroroonán niyá’y dapat na tumigil ng̃ sumandalî, gaya ng̃ ginagawâ sa pangtigil. G. ¿Kailan dapat gamitin ang pangsugpông tuldók? N. Dapat gamitin sa mg̃a ganitóng tuntunin: 1.)--Sa mg̃a salitâng hindî buô at parang násugpô ang talagáng kahulugán, hal.: “Ang tao’y nagmumulâ sa muntî, umúunlád, lumalakí, tumatandâ at pagkátapos... ay namámatáy.” 2.)--Kapág ang pang̃ung̃usap ay may buông kahulugán, ng̃unì’t kailang̃ang tumigil upáng mákilala ang takot, pag-áalinlang̃an ó pangyayaring hindî ináasahan; hal.: “Pinaratang̃an akóng nagnakaw, ng̃unì’t... kabulàanan ang ganitó.” 3.)--Kapág pinababayàan ó ináalís ang isáng panig sa pagsipì ng̃ iláng pang̃ung̃usap. Halimbawà: “Saán man may mámumuhunán at manggagawà, may may lupà at magsasakâ, pang̃inoón at alilà, mayaman at dukhâ; ang aral ng̃ Sosialismo ay kailang̃an....” _Banaag at Sikat_. 4.)--Ang mg̃a salitâng pahikbíhikbí, pautálutál ó paputólputól. Halimbawà: “A... akó’y tu... tubò sa... ba... bayan ng̃... Sam... Sampi... piro.” ANG PANGTANÓNG (Ó INTERROGACIÓN) G. ¿Bakit ginágamit ang _pangtanóng_? N. Ang tandâng itó’y ginágamit upáng mákilala ang tunóg ng̃ pagtatanóng. G. ¿May iláng hugis ang tinurang tandâ? N. Dalawá: isá’y pangsimulâng tanóng (¿) at ang ikalawá’y panghulíng tanóng (?). G. ¿Ginágamit ba ang dalawáng itó sa íisáng pang̃ung̃usap lamang? N. Oo pò. Halimbawà: ¿Saán ka paroroón?; ¿Saán ka galing? Gayón ma’y dapat matantô, na maáarì ring gamitin ang isá lamang at ang isáng itó’y ang panghulíng tanóng; hal.: Sino ka? tao ka ba ó hayop? G. Sa likód ng̃ panghulíng tanóng na may salitâng sumúsunód, ¿itó ba’y dapat magtagláy ng̃ malakíng titik? N. Kung ang pagtatanóng ay maiklî, ang salitâng sumúsunód ay dî dapat magtagláy ng̃ malakíng titik; hal.: _Ináng, ¿nagagalit ka ba sa akin? ¿nagtatampó ka na ba?_ Ng̃unì’t kung mahabà na’y kailang̃an nang magtagláy ng̃ malakíng titik; hal.: ¿Sino sa atin ang lalòng pang̃ahás sa ikáw ay gumawâ at sukat nang walâng kapahípahintulot? ¿Sino sa atin ang dapat bagsakán ng̃ sisi at kapulâan sa ikáw ang siyáng may kagagawán sa lahát ng̃ nangyari? ANG PANGTAKÁ (Ó ADMIRACIÓN) G. ¿Saán gamit ang _pangtaká_? N. Ang tandâng itó’y gamit sa mg̃a pang̃ung̃usap na may pagdaíng ó pagtataká. G. ¿Iláng hugis mayroón ang pangtaká? N. Ang pangtaká ay may dalawáng hugis: pangsimulâ (¡) at panghulí (!). G. ¿Dapat bagáng gamitin ang dalawáng itó sa isáng pang̃ung̃usap? N. Opò. Halimbawà: ¡Anóng hirap ng̃â namán ng̃ mabuhay! ¡Akó’y talagáng sawîng palad! G. ¿Anó ang karaniwan nang gamitin? N. Sa mg̃a salitâng maíiklî ay karaniwang gamiti’y ang panghulí lamang, hal.: _Ah!_ _Oh!_ _Abá!_ _Ikáw palá!_ Sa mg̃a pang̃ung̃usap na lubhâng mahabà ay dapat gamitin ang dalawá; hal.: ¡Anóng pagkarikítdikít pagmasdán ang buwán kung itó’y maningníng na maningníng sa karurukan ng̃ lang̃it at kasalásalamuhà ng̃ mg̃a talà at bituwín! ¡Anóng pagkasayásayá ng̃ araw kung sa Silang̃ana’y untîuntîng nagsasabog ng̃ kanyáng mg̃a sinag at nagpapalaganap ng̃ kanyáng magandáng liwanag! G. ¿Mayroón bang pang̃ung̃usap na ginágamitan ng̃ pangtanóng at pangtaká? N. Mayroón ng̃â pòng pang̃ung̃usap na ginágamitan ng̃ dalawáng tandâ; sa malinaw na sabi’y ginágamit sa una ang pangtanóng at sa hulí’y pangtaká ó kayâ’y magkabaligtaran (viceversa). Halimbawà: ¿Anóng kinálamán ng̃ tao sa karunung̃an ng̃ Dios! ¡Anóng kabuhayan kayâ itóng nangyayari sa atin? G. ¿Anó ang pinapayagang gamitin sa ating wikà? N. Sa wikà nati’y pinapayagan ang paggamit ng̃ dalawáng tandâng tinuran sa hulihán ng̃ isáng salitâ at nagsusulit ng̃ pag-áalinlang̃an; hal.: _diyata!?_ _akó!?