The Project Gutenberg EBook of Dating Pilipinas, by Sofronio G. Calderón This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org Title: Dating Pilipinas Author: Sofronio G. Calderón Release Date: February 18, 2006 [EBook #17787] Language: Tagalog Character set encoding: ISO-8859-1 *** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK DATING PILIPINAS *** Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza and the Online Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net (This file was made using scans of public domain works from the University of Michigan Digital Libraries.) [Transcriber's note: Tilde g in old Tagalog which is no longer used is marked as ~g.] [Paalala ng nagsalin: May kilay ang mga salitang "ng, mga," at iba pa upang ipakita ang dating estilo sa pag-sulat ng Tagalog na sa ngayon ay hindi na ginagamit.] [Patalastas: Imprenta Libreria at Papeleria ni J. Martinez] DATING PILIPINAS SINULAT NI SOFRONIO G. CALDERÓN MAYNILA: Imprenta, Librería at Papeleria ni J. Martinez Daan Jolo bilg. 310.--Binundok. =1907.= Ipinagbibili ang aklat na ito sa lahat n~g aklatan dito sa Maynilŕ, at sa bahay nang sumulat, daang Lamayan, Bilg. 56, Sta. Ana.-Maynilŕ. =Kung pakyawan ay mura.= Ang aklat na ito ay itinatalaga ko sa aking anák na si Sofronio G. Calderón. =PAUNAWÁ.= Ang aklat na ito ay pinagtiyagaan kong sinulat upáng magíng tulong ko kahi't kaunti sa m~ga di pa nakababatid n~g dating kasaysayan niring Lupang Tinubuan na n~gayo'y halos nalilibing sa limot. Marahil ay di na isinasaloob n~g iba na lin~gunin pa ang nakaraan; n~guni't kung ating didilidilihin ay lubhang mahalaga, sapagka't ang nakaraan ang siya nating pinagbabakasan n~g n~gayon sampu n~g hinaharap, siyang bumubuhay n~g m~ga bagay na nangyayari, siyang kumakandili n~g ating alaala sa ating m~ga kanunuan na ating pinagkautan~gan n~g buhay at bala na, at sa madaling sabi ay siyang pinakasalamin n~g madlá sa pamumuhay, na dahil dito ay pinagsikapan n~g halos lahat n~g lupain ang pagsiyasat at pag-aaral n~g kanikanilang kasaysayan. Sa kasaysayang ito ay di ko muna inilakip ang sa m~ga taong gubat at ang sa kamorohan, sapagka't ang una ay di pa lubhang kilala ang wika sampú nang boong paraa't ayos n~g pamumuhay, saka kapua may kahabaang salaysayin lalong lalo na ang sa kamorohan na may kilala't sariling kasaysayang nain~gatan; at dahil sa m~ga dahilan ito ay minagaling kong unahin itong pinakamahalaga sa atin upáng huag lubhang humabŕ at tuloy makaya n~g lahat ang halaga, sapagka't kung papagsasabaysabayin ay mamabigatin n~g karamihan ang halaga sa kamahalan n~gayon n~g pagpapalimbag. Tuloy ipinauunawa ko na ang kasaysayang ito ay hinan~go ko sa m~ga aklat nina P. Chirino, P. Delgado, P. Colin, P. Placencia, Morga, Dr. P. de Tavera. Sa salaysay ni Pigafetta, sa m~ga paaninao ni Dr. Rizal at kaonti sa m~ga aklat nina Blair at Robertson at gayon din sa m~ga kasaysayan ni Dr. Barrows at Comisionado Dean C. Worcester. Marahil din naman ay may kaonting kulang pa ito, dahil sa di ko pagkasumpong n~g lahat ng kasaysayang kailan~gan, n~gunit inaasahan kong ito ang m~ga pinakamahalaga. Ipinauunawa ko rin na ang aking pagkasulat nito ay utang na loob ko sa aking amaing si G. Felipe G. Calderón, kay Mr. J.H. Lamb, at kay Dr. James B. Rodgers na nan~gagkatiwala sa akin n~g kanilang m~ga aklat na nabangit ko sa unahan nito na n~gayo'y mahirap man~gasumpun~gan. _Sofronio G. Calderón_ =Unang Pangkat.= =M~ga Unang Tao Rito.= Isa sa m~ga lahing hangang n~gayo'y nan~gananahan dito sa m~ga kapuluang Pilipinas ay ang m~ga "Itim" ó "Ita", at sapagka't ayon sa kapaniwalaan ay siyang unang nan~gamayan dito ay di n~ga maliligtaan sa kasaysayan n~g Pilipinas. Ang dami, di umano, n~g m~ga ito ay may tatlong yuta at pawang nan~gananahan sa m~ga gubat at bundukin n~g Bataan at Sambales at sa Silan~ganang bundukin n~g dakong hilaga n~g Luzon na mula sa Cabo Engańo hangang Baler. May man~gilan~gilan ding nan~gananahan sa m~ga bundukin n~g m~ga lalawigang Rizal, Bulakan, Kapangpan~gan Tarlak, Pangasinan, Ilokos Norte, Nueva Ecija at Abra. Gayon din sa m~ga pangpan~gin n~g Rio Grande sa Kagayan at sa ilog Ablug sa lalawigan n~g Kagayan at sa m~ga dating comandancia n~g Infanta at Príncipe na n~gayo'y sakop n~g lalawigan n~g Tayabas. Bukod dito'y mayroon din sa m~ga pulo n~g Mindoro, Panay, Negros, Mindanaw at iba pa. Palibhasa,t, nakapangkat-pankat ang lahing ito ay nagkaroon n~g iba't ibang pan~galan, na yaong m~ga nasa Sambales lalong lalo na yaong m~ga haluang dugo ay pinan~ganlang _Abunlon_; yaong nan~ga sa Morriones sa Tarlak ay _Aburlin_; ang ibang nan~ga sa Kagayan, Isabela, Kapangpan~gan Bulakan at Bataan ay _Ita_; ang ibang nan~ga sa Isabela ay _Agtas_; ang ibang nan~ga sa Nueva Ecija, Kapangpan~gan, Sambales, Ilocos Sur, at Tarlac lalong lalo na yaong m~ga haluang dugo ay _Balugas_; ang ibang nan~ga sa Sambales ay _Bukiles_ ang nan~ga sa baybayin n~g dagat Pacífico sa Hilaga n~g Luzón ay _Dumagat_; at ang nan~ga sa Baggaw sa Kagayan ay _Parames_. Dahil sa pagkakapangkat-pangkat na ito at pagkakaroon n~g iba't ibang pan~galan ay pinagkaroonan n~g iba't ibang isipan n~g m~ga mananasaysay, na anáng iba'y supling sa iba't ibang lahi n~g m~ga _itim_ at anáng iba'y iisang lahi na napapangkat lamang n~g angkan-angkan na sa akala ko'y itong hulé ang mapaniniwalaan. Ang m~ga taong ito ay nan~gananahan pulupulutong na limalimangpu humigit kumulang at ang hitsura't anyo ay pandak na lilimang paa ang taas, maiitim baga man ang iba'i may kakuyumangihan, malalaki ang mata n~g karamihan, kulot ang buhok at balbasin ang m~ga lalaki, sarat ang ilong, makakapal ang labi at mabibilog ang ulo. Hindi nan~gaggugupit n~g buhok, malibang totoong mahaba na at kung gayon ay pinuputol n~g itak ó sundang kung sakaling walang gunting. Ang ibang itim sa Bataan ay nagsisipagkoronita sa ulo na parang pare upang makasin~gaw ang ipit, di umano, at yaong nan~ga sa Sambales ay nagsisipag-ahit kung minsan n~g kalahati n~g ulo, na mula sa tuktok hangang sa batok. Ang damit, n~g m~ga lalaki ay bahag lamang sa m~ga balakang at ang sa m~ga babae ay tapi na mula sa baywang hangang sa tuhod. Ang dinadamit ay kayo kung mayroon, datapua't karaniwa'y balat n~g kahoy. Ang karaniwang kagayakan ay sarisari. Gumagamit n~g kawayang suklay na may gayak na pakpak na sarisaring kulay. Nagsisigamit din n~g hikaw, bitones, pirapirasong salamin at iba pa na gaya rin nito. Ang m~ga pinuno ay nagpapatulis n~g n~gipin sa harap, at halos lahat ay nan~gagsisipagkudlit sa katawan n~g sarisaring hitsura na ang m~ga lalaki ay sa dibdib, sa likod at sa m~ga bisig at ang m~ga babae naman ay gayon, din bukod pa sa m~ga harapan n~g hita at sa iba pang dako n~g katawan. Ang lahing ito ay may ugaling magpabagobago n~g tahanan, at sa ganito'y hindi nan~gagbabahay at ang karaniwang pahin~gahan ay ang paanan n~g m~ga punong kahoy na kanilang pinagtitindigan n~g balangkas na miski paano saka binububun~gan n~g kugon ó n~g miski anong dahon. Sa pagkabuhay ay nan~gabubuhay sa isda, lamang lupa, sa bigás (na nan~gaghahasik n~g palay sa dakong katahanan), at lalong lalo na sa m~ga hayop na kanilang nahuhuli ó napapana, at di umano'y m~ga totoong maibiguin sa lamán n~g ungoy, saka nan~gagsisikain n~g ahas, palaka bubulí at iba pang hayop na di natin kinakain. Ang sakbat na kagamitan ay sibat na kawayan ó san~ga kaya n~g kahoy at, pana't busog na may lason na kanilang ginagamit sa ano mang lakad nila. M~ga totoong magiliwin sa tugtugin at ang kanilang m~ga instrumento ay buho't kawayan. May sarisaring sayaw sila, na tinatawag nilang sayaw kamote, sayaw pagong, sayaw pan~gin~gibig sayaw pakikihamok at iba pa na may kahabaang saysayin dito kung papaano. Sa pag-aasawa ay inuugali ang pagkakasunduan n~g m~ga magulang saka ang bigay-kaya na gaya rin n~g sa ibang lahing gubat. Tungkol sa pagdidiwan nito ay sarisari ayon sa iba't ibang angkan n~g m~ga ito, n~guni sa m~ga itim na nan~ga sa bundok n~g Mariveles ay ganito di umano. Nagsisipagtago sa gubat ang babae at ang m~ga abay niya, saka hinahanap n~g lalaki at n~g m~ga abay naman nito hangan sa masumpun~gan. Pagkasumpong ay ipinagsasama ang babae sa dakong pagtatapusan n~g pagdidiwan na tumutugtog ang lalaki n~g gansa (na isang instrumento nila) sa harap n~g babae at habang lumalakad ay sumasayaw: samantalang ang babae naman ay may takip na panyo sa ulo at mukha at lumalakad na payuko. Pagtigil n~g tugtog n~g lalaki ay hinahandugan n~g m~ga kaibigan ang babae n~g kanikanyang kaya. Pagkatapos ay lumalapit ang babae sa isang wari entablado na handa na kapagkaraka na may dalawang dipa ang taas at nililigid n~g kanyang m~ga kamag-anak, saka tinatakbo at inaagaw n~g lalaki na hinahawakan sa bisig at isinasampa sa itaas noong wari entablado na doon sila nauupong dalawa na magkaabrasete. Kung magkagayon ay sumasampa ang ilan sa kanilang m~ga kaibigan at kamag-anakan na nagsisipag-alay n~g kanikanyang kaya, saka nan~gananaog na kasama ang bagong mag-asawa. At pagkapańaog ay sinasalubong n~g isang matandang lalaki at isang matandang babae na nan~gagsisilagay marahil na pinaka-inaama at ini-ina at siyang nan~gagpapa-ala-ala n~g kanilang payo sa bagong mag-asawang yaon. Bagay sa kanilang kapanampalatayahan, di umano, ay wari ang pagsamba sa m~ga bagay n~g katalagahan at sa m~ga kalulua, at ang m~ga matanda at ang m~ga namatay sa kanila ay lubhang ipinakagagalang. Ang lahing ito ayon sa kapaniwalaan ay nan~ganahan ditong malaong panahon hangang sa dinatnan n~g lahing _malayo_. Tungkol sa pagkaparito n~g m~ga ito kung paano at saan nan~gangaling ay di masabi at hangan n~gayon ay di pinagkakaisahan n~g m~ga mananalaysay ang bagay na ito; sapagka't anáng iba ay galing sa Aprika na nakapagpalipat-lipat sa pulo't pulo hangang Nueva Ginea at mula sa Nueva Ginea hangang dito, at anáng m~ga bagong mananalaysay ay hindi, kun di ang m~ga ito'y kaibang lahi n~g m~ga itim sa Aprika at talagang tagarito sa Kasilan~ganan. =Ikalawang Pangkat.= =Lahing Pilipino= Maliban sa m~ga _itim_ ay pawang lahing _malayo_ na ang nan~gananahan dito na may halo marahil na kaonting _indonesiano_, at n~gayo'y siyang m~ga kinikilalang pilipino. Ang lahing ito ay nababahagi n~gayon n~g tatlong malaking bahagi: Una'y ang m~ga taong nagsipangubat na dî napasaklaw sa kapangyarihan n~g m~ga taga ibang lupain, ikalawa'y ang m~ga moro ó kumikilala kay Mahoma at ikatlo'y ang m~ga nagsipagkristiano. Ang tatlong bahaging ito ay paraparang napapangkat, n~gayon n~g lipilipi at angkan-angkan. Ang unang bahagi, na sa m~ga taong gubat, ay lubhang marami ang pagkakapangkatpangkat; n~guni't ang m~ga lubhang kilala ay ang Igorot Ilongot, Tingian, Gaddan at Kalinga dito sa Luzon, ang Tiruray sa Mindanaw at ang Tagbanua sa Palawan. Ang pagkakapangkatpangkat n~g m~ga taong ito ay pinagkaroonan n~g iba't ibang isipan n~g m~ga tanyag na mananalaysay. Anáng Profesor Blumentrit, sukat dito sa kalusonan at kabisayaan ay napapangkat ang m~ga ito n~g tatlong pu't anim na lipi baga man kalakip na pati nang sa m~ga itim, at anáng m~ga mananalaysay na Jesuita ay dadalawang pu't anim, at sa bilang na ito ay may binangit pa ang m~ga Jesuita na dî ibinibilang n~g Profesor Blumentrit sa kanyang salaysay na gaya rin n~g Profesor Blumentrit tungkol sa binangit n~g m~ga Jesuita: ano pa't kung idadagdag ang m~ga binangit n~g m~ga Jesuita na dě naibilang n~g Profesor Blumentrit sa kanyang pagkatala ay hihigit pa n~ga sa tatlong pu't anim na bilang niya. N~guni't hindi lamang ito, kundi dumating dito ang m~ga Americano at pinagsikapan ding masiyasat itong iba't ibang liping nagsisipangubat, na sa m~ga sumiyasat at nakakita n~g m~ga ito ay di maliligtaan sina Dr. Barrows, Comicionado Dean C. Worcester, John C. Foreman. Dr. M.L. Miller, Capitan Charles E. Nathorst, at Capitan Samuel D. Crawford at di rin nan~gagkaiisa n~g isipan bagay sa m~ga liping ito; sapagca't ani Dr. Barrows ay tatatlo ang liping malayo rito at kung bagá man anya't marami ay angkan lamang n~g tatlong ito ang iba, samantala namang ang sa Comicionado Dean C. Worcester ay anim ang liping malayong narito at anáng iba ay isang gayon: ano pa at iba't iba. Kung alin ang matuid sa m~ga salaysay noong m~ga una sampu nitong m~ga huli ay di natin masabi at hangang n~gayon ay di pa lubos na kilala ang boong paraa't ayos n~g pamumuhay niyang m~ga taong gubat na nabangit baga man masasapantahang di lubhang magkakaiiba, Ang ikalawang bahagi na sa m~ga moro, ay gaya rin n~g sa m~ga taong gubat na napapangkat n~g lipilipi at angkan-angkan, na ang iba'y sa Dabaw, ang iba,y sa Samboanga, ang iba'y sa Kottabato at ang iba'y sa iba't ibang dako n~g Hulo't Mindanaw na pawang may kanikanyang n~galan. Ang m~ga ito ang may lalong malinaw na kasaysayan kay sa lahat n~g lipi rito sa Pilipinas, dahil marahil sa maagang pagkasulong nila sa katalinuang pakamahometano at pagkapagin~gat nila n~g kanilang m~ga alamat at m~ga alaala n~g dating pamumuhay n~g kanilang m~ga kanunuan. Tungkol dito ay di dapat ligtaang basahin ang salaysay ni Naajeb M. Saleeby sa kanyang aklat na kasusulat pa lamang. Ang ikatlong bahagi, na sa m~ga nagsipagkristiano at siyang m~ga liping tinutukoy ko sa kasaysayang ito ay masasabi nating may walong lipi ang dami na dili iba't itong m~ga sumusunod: Ang _Bisaya_, na m~ga taong nan~gananahan sa maraming m~ga pulong napapagitan sa Luzón at Mindanaw, sa makatuid baga'y sa m~ga puló n~g Panay, Negros, Leyte, Samar at ibapa; ang _Tagalog_, na nan~gananahan sa kalagitnaan n~g Luzon at nakakalat sa m~ga lalawigan n~g, Maynila, Batan~gan, Kabite, Laguna, Bulakan, Bataan, Nueva, Ecija at iba pa; ang _Kapangpan~gan_ at _Pang-asinan_ na nan~gakakalat sa m~ga kapatagan n~g kahilagaan nitong Luzon; ang _Ilokano_, na nan~gananahan sa may dakong kalagitnaan n~g hilaga't kanluran nitong Luzon; ang _Kagayan_ na nan~gagsasalita n~g wikang Ibanag at nan~gananahan din sa Kagayan; ang Bikol na nan~gananahan sa Kamarines at sa m~ga lalawigan n~g Sorsogon; at ang _Sambal_ na nan~gananahan din sa Sambales. Dito'y di na kabilang ang ibang lipi na nan~ga sa Nueva Viskaya, sa pulo n~g Batanes at Kalamianes dahil sa kaliliitan. =Ikatlong Pangkat.= =Ang Pagkaparito at Pinangalin~gan n~g Lahing Pilipino.