_ na, ang tunóg ng̃ pangtanóng at pangtaká ay naglalakip. VII KABANATA Sa mg̃a pangtulong na tandâ ng̃ pagsulat GURÒ. ¿Alínalín namán ang mg̃a pangtulong na tandâ sa pagsulat na ginágamit sa ating wikà? NAG-AARAL. Ang mg̃a sumúsunód: _kulóng_ ó PARÉNTESIS (), _tuldík_ ó COMILLAS (“”), _panandâ_ ó APÓSTROFO (’), _guhit_ ó RAYA (--) at _panghatì_ ó GUIÓN (-). G. ¿Kailán dapat gamitin ang _kulóng_ (ó paréntesis)? N. Ginágamit ang kulóng kailan ma’t pinuputol ang kabuùan ng̃ isáng pang̃ung̃usap ó salaysáy ng̃ mg̃a salitâng pangpaliwanag. Halimbawà: “Ang mg̃a nakagugulantáng na digmâan (na sapúl noóng araw ay naghaharì na at hanggá ng̃ayón) ay isá sa mg̃a pagkásulong at kabihasnáng itinuturing ng̃ Sangkatauhan.” “Ang Dagat na Pulá (Mar Rojo) ang siyáng diumanó’y dinaanán ni Moisés.” Kapág ang pang̃ung̃usap ay maiklî, sa lugál na kulóng ang gamitin ay pangtigil ang inihahalili. Halimbawà: “Si Luis, na kaibigan ko, ay naglakbáy sa Tayabas.” G. ¿Saán ginágamit ang _tuldík_ (ó comillas)? N. Ang tuldík ay siyáng ginágamit sa una at hulí ng̃ mg̃a salitâng sinipì, lalòng lalò na kung mahabà. Halimbawà: Sinabi sa _Noli me tángere_ ni Rizal: “Walâng ibáng iníisip ang mg̃a binatà natin kundî ang pag-ibig at paggagalák: maraming panahón ang kaniláng ginugugol at gumagawâ ng̃ walâng puknát upáng madayà at masiràán ng̃ puri ang isáng dalaga kay sa mag-isip ng̃ ikagagalíng ng̃ kanyáng bayan”. Ginágamit din ang tuldík upáng ihalili sa titik na tumbá (letra cursiva) ó kayâ’y nang mápabukód sa ibáng pang̃ung̃usap. Halimbawà: “Tinátawag na “bayan” (ó _bayan_) ang binubuô ng̃ maraming tao.” G. ¿Saán dapat gamitin ang _panandâ_ (ó apóstrofo)? N. Ang panandâ ay siyáng isinising̃it sa dalawáng salitâng pinagduduób, at siyáng ginagawâng tandâ upáng mákilala na ang kanyáng kinaroroná’y may inalís na isá ó dalawáng titik. Halimbawà: _Akó’y dukhâ_ sa lugál na _akó ay dukhâ_; _Ang kasilang̃ana’y siyáng sinisikatan ng̃ Araw_ sa lugál na isulat na _Ang kasilang̃anan ay siyáng sinisikatan ng̃ Araw_. G. ¿Saán gamit ang _guhit_ (ó raya)? N. Ang guhit ay siyáng tandâng ginágamit sa mg̃a pag-uusap, kailan ma’t nagbabago ang nang̃ung̃usap. Halimbawà ang sumúsunód na sálitâan: --Tayo’y kinakailang̃ang magsikap--ang sabi ng̃ isá. --Sa anó?--ang usisa ng̃ ikalawá. --Bah! parang hindî mo batíd na tayo’y naghihirap. Ginágamit din ang guhit sa unahán at hulí ng̃ mg̃a salitâng pasalítsalít, hal.: “Dapat alalahanin--ang wikà ni Voltaire--na ang madlâng bayang banság at kilalá... ay pinamamahalàan ng̃ mg̃a aklát.” VIII KABANATA Ang panghatì at ang paraán ng̃ pagkakabahábahagi ng̃ mg̃a pantíg GURÒ. ¿Anó ang ibig ipakilala ng̃ panghatì (ó guión)? NAG-AARAL. Ang panghatì ay siyáng nagpapakilala na ang isáng pang̃ung̃usap ay hindî buô. G. ¿Paano ang mabuting paraán ng̃ pagbábahagi? N. Kung tayo’y sumusulat, at sakalìng mangyari na sa katapusán ng̃ isáng talatà (ó renglón) ay hindî magkahustó ang isáng buông pang̃ung̃usap, itó’y kinakailang̃ang hatìin sa hustó ó buông pantíg upáng malagáy ng̃ tumpák; hal.: _na-sa_, _bug-tóng_, _pa-la-gáy_, _á-na-san_. G. ¿Tumpák bagá ang pagbábahaging ganitó na ang isáng ting̃ig (ó vocal) ng̃ isáng salitâ ay mátirá sa isáng talatà? N. Ang mg̃a salitâng nagsisimulâ ó nagtatapós sa ting̃ig (ó vocal), ang ting̃ig na itó’y dî dapat ilagáy na siyáng siyá lamang magíng sa una at magíng sa hulí ng̃ talatà. Halimbawà ang salitâng _a-ba-ka-dá_ ay hindî tumpák kung ilálagáy ang _a-_ sa katapusán ng̃ talatà (ó línea) at ang _ba-ka-dá_ ay sa kabilâ namán. Gayón din ang sukat másabi hinggíl sa salitâng _to-to-ó_: itó’y hindî dapat hatìin sa _toto_ sa talatàng katapusán at ang _ó_ ay sa kabilâ namán. G. ¿Paano ang pagbábahagi sa mg̃a salitâng ugát? N. Ang mg̃a salitâng ugát (ó raíz) ay dî dapat hatìin katulad ng̃ ginagawâ sa mg̃a salitâng kastilà, kundî ang nátutumpák ay hatìin paris ng̃ sa ating pagbigkás. Halimbawà: _tuk-lóng_, _kud-lít_, _pat-láng_, at ibá pa, at hindî _tu-klóng_, _ku-dlít_, _pa-tláng_. G. ¿Paano ang tumpák na paghahatì sa mg̃a salitâng binawasan (ó sincopado)? N. Ang mg̃a salitâng binawasan na lubhâng marami sa sariling wikà, gaya ng̃ _matwíd_, _agwát_, _takwíl_, _kálulwá_, _kalwalhatian_, atbp. ay dapat paghatìhatìin ng̃ ganitó: _mat-wíd_, _ag-wát_, _tak-wíl_, _ká-lul-wá_, atbp. G. ¿Paano ang mabuting pagbábahagi sa mg̃a salitâng pinag-angkóp? N. Ang mg̃a salitâng pinag-angkóp sa pamamagitan ng̃ mg̃a anyô (ó partícula) gaya ng̃ _pag_, _mag_, at ibá pa ay dapat hatìin nang huwág masisirà ang ganitóng pagkakahiwáhiwaláy; hal.: _pag-a-sa_, _pag-i-big_, _mag-i-sip_, _mag-a-ka-la_. IX KABANATA Ukol sa pagsulat ng̃ iláng salitâ[38] GURÒ. ¿Paano ang pagsulat ng̃ _ng̃_? NAG-AARAL. Itóng _ng̃_ ay salitâng daglî (ó abreviatura) ng̃ _nang_, na pinagkaraniwanan nang gawíng gayón. Dapat mabatíd na ang _ng̃_ ay isinusulat ng̃ ganitó kailan ma’t pang-ukol (ó preposición). Kung pangbago (ó adverbio) ay dapat isulat ng̃ _nang_ na nakákatumbás ng̃ _noón_ ó _niyón_, at dî dinaglî (ó abreviado) _ng̃_. Gayón din ang dapat gawín kapág náuukol sa pangbigkís (ó conjunción) na nakákatumbás ng̃ _upáng_. Isinusulat din ng̃ _nang_ kailan ma’t binubuô ng̃ _na_ at ng̃ pang-anib (ó ligazón) _ng_. G. ¿Paano ang pagsulat ng̃ _mg̃a_? N. Ang _mg̃a_ ay karaniwan nang isulat ng̃ ganitó. Siyá’y salitâng daglî (ó abreviatura) ng̃ _mang̃a_. G. ¿Alín ang tuntunin sa pagsulat ng̃ anyông _mag_? N. Ang _mag_ ay dapat lagyán ng̃ isáng panghatì (ó guión) kailan ma’t iniáangkáp sa mg̃a ugát na nagpapásimulâ sa ting̃ig (ó vocal) na tumutukoy sa anó man, magíng sa pangwatas at magíng sa pangdiwà; gaya ng̃ _mag-ahit_, _mag-aral_, _mag-isip_, _mag-amá_, _mag-iná_. Kung ang ugát ay nagpapásimulâ sa pangtinig (ó consonante) ay dî dapat pagitnâan ng̃ isáng panghatì (ó guión), hal.: _magtulóy_, _magpasok_, _magsaing_. G. ¿Alín ang panutong sinúsunód sa pagsulat ng̃ _mang_? N. Itóng anyông _mang_ ay dapat gawíng _mang̃_ pagkâ iniangkáp sa ugát na nagpapásimulâ sa ting̃ig (ó vocal), gaya ng̃ _mang̃isdâ_, _mang̃utang_. Kung nagpapásimulâ sa pangtinig (ó consonante) ay dî dapat baguhin, gaya ng̃ _manghuli_, _manghanap_. Dapat alamíng sa anyông _mang_ ay nagkakábagobago ang pásimulâng titik ng̃ ugát sang-ayon sa tuntuning sinúsunód sa kanyáng kabanatang kinaúukulan. G. ¿Alín ang mg̃a tuntunin sa pagsulat ng̃ _pag_? N. Kung itó’y iáangkáp sa anó mang ugát na nagpapásimulâ sa ting̃ig (ó vocal) ay dapat lagyán ng̃ isáng panghatì (ó guión) sa ikalíliwanag ng̃ pagsulat at ikalálayô sa kamalìán, gaya ng̃ _pag-isahín_, _pag-awayan_, _pag-ibig_, _pag-asa_, _pag-inís_. Kung nagpapásimulâ namán sa pangtinig (ó consonante) ay hindî kailang̃an ang panghatì, gaya ng̃ _pagsaing̃an_, _paglayùin_, _pagsulong_, _pagkuskós_, _pagtugtóg_. Ng̃unì’t kung ang _pag_ ay náuukol sa pangbigkís (ó conjunción) ay dapat ihiwaláy sa anó mang salitâng sumúsunód, hal.: _Pag ikáw ay naglarô ay papaluin kitá_, _pag lumapit ka ay bibigyán kitá ng̃ puto_. G. ¿Alín ang pátakarán sa pagsulat ng̃ _pang_? N. Kung tumutukoy sa pangwatas at iáangkáp sa ugát na nagpapásimulâ sa ting̃ig (ó vocal) ay dapat gawíng _pang̃_, gaya ng̃ _pang̃isdâín_, _pang̃utang̃an_. Kung bumabanggít namán sa pangdiwà at iáangkáp sa ugát na nagpapásimulâ sa ting̃ig din ay dapat pagitnâan ng̃ isáng panghatì, gaya ng̃ _pang-angkóp_, _pang-anib_, _pang-alíw_, _pang-ahit_. Kung ang ugát namá’y nagsisimulâ sa pangtinig (ó consonante), tumukoy man sa pangwatas ó sa pangdiwà ay hindî dapat baguhin, gaya ng̃ _panghulihan_, _pangbató_. Dapat alamíng nagkakábagobago ang mg̃a unang titik ng̃ mg̃a ugát sang-ayon sa mg̃a tuntunin nitóng anyông _pang_ na itinakdâ sa mg̃a kabanatang nang̃auná. G. ¿Paano ang pagsulat ng̃ _pagka_? N. Itó’y dapat idikít ó isiping sa ugát kailan ma’t tumutukoy sa pangdiwà ang kahulugán, kahì’t na siyá’y magpasimulâ sa ting̃ig (ó vocal) at pangtinig (ó