= N~gayon n~gang batid na natin ang dinamidami nitong m~ga lipilipi at angkan-angkang nan~gananahan dito na pawang kinikilalang pilipino ay di natin maliligtaan na di maitanong kahi't sa sarili kung ang m~ga ito ay katutubo rito ó kung bakit nan~gaparito at saan nan~gangaling. Sa pagkakatutubo rito, n~g m~ga taong ito anang man~ga mananalaysay ay hindi at bago pa n~ga mandin ang m~ga ito ay ang m~ga _ita_ muna ang nan~ganahan dito; sapagka't di n~ga naman mangyayari na ang isang lahing mahina na gaya n~g m~ga ita ay mahuli pa isang lahing may kaonting kalakasan. N~guni't mula pa sa kaunaunahang dako hangang sa panahong ito ay hindi kaila na ang tao ay laging nagsikap n~g ikabubuti't ikagiginhawa n~g sarili na kung di n~ga masiyahan sa kanyang bayan ay dumadayo sa iba; kaya't hangang n~gayon ay may m~ga taong gubat na nagpapabuhatbuhat n~g tahanan dahil sa paghanap n~g lalo't lalong mabuting lupa ó n~g dakong lalong maginhawa sa kanyang pamumuhay, at maging sa m~ga matalinong bayan man ay gayon din, at nariyan ang Australia na pinamamayanan n~g m~ga Ingles:--at--ang m~ga lupang Pilipinas, na halos lahat n~g pulo't lalawigan ay sagana sa m~ga halama't pananim, sa m~ga kayamanan at sa balang ikabubuhay,--ay di mapagtatakhang pamayanan n~g lahing ito. Kung paano ang pagkapasimula n~g pagkakaparito n~g m~ga ito ay di natin masabi at walang aklat na makapagpatotoo, datapua't ang m~ga pagkakaganiganito n~g m~ga tao noong unang dako, na nan~gapapalipat sa ibang m~ga pulo't lupain ay di kaila sa m~ga kasaysayan, at nariyan ang m~ga aklat nina Ratztel, Ellis, John Dunmore at ibp. Noon n~gang una na di pa lubhang kilala ang katalinuan sa pagdadagat at wala pang kagamitan, kungdi ang m~ga sasakyang may layag lamang ay madalas nangyayari sa m~ga magdadagat na kung totoong nan~gapapalaot sa dagat at inaabot n~g pagbabago n~g han~gin ay nan~gapapaligaw hangang sa másadsad sa ibang lupain, at man~gyare, kung hindi na man~gakabalik at kabubuhayan naman ang lupaing kinasadsaran ay natutuluyan n~g doon mamayan, ó kung sakali mang nan~gakabalik at sa ganang kanila ay lalong maginhawa ang lupaing kinasadsaran nila kay sa lupa nilang tinubuan ay nangyayari ring pinagbabalikan at nag-aanyaya pa n~g kanilang m~ga kamag-anak at kakilala. Ito n~ga ang matuid na masasapantaha natin, na dahil n~g ikinaparito n~g m~ga taong ito, at dito'y di natin maliligtaang di bangitin na pinakahalimbawa ang sali't saling sabi n~g m~ga Tagakaola at m~ga Bagobo sa Mindanaw na anila'y sadsad lamang sila sa lupaing kinatatahanan nila n~gayon at ang kanilang pinangalin~gan ay isang lupaing malayong malayo. Hindi ko na bangitin ang lubhang maraming m~ga pangyayaring ganito sa iba't ibang lupain at totoong makapal. Bagay naman sa pinangalin~gan ay masasabi nating wala n~g iba kundi ang m~ga kalapit lupain At dito naman sa m~ga kalapit lupain ay wala n~g ibang masasapantaha, liban sa m~ga lupang nasa dakong timog, na dili iba't ang kamalayahan dahil sa siyang m~ga tan~ging bayan na kahuad sa kulay tikas at anyo, kakapatid sa wika at kaayon sa halos lahat n~g ayos at paraan n~g pamumuhay n~g m~ga Tagarito. Saká anang m~ga mananalaysay, siyang sali't saling sabi n~g m~ga tao rito, na ang m~ga nabangit na lupain ang pinangalin~gan n~g m~ga kanunuan nila. At bagay rito ay may salaysay si P. Colin na anya'y: "May isang taga Kapangpan~gang nakarating sa Sumatra (isang lupaing malaya) at sumapit sa isang dako na kanyang kinaringan n~g kanyang sariling wika at siya'y nakisagót na parang siya'y ipinan~ganak sa dakong yaon, anopa't tuloy sinabi sa kanya n~g isang matanda na kayo'y m~ga inapó n~g m~ga nagsialis dito noong unang dako na nan~gamayan sa ibang lupain at di na namin nan~gabalitaan." N~guni't may isang bagay na hindi lahat n~g tao rito ay Kapangpan~gan ó Tagalog mang ó Bisaya kaya, kung di may taong gubat at may taong bayan, may Igorot at may Tingian, may Tagalog at may Bisaya at marami pa. Ang kadahilanan nito, sa akalŕ ko, ay sanghî sa pagkakapangkat pangkat n~g m~ga bayan malayo (ó lahing pinangalin~gan n~g m~ga Tagarito) saká ang pagkakapangkat pangkat pa uli rito. Kung ating n~gang lilin~gunin at lilinin~gin ang kamalayahan na pinangalin~gan n~g m~ga Tagarito ay matatanto nating unauna na doo'y may kinikilalang tatlong uri n~g tao na dili iba't ang _orang benúa_ (ó taong gubat), ang _orang-laut_ (ó taong dagat) at, ang _orang-malayo_ (ó taong bayan). Sa una na _orang-benúa_ ay masasapantaha na siyang pinangalin~gan n~g ating m~ga taong gubat, na dili iba't siyang sapantaha n~g m~ga kilalang mananalaysay n~gayon. At ito'y mapaniniwalaan dahil sa pagkakaparis n~g pamumuhay n~g m~ga ito sa pamumuhay n~g m~ga iyon: maliban marahil ang iba nitó, na gaya n~g Tingian at iba na sa akala ko'y kauri rin n~g m~ga lahi ritong kristiano n~gayon na nagsipangubat lamang dahil sa pag-ibig marahil na manatili sa kanilang kalayaan at sa ganito'y náurong sa pagsulong sa katalinuan. Tungkol sa _orang-laut at orang malayo_ ay di mapagtatakhang siyang pinagmulan n~g m~ga taong bayan dito ayon sa kanilang ayos at paraan nag pamumuhay. Bukod dito ay dapat ding tantoin na ang kamalayahan (maging taong-gubat ó taong dagat ó taong bayan) baga man suplíng sa isang lahi (sa lahing Mongol anáng m~ga mananalaysay) ay pangkat pangkat din, dahil sa nan~gamamayan hiwahiwalay sa pulo't pulo, na ang iba'y sa Sumatra, ang iba'y sa Java, ang iba'y sa Celebes at ang iba'y sa iba't ibang pulo, bukod pa sa nan~gatira sa kapatagan n~g Malaka, at man~gyare--sa pagkakapulopulo at pagkakahiwahiwalay na ito ay nagkaiba't iba n~g kaonti at sapagka't ang m~ga Tagarito, sa akala ko, ay hindi galing sa iisang angkan n~g m~ga yaon, kundi sa iba't iba ay kaya naman iba't iba rin ang m~ga lipi rito, bukod pa n~ga sa dito ma'y nagkapulopulo at nagkahiwahiwalay pa uli. Tungkol sa m~ga moro sa Magindanaw ay masasapantahang siyang m~ga huling naparito at ayon sa kapaniwalaan n~gayon ay siyang m~ga kasabay ó kasunod n~g m~ga taga malayang nagsipamayan sa Borneo noong dakong 1400. =Ikaapat na Pangkat.= =Dating Pamamayan ng m~ga Tagarito= Bago nagpuno ang m~ga taga Europa dito sa Kapuluang Pilipinas, ay may sarili n~g paraa't ayos n~g pamumuno ang m~ga tagarito. Ang paraa't, ayos n~g pamunuang ito ay di kagaya n~g sa iba't ibang lupaín na may isang dakilang puno ó pan~gulo na kinikilala, kundi sa bawa't pulo at lalawigan ay maraming pan~gulong may kanikanyang kampon at sakop na nayon-nayon at lipi-lipi,[1] anopa,t, kaparis din n~g pamunuan sa Espańa bago nan~gagpaka-pan~ginoón doon ang m~ga Romano't Godo. Ang bawa't pangkat n~g pamahalaan ay tinatawag na isang _balan~gay_. Itong salitang balan~gay ay pan~galan n~g sasakyang-dagat na di umano'y siyang nilulanan n~g m~ga taga Malaya sa pagparito, (basahin ang pangkat na sasakyan) at ang dami n~g m~ga taong sakáy sa bawa't isa nito ay tinatawag na isang balan~gay na dili iba't siyang nátatag na isang pamahalaan. At sapagka't may malalaki't maliliit na sasakyán ay nagkamalalaki't maliliit namang balan~gay ó pámahalaan. Ang bilang n~g m~ga tao sa pinakamunting balan~gay ay limang pú at sa pinakamalakí ay umáabot n~g hangang pitong libo. Ang ibang m~ga balan~gay ay magkakasundô at hangang sa naglalakip-lakip[2] upang kung salakayin n~g m~ga kaaway ay huwag masupil; n~guni't ang pagkakálakip na ito ay sanhi n~g pagkakasunduan at hindi n~g pagsasáilaliman n~g isa't isá; ano pa nga't bawa't balan~gay ay may kanya ring sariling pan~gulo, liban na sa panahon n~g digma na pumipili n~g isang man~gun~gulo sa kanilang lahat. Ang pan~galan n~g pan~gulo sa bawa't balan~gay ay _Dato_ na ang kahulugán sa wikang Malaya (ani Dr. de Tavera) ay nuno ó lelong: ano pa n~ga't dito'y ating mapagninilay na ang ayos sa pámunuan ay isang pamumuno sa gulan~gan. Itong tawag na _Dato_ na pan~gulo ay nanánatili pa hanga n~gayón sa Holó't Mindanaw. Ang pan~gulo namang nagpupuno sa samasamang balan~gay ay nagkakapamagát n~g _Laca ó Raja ó Ladya ó Radja_. Mula n~g lumitaw ang _mahomatismo_ (pananalig kay Mahoma) ay ginamit ang salitang _sultán_. Di umano'y may nagpápamagat, din n~g _Hari_ na siyang dating kapan~galanán sa m~ga dakilang pinuno sa India, at ang kahulugan sa sanskrito, ani Dr. de Tavera ay Brahma, araw, Vishnu. Ang pamumuno n~g pan~gulo ay paratihan ó sa tanáng buhay. At ang pagkapuno't pagkamáginoo ay minamana n~g anák at kung sakaling wala, ay m~ga kapatid ó kamag-anak na malapit ang humahalili. Ang tungkulin n~g m~ga ito ay pagpunuan ang kaníkanyang sakop at kampon at tuloy lin~gapin ang kanikanilang usapín at kailan~gan; at ang sabihin namán n~g m~ga ito ay iginagalang at ginaganap n~g kanikanyang sakop na m~ga tao. Iginagalang din ang m~ga kamag-anak at inapó n~g m~ga puno, na kung baga ma't hindi nakapagmana n~g pagkapuno ay pawang ibinibilang namáng taong-mahal at ipinakatatan~gi sa m~ga taong karaniwan. Kung paano, ang kamahala't pagkamaginoo n~g m~ga lalaki ay gayon din ang sa m~ga babae[3]. Sa m~ga balan~gay na nabangit ay may tatlong kalagayan n~g tao: Una'y ang m~ga mahal na pinamamagatang _Maginoo ó Ginoo_; ikalawa'y ang m~ga nakaririwasa na pinamamagatang _timawa_ (ó payapa) at anáng ibang m~ga mananalaysay ay _maharlika_; ang pamagat, na sa wikang Malayo ani Dr. Tavera ay _laya_ ang ibig sabihin; at ikatlo'y ang m~ga alipin na sa Bisaya'y _oripun_. Ani Colín, ang m~ga lalaking may mahal na uri ó m~ga _maginoo_ ay nagpapamagat din n~g _Gat_ ó _Lakan_, gaya n~g _Gat Maitan_, _Lakán Dula_ at iba pa at sa m~ga babae nama'y _Dayang_ gaya n~g _Dayang Mati_. Anang iba'y naging karaniwang kasambitan din ang ating kinauugalian pa hangang n~gayong _mama_ (amain) ó _mang_ sa m~ga lalaki at ang _ale_ sa m~ga babae. Sumusunod sa uring ito ang m~ga _timawa_ (payapa) ó _maharlika_ (laya). Ang m~ga ito'y tan~gi sa ibang uri na walang sinasailaliman libang sa kanilang Dato ó pan~gulo. Hindi rin nan~gagsisibayad n~g buwis at ang paglilingkod na ginagawa n~g m~ga ito ay ang tungkol lamang sa naayon sa _ugali_. Itong _ugaling_ tungkulin nila, ay ang sumunod sa utos n~g pan~gulo ó puno sa panahon n~g digma: kaya't ang m~ga ito ang siyang nan~gagsisibuo n~g kawal ó hukbo n~g balan~gay at sa ganito'y may pamagat na _kabalan~gay_. Bukod dito ay tungkulin din nila ang tumulong sa pan~gulo ó Dato kung panahong nagbubukid ó umaani at gayon din sa pagtatayo n~g bahay, sa pag-gaod sa sasakyan niya kung sakaling naglalayag n~guni't sila'y pawang pakain sa loob n~g boong panahong kanilang ipinaglilingkod. Ang sumusunod sa nan~gabangit ay ang m~ga _alipin_, na sa Bisaya'y _oripun_, at m~ga ito'y may dalawang kalagayan n~g pagka-alipin: ang _aliping namamahay_ at ang _aliping sagigilir_; itong hulí sa Bisaya'y tinatawag na _n~galon_. Ang _aliping namamahay_ ay pinagbibigyan pakundan~gan. Ito'y may bahay na sarili; kaya't may pamagat na _namamahay_, at sa panahong kinakailan~gan lamang naglilinkod sa pan~ginoon, at ang paglilingkod na ito ay sa pagbubukid at pag-aani n~g kanyang pan~ginoon, at gayon din sa sasakyan kung sakaling naglalayag. Kailan~gan din tumulong sa pagpapagawa n~g bahay n~g pan~ginoon at tuloy naglilingkod sa bahay nito kung sakaling may panauhin, ano pa n~ga tungkulin n~g _aliping namamahay_ ang maglingkod sa pan~ginoon kailan ma't kakailan~ganin; n~guni't natatan~gi sa ibang alipin dahil sa may sariling bahay at saka hindi naipagbibili. Wala ring namang bayad sa paglilingkod, at sa madaling sabi ay siyang m~ga tinatawag nating _kasamá_, _bataan_, _kampon_, _tao_ at ipa pa. Nakalilipat din naman ang aliping ito sa kalagayang _timawa_ ó _maharlika_ kung nagbabayad sa kanyang pan~ginoón n~g katampatang halaga na ayon sa kaugalian. Ang _aliping sagigilir_ ó _n~galon_ ay siyang tunay na alipin na ang iba'y sa tanang búhay at sa akala ko'y tinatawag na _sagigilir_, dahil sa di nakalálayo sa gilid ó paligid n~g pan~ginoon. Ang pagkakapagíng alipin n~g m~ga ito ay dahil sa pagkukulang sa Dato ó pang-ulo, dahil sa pagdidigmaan, pakikipag-usapín at gayon din sa pag-uutan~gan at ibp. Ang m~ga alipin ito ay siyang pinakamalaking yaman n~g m~ga tagarito, dahil sa nákakatulong silang malabis sa kanilang n~ga bukira't hanap-buhay, at ang m~ga ito'y naípagbibili't náípagpapalit n~g isang pan~ginoon sa ibang pan~ginoon, n~g isang bayan sa ibang bayan, n~g isang lalawigan sa ibang lalawigan at n~g isang pulo sa ibang pulo. Gayon man, ani Argerzola (sabi ni Rizal), ay hindi lubhang hamak ang pamumuhay n~g m~ga alipin itó, dahil sa kasalong kumakain sa dulang n~g kanilang pan~ginoon at hangang sa naáaring mag-asawa sa kabahay n~g pan~ginoon, maliban na sa ilang masamang pan~ginoon, na saa't saan ma'y di nawawalâ. N~guni't ayon sa salaysay n~g ibá (wika rin ni Rizal) ay lumubha ang kalagayan n~g m~ga aliping ito nang masakop n~g Espańa ang m~ga tagarito hangang sa ang iba'y nan~gagpakamatay sa gutom at ang iba'y nan~gagpakamatay sa lason, at pinatay n~g ibang iná ang kanilang anák sa pan~gan~ganák (Basahin ang paaninaw ni Rizal sa dahong 295 n~g aklat ni Morga). Ang m~ga anák at inapó n~g m~ga aliping itó, magíng _namamahay_ at magíng _sagigilir_ ay nagmamana n~g kalagayan n~g magulang, na siyang dating kaugalian sa halos lahat n~g lupaing malayo. At ang pagkaalipin nitóng m~ga aliping _namamahay_ at _sagígilir_ ay sari-sari, dahil sa mayroong buô ang pagkaalipin, at mayroong kákalahati at mayroon namang ikapat na bahagi lamang. Ang dahil n~g pagkakaganito ay mababasa sa pangkat n~g kaugaliang pinanununtunan sa m~ga kapaslan~gan at sigalutan. TALABABA: [1] Ang ganitong ayos n~g pagkakahiwáhiwalay n~g pámunuan dito ay minagaling ni Rizal. Anya'y kung napasa kapangyarihan n~g isang katao lamang ang pámunuan dito nang panahong yaon at anomang bagay ay isásanguni sa isang lugar, ay magiging mabigát sa bayán-bayán, at sa akala ko rin, dahil sa nang panahong yaon ay wala pa ritong telefono, telegrama at m~ga kasangkapang nagagamit sa madaling pagsasangúnian. [2] Ani Rizal, ay di malayong ang ganitóng paglalakip ay malaon nang inúugali rito, at sa katunayan (anya'y) ang pan~gulo rito sa Maynilá ay pinakapan~gulong _General_, n~g sultán sa Bórneo; ayon sa patotoó n~g m~ga kasulatan noong siglo XII. [3] Ani Rizal ay naáayon sa kautusán n~g katalagahan (naturaleza) ang pag-uugaling itó n~g m~ga dating pilipino, na higit kay sa m~ga tagá Europa na nawawalán n~g kamahalan ang babae kung nagsasawa sa mababa kay sa kanya, dahil sa isinasalalaki lamang ang kamahala't kababaan. Anya'y isang katunayan ito na ang m~ga babae n~ga rito'y pinagbibigyan na mula pa noong una. =Ikalimang Pangkat.= Dating Pananamit At kalinisan sa katawán n~g m~ga tagarito Noóng unang dako ang m~ga tagarito ay magkakaibá n~g pananamit; na anó pa,t, sa Luzón ay iba sa Bisaya'y iba at gayon din sa ibang dako. Ang pagkakáganitó marahil ay sapagka't galing sa iba't ibang dako n~g Kamalayahan ang m~ga tagarito at inugali n~g isa't isa ang pananamit sa kanikanyang bayang pinangalin~gan. Dito sa Luzón (sa ilang lalawigan marahil) ay nananamit ang m~ga lalaki n~g _kanyan_ (barong _azul_) na lagpas n~g kaunti sa baywang, isinasara sa harap, walang liig at maikli ang man~gás; n~guni't may nagsusuot din n~g kulay itim. Ang sa m~ga maginoo'y kulay-pulá at sa India pa nangagaling. Bukod dito'y nagbibigkis sa baywang n~g isang kumot na tulóy ibinabahag; ang hita'y litaw, ang m~ga paa'y walang suót at ang ulo'y walang takip maliban sa isang makitid na panyo na mahigpit na itinali sa noó at kimót-kimutan na pinan~gan~ganlang _potong_ ó _putong_. Ang _putong_ na ito ay iniiíkid n~g sari-saring paraan, na kung minsa'y wari _turbante_ n~g m~ga _moro_ na walang _bunete_, at kung minsan nama'y nakapulupot na parang kubóng n~g _sumbrero_. Ang nagmámatapáng ay naglálawit, n~g m~ga dulo n~g panyóng ito na pinaáabót hangang sa batok. Sa kulay nang panyo ay napagkikilala ang pagkapuno, dahil sa siyang ginagamit na pinakasagisag sampu sa kanilang pakay at kataasan. Ang síno mang hindi pa nakakapatay (marahil sa digmá), n~g isa man lamang, ay hindi tinútulutang gumamit ng _putong_ na pulá at kaya't makagamit n~g ikid ó pugong na parang _corona_, ay kung nakápatáy na n~g pitó. Ang pinakadagdág na kasuutan ay isang mainam na nakukulayang kumot na isinasalabat sa balikat, saka ibinubuhol sa may ibaba n~g bisig, at ang káyong dinaramit ay sutla't babarahin. Bagay naman sa paghihiyas ay nan~gagkúkuwintás n~g tinanikalang ginto na iniíkid sa liig at ang pagkakákawing-kawíng ay gaya n~g sa m~ga taga Europa; nan~gagsusuót sa bisig at galang-galan~gan n~g kalombigas (pulsera) na gintong tinipi at may anyóng sarisari, na tuloy sinásaglitan n~g mahahalagáng batóng kawigin at ágata, puti't bugháw ang m~ga pinakamahál. Anáng iba'y gumagamit din n~g garing; at sa m~ga daliri naman ay nan~gagsisingsing n~g ginto't iba't ibang bató. Sa ibang dako naman (sa katagalugan marahil) ay may kaibhán dahil sa nan~gagbabaro at nan~gagsásalawal ang m~ga lalaqui, at kung may pinaróroonan ó napasa sa simbahan (sa pagparoon lamang sa m~ga simbahan, sa akalá ko) ay nananamit n~g isang kasuutang kulay itim na kung tawagi'y _sarampuli_. Ang kasuotang ito'y mahaba na abot hangang paa at ang mangas ay makipot na di umano'y isang kasuotang lubhang mahinhín. Kung isuot ito n~g m~ga tagalog ay buo at parang sapot, na ano pa't sa ulo pinapagdáraan at isang kasuotang karaniwan. Ang m~ga babayi naman ay nan~gagbabaro at nan~gagsasaya, at kung may pinaroroonan (sa pagpa sa simbahan din marahil) ay gumagamit n~g isang pantakip sa ulo na abot hangang paa at kulay itim ang pinakapipiling kulay, saká nan~gagtatapis; n~guni't