consonante), gaya ng̃ _pagkaanák_, _pagkaáso_, _pagkatakot_, _pagkahulog_. Kung ang kátuturán ng̃ _pagka_ ay náuuwî sa pangbigkís (ó conjunción) ay dapat ihiwaláy, hal.: _Pagkâ dinampót mo itó ay kagagalitan kitá_; _pagkâ akó ang tinátawag mo’y sasagót akó agád_. G. ¿Paano ang pagsulat ng̃ _kapág_ at _kapagkâ_? N. Ang dalawáng itó’y dapat isulat na hiwaláy sa mg̃a salitâng sa kanyá’y sumúsunód. G. ¿Paano ang pagsulat ng̃ _kung_? N. Itó’y dapat isulat na hiwaláy sa mg̃a salitâng sumúsunód sa kanyá. Itóng _kung_ ay dapat isulat ng̃ ganitó, at hindî _kun_ sapagkâ’t itó’y garíl kung ibábatay din lamang sa ating pagbigkás. G. ¿Alín ang tuntunin sa pagsulat ng̃ _kung dî_ at _kundî_? N. Ang _kung dî_ (dalawáng salitâ) ay isinusulat ng̃ ganitó kung pangbago (ó adverbio), at ang _kundî_ (isáng salitâ) ay ganitó dapat isulat kung pangbigkís (ó conjunción). G. ¿Alín ang pátakarán sa pagsulat ng̃ _man din_ at _mandín_? N. Ang _man din_ (dalawáng salitâ) ay ginágamit sa pagpápatibay, hal.: _sinunód ko na ang mg̃a iniutos at akó pa MAN DIN ang pinarusahan_. Ang _mandín_ (isáng pang̃ung̃usap) ay ginágamit sa pag-áalinlang̃an, hal.: _tila MANDÍN ikáw ang tinátawag at hindî akó_. G. ¿Paano ang pagsulat ng̃ _may_? N. Ang pagsulat nitó’y dapat ihiwaláy sa mg̃a pang̃ung̃usap na kanyáng kasunód, kahì’t na itó’y magsimulâ sa ting̃ig ó pangtinig, gaya ng̃ _may arì_, _may bahay_, _may tao_, _may salapî_, at hindî _mayarì_, _maybahay_, _maytao_, atbp. gaya ng̃ gawâ ng̃ ilán. G. ¿Paano ang pagsulat ng̃ _man_? N. Itóng _man_ ay dapat isulat na hiwaláy sa anó mang pang̃ung̃usap na sa kanyá’y náuuná, gaya ng̃ _sino man_, _anó man_, _alín man_, _baga man_, _akó man_, _si Luis man_.[39] G. ¿Paano ang pagsulat ng̃ _pa_? N. Dapat isulat itóng hiwaláy sa mg̃a salitâng náuuná sa kanyá, gaya ng̃ _anó pa_, _akó pa_, _ikáw pa_, _siyá pa_. G. ¿Paano ang pagsulat ng̃ mg̃a salitâng dambál (ó doble)? N. Ang mg̃a salitâng dambál ay isinusulat ng̃ íisá ó magkasiping kailan ma’t hindî pinamagitanan ng̃ pang-anib (ó ligazón) _g_ at _ng_ gaya ng̃ _isáisá_, _ilanilan_, _anóanó_, _alínalín_, _sinosino_, _samasama_, _pisanpisan_, _dikítdikít_. Ng̃unì, kung pinamagitanan ng̃ pang-anib _g_ at _ng_ ay dapat paghiwalayín ó gawíng dalawá upáng gumandá ang pagkakáhanáy, umiklî ang mg̃a pang̃ung̃usap at sa biglâng masíd ng̃ isáng bumabasa ay huwág makalitó sa paning̃ín, gaya ng̃ _masamâng masamâ_, _mabuting mabuti_, _maraming marami_, _malakíng malakí_. Kung mg̃a salitâng ang inúulit ay ang hulíng dalawáng pantíg ó kayâ’y ang ugát ay dapat pag-isahín, gaya ng̃ _nagkislápkisláp_, _nagtunógtunóg_, _nagting̃inting̃in_, _nagmalasmalas_. TALABABÂAN [38] Minárapat kong maglagáy ng̃ isáng kabanata na náuukol sa mg̃a paraán ó hugis ng̃ pagsulat ng̃ iláng salitâng tagalog, upáng malunasan ang pagkakáibáibáng nangyayari ng̃ayón na ibinubung̃a ng̃ kawalán ng̃ tuntuning dapat sundín ng̃ mg̃a nagsisisulat. Ang mg̃a tuntuning nalálagdâ sa bagay na itó ay násasalig sa ating katutubòng pagbigkás at sa mg̃a panutong sinúsunód sa Balarilà. [39] Hindî kákauntî ang nápupuná kong sumusulat ng̃ _sinoman_, _anoman_, _alínman_ na ang _man_ ay idinidikít. Sa ganáng hakà ko’y hindî tumpák ang ganitóng pagsulat. X KABANATA Tungkól sa mg̃a salitâng hirám[40] GURÒ. ¿Marapat ba tayong humirám sa ibáng wikà ng̃ iláng pang̃ung̃usap? NAG-AARAL. Oo pò, kinakailang̃an ng̃â natin ang panghihirám, sapagkâ’t kung totoó mang ang Wikàng Tagalog ay isáng salitâng lubhâng mayaman sa mg̃a katutubòng ting̃ig ay totoó rin namáng may iláng pang̃ung̃usap na walâ sa atin ng̃unì’t lubhâng kailang̃an. G. ¿Alíng wikà ang dapat hiramán? N. Sang-ayon sa kasalukuyang nangyayari, ang wikàng kastilà ay siyáng híhiramán natin ng̃ mg̃a salitâng kailang̃an, sapagkâ’t dito náhubog ang ating dilà nang lubhâng mahabàng panahón, at kung walâ sa kastilà ay sa inglés, na, ng̃ayó’y untîuntîng nánasok ó ipinapasok sa ating isipán at kung walâ sa inglés ay sa ibáng wikà namán. G. ¿Paano ang gagawíng panghihirám? N. Ang panghihirám na ating gagawín ay dapat másalig sa dalawáng urì: salitâng hirám na áarìin at salitâng hirám na isasáulî.[41] G. ¿Anó ang ibig sabihin ng̃ _salitâng hirám na áarìin_? N. Salitâng hirám na áarìin, ibig sabihi’y ang mg̃a hinirám na pang̃ung̃usap na iáayon sa katutubòng pagsulat ng̃ ating wikà. Halimbawà: _Espanya_, _Heograpía_, _Pilosopía_, _Hulio_, _Huan_, _Paskual_, at ibá pa. G. ¿Anó namán ang kátuturán ng̃ _salitâng hirám na isasáulî_? N. Salitâng hirám na isasáulî, ibig sabihi’y huwág nang baguhin ang pagkakásulat sang-ayon sa pinanggaling̃an; hal.: _España_, _Japón_, _Gramática_, _Retórica_, _Zamora_, _zarzuela_ atbp. G. Sa ating pagsulat, ¿alín sa dalawá ang lalòng mabuting gamitin? N. Ang paggamit sa salitâng hirám na isasáulî ay lubhâng malayà sa isáng sumusulat; álalaón bagá’y ang máibigang gawín ng̃ sino man. G. ¿Dapat bagá tayong humirám sa ibáng wikà ng̃ isáng pang̃ung̃usap samantalàng sa ati’y mayroón namán? N. Kung ang isáng salitâng hihirami’y mayroón din namán sa ating katumbás, hanggá’t maáarì’y hindî dapat gamitin ang náturang salitâng hirám. Halimbawà: ang salitâng _Teatro_, hanggá’t mangyayari’y huwág nating gamitin itó sapagkâ’t sa ating wikà ay mayroóng _Dúlaan_; gayón ang _Pámahalàán_ sa _Gobierno_, ang _Panánarilí_ sa _Independencia_, ang _Páaralán_ sa _Colegio_ ó _Escuela_, at ibá pa. Gayón ma’y mangyayari ring gamitin, lalòng lalò na sa ikalíliwanag ng̃ salitâ, hal.: _dúlaan_ ó _teatro_, _Pámahalàán_ ó _Gobierno_, at ibá pa. G. ¿Anó ang dapat gawín tungkól sa pag-angkín ng̃ mg̃a salitâ? N. Ang isáng salitâng hirám na ináangkín na kinagágamitan ng̃ mg̃a titik na walâ sa atin ay dapat na ihanap ng̃ katumbás, kawang̃ís ó katalamitam sa sariling wikà. TALABABÂAN [40] Sásamantalahín ko sa kabanatang itó ang aking pagpapaliwanag hinggíl sa pagtatalotalong nangyayari ukol sa mg̃a salitâng hirám. Lubhâng marami ang nagpápalagáy at sumasang-ayon na ang mg̃a salitâng hirám ay dapat isulat sang-ayon sa panunulat nating ginagawâ, paris sa halimbawà ng̃ _Pilipinas_, _Espanya_, _Amérika_, _Karlos_, atbp. May marami rin namán ang nagpápalagáy na dapat igalang ang pagkakásulat ng̃ isáng salitâng hirám; sa katagâng sabi’y huwág bábaguhin ayon sa pinanggaling̃an, hal.: _Filipinas_, _España_, _América_, at ibá pa. At pará sa akin, yamang ang isá’t isá ay may katuwirang pinagbábatayán ay kapuwà ko silá iginalang gaya ng̃ mábabasa sa kabanatang itó. [41] Ang pagbábahaging itó’y sinipì ko kay G. Eusebio Daluz. XI KABANATA Kung paano ang pagpapalít sa Wikàng Tagalog ng̃ mg̃a titik na walâ sa kanyá GURÒ. ¿Paano ang pagpapalít sa Wikàng Tagalog ng̃ mg̃a titik na walâ sa kanyá? NAG-AARAL. Gaya na ng̃ násabi, ang isáng salitâng dayo na kinasasangkapán ng̃ mg̃a titik na walâ sa atin ay dapat na ihanap ng̃ titik na katimbáng, katulad ó katalamitam. UKOL SA C G. ¿Anó ang katumbás ng̃ titik na itó sa atin? N. Ang titik na iyán sa mg̃a salitâng kastilàng _ca_, _co_, _cu_, ay katumbás sa tagalog ng̃ _ka_, _ko_, _ku_; hal.: _vaca_, _cobre_, _cuadro_, atbp. ay dapat gawíng _baka_, _kobre_, _kuadro_. Ng̃unì’t sa mg̃a salitâng _ce_, _ci_, ay kawang̃ís ng̃ _s_ sa atin; p. h.: _Cicerón_, _cédula_, _céntimo_, ay dapat isulat ng̃ _Siserón_, _sédula_, _séntimo_. HINGGÍL SA CH G. ¿Anó ang katumbás ng̃ _ch_? N. Ang katumbás na katumbás ng̃ titik na itó sa ati’y ang pagsasama ng̃ _t_ at _s_. Halimbawà: _China_, _chapa_, _chapín_, _cha_, _chicharrón_, _lancha_, _chocolate_, _escabeche_, ay dapat gawíng _Tsina_, _tsapa_, _tsapín_, _tsa_, _tsitsarón_, _lantsa_, _tsikolate_, _eskabetse_.