ito'y higit na inuugali sa katagaluga't kapanayan kay sa kabisayaan. Bukod dito'y nan~gaglalagay sila sa buhok n~g pusod na tangalin (postizo) na ang ipinang-aalalay n~g lalaki't babae ay ipit na ginto ó pilak na may batóng _perlas_ ó _diamante_ sa pinakaulo, at kung hindi naglulugay n~g buhók ang lalaki ay nagtatalí sa noo n~g panyô na kung tawagi'i _purug_ at ang m~ga babae namán kung napasasadaan ay nan~gagsasalakot na ang tawag sa Bisaya'y _sarok_. Sa lalawigan nang Sambales, ang lalaki'y nag-aahit n~g buhók sa harapán n~g ulo at sa kaymotan ay nag-iiwan n~g isang kumpól na lugáy na, aní Rizal, ang ayos na ito n~g pagbubuhok sa Sambales at ang pananamit n~g m~ga taga Bisaya, ay nahahawig sa _kimono_ Hapón, At ang m~ga babae sa lalawigang itó ay nan~gagbabaro n~g sarisaring kulay at nan~gagsasaya rin, at ang m~ga may mahal na uri ay nan~gagkukundiman, nan~gagsusutla at nan~gananamit n~g iba't ibang káyo na pinamumutihan n~g ginto at n~g sari-saring gayák na palawít; nan~gagkukuwintas n~g tinanikalang ginto, nan~gagkakalombigas (pulsera) sa galang-galan~gan, nan~gaghihikaw sa tain~ga n~g makapal na tiping ginto at nan~gagsisingsíng sa daliri n~g ginto rin at sari-saring hiyás. Sa Katanduanes naman ay nan~gagsasaya ang m~ga babae n~g ayon sa ugali n~g m~ga taga Bisaya, nan~gagsisigamit n~g mahahabang balabal, ang buhók ay pusód, na mainam ang pagkasuklay at sa noo'y may sintás na nababatikan n~g ginto, na ang luwang ay dalawang dali. Sa bawa't tain~ga ay nakahikaw n~g tatlo, isa sa kaugalian n~gayon at ang dalawa'y sa may dakong itaás na magkasunód: at marahil ay ang m~ga ito rin an sinasabi ni P. Chirino na nagsisipaggayák n~g kakatwa sa bukong-bukong. Ang m~ga taga Bisaya naman ay nan~gaggugupit n~g buhók na kagaya n~g sa dating kaugalian sa Espańa at nan~gagpipinta sa katawan n~g sari-saring anyô at kulay. Ang pagkakapinta'y mainam at bagay-bagay at anang iba'y hindi lamang katawan ang pinipintahan kundi pati n~g baba't kilay. Ang paraan n~g pagpipinta, bago gawín ay ginuguhitan muna n~g mán~gan~gatha n~g akalang maáayo't mábabagay sa katawan at gayon din sa pagkalalaki ó pagkababae, saka pinipintahan. Ang panguhit na ginagamit ay kawayang parang _pincel_ na matulis ang dulo at siyang ipinangduduro hangang sa lumabas ang dugo, saca binubúdburan n~g pulbós, ó kung dili ay usok n~g sahing na maitim, na kailan ma'y di na man~gun~gupas. Hindi pinipintahang bigla ang boong katawan, kundi bahabahagi, at datiha'y hindi muna nagpipinta hangang hindi makapapamalas n~g anomang katapan~gan. Ang m~ga bata'y hindi nagpipinta n~g n~guni't ang m~ga babae ay nagpipinta n~g Isang boong kamay at n~g bahagi n~g ikalawá. Dito sa pulo n~g Luzón ay nan~gagpipintá rin ang m~ga taga Iloko, hindi lamang lubós na kagaya n~g sa m~ga taga Bisaya. Sa paghihiyás ay nan~gaghihikaw n~g malalaking hikaw na ginto at garing at nan~gagkákalombigas; sa ulo'y nan~gakakulubóng n~g ukáng Wari _turbante_ na may batíkbatík na ginto; nan~gagbabaro n~g makipot at mahaba na walang liig, at sa harapán isinásará. Hindi nan~gagsasalawal, kundi bahág lamang na ibinibigkis sa harapán. Ang m~ga babae'y may magagandang anyo't kilos, malilinis at, makikisig na lumakad; ang buhok ay maitím mahaba at nakapusód, nan~gakatapi sa baywang n~g kayóng sari-saring kulay at nan~gakabaro n~g walang liig; hindi nagsisipagsuot sa paa, n~guni't, nan~gaghiyas na nagsisipagkuwintás n~g ginto, nagsisipaghikaw at nagsisipagkalombigas. Bagay namán sa kalinisan, lalaki't babae at lalo na ang m~ga máginoo, ay totoong malinis sa kanikanyang katawa't bihis; nan~gagpapaitim na mainam n~g buhók na nagsisipaggugo at nagsisipaglan~gis n~g lín~gáng may paban~gó. Sa n~gipin ay lubhang main~gat na lahat, na mula sa pagkabata ay pinapantay n~g m~ga bato't iba pang m~ga kasangkapang pangkiskis at pinaiitim hangang sa tumanda, na tuloy sinasaglitan n~g ginto at nililinis pagkakain at pagkakagising. Bata't matanda ay naliligo sa m~ga ilog at sa malaking bangbang na, ani Morga'y, kahi't sa anong oras, dahil sa di umano'y inaaring pinakamainam na kagamutan: kaya't pagkapan~ganak (anyá) n~g babaye ay agád naliligo at pati bata'y pinaliliguan din[4]. At ani Colin, ang karaniwang oras na ipinaliligo ay sa pagkalubóg n~g araw, pagkatapos n~g gawain at sa pangagaling sa pakikipaglibing na naging kaugalian din sa Hapón. Saka kung naliligo ay mahinhing naúupo na inilúlubóg ang katawán hangang sa lalamunan na nan~gagpapakain~gat upang huwag maging tudláng n~g matá nino man. TALABABA: [4] Ani Rizal, ay di lubhang mapaniniwalaan ito dahil sa pinakaiin~gatan n~g m~ga tagarito ang maligo sa tanghali, pagkakain, pagká bagong kalilitaw ang sipon at pagka pinápanahón ang babaye at iba pa. =Ikaanim na Pangkat.= =Kaugaliang pinanununtunan sa m~ga Kapaslan~gan at Sigalutan.= Palibhasa't ang m~ga Tagarito ay nan~gamamayan at may m~ga tatag na pamahalaan ó balan~gay ay may m~ga hukom at tuntunin ring pinanununtunan. Itong m~ga tuntuning pinanununtunan sa kanikanilang balan~gay ay pawang alinsunod sa kanilang m~ga alamat at kaugaliang kinagisnan[5] na di binabago at mahigpit nilang tinatalima. Datapuat di umano'y may m~ga pan~gulo rin namang nagsisipaglagda n~g m~ga kautusan, saka itinatanyag sa bayánbayán nang isang mánanawag na pinan~gan~ganlang _Biuhahasan._ Sa pagtatanyag, di umano, ay nagdádála n~g isang batin~gaw na tinutugtog upáng mapag-alaman n~g m~ga tao. Ang m~ga hukom sa m~ga usapin nila ay ang kanikanilang pinakapangulo[6] na kung minsa'y nagiisa at kung minsa'y kasama n~g isang datň sa balan~gay ó n~g isang maginoo sa nayon: at ang pan~gulo sa balan~gay ay may sakdal na kapangyarihan na maaaring gumawa n~g ano man na walang sanguni sa iba, at sa ganito, ang magkulang sa kanya ay naparurusahan niya n~g kamatayan ó pagkaalipin ó pagbabayad kaya n~g isang gayon. N~gunit sa pagmumungkahian at m~ga sigalot n~g magkakasambahay ó n~g magkakamag-anak ay karaniwang ang matatanda na lamang sa nayon ang pinagsasakdalan na siyang humuhusay at ganap na dinidinig naman n~g m~ga may sigalot: Sa pagpaparusa naman ay walang bilibid ó bilanguang gaya n~gayon, kundi ang kaugaliang parusa na inilalapat sa nagkasala ay ang pagbayarin n~g isang gayon ó alipinin kaya at kung totoong mabigat ay nilalapatan n~g parusang kamatayan. At upáng matanto n~g manbabasa ang m~ga tuntunin sampú n~g m~ga salang kinalalapatan n~g m~ga parusang nábangit ay aking ihahanay dito sa sumusunod. * * * * * =Sigalot n~g m~ga pan~gulo sa dalawang balan~gay= Kung ang m~ga pan~gulo sa dalawang balan~gay (na magkasundô marahil) ay magkaroon n~g ano mang sigalot ó usap ay pumipilě sa ibang balan~gay n~g isang pan~gulo na mailalagay nilang pinakahukom upang humatol sa kanila n~g walang hilig; sa pagka't bagá man sa iba't ibang balan~gay ay may iba't ibang tuntuning pinanununtunan ay halos magkakaayon di umano.[7] * * * * * =Pag-aasawa sa taga ibang balan~gay.= Kung ang isang maharlika ó timawŕ, (maging lalaki maging babae) sa isang balan~gay ay mag-asawa sa taga ibang balan~gay ay hindi makalilipat sa balan~gay na tinatahanan n~g magiging asawa, kungdi magbayad n~g isang gayong halaga na paratang n~g m~ga datň. Ang paratang na ito ay mulâ sa isang putol na gintô hangang tatlo ayon sa paratang n~g balangay, bukod pa ang isang paanyaya sa boong balan~gay na aalisan. Kung ito'y hindi ganapin ay maaaring digmain n~g balan~gay na aalisan ang balan~gay na lilipatan, malibang pagkasunduan na ang m~ga anák n~g mag-asawa ay hahatiin sa kanikanyang balan~gay. * * * * * =Katungkulan n~g m~ga kampon sa isang balangay.= Ang sino mang kampon ay hindi bumabayad n~g buis, n~guni't napatutulong n~g pangulo sa kanyang m~ga kailan~gan, gaya sa pagtatayô n~g kanyang bahay ó sa kanyang pag-aani, sa pagbungkal n~g kanyang bukid, sa paggaod sa kanyang sasakyan at ibp.; n~guni't ayon sa salaysay ni Morga ay ibinubuis n~g m~ga kampon ang kanilang naaani sa kanikanilang bukiran. * * * * * =Sa Nakamatay.= Ang nakamatay n~g isang alipin at humin~gi n~g tawad ay hindi pinarurusahan n~g lubhang mabigat, kungdi pinapagbabayad lamang sa pan~ginoon n~g halagá n~g aliping napatay saka hinahatulan n~g hukom n~g iba pang parusang kanyang magalin~gin. Ang nakamatay n~g isang timaua ay kamatayan rin ang parusang inilalapat; n~guni't kung humin~gi n~g tawad ay inuuurong ang gayong parusa at ipinaaalipin na lamang sa namatayan. Di umano'y kung sakaling salapi ang nagíng kahatulan ay kalahatí lamang ang ibinibigay sa namatayan at ang kahahatí ay sa hukom. Datapua't ang nakamatay n~g pangulo ó maginoo ay pinapatay n~g walang patawad at ang m~ga kaalam ay pawang inaalipin sampű n~g kanilang m~ga anák. * * * * * =Paghuli sa magnanakaw.= Upang hulihin ang m~ga magnanakaw ay tinatawag ang m~ga pinaghihinalaan, at m~ga pinapagsasalansan sa isang dako n~g m~ga balaba n~g dahon ó n~g m~ga damit kaya, at kung pagkatapos nito'y masumpun~gan sa salansan ang nawala ay hindi na pinag-uusig pa, n~guni't kung hindi ay sinusubok sa alin man dito sa tatlong paraang sumusunod: Una.--Dinádalá ang m~ga pinaghihinalaan sa isang dakong malalim n~g ilog na bawa't isa'y may daláng pangpigil sa ilalim n~g tubig upáng kung pasisirin ay makapan~guyapit na matagal sa ilalim, at sa ganito, ang unang lumitaw ay siyang inaaring may sala. Di umano'y namamatay ang iba sa pagkalunod dahil sa takot na siyang ariing may sala. Ikalawa.--Naglalagay n~g isang bató sa isang sisidlang may kumukulong tubig, saka ipinadadampot sa m~ga pinagbibintan~gan at ang umayaw ay siyang nagbabayad n~g nánakaw. Ikatlo.--Pinapagtatan~gan ang m~ga pinagbibintan~gan n~g tig-isang kandila na magkakasinlaki at magkakasinbigat, at kung sino ang unang mamatayan ay siyang inaaring nagnakaw. Ang parusa namang inilapat sa nagnakaw kung ang ninakaw ay hindi lumalagpas sa halagang apat na putol na ginto ay ipinasasauli n~g hukom ang ninakaw saka pinapagdadagdag pa n~g isang gayon. Kung higit sa apat na putol na ginto ay inaalipin. At kung isang kate na ginto ay nilalapatan n~g parusang kamatayan ó kung dili ay inaapilin ang nagnakaw sampű n~g asawa't m~ga anák. Di umano'y kaugalian din naman (marahil sa ibang balan~gay) na sa unang pagnanakaw ay pinapagbabayad lamang n~g isang gayon, sa ikalawa'y inaalipin at sa ikatlo ay pinapatay ó kung sakaling pinatatawad dito sa huling parusa ay kung inaalipin sampu n~g asawa't m~ga anák.--N~guni't ang anák na hiwalay sa bahay niya ay hindi idinadamay sa pagkaalipin, dahil sa isipang hindi kaalam sa pagnanakaw. * * * * * =Pagsásamá= Kung ang dalawang tao ay magsamá n~g tiggayong halagá upang man~galakal, at ang may hawak n~g salapi ay maharang n~g kampon sa di kasundong balan~gay ay katungkulan n~g kasamá na tubusin ang naharang; n~guni't kung ang pagkapahamak ay kasalanan n~g may hawak n~g salapi ay kailan~gang isauli ang salaping naparual ó kung dili ay n~g m~ga anák. At kung walang maibayad ay masasanlang pinakaalipin siya at ang kalahati n~g kanyang m~ga anák sa kasamáng dapat pagbayaran. * * * * * =Pagmamanahan= Sa pagmamanahan ay hindi kailan~gan ang testamento, kungdi sukat na ang pahimakas na bilin n~g namatay sa kanino mang kaharap; sapagka't ang bilin n~g magulang ay lubhang mahalagá, dahil sa kapanampalatayan na ang m~ga kalulua n~g kanilang nan~gasirang magulang at kanunuan ay kasama rin nila sa sandaigdigang ito at siyang sa kanila'y nagpapaginhawa ó nagbibigay-hirap ayon sa asal nila (basahin ang paglilibing) ano pa't sa ganito'y hindi inuugali ang pagdadaya at pagsisinun~galing. _Sa katungkulan._--Ang m~ga anak lamang sa tunay na asawa ang nakapagmamana n~g katungkulan n~g magulang, ano pa't kung pan~gulo sa isang balan~gay ang magulang at mamatay ay ang pan~ganay sa m~ga lalaki ang humahalili at kung patay na ay ang pan~galawa; n~guni't kung walang anak na lalaki ay m~ga anák na babae ang humahalili n~g papagayon din, at kung sakaling walang anak ay kamag-anak na pinakamalapit ang nagmamana, na ani Rizal, ay siya ring kautusang pínanununtunan n~g m~ga anak-hari sa Espańa, Inglaterra, Austria at ibp. _Sa m~ga tunay na anák n~g mag-asawa._--Ang tunay na magkakapatid sa ama't ina ay nagsisipagmana n~g magkakasindami, malibang ibigin n~g amá ó n~g iná na palaman~gan ang sino man sa kanilang anak n~g dalawa ó tatlong putol na ginto ó n~g isang hiyás kaya. Kung ang isa sa m~ga anák ay nag-asawa sa isang uring maginoo at dahil sa kalakhan n~g kanyang bigay-kayang ipinagkaloob ay makahigit sa mana kay sa kanyang m~ga kapatid ay hindi ibinibilang ang kahigitang yaon; datapua't ang ano mang bagay na ibinigay n~g magulang sa kanino mang anák maging sa pan~gan~gailan~gan ó hindi ay ibinibilang sa pagmamanahan. Kung sa pagmamanahang ito ay may isang aliping nauukol sa lahat n~g magmamana ay binabahagi ang panahon n~g paglilingkod nito sa bawa't isa sa kanyang papan~ginoonin ayon sa pagkakasunduan nila. Kung sakaling hindi lubos ang pagkaalipin, kungdi kakalahati ó ikapat na bahagi lamang ang pagkaalipin ay pagbabayaran n~g m~ga pan~ginoon ang paglilingkod niya sa panahon n~g kanyang kalayaan ayon sa kanyang pagkaalipin. _M~ga anák sa una't hulíng asawa._--Kung ang sino man ay nakapag-asawang makalawa at kapua pinagkaroonan n~g anák ay nagmamana ang isa't isa sa m~ga anák n~g ayon sa mana't bigay, kaya na ukol sa kanikanyang ina, at ang pag-aari n~g amá ay binabahagi sa lahat na walang palamang sa kanino man. _M~ga anák sa tunay na asawa at m~ga anák sa alipin._--Kung ang sino mang lalaki ay nagkaanak sa tunay na asawa at nagkáanák pa sa alipin ay hindi nagmamana ang sa alipin; n~guni't ang aliping naanakan ay pinapagiging-laya at ang anák ay pinagkakalooban n~g miski ano, na kung maginoo halimbawa ang lalaki, ay isang putol na ginto ó isang alipin kaya. _M~ga anák sa asawa at m~ga anák sa babaeng kinakasama lamang._--Kung ang isang lalaki ay nagkaanak sa asawa at gayon din sa isang babaeng laya na hindi asawa ay hindi nagmamana n~g magkakasingdami ang m~ga anák, kungdi ang dalawang ikatlong bahagi n~g tinatangkilik n~g amá ay iniuukol sa m~ga anák sa tunay na asawa at ang ikatlong bahagi ay sa m~ga anák sa babaeng laya na kinakasama lamang at di tunay na asawa. _M~ga anák sa di asawa._--Kung ang sino man ay walang anák sa tunay na asawa, kungdi sa babaeng kinasama lamang ay nan~gagmamanang lahat ang m~ga anák at kung sakaling may anák sa alipin ay pinagkakalooban lamang n~g ayon sa nabangit sa dakong una. Kung walang kaanák-anák liban sa alipin lamang ay walang nagmamana, kungdi ang magulang ó nuno ó m~ga kapatid ó m~ga kamag-anak na malapit n~g namatay at ang ipinagkakaloob lamang sa m~ga anák sa alipin ay ang gaya rin n~g nabangit na. _M~ga anák sa kaa~gulo._--Ang m~ga anák sa kaaagulo ay hindi nagmamana n~g ano man at inaari pang masamang uri.[8] _Sa Inaring Anak._--ang pag-aring anak sa iba ay totoong kaugalian at sa pagmamanahan ay nagmamana n~g ibayong halaga ayon sa ibinigay n~g ama n~g siya'y ipaaring anak: ano pa't kung ipinagbigay siya n~g isang putol na ginto ay magmamana siya n~g dalawang putol sa pagmamanahan. * * * * * =Sa Bigay-kaya.