[42] TUNGKÓL SA F G. ¿Anó ang kawang̃ís sa atin ng̃ _f_? N. Ang titik na itó’y kawang̃ís ng̃ _p_; kayâ dapat isulat ng̃ _Pebo_, _pilibustero_, _peria_, _ripa_ ang mg̃a salitâng kastilàng _Febo_, _filibustero_, _feria_, _rifa_. UKOL SA J G. ¿Anó ang katulad nitó sa ating wikà? N. Ang katulad ng̃ titik na itó ay _h_. Halimbawà: _Japón_, _jardín_, _jamón_, _jaula_, ay dapat isulat na _Hapón_, _hardín_, _hamón_, _haula_. Ng̃unì’t kung minsa’y _s_ ang nakákawang̃ís, paris halimbawà ng̃ salitâng _jabón_ ay dapat gawíng _sabón_ at dî _habón_. HINGGÍL SA LL G. ¿Anó ang katimbáng ng̃ _ll_ sa tagalog? N. Ang katimbáng ng̃ titik na itó’y ang _ly_, hal.: _cigarrillo_, _bachiller_, _sillón_, at ibá pa ay dapat gawíng _sigarilyo_, _batsilyer_, _silyón_. Kung minsa’y _y_ lamang ang nagigíng katumbás, hal.: _caballo_, _cebollas_, _galleta_, atbp., ay dapat isulat na _kabayo_, _sibuyas_, _gayeta_. TUNGKÓL SA Ñ G. ¿Anó ang katumbás ng̃ titik na itó? N. Ang paglalakip ng̃ _n_ at ng̃ _y_ ay siyáng nakákatumbás ng̃ _ñ_. Halimbawà: _España_, _puñál_, _cañón_, _cáñamo_, _pañoleta_, atbp. ay dapat gawíng _Espanya_, _punyál_, _kanyón_, _kányamo_, _panyoleta_. UKOL SA Q G. ¿Anó ang kawang̃ís ng̃ _q_? N. Ang titik na itó sa mg̃a salitâng _qua_, _que_, _qui_, _quo_, _quu_, ay kawang̃ís na kawang̃ís ng̃ _ka_, _ke_, _ki_, _ko_, _ku_, sa ating wikà. Halimbawà’y dapat gawíng _kebrado_ ang _quebrado_, _kerubín_ ang _querubín_, _kilógramo_ ang _quilógramo_, _kiosko_ ang _quiosco_, at ibá pa. HINGGÍL SA RR G. ¿Anó ang katumbás nitó sa ating mg̃a titik? N. Ang mg̃a salitâng hirám na may ganyáng titik ay katumbás lamang sa tagalog ng̃ _r_, hal.: _Correo_, _carro_, atbp. ay dapat lamang gawíng _koreo_, _karo_. TUNGKÓL SA V G. ¿Anó ang katulad sa atin ng̃ _v_? N. Nakákawang̃ís nitó ang _b_ sa tagalog, hal.: _bintana_, _berbo_, _bapor_, _bara_, atbp. sa lugál na _ventana_, _verbo_, _vapor_, _vara_. UKOL SA X G. ¿Anó ang katimbáng ng̃ _x_? N. Dapat munang matantô na ang titik na itó’y binubuô ng̃ _k_ at _s_, at sa tagalog namá’y nakákatimbáng ng̃ _ks_. Halimbawà, ang mg̃a salitâng kastilàng _Sintaxis_, _exámen_, _sexagésima_ ay dapat gawíng _Sintaksis_, _eksamen_, _seksagésima_. Ng̃unì’t kung minsa’y nakákatumbás lamang ng̃ _s_, hal.: _excomulgado_, _extranjero_, _expediente_, ay ginagawâng _eskomulgado_, _estranghero_, _espediente_. HINGGÍL SA Z G. ¿Anó namán ang katumbás ng̃ _z_? N. Ang titik na itó’y katumbás ng̃ _s_. Halimbawà: _Zamora_, _zapatos_, _zarzuela_, atbp. ay dapat isulat nang _Samora_, _sapatos_, _sarsuela_. TALABABÂAN [42] Lubhâng marami ang nápapansin kong ang _ch_ ay itinitimbáng lamang sa _s_, kayâ kung gawín ang _chapa_, _chapín_, _lancha_, _cha_, ay _sapa_, _sapín_, _lansa_, _sa_, mg̃a salitâng bukód sa pang̃it ay hindî angkóp sa talagáng kátuturán. XII KABANATA Mg̃a salitâng daglî na malimit gamitin sa Wikàng Tagalog GURÒ. ¿Bakit ginágamit ang mg̃a salitâng daglî (ó abreviatura)? NAG-AARAL. Ang mg̃a salitâng daglî’y ginágamit upáng mápadalî ang pagsulat. G. ¿Dapat bagáng gamitin sa tuwîtuwî na ang mg̃a salitâng daglî? N. Ang paggamit nitó’y hindî namán sa lahát na kundî sa mg̃a salitâng kailang̃an lamang na pinahihintulutan ng̃ Balarilà. G. ¿Marami ba sa wikàng sarili ng̃ mg̃a salitâng daglî? N. Hindî pò lubhâng karamihan, at ang palasák na ginágamit ay ang mg̃a sumúsunód: A.: N.: B.: Anák ng̃ Bayan. atbp. at ibá pa. Bb. Binibini. bhy. bangháy. blg. bilang. Bt. Binatà. kab. kabanata. Kag. Kágawarán. Kal. Kalihim. kap. kapisanan. K.: K.: K.: Kataastaasa’t Kagalanggalang na Katípunan. Kgg. Kagalanggalang. Kin. Kinatawán. K. P. Kapulùáng Pilipinas. G. Ginoó (sa lalaki). GG. Mg̃a ginoó. Gg. Ginang (sa babae). Hal. ó hlb. Halimbawà ó halimbawà. h. n. k. humahalík ng̃ kamáy. H. K. Hesukristo. mg̃a mang̃a. ng̃ nang. Pg̃lo. Pang̃ulo. Pg̃lw. Pang̃alawá. P. H. Pang̃inoóng Hesukristo. p. h. paghalimbawà. Sam. Samahán. S. P. Sangkapulùáng Pilipinas. Tud. Tudlíng. PATALASTAS:--Ipagpaumanhín na ng̃ babasa ó ng̃ mag-áaral ang kauntîng kakulang̃áng nangyari sa pagpápalimbág ukol sa kákapusán ng̃ mg̃a titik na tumbá (ó letra cursiva) ng̃ Limbagan. Ipagpaumanhín na rin ang iláng kamalìáng hindî naiwasan sa pagpápalimbág nang náuukol sa mg̃a titik at sa mg̃a kudlít. Sakâ na malulunasan ang mg̃a bagay na itó sakalìng mangyari ang ikalawáng pagkálimbág ng̃ aklát na itó. MG̃A AKLÁT NG̃ KUMATH NITÓ =BAYAN AT PAG-IBIG.=--Mahalagáng aklát na nagsasalaysáy ng̃ mg̃a dakilàng súliranín at matataás na paláisipán na náuukol sa Bayan at Lahì. Iniháhandóg sa madlâng kapisanang tatág sa Sangkapulùáng Pilipinas, at nilagyán ng̃ mahalagáng paunawà ni G. Honorio López.--Halagá: ₱ 0.50 sa Maynilà at ₱ 0.60 sa Lálawigan. =GRAMATIKANG TAGALOG.=--Binubuô itó ng̃ apat na bahagi: _Pagbigkás_ (ó Prosodia), _Pagkilala_ (ó Analogía), _Paglalakip_ (ó Sintaxis) at _Pagsulat_ (ó Ortografía). Aklát na nagtuturò at nagpapáliwanag ng̃ tumpák na pagsasalitâ at matuwíd na pagsulat sa Wikàng Tagalog. Ang salitâng ginamit ay wagás na tagalog, kayâ’t ang sino mang makabasa’y madalîng matututo kahì’t na walâng gurò.--Ang halagá’y ₱ 1.30 lamang sa Maynilà at ₱ 1.56 namán sa lálawigan patí ng̃ gugol sa pagpápadalá. =GURO NG BAYAN.=--Binubuô itó ng̃ tatlóng aklát na maháhalagá: _Gramátikáng Tagalog_, _Aritmétikáng Tagalog_, at _Heograpíang Tagalog_. Ang Gramátiká’y nagtuturò ng̃ tumpák na pagsasalitâ at matuwíd na pagsulat sa Wikàng Tagalog, ang Aritmétiká’y nagsasalaysáy ng̃ pagbilang ng̃ kanyáng apat na tuntunin (ó cuatro reglas principales) at ibá pang sakláw ng̃ pagtutuús, at ang Heograpía’y nagpapáliwanag ng̃ mg̃a karunung̃ang náuukol sa mg̃a ilog, pulô, dagat, bansá, bayan, lupàín, at ibá’t ibá pa.--Halagá: ₱ 1.00 sa Maynilà at ₱ 1.26 sa Lálawigan. Ipahatíd ang sulat sa bahay ng̃ kumathâ, Santamesa, blg. 467 (looban blg. 3) Sampalok, Maynilà, K. P. [Talâ ng Tagapagsalin: Iwinasto ang pagbabantas (punctuation), ang pagbabaybay, at ang pag-eestilo sa teksto. Pinag-ayon at iwinasto ang pagtutuldik sa mga salita, para malunasan ang kakulangan sa mga nakatuldik na titik, lalo na ng titik g̃ at mga titik na may mga tuldik na paiwa (`) at pakupya (^), ng mga tipo na ginamit sa orihinal para sa mga pahilig na teksto, mga talababa, at mga pamagat ng mga bahagi, kabanata, at seksyon. Ginawa ang mga ito maliban sa pamagat ng aklat at mga pagbanggit nito sa teksto (“BALARILANG TAGALOG” o “BALARILA”), at maliban sa mga pamagat ng mga aklat ng may-akda na nakatalâ sa hulihan ng teksto. Pinanatiling walang tuldik ang mga ito gaya nang sa orihinal. Pinag-ayon rin ang paggigitling sa mga salita at ang pag-eestilo ng mga pamagat ng mga seksyon. Ginawang tatlo ang mga tuldok ng lahat ng mga elipsis (...). Ang mga ilang naulit na halimbawa sa teksto ay pinanatili gaya nang sa orihinal. Inilipat ang Tuntunin mula sa bandang hulihan ng teksto. Ang mga seksyon sa mga Kabanata III at XI ng Ikaapat na Bahagi ay hindi nakatalâ sa orihinal.] End of Project Gutenberg's Balarilang Tagalog, by Mamerto Paglinawan *** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK BALARILANG TAGALOG *** ***** This file should be named 45007-0.txt or 45007-0.zip ***** This and all associated files of various formats will be found in: http://www.gutenberg.org/4/5/0/0/45007/ Produced by Marie Bartolo (etexts.bartolomarie@gmail.com) from page images made available by the Internet Archive: American Libraries Updated editions will replace the previous one--the old editions will be renamed. Creating the works from public domain print editions means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. They may be modified and printed and given away--you may do practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution. *** START: FULL LICENSE *** THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase "Project Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg-tm License available with this file or online at www.gutenberg.org/license. Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm electronic works 1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. 1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic works. See paragraph 1.E below. 1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is in the public domain in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg-tm License when you share it without charge with others. 1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country outside the United States. 1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: 1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed: This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org 1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived from the public domain (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work. 1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg-tm. 1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg-tm License. 1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than "Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm License as specified in paragraph 1.E.1. 1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided that - You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, "Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation." - You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg-tm works. - You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work. - You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg-tm works. 1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below. 1.F. 1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread public domain works in creating the Project Gutenberg-tm collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain "Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment. 1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE. 1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem. 1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS', WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. 1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions. 1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause. Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life. Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg-tm's goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state's laws. The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S. Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered throughout numerous locations. Its business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation's web site and official page at www.gutenberg.org/contact For additional contact information: Dr. Gregory B. Newby Chief Executive and Director gbnewby@pglaf.org Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide spread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS. The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit www.gutenberg.org/donate While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate. International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: www.gutenberg.org/donate Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic works. Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For forty years, he produced and distributed Project Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support. Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition. Most people start at our Web site which has the main PG search facility: www.gutenberg.org This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.