= Ang nanunungkol n~g bigay-kaya ay ang lalaki at ito'y ayon sa kasunduan. Ang kasunduang ito ay karaniwang pinagkakayarian n~g m~ga magulang mula sa pagkabata n~g m~ga anak, at kung gayon ay katungkulan n~g m~ga magulang n~g lalaki na ipagpauna ang kalahati n~g bigay-kaya na pinan~gan~ganlang _kalabgayan_ at pagdating n~g araw n~g pag-aasawa ay saka ibinibigay ang kalahating kabuoan na pinan~gan~ganlan _bigay ó dahik_. Ang bigay-kaya ay napapa sa magulang n~g babae. At ang babae sa kanilang pagkadalaga ay walang ano mang tinatangkilik at kahi ma't kumikita ay sa magulang din. Ang kasunduang mulâ sa pagkabata at may páunang _kalabgayan_ ay kinasasanghian kung minsan n~g ligalig, dahil sa kung lumaki ang m~ga bata at umayaw ang sino man sa kanila ay inuusap ang magulang n~g umayaw dahil sa sapantahang siyang nag-udyok. N~guni't kung patay na ang magulang n~g sino man ay nagsasaulian na lamang at hindî na nag-uusapin. Kung ang sino man ay magsabi na ibig niyang mag-asawa, kay gayon at sa kaarawan ay umayaw ay pinarurusahan n~g mahigpit at kung mayaman ay sinasamsaman n~g malaking bahagi n~g yaman. * * * * * =Sa Pakikiagulo= Ang salang makiagulo, palibhasa't sigalot sa sambahayan ay karaniwang sa matatanda isinasakdal, at ang karaniwang parusa na inihahatol naman n~g matandá ay pagbayarin ang nakiagulong lalaki n~g isang gayong halaga[9] sa asawa n~g babae na pinakapantakip sa nasirang dangal. At sa minsang nabayaran ay nagsasama uling tiwasay ang mag-asawa at nililimot na ang bagay na yaon, at pati anak ay hindi inaaring anak sa pakikiagulň. Datapua't ang asawa n~g isang pan~gulo na magkasala n~g pakikiagulo ay nilalapatan n~g parusang kamatayan, at ang lalaking umagulo ay pinapatay kung mahuli ó kung nakataanan ay pinapagbayad n~g isang gayong halaga. * * * * * =Sa Paghihiwalay n~g mag-asawa.= Sa m~ga ganitong sigalot ay matatanda ang humahatol na kasama n~g m~ga kamag-anakan[10] n~g magasawang naghihiwalay. Kung ang mag-asawa ay naghihiwalay ay hinahati ang kanilang kinita sa kanilang pagsasama, n~guni't ang dating pag-aari bago nagsama ay hindi hinahati, kungdi dinadala n~g isa't isa ang kanyang dati. Kung ang babae ang humihiwalay sa asawa upang mag-asawa sa iba ay kailan~gang isauli ang bigay-kaya at dagdagan n~g isang gayon, na ang magsasauli nang nabangit na bigay-kaya ay ang magiging bagong asawa. N~guni't kung humihiwalay lamang at hindi upang mag-asawa sa iba ay ang bigay-kaya lamang ang isinasauli. Kung ang lalaki ang humiwalay, maging sa pag-aasawa sa iba ó hindi man at hindi kalooban n~g babae ay walang matuid ang lalaki na bumawi n~g bigay-kayang ibinigay niya ayon sa salaysay ni P. Colin; n~guni't ani P. Placencia ay isinasauli ang kalahati n~g bigay-kaya. Kung ang mag-asawang naghihiwalay ay may anak ay napapa sa anák ang bigay-kaya at ang nag-iin~gat nito ay ang m~ga nuno kung buhay pa ó kung dili ay isang taong mapagkakatiwalaan. N~guni't ani P. Aduarte ayon sa salaysay ni Rizal ay hindi na naghihiwalay ang magasawa kung may anak dahil sa paglingap sa anák. * * * * * =Iba't ibang kapaslan~gan.= Ang sumira n~g puri n~g isang anák na dalaga ó asawa n~g isang maginoo ay nilalapatan n~g parusang kamatayan. Ang mahuling mangaway ó mangkulang ay kamatayan din ang parusan inilalapat. N~guni't kung humin~gi n~g tawad ay pagkaalipin na lamang at kung may salapi ay maaaring magbayad n~g isang gayon at huag maalipin, at kung gayon ay ibinibigay ang kalahati n~g salapi sa ginawan n~g masama at kalahati ay sa m~ga hukom. Ang panunun~gayaw ay inaaring malaking sala lalonglalo na kung sa mayaman, sa matanda ó sa babae, at pinarurusahan n~g isang gayong halaga ó kung dili ay pagkaalipin. At kung ang tinun~gayaw ay pan~gulo ó maginoo ay kamatayan ang parusang inilalapat, malibang patawarin na kung gayon ay pagkaalipin na lamang. Ang tumin~gin n~g walang galang sa pan~gulo at ibp. na gaya nito ay nilalapatan n~g parusang pagkaalipin sa tanang buhay, n~guni't di umano'y bihirang mangyari ito, dahil sa pinakakain~gatang malabis n~g m~ga kampon. Kung sa gabi ay pumasok ang sino man sa bahay n~g isang pan~gulo ó maginoo n~g walang kapahintulutan ay nilalapatan n~g parusang kamatayan, at karaniwa'y pinahihirapan muna, dahil sa baka sakaling ginagamit na tik-tik n~g ibang pan~gulo; at kung sakaling matunayan na sugong tik-tik ay nilalapatan n~g parusang pagkaalipin at sa nagsugo ay kamatayan, malibang magbayad n~g isang gayong timbang na ginto. Ang di lubhang malaking pagkakaalitan ó pagmumungkahian sa isang nayon ay matatanda na lamang ang pinagsasakdalan n~g nagkaalit at siyang humahatol ayon sa patotoo n~g m~ga saksi at alinsunod sa minanang kaugalian sa kanilang m~ga kanunuan[11], ang hatol naman n~g matatandang ito ay lubhang pinakagagalang at ginaganap nila. * * * * * =Pag-uutan~gan.= Ang karaniwang palakad sa pag-uutan~gan ay patubuan, kung ang may utang ay may tinatankilik na sasanlain ay inilalagak na sanla sa pinagkakautan~gan ang kaláhati sampu n~g pakinabang noon hangang hindi nakababayad n~g utang. Kung walang ano mang tinatangkilik at sa katampatang panahon ay di makabayad ay nagiging alipin, at karaniwa'y sa tanang buhay dahil sa lakad n~g tubo. * * * * * =Pagbabayad n~g Paratang.= Ang karaniwang kahatulan sa m~ga usapin ay pagbayarin. Ang pagbabayad ay ganito; na ang kalahati n~g bukid at n~g tanang tinatangkilik ay napapa sa pan~ginoon, na tuloy paglilingkuran niya samantalang siya at ang kanyang m~ga anak ay pakain at padamit. Kung sakaling hindi makabayad sa kaukulang panahon ay nan~gagiging alipin; at di umano'y kung sakaling makabayad man ang amá ay sinisin~gil n~g pan~ginoon pati n~g ipinakain at ipinadamit sa m~ga anák at kung walang maibayad ay nagiging alipin ang m~ga anák. Kung ang nagkausaping nahatulang magbayad ay walang ibayad at ipagbayad n~g isang kaibigan ay sa kaibigan nagbayad maglilingkod, datapua't hindi parang aliping sagigilir, kungdi parang aliping namamahay. N~guni't kung hindi maglingkod n~g ganito ay ipalalagay sa kanyang patubuan. * * * * * =Pagcaalipin.= Ang sino mang mabihag sa balan~gay na kaalit ay inaalipin. Ang may utang na walang ikabayad ay inaalipin at di umano'y sa m~ga ganitong bagay ay anák ang karaniwang napapasanla na tumutubos sa magulang. Inaalipin din ang lumabag sa isang pan~gulo ó maginoo na gaya halimbawa n~g magdaan sa silong ó bukiran nila, ó makasira n~g ano mang pag-aari nila, ó makatapon kaya n~g ano mang dumi kung nagdaraan sila ó magkasala n~g ano man sa m~ga kabahay n~g pan~gulo, at iba pa. Ang m~ga anak n~g talagang alipin na ay alipin din. Ang m~ga anák n~g amáng laya at n~g inang alipin ay nagiging alipin ang ikalawa, ikapat, ikaanim at ibp, at kung may labis na isa ay magiging gaya n~g sa bugtong na anák. * * * * * =M~ga di lubos na alipin.= Ang bugtong na anák n~g isang magulang na alipin at isa'y laya ay kalahatí lamang ang pagkaalipin. Ang ganitong alipin ay naglilingkod n~g salisihang buan sa makatuid baga'y isang buang ipinaglilingkod ang bahagi niyang laya.[12] * * * * * =Katungkulang n~g alipin.= Ang aliping namamahay ay nakapagbabahay n~g sarili, n~guni't kailan~gang maglingkod sa kanyang pan~ginoon sa panahon n~g paghahasik at pag-aani sa bukiran, gumaod sa sasakyan kung may paroroonan, tumulong sa pagtatayo n~g bahay at maglingkod sa bahay niya kung may panauhin. Ang aliping sagigilir ay hindi nakabubukod n~g bahay at may katungkulang gumawa n~g ano mang ipagawa sa kanya n~g pan~ginoon sa tanáng buhay niya. Ang kakalahati ang pagkaalipin ay naglilingkod n~g salisihang buan. At sa buang ikinalalaya ay maaaring ipaghanap niya n~g sa ganang kanyang sarili ó kung sa pan~ginoon din niya ay may matuid na maipakabig sa kanyang utang ang dapat niyang kitain sa panahon n~g kanyang kalayaan na ipinaglilingkod niya. At ang halaga ay isinasan-ayon naman sa kanyang pagkaalipin kung namamahay ó kung sagigilir. Ang tatlong ikapat na bahagi ang pagkaalipin ay tatlong araw na naglilingkod sa pan~ginoon at isa'y sa kanyang sarili. Ang asawa nito ay naglilingkod din sa kanyang pan~ginoon n~g kapara niya. Ang ikapat na bahagi lamang ang pagkaalipin ay naglilingkod na isang araw sa pan~ginoon at tatlo'y sa kanyang sarili. Ang aliping námana n~g dalawa, tatlo ó limang magkakapatid ay naglilingkod sa bawa't isa sa kanila n~g ayon sa panahong pinagkasunduan nila na ipaglilingkod sa bawa't isa sa kanila. At kung sakaling hindi lubos ang pagkaalipin ay pagbabayaran ang kanyang paglilingkod sa panahon n~g kanyang kalayaan at ayon sa kanyang pagkaalipin. * * * * * =Pagcalayŕ n~g alipin.= Ang m~ga aliping _sagigilir_ at _namamahay_ ay nakaaalis sa pagkaalipin kung nagbabayad sa pan~ginoon n~g katampatang halagá. Ang halaga n~g salaping dapat ibayad n~g _aliping sagigilir_ upáng maging _aliping namamahay_ ay limang putol na ginto ó higit pa, at saká ang kalahati n~g boong hiyas at pag-aaring tinatangkilik, at kung sakaling may lumabis na isang paliyok ó ban~ga sa paghahati ay binabasag, at kung kumot ay hinahapak sa gitna; at upáng lubos na mawala sa pagkaalipin at maging _timawŕ_ ó _maharlika_ ay kailan~gang magbayad n~g sampung putol na ginto ó higit pa. Ang paraan n~g pagbabayad ay nag-aanyaya n~g m~ga tao ang alipin at sa harap n~g pan~ginoon at n~g m~ga kaibigan ay ginagawa ang pagbabayaran at iba pang kailan~gan. Di umano'y karaniwan ding ugali n~g m~ga Tagalog na sa oras n~g kamatayan ay pinapagiging laya n~g pan~ginoon ang m~ga anák n~g m~ga alipin na ipinan~ganak sa kanyang bahay. At gayon din na kung ang sino mang laya ay magkaanak sa kanyang aliping babae ay pinapagiging laya ang anák sampu n~g alipin, na dili iba't siyang inugali ni Abraham kay Agar at kay Ismael. TALABABA: [5] Aní Rizal ay siyang lalong mabuti, dahil sa siyang nakapagpapayapa sa m~ga tao, sapagkat, anya'y may higit na tibay ang ugali kay sa isang kautusang nasusulat ó nalilimbag, lubha pa't itong kautusang nasusulat ay naipananaksil n~g m~ga may kapangyarihan. Ang katibayan, anya n~g isang kautusan ay wala sa pagkakalimbag sa isang dahon n~g papel, kung di na sa pagkalimbag sa ulo n~g magsisiganap, malaman mula sa pagkabata, maayon sa kaugalian at lalong lalo n~g kailan~gan na mátatag n~g walang pagkabago. Ang Tagarito n~gá, anyá, mula sa pagkabata ay nakatátanto n~g kanilang m~ga alamat namumuhay at lumalaki sa pan~ganorin n~g kanilang m~ga kaugalian, at hindi gaya n~gayon na nagtatatag n~g m~ga kautusan sa bayan na di man lamang nalalaman ó nauunawa at madalas pang binabago. [6] N~guni't ani P. Placenecia ayon sa salaysay ni Dr. T. H. Pardo de Tavera, kung may hilig sa kanino man ang pan~gulo ay pumipili sa ibang balan~gay n~g mailalagay na pinakahukom at di umano'y may m~ga kilalang gayong tao na humahatol n~g walan hilig. [7] Aní Rizal, ay napagkikilalang may malabis na kasunduan kay sa digmaan dito sa pagkakaayon-ayon n~g m~ga tuntunin, at di malayó anyang, may isang malaking pagkakasunduan dito; sapagka't ang pinakapan~gulo rito sa Maynilŕ, ay pinakapunong-hukbo n~g Sultan sa Borneo. Anya'y may m~ga kasulatan noong siglo XII na nagpapatotoo nito. [8] Ang ganitong asal sa sarisaring anak, ani Rizal, na ang m~ga anak sa tunay na asawa ay nagsisipagmana n~g magkakasindami; ang m~ga anak sa babaeng kinasama ay nagmamana n~g isang gayon; ang m~ga anak sa alipin ay hindi pinamamanahan n~g ano man, n~guni't pinapagiging laya sampu n~g kanilang Ina; at ang anak sa kaagulo ay inaaring masamang uri ay nagpapakilala n~g taos na katalinuan at bait n~g m~ga dating Tagarito. [9] Ang dating ugaling ito n~g m~ga Tagarito, ani Rizal, ay inuugali n~gayon n~g maraming lupain sa Europa, at anya'y wari lalong mabuti't matuid kay sa awáyin ang umagulo na ang kadalasang nangyayari ay siya pang nalalagay sa katua. [10] Ani Rizal ay makapupong magaling kay sa kautusan n~gayon n~g m~ga Frances at m~ga Ingles, sapagka't anya'y wala nang iba pang magaling na humatol sa m~ga sigalot n~g sambahayan na gaya n~g matatanda't m~ga kamag-anakan nila na lubos nakatatalos n~g kanilang pamumuhay. [11] Ito'y minagaling ni Rizal, dahil anya, tao rin sa kanikanyang umpok ang humahatol at sapagka't halal kapua n~g nagkakasira ay sapat makabatid n~g usap n~g ugali at lubhang mabuti kay sa hukom (n~gayon) na humahatol n~g usap na di niya talos, at sa m~ga taong ang kilos, pan~gun~gugali at wika ay gayon din. Dito n~ga, ani Rizal, ay napagkikilala ang pagkaurong natin sa pagkakaroon natin n~gayon n~g lubhang maraming kautusan at pasiyang kung ano-ano, hangang sa kung minsan ay kailan~gang magsakdal sa kataastaasang hukuman kung sakaling di nasiyahan sa hatol n~g hukom, at ang m~ga usapin ay nagluluat n~g di ano lamang na inaabot tuloy n~g m~ga anak, apo at pinagkakailan~ganang paggugulan n~g lubhang maraming salapi n~g naapi upang magtaglay n~g kaukulang hatol. [12] Dito, ani Rizal, ay napagkikilala na ginaganap ang lubos na kaugaliang matuid sa m~ga pan~ganoring malayo-pilipino, dahil sa isinasa isa't isa ang kaukulang matuid. =Ikapitong Pangkat.= =Wikŕ= Dito sa Pilipinas na gaya rin sa lahat n~g lupain ay may maraming wika, palibhasa't "ang bilang n~g pagkakapangkatpangkat, n~g wika sa isang lupain" anang isang manunulat, "ay naaayon sa pagkakahagdanghagdan n~g katalinuan n~g bayánbayán." N~guni't halos lahat n~g wika rito, maliban sa wikang _ita_ ay kagyat na wikang _malayo_, at ayon sa sapantaha n~g halos lahat n~g mananalaysay ay pawang suplíng ang lahat na ito sa isang matandang wika. Ito'y lubos na mapaniniwalaan at may m~ga aklat at pangyayaring nagpapatotoo nito. Halimbawa sa aklat ni Padre Concepcion ay may nasasaysay, na "noong unang pumarito ang m~ga kastila ay nagsipagsama n~g isang tagapagpaaninaw (ó interprete) na malayo at nákaunawaan n~g m~ga tagarito." Ayon kay Padre Colin naman ay "may isang taga Kapangpan~gan na nakarating sa Sumatra (isang lupaing malaya) at sumapit sa isang dako na kanyang kinaringan n~g kanyang sariling wika at siya'y nakisagot na parang siya'y ipinan~ganak sa dakong yaon, anopa't tuloy sinabi sa kanya n~g isang matanda na kayo'y m~ga inapó n~g m~ga nagsialis dito noong unang dako na nan~gamayan sa ibang lupain at di na namin nan~gabalitaan (basahin ang Pinangalin~gan n~g Lahing Pilipino). At ako noong taong 1902 na naglalakbay na patun~go sa Melbourne ay nakipag-usap akong maminsanminsan sa m~ga grumeteng malayo sa bapor at madalas na kami ay nagkakaunawaan sa kanilang wikang malayo at sa aking wikang tagalog na gaya rin n~g pagkakaunawaan n~g m~ga portugés, kastila't italiano sa kanikanyang wika. Datapua't sa m~ga wikang pilipino ay ang tagalog at bisaya ang m~ga pinakamalaganap. Ang dalawang ito ay masasabing magkapatid na wika sapagka't ang karamihan n~g salita ay magkapara at ang kaibahan n~g ibang m~ga salita ay nasa dulo lamang, na pagkain sa tagalog ay _un_ sa bisaya, gaya n~g _sulatin_ ay _sulatun_, _kanin_ ay _kanun_, _patayin_ ay _patayun_. At sa dalawa pang ito ay ang wikang tagalog ang siyang lubhang kilala na ani Baron Willam von Humbold ay "siyang pinakamayaman at pinakadalisay sa lahat n~g wikang _malayo polinesia_", at ani P. Chirino naman ay "ang luhang nakalugod at nakahalina sa akin ay ang wikang tagalog. At siya ko n~gang sabi sa unang arzobispo at sa ibang matalinong tao na nálalaman sa wikang tagalog ang m~ga kainaman n~g apat na pinakapan~gulong wika, dito sa sandaigdigan na dili iba't ang hebreo, griego, latin at kastila: sa hebreo ay ang m~ga kababalaghan at m~ga malalalim na kahulugan; sa griego ay ang m~ga artikulo at ang dali n~g pagbangit n~g ano mang n~galan, sa latin ay ang kayabun~ga't karikitan; at sa kastila ay ang pagkamagalang, pagkamapagpitagan at pagkamapagbigay-loob." Siyang totoó sapagka't ang wikang tagalog ay isang wikang naipagbabadya n~g tanang soloobin at damdaming sumasapuso't isip n~g tao. Nariyan ang ating m~ga awit, dalit, salawikain; ang ating m~ga padalahan, novena't dasalan; ang ating komedia, dupluhan, panawagan at bugtun~gan; ang ating kundiman at kumintang; ang ating m~ga palabas-dulaan, m~ga aklat, man~ga pahayagan at iba't iba pang nagtatanghal n~g kayamanan n~g tin~gig n~g wikang tagalog. Gayon din ang pagtula na sa wikang tagalog ay katutubo at lubhang mayamang gaya n~g wikang árabe, at malinaw nating namamalas sa m~ga awit, salawikain at babasahin ang gawi't sadyang pananalitang tagalog na patula. Sa tulang tagalog n~ga ay mapuno puno n~gayon n~g m~ga korrido ó awit ang ating m~ga tindahan n~g aklat. At sa tulang tagalog ay sumilang ang m~ga bantog na sina Francisco Baltazar G, Pilapil, at ibp. Datapua't ang wikang tagalog, baga man mayaman at sagana sa tin~gig ay haluan din na gaya n~g inglés at iba't ibang wika, palibhasa't galing sa kamalayahan, saka nakapamayanan n~g m~ga tagá iba't ibang lupa: ano pa n~ga't sa wikang tagalog (sampú sa ibang man~ga wika rito) ay may nahahalaw na man~ga salitang árabe, gaya n~g _utak_, _alak_, _paningkayad_, _lahi_, _taksil_, _libo_, _lasap_, _sipat_, _sulat_, _luhod_, _salamat_, _salawal_, _hukom_, _hiya_, _asawa_ at ibp; may man~ga salita ring sanscrito, gaya n~g _kastuli_, _halaga_, _kalapati_, _kuta_, _pana_, _sinta_, _kasubha_, _tinga_, _tumbaga_, _laksa_, _yuta_ at ani Dr. Pardo de Tavera ay lahat n~g salitang may kahulugang katalinuan, kabaitan, damdamin, pamahiin, pan~galan n~g m~ga dios, n~g m~ga tala, n~g bilang na may kataasan, n~g m~ga halaman, n~g digma sampu n~g m~ga bagaybagay at hanga nito at katapustapusan ay ang m~ga pan~galan n~g m~ga titik n~g kamahala't pagkamaginoo, ang pan~galan n~g ibang m~ga hayop, n~g m~ga kasangkapang pangawa at ang pan~galan n~g m~ga salapi. Ano pa n~ga't ayon dito'y ating mapagbubulay na doon pa sa Malaya ay hiniram na n~g m~ga tagarito sa m~ga taga India ang m~ga salitang iyan at marahil ay noong panahong ang kapangyarihan n~g India ay lumalaganap sa kamalayahan na siyang pinagbuhatan n~g m~ga tagarito. Bukod sa m~ga salitang hiram sa árabe at sa sanscrito ay may hiram rin sa m~ga insik, gaya n~g _susi_, _impo_, _chaa_, _pisaw_, _tinsem_, _sotanhon_, _mike_, _misua_, _pansit_, _bulang-lang_, _bihon_, _mangkok_, _suliaw_, at ibang m~ga salitang kalakal-insik. Gayon din ang kastila, na sapagka't namuno ritong malaong panahon ay nakapaghalo rin n~g m~ga salitang tungkol sa pananampalataya, sa karunun~gan, sa kasangkapan at sa pagkain at ibapa, gaya n~g _Dios_, _Espiritu_, _Santo_, _Vírgen_, _manzanas_, _sapatos_, _kabayo_, _kumpisal_, _baso_, _misa_, _piso_, _tabako_, _parč_, _cura_, _pamalo_, _biguela_, _karwahe_, _tranvia_, _mantika_, at iba pa. Sa m~ga lupaing _malaya_ ay di natin masabing may hiram sapagka't ang m~ga tagarito ay malaya rin, at ito'y malinaw nating natutunayan sa pagkakahawig n~g m~ga salita sa m~ga salita n~g lahat n~g wikang malaya,[13] gaya n~g m~ga wika sa Java, Sasak, Makassar, Bugis, Bouton, Salayer, Tomere, Tomohon, Langowan, Ratahian, Belang, Tamawanko, Kema, Bantek, Menado, Bolang-Itam, Sanguir, Salibabo, Sula, Kaheli, Wayapo, Massaratty, Amblaw, Ternate, Tidore, Kaioa, Batchian, Gani, Sahoc, Galela, Liang, Morella, Batu-merah, Lariki, Saparua, Awaiya, Kamarian, Teluti, Ahtiago, Gah, Wahai, Goram, Matabello, Teor, Ke, Aru, Mysol, Dorey, Teto, Baikeno, Brissi, Sabu, Rotty Allor, Solor, Bajaw, at iba pa. TALABABA: [13] Basahin ang kay Alfred Russell Wallace na "The Malay Archipielago" =Ikawalong Pangkat.= =Pagbasa't Pagsulat.= Tungkol dito sa pagbasa't pagsulat, ayon sa m~ga mananalaysay, ay pawang marunong bumasa't sumulat ang m~ga lalaki't babae rito. Ang hitsura n~g sulat ay sulat-maláyo at di umano'y han~go sa sulat n~g m~ga taga Arabia. Ang sa tagalog ay may labing apat na konsonante na gaya n~g sa Árabe at n~g wikang pahlabi n~g m~ga Persa noong Edad media; ang sa Pangasinan, Ilokano at Bisaya ay tiglalabing dalawa, at ang sa Kapangpan~gan ay lálabing isa; n~guni't ang paraa't ayos ay magkakaisa, gaya n~g makikita sa sumusunod: * * * * * =Sa Tagalog.= Ang m~ga bokal ay tatatlo lamang na gaya rin n~g sa árabe dahil sa ang _e_ at _i_ ay iisa at gayon din ang _o_at _u_. [Baybayin: "a" "e,i" "o,u"] Ang m~ga konsonante ay labing apat at kasama na n~g bawa't isa ang bokal. Ang bokal namang kasama ay nakikilala ayon sa tudlít na gaya rin n~g sa m~ga árabe. Pagca walang tudlit ay _a_ ang tinig, hlb. [Baybayin: ba, ka, da, ga, n~ga, ha la, ma, na, pa, sa, wa, ya, ta] Pagca may tudlít sa itaas ay _e_ ó _i_ ang tiníg, hlb. [Baybayin: be ó bi, ke ó ki, de ó di] Pagca may tudlít sa ibaba ay _o_ ó _u_ ang tiníg, hlb, [Baybayin: bo ó bu, ko ó ku, do ó du] Kaya't cung ang isusulat ay bata ay, [Baybayin: ba] [Baybayin: ta]; kung bató ay [Baybayin]; cung butó, ay [Baybayin]; kung bati ay [Baybayin] at iba pa. Ang ayos n~g lahat ay ganito rin. Ang may tudlit sa itaas ay _e_ ó _ú_ ang tiníg at ang tudlit sa ibaba ay _o_ ó _u_ na gaya rin n~g sa Tagalog. _Sa Bulakan at Tundó._ Ang sa Bulacan at Tundó ay may caonting caibahan sa Tagalog at itong sumusunod: M~ga bokal: [Baybayin: a, e ó i, o ó u] M~ga konsonante: [Baybayin: ba, ka, da, ga,ha, la, ma na, n~ga, pa, sa, ta, wa, ya] =Sa Kapangpangan.= Ito naman ang sa Kapangpan~gan. M~ga bokal. [Baybayin: a, e ó i, o ó u] M~ga consonante. [Baybayin: ba ka da ga la ma na n~ga pa] [Baybayin: sa ta] * * * * * =Sa Pangasinan.= Ang sa m~ga taga Pangasinan ay ito naman. M~ga bokal: [Baybayin: a, e ó i, o ó u] M~ga konsonante: [Baybayin: ba ka da ga ha la ma na] [Baybayin: pa sa ta wa] * * * * * =Ilokano.= Ang sumusunod naman ang sa Ilocano. M~ga bokal [Baybayin: a, e ó i, o ó u] M~ga konsonante: [Baybayin: ba, ka, da, ga, la, ma, n~g] [Baybayin: pa, sa, ta, ya] * * * * * =Sa Bisayŕ.= Ito naman ang sa Bisaya. M~ga bokal. [Baybayin: a, e ó i, o ó u] M~ga konsonante. [Baybayin: ba, ka, da, ga, ha, la, ma] [Baybayin: na, pa, sa, ta, ya] Ang ayos n~ga n~g lahat ay parapara na ang may tudlít sa itaas ay _e ó i_ ang tinig, at ang may tudlít sa ibaba ay _o ó u_. Ito ang ayos n~g pagsulat n~g m~ga tagarito at sa ganito'y nagcacaunawaan at agad nailalakip n~g bumabasa ang letrang kulang at di umano'y nilalakipan din n~g m~ga tanda na gaya halimbawa n~g || na aní Mass ay inaaring m, n, t at ibp.; ano pa't gaya rin n~g wicang _pahlabi_ ó _pehlebi_ n~g m~ga persa noon Edad media. Ang paraan naman n~g pagsulat n~g tagarito ay minumulan sa itaas na paibaba at pinasisimulan ang hanay sa dacong kaliwa at niwawakasan sa dacong kanan, na kaiba sa m~ga insik at m~ga hapón na minumulan sa kanan at niwawakasan sa caliwa.[14] Ang karaniwang sulatán ay kawayan ó m~ga dahon n~g halaman na siya ring inugali n~g m~ga taga ibang lupain n~g di pa natutuclasan ang paggawa n~g papel at ang panulat na ginagamit ay matulis na bakal ó patpat at di umano'y tinatawag na _sipol_. Ang m~ga susulatín naman ay ang canilang m~ga tula at awit na siya nilang gawî ó kung dili ay ginagamit sa pagtatala n~g bilang n~g canilang m~ga hayop at m~ga kalakal at gayon din sa pagsulat n~g liham. Ang paraang ito n~g pagsulat n~g m~ga tagarito ay agad napawě n~g masacop na n~g m~ga castila, at noong taong 1705, ani Padre Totanes, ay totoó n~g mahirap macasumpong n~g tagaritong nacasusulat n~g gayon; n~guni't ani Dr. Borrows ay gumagamit pa hangang n~gayon ang m~ga Tagbanua sa Paragua n~g gayong pagsulat. TALABABA: [14] Tungkol dito sa ayos n~g pagsulat n~g m~ga tagarito ay pinagkaroonan n~g iba't ibang isipan n~g m~ga mananalaysay. Ani Marche ay pahalang, ani Jambaulo na nakikita mandin n~g kasulatan dito na malaong panahon bago ipinan~ganak ang Pan~ginoóng Jesu-Kristo ay gaya rin n~g sabi ni Chirino na paibabang mula sa itaas, at ang sabi naman nina Colin at Esguerra ay patiwali sa nabangit, dahil sa anila'y paitaas na mula sa ibaba at ang pahalang ay inugali na lamang n~g dumating ang m~ga taga Espańa. =Icasiam na pangcat.= =Asal at gawi= "Ang m~ga tagarito"; ani P. Chirino. "ay hindi gaya n~g m~ga insic at hapón na mapagsikotsikot sa canilang pagbati, gayon man ay may sariling bait at asal. Lalong lalo na ang m~ga tagalog na sa salita at sa gawa ay m~ga magalang at mapagbigay loob. Nagsigaya sa atin (sa kanila na m~ga kastila) n~g pagbati na nag-aalis n~g putong na isang toalla ó diadema. Ugali rin na di tumatayo sa harap n~g m~ga taong canilang iginagalang, kungdi nauupo sa lupa n~g di lubhang sayad na nag-aalis n~g takip sa ulo at ipinapatong ang putong sa kaliwang balikat saka nakikipag-usap sa nakatataas sa kanila. Ang pag-galang na inuugali sa pagpasok ó sa pagcacasalubong ay ang magpakayukod at iunat ang isa ó dalawang kamay sa mukha: iduop sa m~ga pisn~gi, at saka maupo ó maghintay kayang tanun~gin n~g ibig; inaaring masama ang magsalita, kung hindi tinatanong...." Sayang at di nasiyasat ni P. Chirino ang dahil n~g m~ga ganitong galaw, na marahil ay may catuturan. Sa India ay may isang bayan na cung magbatian ang m~ga tao ay tumitigil muna saca, idinuduop ang camay sa tapat n~g pusň (na tahanan n~g damdamin), itinutuloy sa noo (na tahanan n~g isip) at itinitigil sa bibig (na tahanan n~g salita),--na ang ibig sabihin ay bago co salitain ang aking na sa _loob_ ay akin munang _iisipin_ saca co bubukhin sa _bibig_: at di malayong ang gayong pag-galang n~g m~ga tagarito ay may cahulugan ding gaya naman n~g sa m~ga taga Indiang yaon. Di n~ga caila na sa asal nakikintal ang pagcatao n~g tanang kinapal,--at ang bayang pilipino,--cung bagá ma't di siyang pinacasacdal ay di naman siyang pinacahamac. Marahil ay walang gasinong carunun~gan datapua't paraparang may sacdal na damdamin,--mapagpatuloy sa walang matuluyan, mapagbiyaya sa mahirap, at ito'y namamalas natin mula sa cayamanyamanan hangang sa carukharukhaan. Sa caibigan ay idinadamay ang buhay at sa isang pakitang loob ay iginaganti ang yaman. Sa m~ga gawain ay gayon din, at ani Morga'y: "ang m~ga tagarito ay may mabubuting licás sa anomang hipuin, malilicsi't matatalino, bagá man maiinitin." At sa paghahanap buhay ay di rin maliligtaan nino man ang cay Morgang salaysay na anya'y: "Ang gawa't hanap buhay n~g m~ga tagarito (na babae) ay manahi n~g sarisari; gumawa n~g saya, humabi n~g sinulid, at mag-ayos n~g bahay n~g canicanyang asawa't magulang, magbayó n~g palay na bibigasin, at maghanda n~g bala na, mag-alaga n~g manoc at baboy at man~gasiwa n~g bala na sa bahay, samantalang ang m~ga lalaki naman, ay siyang sa pagbubukid, sa palaisdaan, sa pagdadagat at pan~gan~gaso." Ano pa't dito sa licás n~g canilang pamumuhay ay malinaw na natatanghal ang matuid na gampaning isinatao n~g Maycapal, na ang magaang gawa ay sa babae sapagca't mahina at ang mabigat ay sa lalaki sapagca't malacas. Sa acalá co, sa hangang dito ay sapat n~g makilala ang asal n~g tagarito sa canilang kilos at galaw, n~guni't hindi lamang ito. Sa wica man ay namamalas rin ang asal, palibhasa't siyang calulua n~g bayan: at sa _wicang tagalog_ hangang n~gayo'y nababacas pa sa m~ga batian ang tawag na _Ale_, mang ó mama (amain) Ginoó at iba pa na nagpapakilala n~g pagcamagalang; at gayon din ang tawag na _ka_ gaya n~g _ka Maneng ka Biang_ at iba pa na nagpapakilala n~g pagcacapatiran. Sa catagang sabi n~ga ay di asal gubat na gaya n~g sabi n~g ibang mananalaysay, cungdi isang ugaling mahal na tangkilikin n~g alin mang lupaing may inimpoc na bait. =Icasampung Pangcat= =Pagkakalakalan.= Ang pagkakalakalan dito na noon pang una'y laganap na bago natuklasan ito n~g m~ga taga Europa ay isa sa m~ga pinakamahalagang bahagi n~g kasaysayan n~g Pilipinas. Kapagkaraka n~ga, di umano, ay may m~ga sadya n~g pamiliha't tiyangihan ang m~ga bayan-bayan at balabalan~gay, lalong lalo na rito sa Kalusonan at Kabisayaan, ang m~ga karaniwang kalakal ay bigás, palay, isda, kayo, almas, m~ga bun~ga n~g kahoy, hiyas at iba't iba pang m~ga kakainin kasangkapan at m~ga kagamitan sa lupaing ito. N~guni't bukod sa m~ga pagkakalakalang ito n~g m~ga tagarito ay may pakikipagkalakalan rin sa m~ga kalapit lupain, lalong lalo na sa m~ga taga Malaya na nagsisidayo rito: kaya't n~g dumating rito sina Legaspi ay may isang sasakyan n~g m~ga morong malayo na totoo nilang nakalaban sa pulo n~g Bohol, at anáng m~ga nabihag (na m~ga morong malayo) ay pan~gan~galakal ang kanilang ipinarito. At sa Cebu man ay may nakatagpo rin ang m~ga kastila na sasakyang mula sa Siam na doo'y nakikipagkalakalan. Sa China at Hapón ay di mapag-aalinlan~gan na ang m~ga tagarito ay may pakikipagkalakalan kapagkaraka dahil sa m~ga kasangkapang insik na dito'y nan~gasumpun~gan noong una, saka maraming katunayan na sa atin ay nagpapatotoo, gaya n~g sulat ni Legaspi kay Felipe II sa Espańa, na anya'y: "Sa dako pa roon niring aming kinatitigilan ay may malalaking pulň na pinan~gan~ganlang Luzón, at Vindoro; na pinaparoonan taon-taon n~g m~ga insic at m~ga hapón, upáng man~galakal. Ang kanilang dala'y seda, lana, porselana, paban~go, tansň, lata, m~ga kŕyong babarahin na may culay at iba pa. Sa pagbalic ay nagsisipag-uwi sila n~g gintô at pagkit. Ang m~ga tao sa dalawang pulong ito ay m~ga moro at pagcabili n~g m~ga calacal n~g m~ga insic at m~ga hapón ay kinacalacal naman sa iba't ibang pulň. "Gayon din ang isang aklat n~g m~ga insic tungcol sa pagcacalacalan na sinulat ni Chau-lu-cua ó Chan Ju-cua na sa pagbangit n~g tungcol sa m~ga lupaing ito ay sinaysay na: "Pagca ang m~ga sasacyan n~g man~gan~galacal (na insic) ay dumarating sa doon~gang ito (dito sa Pilipinas) ay dumodoong sa isang dacong lual ... na inaaring tiangihan, at doon nan~gan~galacal n~g m~ga calacal n~g lupain. Pagcadoong n~g sasacyan ay inaalayan n~g capitan ang m~ga mandarin n~g m~ga puting payong. Ito naman ay ginaganti n~g m~ga man~gan~galacal upang sila'y pagpakitaan n~g mabuting-loob n~g ginoong ito. Ang m~ga calacal n~g lupaing ay pagkit na dilaw, sinulid, perlas, susô, (ó sigay marahil), m~ga bun~ga n~g cahoy at cáyong yuta (na marahil ay sinamay ó huse ó pinya), ang calacal n~g m~ga insic ay porcelana, ginto, tinga m~ga basong sarisaring culay, cawaling bacal at m~ga carayom." Ang paraan naman di umano, n~g pan~gan~galacal n~g m~ga insic dito, anáng ibang m~ga mananalaysay ay tinatambol ang canilang _gongs_ pagdating upáng malaman n~g m~ga tagarito na may sasacyan n~g calacal na dumating at agad naman sumasalubong ang m~ga tagarito na sumasacay sa canilang m~ga munting bangca. Bucod sa nan~gabangit na lupaing ay nan~galacal rin dito marahil ang m~ga taga iba't ibang lupain sa Asia, sapagca't noong siglong ica labing pito, ani P. Delgado, ay nakikipagcalacalan rito ang m~ga taga Malabar, taga Koromandel, taga Bengala, taga Kambodhe, at marami pa. Balican co uli ang m~ga calacal ay di dapat ligtaan ang calacal na alipin na di umano'y dito napagkikilala ang yaman n~g m~ga tagarito na gaya rin marahil noong panahon nina Abrabam, na ang may pinacamaraming alipin ay siyang pinacamayaman. Ang pinacamalaking pamilihan sa calacal na ito ayon sa m~ga casaysayan ay sa Butuan, (Mindanaw,) na doon nagdadalá ang m~ga tagá Borneo, at taga iba't ibang lupaing calapit upang magbilí, hangang sa nagcamurang totoo, na noong 1573 ay ipinagbili rito sa Maynila, n~g anim na piso't cahati lamang ang isá. At maraming sasacyan dito sa Luzón, anáng isang mananalaysay, ay dumadayo sa Butuan, upáng mamili, sapagca't bucod n~ga sa m~ga bihag n~g m~ga moro roon na ipinagbibili ay nagbibili rin, di umano, pati m~ga insic at hapón n~g m~ga galing namán sa canicanilang lupain. Gayon din ang calacal na sigay na isa sa m~ga calacal na dinadayo rito n~g m~ga taga Siam, taga Kambodhe at m~ga taga iba pang lupain dahil sa siyang pinacasalapi sa canicanilang lupain. Bagay naman sa m~ga mahalagang bató rito na ang iba'y kinacalacal n~g m~ga tagarito ay di co na bangitin dahil sa nan~gan~gailan~gan n~g totoong mahabang salaysay sa cayamanan n~g lupaing ito sa m~ga mahalagang bató. Tungcol sa pagbabayaran ay hindi gumagamit n~g salapi, cung di gintong durog ang itinitimbang na totoong macapal sa lupaing ito anang m~ga mananalaysay. Ang pan~galan n~g m~ga panimbang, ani Dr. Pardo de Tavera, ay pan~galang insic gaya n~g _tael_ ó _tae_ na nababahagi n~g dalawang _tinga_ at isang _tinga_ ay may isang _sapaha_ at isang _sapaha_ ay pitong _sema_ at ang caliitliitan, di umano, ay ang _sangasahe_; n~guni't sa pagtimbang n~g m~ga calacal ay gumagamit n~g _pikul_. At sa pagsucat ay dangcal, sico at dipa ang inuugali. Sinasapantaha rin ni Dr P. de Tavera na dito'y nagcaroon n~g m~ga salaping galing sa India, dahil sa tawag na _salapi_ na pan~galan n~g salapi sa India. =Ikalabing isang Pangcat.= =Sasakyang-tubig.= Ang m~ga tagarito ay gaya rin n~g hapón at ibp. na nagkaroon n~g kanilang m~ga sasakyan-tubig na ayon sa kanilang katha. Kung paano at saan nila pinag-aralang gawin ay di natin batid, bagá man sa akala ko'y sa kamalayahan Ang m~ga sasakyang ito ay siya nilang ginamit sa pamamalakaya n~g isda sa pagtawid-tawid at pagkakalakalan at gayon din sa pakikidigma. Tungkol sa m~ga sasakyang ito, ani Morga, ay sarisaring hitsura. Ang iba'y m~ga bankáng lulanán n~g kanilang m~ga kalakal na m~ga isinasadsad cung gabi sa m~ga pasigan at baybayin, at ang iba sa m~ga ito ay malakílalakí na iisahing layag at taganás na tablang pinapagduopduop. Ang m~ga ito ang canilang ginagamit sa m~ga ilog at bangbang na nan~galoloob sa lupain. Nagsisigamit din n~g m~ga balan~gay na malalaking sasacyan at matutuling patacbuhin magíng sa unahan at magíng sa hulihan at nacapaglululan n~g maraming mangagaod sa magcabicabilang panig at napatutulin n~g tulong n~g saguan, pangaod at tikin habang tinitimban~gan n~g iba sa magcabilang panig na tuloy tinutugmaan nilang lahat n~g m~ga awit[15] na siya nilang pinagcacaunawaan cung patatacbuhin n~g matulin ó n~g marahan. Sa ibabaw nito ay may isang lapag na nacatatakip sa m~ga mangagaod. Ang lapag na ito ay matibay na nalalacaran n~g m~ga taong pangdigma at nilululanan n~g ayon sa caya n~g sasacyan. Sa lapag na ito naglalagay n~g layag na pinapagtitibay sa dalawang cahoy ó cung may calac-han ang sasacyan ay pinapagtatatlo ang cahoy ó cawayan at ang namamahala naman sa tun~go n~g takbo n~g sasakyan ay sa hulihan lumalagay. Bukod dito'y may hinubugang balangkas na may atip na pawid at siyang ginagamit na pinakakarang kung umuulan ó sumisikat ang araw: anó pa,t, pawang nasisilong ang tanáng lulan. Ang magkabilang panig n~g sasakyan ay may katig na malalaking kawayan na duopduop na baga ma,t, sumasayad sa tubig ay dí nakababagal sa takbo at ito'y siyang tumitimbang na mabuti sa sasakyan at nakahahadlang tuloy sa pagkataob kung sakaling napúpunô n~g tubig. Ngunit may lalo páng malalaki na nakapaglululan n~g isang daang mangagod sa bawa't panig at sa ibabaw ay tatlong pung sundalong pandigma.[16] Sa m~ga tagarito naman, dí umano, ay maraming marunong tumabas at gumawa n~g m~ga sasakyang-tubig, na lalong lalo na sa Katanduanes na aní Morga ay magagaling na mangagawa ang m~ga tagaroon na nan~gakagágawa n~g malalaki,t matutulin na ipinagbibili nila sa m~ga kalapit pulo. At saká dí umano'y nan~gakagágawa rin n~g m~ga huegong sasampuin at lalabing dalawahin na pinapagsususonsuson at pawang buong puno na pinag-ukáan lamang saka pinapahiran n~g alkitran. TALABABA: [15] Ani Colin ay m~ga awit na kanilang isinasaulo at itinutugma na kanilang paggaod sa m~ga sasakyan, at binabangit sa kanilang m~ga pistaha't sayawan at sa lahat n~g gawaing pinagtutulun~gan. Ang binabangit, di umano, sa m~ga pag-awit ay ang m~ga kagilagilalás na pamumuhay n~g kanilang m~ga Dios. [16] Ang m~ga tagarito, ani Rizal, na di lubhang alan~gan sa m~ga taga Marianas tungkol sa pagdadagat ay dí lamang dí nasulong, kungdí naurong pa sa katalinuang ito, at kung baga man anya't n~gayo'y nakagágawŕ rito, n~g m~ga sasakyang-tubig ay halos pawang kaanyo na n~g sa m~ga taga Europa. At yaong m~ga sasakyang nakapaglululan n~g isang daang mangagaod at tatlong pung sundalong pandigma ay naparam na; at ang m~ga lupaing ito na noong unang dako ay nakagágawa n~g m~ga sasakyang halos 2000 tonelada ay nan~gan~gailan~gan na n~gayong sa m~ga kalapit lupain magpagawa na gaya sa Hong-Kong upáng doon ibigay ang salaping kinukuha rito sa m~ga mahirap. =Ikalabing dalawang pangkat.= =Almás= Ang m~ga almás na ginagamit n~g m~ga tagarito, anáng m~ga unang nakakita ay pana't bosóg, sibat, sungdang, sandata ó kris, talibong, kampilan, baluti na sun~gay n~g kalabaw na di umano'y sa Siam nangagaling at iba't iba pa na hangang n~gayo'y ginagamit n~g m~ga moro at n~g m~ga taong gubat. Nagsisigamit din n~g sarisaring kalasag at n~g m~ga damit na cuero at iba pa na sa labanan ay makasasangalang sa kanilang katawan. Bukod dito'y nagsigamit n~g almás na nakapagpapahilagpos n~g maraming sibat, n~g m~ga lantaka ó m~ga munting kanyón: kaya n~g dumating rito di umano, ang m~ga kastila ay nan~gakasumpong dito sa Maynila, Kainta, Taytay at Lubang n~g m~ga kuta na may m~ga lantaka ó munting kanyon. At dito sa Maynila, anáng ibang m~ga mananalaysay ay nagkaroon n~g pagawaan n~g kanyón at n~g pabubuan n~g pulburá, na di umano'y wari nasa pan~gan~gasiwa n~g isang portugés at n~g isang tagarito na nagn~gan~galang Panday Pira. Sa Kabisayaan ay wari gumamit din n~g m~ga almás na ito, dahil sa isang sulat ni Legaspi sa hari tungkol sa m~ga morong natuklasan sa Panay, na anya'y: "Itong m~ga huli ay may m~ga artillería (ó pagawaan at pabubuan n~g kanyón, baril at pulburá) na sila rin ang bumububô at gumágawa pati n~g m~ga pulburá at n~g iba't ibang almás" saka niya sinundang "Ipinadadala ko po sa iyo iring dalawang almás na tanso na yari n~g m~ga moro sa lupaing ito upáng paniwalaan po n~g iyong kamahalan ang katalinuan nila sa paggawa at pagbububô n~g m~ga canyón." Ani J.P. Sanger at n~g m~ga kilalang mananalaysay n~gayon ay sa m~ga insic at m~ga moro marahil nan~gatuto nito. =Ikalabingtatlong Pangkat.= =Dating ugali tungcol sa Pag-aasawa.= Lahat n~g lupain ay may canicanyang caugalian sa pag-aasawa, at ang Pilipinas, palibhasa'y isang lupain, ay may sarili ring caugalian tungcol sa bagay na ito. Sang-ayon sa ugaling ito cung nag-aasawa ang sinoman ay pinagsisicapan na ang maging asawa ay caangcan at cabalan~gay, maliban sa lubhang malapit na camag-anac na ibinabawal. Ang sino man ay hindi nacapag aasawa n~g hihigit sa isa, at cung sacaling may ibang kinacasama, ay pinan~gan~ganlang _sandil_; datapwa't, sa Bisaya, palibhasa'y malapit sa Mindanaw, ay inuugali n~g iba ang asal n~g camorohan na nag-aasawa n~g dalawa ó tatlo, bucod pa sa m~ga kinacasama. Sa pag-aasawa naman ay kinauugalian na ang maginoo ay sa kapwa maginoo, ang timawa ay sa kapwa timawa at ang alipin ay sa kapwa alipin; n~guni't naghahalo-halo rin kung minsan, ano pa't mabuti (ani Rizal) kay sa dating ugali sa Roma at sa ibang lupain sa Kanluran ó Europa na ang may mababang uri ay hindi na naaaring makapag-asawa ó makalakip sa may mahal na uri. Bago ipagdiwan ang pag-aasawa ay pinagkakayarian muna ang ipagkakaloob na _bigay-kaya_ (dote) na sa Bisaya ay _bugey_. Ang nagbibigay n~g _bigay-kaya_[17] ó _bugey_ ay ang lalaki,[18] na hindi gaya sa Europa na babae ang nanunungkol nito[19]. Pagkatapos na pagkayarian ang _bigay-kaya_ ó _bugey_ ay ipinagdidiwan ang pag-aasawa. Ang pagdidiwan namang ito ay naaayon sa kalagayan n~g magaasawa. Ang maginoo kung ibig mag-asawa sa kauri ay nagpapasugo n~g m~ga maharlika ó timawa upang siyang lumakad n~g pag-aasawa niya. Bago yumaon ang m~ga ito ay nagdadala n~g isang sibat, sibat n~g maginoong mag-aasawa, at pagdating sa bahay n~g magulang n~g kakaisahing-dibdib, ay isinasaksak ang sibat sa hagdanan na nilalakipan n~g pagdalan~gin sa kanilang m~ga diyos at m~ga kanunuan upang sila'y kalin~gai't pagpalain sa kanilang pakay. Pagkatapos n~g pagkakasunduan ay ginaganap ang pagkakaloob n~g _bigay-kaya_ na ang karaniwang halaga ay isang daang putol na ginto na maaaring palitan n~g m~ga alipin ó m~ga hiyas. Kung magkagayo'y sumasama ang babae sa pagparoon sa bahay n~g kanyang bibiyanin na pasan n~g isang lalaki at pagdating sa hagdanan n~g bahay n~g magiging asawa, ay nagpapakunwari munang ayaw pumanhik, at sa ganito'y sinasalubong n~g biyanan at pinan~gan~gakuan na pagkakalooban n~g isang alipin; kung makapanhik na, ay nagpapakunwa uli n~g hindi pagtuloy agad, hangang sa di muna pan~gakuan n~g panibago, at gayon din sa pagpapakain at pagpapainom. Pagkatapos n~g m~ga pagpapakunwang ito at pag nagkatabi na ang lalaki at ang babae, ay tumatayo ang isang matanda at sumisigaw na tumahimik ang lahat, saka sinasabing: _Si Gat Maitan ay nakikipag-isang-dibdib kay Dayang Matî; n~guni't kung kanyang pababayaan at hindi niya kakalin~gain, ay iiwan siya at di sasauli sa kanya ang "bigay-kaya", at si Dayang Matî ay mag-aasawa sa iba. Datapwa't kung si Dayang Matî naman ay masamang asal ay babawiin sa kanya ni Gat Maitan ang "bigay-kaya", iiwan siya at mag-aasawa sa ibang babae,_ saka pinasasaksihan sa m~ga kaharap. Pagcatapos nito ay kumukuha n~g isang pingang kanin, lumalapit ang isang matandang babae at hinahawakan ang m~ga kamay n~g m~ga nag-iisang dibdib, na idinuduop muna sa tapat n~g puso saka pinapagkakamay at kung magkayo'y tinatagnan ang pingan n~g kanin at isinasabog sa lahat, saka sumisigaw n~g malakas ang matandang babae na tinutugon naman n~g gayon din n~g m~ga kaharap at sa ganito'y mag-asawa na ang lalaki't babae. Ang timawa cung mag-aasawa sa capwa timawa ay di na nagdidiwan n~g ganito, cundi pinaglalapit lamang, pinapagsasalo n~g pan~ginoon sa isang lumbó, saca sumisigaw ang matandang babae at mag-asawa na. At ang m~ga alipin (sagigilir, marahil), palibhasa'y nan~gamaman~ginoon ay di na nagdidiwan n~g ano pa man, cundi sucat na lamang sa pagcacasunduan ay mag-asawa na. Sa Bisaya naman at gayon din sa ibang lalawigan n~g catagalugan ay may ibang ugali. Mula sa pagcabata ay ipinakikipagkasundo n~g magulang ang canyang anac, at sa ganito'y ipinagpapauna ang calahati n~g _bigay-kaya_ ó _bugey_ na ipagcacaloob na ang tawag sa Bisaya ay _kalabgayan_. Datapwa't cung ang sino man sa magulang n~g lalaki ó babae ay magkulang tungcol sa usapan ay pinarurusahan n~g ayon sa utos at gayon din cung sacaling umayaw ang sino man sa m~ga bata, dahil sa pagsapantahang ang magulan ang nag-udyoc ó humicayat. N~guni't cung ang magulang ay patay na, ay nagsasaulian lamang n~g ipinagpauna at di na naguusapin. Inuugali rin ang sa paglilingcod ó sa pa ninilbihan na sa Bisaya'y tinatawag na _pangagar_, na ang lalaki ay naglilingcod sa magulang n~g babae hangang sa gayong panahon, at ang cadahilanan n~g ganitong paglilingcod ay upang mataroc ang ugali't asal n~g lalaki cung mácacasundo, na siyang dating caugalian n~g m~ga Hebreo ó m~ga taga Israel: caya't si Jacob ay naglingcod muna sa canyang biyanang cay Laban bago naging-asawa si Rakel. Pagdating n~g tadhanang panahon ó matapos cayang maibigay ang caganapang _bigay-kaya_ na pinagcasunduan, na ang tawag nito sa Bisaya ay _ligay_ ó _dahik_, ay ipinagdidiwan ang pagcacasal ó pag-aasawa sa ipinaghahanda pa't pinaggugugulan n~g lalaki, ayon sa canyang caya't calagayan. Datapua't bucod sa _bigay-kaya_ ó _bugey_, na cabuoan n~g _kalabgayan_ at n~g _ligay_ ó _dahik_, ay tungculin n~g lalaki na magcaloob nitong m~ga sumusunod, na lahat ay pawang may canicanyang tawag ó pan~galan: ang caloob na ibinibigay sa pagpanhic sa bahay n~g biyanan ay pinan~gan~ganlang _pasaka_; ang ipinagcacaloob n~g lalaki upang maca upong casiping n~g cacaisahing-dibdib ay _patupar_; ang ipinagcacaloob sa biyanang babae dahil sa m~ga puyat na dinanas at sa gatas na naipasuso sa panahon n~g pag-aalaga, ay _himaraw_ ó _himuraw_ at sa tagalog ay _panghimuyat_ (galing sa salitang pagpupuyat) at di umano'y ang karaniwang ipinagkakaloob ay halagang walong piso; ang ipinagkakaloob sa bumilang n~g _kalabgayan_ ó ipinagpauna n~g _bigay-kaya_ ay _binarian_ at ito'y binibilang sa tugtog n~g kampanang ginagamit at di tinitigilan ang tugtog hangang di matapos ang pagkakasal; ang ipinagkakaloob sa lumakad n~g pag-aasawa ay _himukaw_; kung bao ang babae, ay pinagkakalooban din ang kapatid n~g kinabauhan at pinan~gan~ganlan _himalo_ ang kaloob na ito; ang ipinagkakaloob sa m~ga alipin n~g biyanan ay _pankol_; ang ipinagkakaloob sa natigatig sa bagay bagay n~g pag-aasawa ay _pahinankol_; ang ipinagkakaloob upang maisama ang babae sa bahay n~g lalaki ay _padara_ ó _patabuk_ kung sakaling itatawid pa ng ilog ang ipinagkakaloob, upang mahugasan ang m~ga paa n~g babae pagdating sa bahay ay _pamaú_; at ang ipinagkakaloob sa pag-aalis n~g panyo sa ulo ay _patakas_. Ito'y sa Bisaya n~guni't sa Tagalog man di umano ay ganito rin. Kung sakaling malaki ang _bigay-kayang_ ipinagkaloob n~g lalaki ay pinagkakalooban naman n~g biyanang kaniya ang anak n~g tinatawag na _pasunod_, na dili iba't isang kuintas na ginto ó dalawa kayang alipin; at ani Colin ay isinasauli ang boong _bigay-kayang_ ipinagkaloob kung maging masunurin ang manugang, at kung hindi ay binabahagi sa m~ga dapat magmana; datapuwa't ani Delgado, ay patanaw-tao lamang na ipinamamalas sa m~ga nagsidalo, dahil sa ang m~ga yao'y hiram na isinasauli pagkatapos. Sa pagdiriwang n~ga pagkakasal ó pag-aasawa ay humaharap ang _katalona ó babaylona_ na isang matandang babae na siyang tagapan~gasiwa sa m~ga ganitong bagay. Ang lalaki't babae ay nauupo sa dakong kinauukulan nilang upan ó kung dili ay sa kandugan n~g isang matandang babaeng kamag-anak na siyang pinaká-iniina. Pinapagsasalo nito n~g pagkain ang lalaki't babae sa isang pingan at sa pag-inom sa isang lumbo, at pagkakai't pagkainom ay hinihiling n~g lalaki na maging asawa niya ang kanyang kaharap at pagpapaoo n~g babae ay pinagpupurihanan n~g m~ga kaharap na saksi sa pagdiriwang yaon, saka binabasbasan n~g tagapan~gasiwa at tuloy binabati na sila nawa'y guminhawang lubos, magkaanak, magkalupain at magtaglay n~g mahabang pamumuhay. Kung magkagayo,y sumasayaw na sinisibat ang isang baboy na handa na kapagkaraka at dito natatapos ang pagkakasal, saka naman ipinagdidiwan n~g m~ga inanyayahan na pinupuri ang bagong kasal na nan~gagsasayaha't nan~gaglalasin~gan. Ang pagdiriwang ito ay hangang sa paglubog n~g araw at ang iba'y tumatagal n~g ilang araw ayon sa kalagaya't katungkulan n~g ikinakasal. Kung sakaling di nagkasundo ang lalaki't babae ay nagdadaos n~g panibago at muling naghaharap n~g isang baboy, na sa harap noo'y sumasayaw ang lalaki na may hawak na isang sibat, at habang sinisibat ang baboy ay nakikipanayam sa kanyang _diwata_ ó _dios_ at hinihiling na papagkaisahing lubos ang kanilang kalooban at sa gayo'y inaasahang ang lalaki't babae ay magkakasunod at mabubuhay na payapa. Kung ang mag-asawa naman, sa kanilang pagsasama ay hindi magkaanak, ay tinutulutan n~g babae na lumakip ang lalaki sa kanilang aliping babae na dati ring kaugalian n~g m~ga Hebreo at ito't ating natutunghan sa Banal na Kasulatan na tinulutan ni Rakel si Jakob na lumakip sa kanyang aliping kay Bala, dahil sa siya'y hindi mag-kaanak. Tungkol sa m~ga anak, ay ang anak lamang sa asawa ang kinikilalang anak sa kautusan at ang sa _sandil_ ó babae ay hindi. Kung nagkakaalit, ang mag-asawa ay naghihiwalay, at ang humahatol sa m~ga ganitong sigalot ay ang m~ga kamag-anakan nila't ang m~ga matatanda at ito, ani Rizal, ay lalong mabuti kay sa kautusan n~g m~ga inglés at n~g m~ga frances tungkol sa paghihiwalay n~g mag-asawa, sapagka't sa m~ga ganitong sigalot n~g m~ga kabahay ay makapupong mabuting humatol ang m~ga kamag-anaka't matatanda kay sa sino mang pantas at hukom, magpakadunong dunong man. Basahin ang Kaugalian Pinanununtunan sa kapasla~gan at Sigalutan. TALABABA: [17] Ang _bigay-kayang_ ito, ay sinapantaha n~g m~ga manunulat na pagbili sa babae; n~guni't sa akala ko ay dahil sa di nila pagkabatid n~g kahulugan n~g salitang ito na dili iba't kaloob ó handog na ayon sa abot n~g nagdudulot at hindi bayad: kaya't kay Rizal, ang asawang tagalog ay hindi babaeng insik ó aliping mahometana na nabibili sa magulang ó sa _bazar_ upang pagtamuhang lugod n~g asawa ó pan~ginoon; at hindi rin babaeng taga Europa na sa pag-aasawa ay nawawala ang pan~galan, (kundi ang asawang tagalog ay malaya at pinakukundan~ganan, siyang sinasangunian n~g lalaki sa ibang gagawin; siya ring tagapag-in~gat n~g salapi at siyang nan~gan~gasiwa sa m~ga anak na ang kalahati ay kanya ano pa n~ga't ang bigay kayang ito ay hindi bayad, (ani Rizal) kungdi isang alaala sa pagod at puyat na ginugol n~g magulang sa pagpapalaki sa kanya. [18] Lalong mabuti, ani Rizal, na lalaki ang manungkol n~g pagkakaloob n~g _bigay-kaya_ kay sa babae, dahil na sa ganitong paraan, ay hindi nagkakalalayo ang magmamagulang, samantalang sa Europa, kung magkaasawa ang lalaki n~g mayaman at magkasalapi ay nagkakalalayo na. [19] Matwid, ani Rizal, na ang babae ang pagkalooban n~g _bigay-kaya_ (dote), sapagka't ang babaeng pilipina ay hindi isang pasan maging sa asawa at maging sa magulang, kundi tulong, at sa ganito'y kailan~gang alalahanin n~g ano mang kayang kaloob ang kanyang nilisang magulang sa pagkahiwalay niya. At ang gayon pa mang magulang na n~g babae ang tumatangap n~g _bigay-kaya_ at hindi siyang nagkakaloob, ay namamalas pa rin ang malabis na kapanglawan, na kaiba sa Europa na wari ipinagmamadalian n~g magulang na ihiwalay ang anak na dalaga hangang sa lumalabas na katuwan hitsura kung minsan ang ina. Bukod dito, ani Rizal din, kung nag-aasawa ang lalaki ay hindi nagtataglay n~g mabigat na pasan sa pag-aasawa, kundi bagkus nakakasumpong n~g kasama't katulong sa pag-aayos n~g kanyang pamumuhay kaya't ang babaeng pilipina ay hindi namamalakaya n~g asawa, kundi pumipili n~g kanyang ibig. =Ikalabing apat na Pangkat.= =Dating Kaugalian Tungkol sa Paghihin~galô, Paglilibing at Pagluluksâ.= Ang dating ugali n~g m~ga Tagarito tungkol sa bagay na itó, ay hindi lubhang kaibá kay sa dating ugali n~g iba't ibang lahi at lupain. PAGHIHIN~GALÔ: Kun ang sino man ay may-sakít at naghi-hin~galo ay nagdáraos n~g kanilang kaugalian, na ang gumaganap ay ang _katolona ó katalona ó babaylana._ Ang _katolona_ ay siyang pinaka _paré _ ó pinaka _pastor_ na tagapan~gasiwa sa anomang pagdiriwan na kinaugaliang gawin. At ang _katolona,_ kung dumádalo sa ganitong pagdiriwan, ay nagpuputong sa ulo n~g inikid na bulaclác, nagsusuót n~g canyang m~ga hiyás, nagdadalá n~g canyang m~ga gamit na casangcapang lalagyán n~g alác at canin at sa harap n~g isang baboy na buháy at nang m~ga pagcaing nahahayin ay sumasayaw na dumadalan~gin sa _anito_ ó _diwata_ na kanilang pinapan~ginoon, at pagkatapos ay hinuhulaan kung ang may-sakít ay mamamatay ó hindi. Habang ginanagawa itó n~g _katolona_ ay itinutugma ang canyang sayaw sa tugtog n~g isang campana saca humahawac n~g isang sibat na isinisibat sa baboy, at pagcamatay ay inilalagay sa pingan at inihahayin sa pinaka _alta_ ó dambana na casabay n~g canin, saging, alác, at iba pang pagcain. Kung matapos ang m~ga pagdalan~gin ito at ang maging hula ay gagaling ang may-sakit, sila'y nan~gagsasaya't at nagkakainan, naglalasin~gan at tulo'y inaawit ang m~ga pagca bantog n~g m~ga kanunuan n~g may-sakit, na siyang m~ga _anito_ ó _duratang_ canilang dinadalan~ginan; n~guni't kun ang naging hula ay mamamatay, inaaliw n~g katolona ang may-sakít sampu n~g m~ga pinagcacasactan, at sinasabing ibig n~g m~ga _anito_ na ang may-sakít ay macasama nila at mácabilang. Sa ganito ay maginhawang namamatay, ang may-sakít, sanhi sa paniniwalang siya'y luluwalhati, sa cabilang buhay[20] at gayon din ang m~ga cabahay na sa pananalig na ang may-sakít ay luluwalhati, hindi na nan~gagtataglay n~g samá n~g loob, kundi ang pagbibilin na cung siya'y mapasa caginhawahan sa cabilang buhay ay alalahanin sila at huag limutin, tuloy nagagsasaya, nagcacaina't nag-aawitan. Sa casayaha't pagcacainang ito, ang katolona ang cumacain n~g pinacamabuting lamán n~g baboy at n~g iba pang m~ga hayin[21]. Datapwa't kun ang pagsasayang ito ay abutin n~g pagcalagot n~g hininga n~g may-sakít ay agad itinigil ang pagsasayá at ang nahahalili ay ang panaghuyan n~g m~ga cabahay dahil sa pagcalisan sa canila at ang ibang nakikinabang sa namatay dahil sa mawawaláng sila n~g pagcacakitaán at di umano'y bumabayad pa n~g ibang m~ga tagapanaghoy.[22] Pagkatapos na mataghuyan ay hinuhugasan[23] ang bangkay sa tugma n~g isang mapanglaw na tugtugin na sinusuob n~g m~ga panuob na dagta n~g m~ga kahoy na di makapagpapabulok[24] at ang m~ga ito'y nangatutuklasan sa m~ga bundukin dito sa Pilipinas, saka binibihisan n~g m~ga pinakamainam na bihis, ayon sa kalagayan n~g namatay na tuloy sinapatan. Ang m~ga may kapangyarihan ay pinapaban~guhan[25] bukod pa sa sinusuob at ginágamot[26] n~g m~ga gamot na di makapagpapabulok na pinakatatan~gi ang katás n~g aloe. Ginagamit din ang katás n~g ikmo na ibinubuhos sa bibig anopa't, mapasok hangang sa tiyan, at sa ganito, n~g makaraan ang malaong panahon ay maraming bangkay ang násumpun~gang di pa bulok ó tunaw. Matapos mapanan~gisan at malapatan n~g gamot na laban sa pagkatunaw ay isinisilid sa kabaong, datapwa't bago isilid ay ginagayakan at nilalagyan n~g m~ga putól-putól na gintô sa bibig at sa m~ga mata[27]. Ang kabaong naman ay buong kahoy na may takip na lapat: anopa't, di masisimuyan n~g han~gin ang loob, at ang tabas at anyô ay parang munting bangka. Pagkatapos n~g lahat na ito ay inililibing at sa paglilibing ay walang ano mang paghahatiran ó kung sakali ma'y ang m~ga kasambahay lamang ang nagsisisama; n~guni't ani Colin, ay may m~ga tagapanaghoy na nagsisipanan~gis. * * * * * =PAGLILIBING= Tungkol dito sa paglilibing ay iba ang sa m~ga taga Bisaya at iba ang sa m~ga taga Hulo at Mindanaw. Ang m~ga Tagalog ay naglilibing n~g kanilang bangkay sa kanikanyang sariling bahay, na iniin~gatang malaon sa m~ga kaban ang m~ga buto[28] at iginagalang ang m~ga bun~go[29] na parang buhay at kaharap. Ang m~ga kabaong na ito ay inilalagay sa tatlong dako, ayon sa ibig at pasya n~g namatay: sa itaas n~g bahay na kasama n~g m~ga hiyas[30] ó sa ibaba kaya sa lapag ó kun dili ay sa silong na inilalagay sa hukay na di tabon at nababakuran, saka sinisipin~gan n~g isang baul na punô n~g m~ga pinakamaiging damit n~g namatay at tuloy hinahainan n~g sarisaring pagkain sa oras oras. Ang m~ga lalaki ay sinisipin~gan n~g kanilang m~ga kasakbatan at ang m~ga babae ay n~g kanilang kasangkapang pangawa. Kung minsan ay inilalayo sa bahay at kung gayon ay nagsisiga sa silong at tuloy tinatanuran ang bahay dahil sa baka magbalik at kunin ang iba pang nan~gatitira, n~guni't ani Delgado ay dahil sa nilalapitan n~g asuwang ó n~g ibang hayop at sinisira ang kabaong hangang sa umalin~gasaw at di tuloy main~gatan. Pagkatapos na mailibing ang bangkay ay nagdiriwang n~g isang kasayahan sa ikatlong araw na ang tawag ani P. San Antonio, ay _tibaw_ at sa bahay n~g namatayan idinaraos[31]. Sa pagdiriwan n~g kasayahang ito ay naglalagay sa pintuan n~g bahay n~g isang pasóng tubig upang mapaghugasan, n~g isang banig na may abo upang mabakas ang m~ga paa sa pagpasok; at sa dulang ay tinataanan n~g pinakapan~gulong upuan ang namatay saka nagkakaina't naglalasin~gan na tuloy inaawit ang pamumuhay at kagalin~gan n~g namatay, kung siya'y naging magaling na man~gan~gaso ó mamamalakaya ó sa ibang bagay kaya. Ang m~ga taga Bisaya naman ay karaniwang naglilibing sa m~ga yun~gib[32] n~g m~ga bundok at ang tabi n~g libin~gan ay hinahainan n~g m~ga pagkain at sinisipin~gan n~g kaban n~g damit at kung lalaki ay sinisipin~gan n~g m~ga kasakbatang ginagamit nila gaya n~g sibat kalasag at ibp. tuloy pinababaunan n~g m~ga kambing baboy usa at ibp. at kung sakaling naging matapang at mabuting mangdidigma, ay sinasamahan n~g aliping may sakbat; kung sakaling magdaragat ang m~ga kasangkapan naman sa pagdaragat at sinasamahan kung minsan n~g m~ga mangagaod at m~ga alipin[33] na kanyang makakatulong at ang tawag dito n~g m~ga taga Bisaya ay _bálon_ na sa Tagalog ay _baon_; at kung babae naman ay m~ga kagamitan n~g babae ang isinisiping gaya n~g m~ga panghabi kayo at ibp. Nagsisipaglibing din naman sa m~ga batong burol[34] na malapit sa dagat at sa ibabaw n~g isang malapad na bato sa Katbalogan ani Delgado ay nakita niya ang maraming kabaong at m~ga bun~go at buto. Ang m~ga gayong dako na pinaglilibin~gan ay lubhang pinagpipitaganan nila, dahil sa kapaniwalaang kung yao'y bangitin ó galawin ó lapastan~ganin ay may mangyayari sa kanila na ang kanilang tawag ay _balin_ ito'y dili iba't maging bato, ó magkasakit ó matamaan n~g kidlat ó iba pang kapahamakan kaya: kaya't sa m~ga dakong libin~gan nila ay naglalagay n~g bantay ó tanod upang huag daanan n~g ano mang sasakyan at sino man ay huag magsalita n~g kahit ano sa gayo't gayong panahon, dahil sa malaking kasalanan sa kanila ang lumabag sa gayong ugali. Sa Hulo at Mindanaw naman ay iba; iniupo ang bangkay sa isang upuang maybutas pagkatapos ay nilalamnan ang katawan n~g alkampor na isinisilid sa pamamag-itan n~g isang panghihip na bungbóng na hinihipan sa bibig at sa ganitong paraan ay napananatili ang bangkay at di natutunaw. Matapos ito ay inililibing n~g paupo[35] sa yun~gib na kanilang ginagawa sa ilalim n~g lupa, saka hinahainan sa harap n~g isang bungbong na tubig, isang pingang ikmo at n~g iba't ibang pagkain pa, at niwawakasan sa pagdaraos n~g kanilang kaugaliang pagdiriwan, na ani Delgado, ay naaáyon sa pananalig kay Mahoma at kay Pitágoras. * * * * * =PAGLULUKSÂ= Tungkol naman sa pagluluksa, ani Chirino, ay nagdadamit n~g itim ang m~ga tagalog at hindi kumacain n~g carne't isda, kundi kaunting gulay lamang, at ang tawag sa ganitong pagcuculasiyón ay _sipa_; n~guni't ani Delgado ay hindi kumacain n~g canin, hangang sa di macabihag (n~g kaaway marahil) at nagdadamit n~g yantók na inikid na umaabot hangang sa bisig, at ang ipinagpapawing gutom lamang ay saging at kamote: ano pa't kung hindi makabihag ay nagluluwat n~g hangang isang taón na nan~gan~galirang at nan~gan~gayayat tuloy, at ang tawag, anya, sa kaugaliang ito ay _maglahi_. Ang m~ga taga Bisaya kung nagluluksa ay nag-dadamit n~g puti, saka nag-aahit n~g buhok sa ulo at gayon din sa kilay na pinakatanda n~g kanilang pagdaramdam. Pagka pan~gulo ang namatay ay tumatahimik ang bayan n~g malaon ó ilang araw ayon sa kalagayan n~g namatay, at sa boong panahong ito ay walang maririnig na pukpukan ó kain~gay man sa alin mang bahay. At ang m~ga tao sa pangpan~gin ay naglalagay n~g pinagcacakilanlang tanda upang huag daanan n~g anomang sasakyán na ang lumabág sa ugaling itó ay nagdaranas n~g maban~gis na parusa. Ang namatay sa digma ay ipinagdiriwan n~g di kawasa sa kanilang m~ga panaghoy at sa kanilang paghahandog n~g m~ga hayin na lubhang ipinagsasayá. Ang namatay na pinagliluhan sa digma ó sa capayapaan ay ipinagluluksa n~g malaon at hindi ipinag-aalis n~g luksa hangang di maigantí. Ang pagganting itó ay ginaganap sa m~ga pumatay, sa m~ga kaaway at sa m~ga taga ibang bayang di kaibigan. Ang luksa naman n~g m~ga babae na pinan~gan~ganláng _moratales_ ay gaya rin n~g sa m~ga lalaki; n~guni't hindi n~ga lamang nangbibihag ó pumapatay man upang makakain n~g canin, kundi nagsisisakay sa isang balan~gay (bangka) na nilululanan n~g saganang pagkain, saka nagsasama n~g anim na lalaki na isa ang namimiloto, isa ang sumasaguan at isa ang tumitikin at tatlo pang matatapang na lalaki na may naipakita n~g kagilasan. Ang m~ga ito'y napasa sa ibang bayang kasundo nila na habang namamangka ay inaawit ang kanilang m~ga katapan~gan, ang kanilang m~ga nabihag at napatay sa digma na itinutugma sa paggaod; at pagdating sa bayang pinaroroonan ay nakikipagsayaha't nakikipag-lasin~gan doon at kung gayon ay inaalis ang kanilang m~ga balabal na puti at ang kanilang m~ga suot na yantok sa bisig at n~galan~gala saka kumakain n~g kanin at nagsusuot uli n~g m~ga hiyas[36]. TALABABA: [20] Ito'y minasama n~g m~ga paring manunulat n~guni't ani Rizal, ay matwid at si Cristo man anya, kaya naparito sa lupa ay upang magturo n~g isang Religion n~g pag-ibig at pag-asa na makaaaliw sa kahirapan n~g nasa hirap, at sa ganito anya ay bakit pa paitin ang m~ga huling oras n~g pamumuhay, bakit papaghihirapin at papag-aalapapin ang isang kapatid sa gayong kakilakilabot na m~ga sandali n~g paglipat doon sa walang hangang bayan? [21] Hanggang dito, ani Rizal, ay napagkikilala na ang ganitong hanap buhay ay pinakikinabangan saan saan man. [22] Ang ugaling ito ay natutunghan pa natin sa m~ga santong kasulatan na si Job ay isa sa nanganyaya n~g m~ga taga panaghoy at gayon din sa Kanaan at iba't iba pang lupain. [23] Hindi kakaunting aklat ang ating kababasahan n~g ugaling ito na dating ginagawa n~g m~ga taga Persia, taga-Ejipto at ipa ba. [24] Itong ugaling pagsuob sa pagpapanatili sa bangkay na huwag matunaw ay lubhang matandang ugali na di malaman kung ito'y katutubong ugali sa Ejipto ó ating minana pa sa iba. Ang m~ga taga Peru ay nag-ugali rin nito, datapwa't karaniwa'y di pa nilalagyan n~g gamot at sa lupang maapog na lamang itinatapon. [25] Ang pagsuob at pagpapaban~go sa bangkay ay lubhang matandang kaugalian at hindi lamang ang m~ga dating Romano at Griego ang nag-ugali nito, kun di pati n~g Hebreo na gaya n~g ating nababasa sa paglilibing kay haring Asa. [26] Itong paggamot sa bangkay upang manatili at huag mabulok ay inugali rin n~g maraming lupain at lalo na sa Ejipto, dahil kapaniwalaang ang kaluluwa'y nagbabalik uli at ani Simon Henry Gage, ay sinaysay ni Diodoro ang kapanalígang ito noong taong 484 bago nakatawang tao ang Pan~ginoóng Jesucristo. [27] Anang iba ay dahil sa kapaniwalaan na kung mayaman ó may maraming baon ay sasalubun~ging mabuti saan man dumating; at sa ibang lupain ay inugali rin ito upang maibili, di umano, nang pagkain at kung sakaling magdadagat ay maibayad sa sasakyán at sa ganito ay ating nababasa ang pagtawa ni Luciano sa kanyang m~ga kalupain noong una, tungkol sa bangka at bayad ni Caronte na gaya rin n~g ginawa nina Hircano at Herodes sa libin~gan ni David. [28] Ang pag-iin~gat n~g m~ga buto ó abo kaya na pinakaalala ay ugali n~g maraming bayan at sa akala ko ay upang madala nila saan mang lupain ó bayan sila malipat, gaya na n~ga n~g ibinilin ni Jose sa kanyang m~ga kapatid na kung tamuhin nila ang lupaing sa kanila'y inpinan~gaco n~g Dios ay huag iwan ang kanyang m~ga buto sa lupain n~g Egipto. [29] Ani Rizal ay makapupong magaling na igalang ang m~ga bun~go't butó n~g kanilang m~ga magulang at kanunuan na siya nilang pinagkakautan~gan n~g buhay, bait at n~g halos lahat, kay sa igalang ang buto't buhok (reliquia) n~g m~ga di umano'y santo na di man lamang nila nakilala ó nakaulayaw at marahil ay di makaalala sa kanila kailan man. [30] Ito'y naaayon sa ugali n~g m~ga dating taga Hebreo, Persa at India, at gayon din sa dakong kanluran n~g Arabia noong panahon ni Job na ang yama't hiyás sa libin~gan ay marami pa kay sa na sa bahay nilá. [31] Ang ugaling ito ay ugali rin n~g iba't ibang lahi na, magpiging ó mag anyaya pagkatapos n~g paglilibing; at dito sa Pilipinas ay pinagtakhang malabis n~g m~ga taga Europa at hangang sa tinatawanan kung minsan; datapua't ani Rizal, ay matwid gawin ang kasayahan yaon, dahil sa kapaniwalaan dito noon una na ang namatáy ay giginhawa. At n~gayon, ani Rizal, bagá man napawi na ang kapaniwalaáng yaón at sinusunod pa rin ang dating ugali, ay wala n~g iba pang kahulugan, kundi ang kaugalian na lamang n~g m~ga Tagarito na di maaring di aluki't handaan n~g umaaliw at umaambag sa namatayan, ay sinasapantaha n~g m~ga taga Europa na isang pigin~gan. Ang katunayan, anya, na hindi pigin~gan ay hindi inaanyayahan ang wala sa bahay at ang nandoon naman ay hindi na pinipilit sa pagdulóg sa dulang na kung sa bagay ay ugali rito. Anya'y ang _pasiyam_ sampu n~g _katapusan_ ay isang pakikipagsiyam n~g m~ga kaibiga't kamag-anak sa kabahay n~g namatay, at ang m~ga ito, palibhasa't nan~ga sa bahay ay hinahandaan n~g kahit ano na siyang ugali; n~gunit hindi piging ó paganyaya, sapagka't ang m~ga Tagarito ay hindi nagaanyaya n~g _chaá_ lamang sa anomang pigin~gan. Ang _catapusan_ na pinakahuling araw n~g pagsisiyam, ay tila anyayahan na dahil sa higit na sa _chaá_ at ang katunaya'y hapunan na n~ga; dapatwa't ito'y sanhi n~g ugali n~g kalahatan dito na ang ano mang bagay ay niwawakasan n~g mainam, at sa ganito'y lalong sumasaya dahil sa siyang huling araw, at sapagka't ang Tagarito ay walang ugaling magwalang kibo na di paghandaan ang m~ga panauhin ay sinapantaha ito n~g m~ga taga ibang lupain an isang pistahan ó sáyahan. [32] Ang pag-iin~gat n~g bangkay sa m~ga yun~gib at kung saan saan ay ugali n~g m~ga taga Egipto, dahil sa kapaniwalaan nila na habang ang bangkay ay hindi natutunaw at habang kalakip n~g _ba_ (ó káluluwa) at n~g _chu_ (ó pag-iisip, ay boo ang pagkatao at hindi hinihiwalayan n~g _ka_ na espíritung nananahanán sa libin~gan at siyang sa tao ay "kumakalin~ga: nagpapanatili, nakapagpapalinis, nakapagpapa galing at nakapagpapasaya" at di umano'y isang espiritung laging kasamasama n~g tao, at sa ganito'y pinakaiin~gatan ang bangkay at ipinipili n~g m~ga mapagtataguan. [33] Ani Colin ay nakita niya ang paglilibing sa isang pan~gulo sa Bohol na sinamahan n~g pitong pung alipin. Si P. Chirino ay may binangit din sa kanyang aklat na ganito. [34] Ang paglalagay n~g bangkay sa matataás na lugal ó dako at gayon din ang pagbibitin sa m~ga punong kahoy ay inugali n~g ilang lahi noong una at marahil, ay upang main~gatang huwag malapa n~g hayop. [35] Itong ugaling maglibing n~g paupo ay dating kaugalian sa Hilagang América at di umano'y naging kaugalian din sa Timog n~g Bretania. [36] Sa akala ko ay sa Bisaya inuugali ito dahil sa ang luksa ay puti at marahil ay ginaganap ito pagcatapos na maiganti ang namatay kung sa digma namatay, ó kung pinagliluhan. =Ikalabing limang pangkat.= =Dating Pagsamba't Pananampalataya n~g m~ga Tagarito.= Kung paanong ang m~ga tagarito ay may dating sariling ayos n~g pamamayan at pag-uugali ay may dati ring sariling religion ó ayos n~g pagsamba't pananampalataya. Ang pagsamba't pananampalatayang ito n~g m~ga Tagarito ay iba't iba, dahil dito sa Luzón ay may kaibahan at gayon din sa Bisaya at Mindanaw. Ang religion dito sa Luzón ay ang pananampalataya sa Diyos na Maykapal at Lumikha n~g boong sangsinukob na pinan~gan~ganlang _Bathala_[37] n~g m~ga Tagarito. Itong Diyos _Bathala_ na kadakidakilaan at nasa kaitaas-itasaan ay hindi ipinagtatayo n~g simbahan ó inaalayan man n~g ano mang hayin[38]. Ang Diyos _Bathala_ ring ito ay mayroong maraming Tagapan~gasiwa dito sa sandaigdigan na siyang nan~gan~gasiwa sa kanikanyang kinaroroonan. Ang m~ga ito'y ang m~ga pinan~gan~ganlang _anito_ n~g m~ga Tagalog, na ang iba'y nan~gan~gansiwa sa m~ga magsasaka, ang iba'y sa m~ga magdadagat, ang iba'y sa m~ga mandidigma, ang iba'y sa m~ga sakit at ibp. Bawa't isa nito'y may kanikanyang pan~galan at siyang m~ga pinakapintakasi; kaya't ang kanilang pasintabi't hayin ay naririnig at námamalas sa lahat n~g dako dahil sa ganang kanila'y may pintakasi saa't saan man, mapa sa kati't mapasa tubig at mapa sa lupa't, mapa sa lan~git: anopa't ang sangsinukob sa ganang kanila ay puno n~g m~ga pintakasing anito nila. Ang karamihan nitong m~ga anitong pinipintakasi nila ay ang kanilang m~ga kanunuan[39] na lubha pa yaong nan~gabantog sa pamumuhay, dahil sa ayon sa kapanaligan n~g m~ga dating Tagarito ay napapa sa kaluwalhatian ang m~ga namamatay. Bukod dito sa m~ga anitong nabangit ay kumikilala sa m~ga larawang sarisaring hugis na kanilang iniin~gatan sa kanikanilang bahay at gayon din sa m~ga yun~gib na pawang inaalayan n~g m~ga paban~go, pagkain at m~ga bun~ga n~g kahoy. Ang m~ga hugis di umano n~g m~ga ito ay nan~gakahalokipkip ang m~ga kamay at nan~gapapatong ang m~ga siko sa m~ga tuhod (na marahil ay nan~gakapaninkayad), kung minsa'y nan~gadidiit ang m~ga bisig sa m~ga tagiliran at nan~gapapatong ang m~ga kamay sa puson ó kun dili ay nan~gahabalokipkip sa dibdib at ang kamay ay nan~gapapatong sa m~ga dakong itaas n~g suso. Nan~gagsisisamba rin sa araw at buwan[40] gaya n~g m~ga taga Asiria at sa m~ga hayop at ibon na gaya n~g m~ga taga Egipto. Dito sa katagalugan di umano'y may sinasambang ibong[41] kulay bughaw ó asul na pinan~gan~ganlang _Bathala_ na dili iba't siyang pan~galan n~g Dios: at sa uwak na pinan~gan~ganlang _May-lupa_ ó may-ari n~g lupa ang ibig sabihin. Ang mababan~gis na hayop na gaya n~g buwaya at iba pa ay kanilang iginagalang at pinagbibigyang pasintabi; n~guni't di umano'y dahil sa takot at hindi sa anomang bagay, at sa ganito'y binábangit nila sa kanilang panunumpa na _lamunin ako n~g buwaya kundi ko tuparin:_ kaya't n~g kumilala sa Pamahalaan n~g Espańa ang m~ga pan~gulo dito sa Maynila at Tundó noong taong 1571 ay nan~gagsisumpa di umanong: _sila'y ilubog n~g araw, at sila'y lamunin n~g m~ga buwaya at sila'y kapootan n~g m~ga babae kung magculang sa canilang pan~gaco._ At upang mabigyan pa n~g lubhang katibayan ang sumpang itó ay ginaganap ang tinatawag nilang _pasambahan,_ na di umano'y nagsahaharap n~g larawan n~g isang malaking hayop, saca sinasabing _lamunin sila noon cung hindi sila tumupad n~g canilang pan~gaco,_ at pagcatapos ay nagsisindi n~g isang candila at saca muling nagsabi na _cung paanong nauupós ang candilang yaon ay gayon din mauupós ang magculang._ At sa ganito'y napagkikilala na ang canilang pagpapasintabi sa m~ga hayop ay maipaparis sa pagpapasintabi n~g taga Egipto sa m~ga pinasisintabian naman nilang m~ga hayop din. Ang ibang malalaking bató sa m~ga pangpan~gin ay pinagbibigyán pasintabi na pinag-aalayan n~g hayin cahi't ano, isang putol na tikín halimbawa. At dito sa ilog Pasig di umano'y may isang malaking bato na ayon sa naging capaniwalaan ay buwayang naging bató (marahil sa Guadalupe) at pinagbigyán din pasintabi n~g m~ga namamangka na inaalayan n~g cahit ano hangang sa sinira di umano n~g m~ga pareng agustino ang batong yaon at tinirikan n~g isang cruz, saca pinagtayuan n~g isang munting simbahan na ipinatungcol cay San Nicolás. Ang matatandang punong cahoy at lalong lalo na ang puno n~g baliti[42] ay pinagbibigyan ding pasintabi at sa ganang canila'y casalanan na pagisipang putulin, at ang dahil di umano'y siyang sinisilun~gan at tinatahanan n~g m~ga anito[43]. Ang m~ga anitong nabangit (palibhasa'y hindi casinsacdal ni Bathala) ay siyang m~ga ipinagtatayo n~g m~ga moog at bahay dalan~ginan na canilang pinan~gan~ganlang _ulan~go._ Ang m~ga _ulan~go_ namang ito ay moog na cawayan ó torre na ani P. Chirino ay marikit ang pagcayari ayon sa caniyang nakita sa Taytay. Ang m~ga _ulan~gong_ itó marahil ay hindi dalan~ginang bayan, sapagca't di umano'y sa canicaniyang bahay ginaganap ang pagdalan~gin, ó cung sacali man ay bihirang gamitin n~g bayan. Ang pagdalan~gin ay idinaraos cailan ma't may cailan~gan silang hilin~gin sa anitong kinauuculang tawagan, na cung halimbawang sa pagcacasakit upang gumaling ó sa pagnanais na ang nasa hirap doon sa cabilang buhay ay mahan~go at sa ibang bagay pa, ay ang m~ga nuno nilang anito ang tinatawagan na di umano'y siyang m~ga nacacaalám n~g calagayan n~g nan~gandoon sa cabilang búhay at m~ga sumasagót sa dalan~gin n~g _catalona,_ cung halimbawa namang sa pag-paroon sa digma ó sa pagsalakay at upang magwagí ay ang hubog n~g lan~git ang dinadalan~ginan na canilang pinan~gan~ganlang _bataubaw;_ at gayon din sa iba't ibang dahilan. Bucod dito ay nagsisidalan~gin sa Diyos _Inaginid_ at sa Diyos _Amakawdak_ na dinidiyos din nila at marahil ay sa ibang bagay naman. Ang nan~gan~gasiwa sa pagdalan~gin ó lumalagay na pinacaparę ó pinacapastor ay ang _catalona_ na siyang nanunungcol nito. Ang paraan naman n~g pan~gan~gasiwa ó pagdalan~gin nitó ay mababasa sa _Dating caugalian tungcol sa Paghihin~galó_» at gayon din sa «_Dating caugalian tungcol sa Pag-aasawa»_ pati n~g canilang bihis at sangcap. Ang m~ga katolonang, ito, ani Colin, ay mayayaman ano pa't nanánamit n~g maririkit at nag hihiyas n~g maiinam[44]. Ang m~ga _catalonang_ ito, bucod sa siyang-tatawagin sa ganganitong cailan~gan ay siya ring m~ga sangunian sa bala na (na siyang m~ga tinatawag natin marahil na _manghuhula_ at gaya rin marahil n~g m~ga astrologo[45]) sa Egipto na siya namang dating sangunian n~g m~ga tagaroon. Tungcol sa capanampalatayahán bagay sa m~ga caluluwa ay nan~gananampalatayang may cabilang búhay na kinaroroonan n~g m~ga caluluwa n~g namamatay, at naniniwala ring may ibang calagayan ang mabubuti at may iba ang masasama. Ang sa mabubuti ay pinan~gan~ganlang _caluwalhatian_ at sa tula ay _ulugan_ at ang sa masasama naman ay _solad_ ó _casamaan._ Doón sa _kaluwalhatian,_ anila'y nacararating din ang nan~gamamatay sa tabac, ang nan~gásasacmal n~g buwaya at ang nan~gamamatay sa lintic ó kidlat at di umano'y sa pamamagitan n~g bahag hari umaakya't na canilang pinan~gan~ganlang balan~gaw. Sa pan~gin~gilin naman, ay hindi nan~gin~ginlin ang m~ga tagarito, maliban cung ang m~ga lalaki ay pasa digma, at cung ganito'y hindi gumagawa ang m~ga babae sa boong panahóng yaon. At gayon din sa pitong araw n~g pagpapasimula n~g pamumun~ga n~g m~ga halamana't bukiran, na hindi bumabayo n~g palay at hindi rin nagpapapasoc n~g taga ibang bayan, dahil sa di umano'y panahon n~g pagdalan~gin sa Diyos upang pagcalooban sila n~g mabuting áni. TALABABA: [37] Itong salitang Bathala anáng maraming mairugin sa sarili natin wika ay han~go sa Sanscrito at nábabasa sa isang aklát n~g ating calupaing manunulat na si G.P.A. Paterno,--sa dahong ica 36. [38] Ani Gat Rizal ay dahil sa inísip marahil n~g m~ga Tagarito na ang Dios na Maycapal n~g sangsinucob ay hindi nan~gan~gailan~gan n~g gayong tahanan ó n~g m~ga pang-libang at pangpalupag-loob, dahil sa Siya'y laging matuid at pantás at hindi nagbabago dalá n~g canyang pagka Dios. [39] Ang m~ga taga Grecia noóng una ay may ganito ring pananampalataya, na ang sandaigdigan ay punô n~g canilang m~ga bantog na canunúan na pinipintacasi nila. [40] Aní Gat Rizal ay napagkikilalang may matuid sila sa pagsamba sa araw at buwan, sapagca't anya'y żano't di sasambahin ang sagísag ng cagandahan, n~g cawalang hangan at n~g pagca Dios?--żanong bagay sa isipan n~g tao ang hihigit pa sa araw tungcol sa casacdalan, sa cabutihan, sa cagandahan at hangang sa máihuhuwad sa cawalang hangan?--Sa buwan naman, anya'y napagmamalas na siyang aasawa n~g araw, siyang diosa at dahil dito'y sinasamba rin. [41] Tungcol dito sa ibong bughaw ó asul na binangit n~g ibang manunulat na anila'y pinan~gan~ganlang Bathala ay walang ganitong culay ani Rizal, cundi dilaw na siyang _culyawan_ ó _cilyawan_, Marahil aní Rizal ay walang ganitóng ibon, at cung nagcaroón man ay maitutulad sa agila ni Jupiter, sa pavo real ni Juno, sa calapati ni Venus, ó sa ibat íbang ibong kinatha lamang sa isip, ano pa't m~ga sagisag na caraníwang paghalintularan sa pagca Dios, n~g tanang tao. Ang ibon anyang ito na bughaw ó dilaw ay siya marahil na sagisag n~g Dios na Maycapal na pinan~gan~ganlang Bathala, at sapagca't hinahamac n~g m~ga misionero ang ano mang di nila sinasampalatayanan ay pinagcamalán nila marahil, Anya'y maigagaya rin naman sa m~ga Ita't Igulot na cung iya namang macakita n~g sagisag n~g Espiritu Santo ó n~g sa m~ga Evangelista na calapati, toro, leon, atb, ay hindi malayong ibalita naman n~g m~ga ito sa canilang m~ga caibigan na ang m~ga cristiano ay sumasamba sa calapati, sa toro sa leon at ibp. ayon sa pagcasagísag sa m~ga yaon. [42] Ang puno n~g baliti rito ay isang maitutulad sa m~ga puno _lotus_ sa Egipto, China at India na pinacagagalang at pinakabigyang pasintabi n~g m~ga tagaroon. At sa Indi di umano'y ang calasutsé ang tinatawag na _lotus._ [43] N~g m~ga anito marahil na pinipintacasi nila sa parang at bukid. [44] Aní Rizal, ay napagkikitang saa't saan man ay pinakikinaban~gan ang ganitong tungculin ó hanap-buhay. [45] Ang m~ga nanghuhula n~g magyayari ayon sa calagaya't anyo n~g m~ga tala. =Ikalabing anim na Pangcat.= =Dating Pagsamba't Pananampalataya n~g m~ga tagarito.= _(Karugtong)_ Sa pagsamba't pananampalataya sa Kalusunan; ay mapagmamalas n~g sino mang mapag-aral n~g iba't ibang religión na yao'y isang religiong haluán: at sapagka't hindi ang nasa ko rito'y saysayin ang dahil n~g pagkakahalohalong yaon, kundi isaysay lamang ang dating ugali n~g m~ga Tagarito, ay ipatutuloy ko ang tungkol naman sa Kabisayaan. Ang m~ga taga Bisaya ay sumasampalataya rin n~g halos kagaya n~g m~ga taga Luzón, dahil sa ganang kanila, ang Bathala nating lumalang n~g sangsinukob at lumikha n~g tanang kinapal ay kinikilala rin at kanilang pinamamagatang _Laon._ Kumikilala rin sila sa m~ga anito na sa kanila'y _diwata,_ na dili iba,t ang kanila ring m~ga kanunuan na pinipintakasi't tinatawagan sa bala n~g kailan~ganin, maging sa kati't maging sa tubig, maging sa buhay na ito at maging sa kabila. Nan~gagsisikilala ring gaya ang m~ga taga Luzón sa m~ga larawang sarisaring hugis na iniin~gatan sa bahay ó kung dili'y sa m~ga yun~gib na pawang inaalayan n~g paban~go, pagkain at ibp. at dito sa kabisayaan (sa Sebú) nakakita n~g ganito si Pigafeta[46] na anya'y nakadipa ang m~ga kamay, nakabuka ang m~ga hita at patiwarik ang bali n~g m~ga paa; ang mukha'y malaki at may apat na malaking n~gipin na kasinglaki n~g m~ga pan~gil n~g baboy-damó at nan~gakukulayan[47]. Sa araw at bwan naman ay nan~gagsi sisamba rin na gaya sa Kalusunan: At dito nakita ni Pigafeta ang paraan n~g pagsamba sa araw, na anya'y ganito: Sa pagpapasimula ay tumutugtog n~g ilang malaking tambol; saka naglalapit n~g tatlong pingan; na dalawa'y punô n~g kanin at n~g mais na nabibilot sa dahon, at may kasamang isdâ; at ang isa'y may káyong kambray at dalawang hidahon n~g palma Naglalatag n~g kayong kambray sa lupa, sakâ lumalapit ang dalawang matandang babae na bawa't isa'y may tan~gang pakakak. Pagkatapos ay nilalakaran ang kayong kambray na nalalatag at tuloy gumagalang sa araw, sakâ isinusuot nila ang nabangit na kayo. Kung magkagayon ay nagtatali n~g panyô sa ulo ang isa sa m~ga ito na sa noo ibinubuhol na pinag sisikapan na magkaroon n~g dalawang parang sun~gay at pagkatan~gan n~g ibang panyô ay sumasayaw at humihihip n~g kanyang pakakak at tuloy gumagalang sa araw. Ang isa namang matandang babae ay dumadampot n~g isang dahon n~g palma at gaya rin noong isa na sumasayaw at humihihip n~g kanyang pakakak. Ang pagsayaw nilang ito at paghihip n~g kanilang m~ga pakakak ay nagluluat n~g kaonti at kanilang sinasabayan n~g pagsasaysay sa araw n~g sarisaring bagay. Matapos ito ay binibitiwan n~g isang matandang babae ang panyô niyang hawak sa kamay at dinadampot ang dahon n~g palma at kapwa humihihip n~g kanilang pakakak at sumasayaw na matagal sa palibot n~g isang baboy na nakahanda sa lupa. Ang isa'y nagsasaysay na marahan sa araw at ang isa naman ang sumasagot. Ano pa't ang araw at ang dalawang matandang babae ay parang may pagkakaunawaan. Pagkatapos naman nito ay dumadampot ang isang matandang babae n~g isang copang alak at iniaalay sa kanyang kasayawan, at habang ipinagpapatuloy nila ang kanilang pagsasaysay sa araw ay makaapat ó makalimang iniuukmang iinumin ang alak at habang ginagawa yaon ay iniwiwisik ang alak sa pusň n~g baboy. Kung matapos yaon ay binibitawan ang kopa, at humahawak n~g isang sibat na kanyang pinaiikot sa kamay, habang sumasayaw at nagsasaysay at makaapat ó makalimang iniuukma ang sibat sa pusô n~g baboy; n~guni't sa katapustapusan ay isinisibat at pinapaglalagpaslagpasanan, saka binubunot ulî na tinatakpan ang sugat at tuloy binabalot n~g damo. Habang idinadaos ang ganitong pagdidiwan ay may apoy na laging nakahanda at hinihipan na pinapatay n~g matandang babaeng sumisibat sa baboy; samantalang ang isa naman ay isinasawsaw ang kanyang pakakak sa dugo n~g baboy at saka itinatanda yaon sa noo n~g kanyang asawa at n~g kanyang m~ga kasama at pagkatapos ay sa lahat n~g kaharap. Kung magawa nang lahat yaon ay hinuhubad n~g dalawang matandang babaeng yaon ang kanilang balabal at dinudulog ang nasa dalawang pingan na walang inaanyayahan, liban sa m~ga babae lamang. Pagkatapos ay inaalisan n~g balahibo ang baboy sa apoy at ang m~ga matandang babae lamang ang nakagagawa noon at ang hayop na ito, di umano, ay di maaaring kanin kailan man, malibang patayin n~g ganitong paraan. Sa malaking bató sa m~ga pangpan~gin ay nan~gagpapasintabi rin: kaya't sa isang dako n~g pangpang sa Potal na nasa pulo n~g Panáy ay nan~gag-aalay ang m~ga magdadagat n~g pingan at bala na. Gayon din sa malalaking punong cahoy na ipinacatatan~gi rin ang baliti na di pinuputol at bagcus na ipinacacagalang. Sa pagdalan~gin at sa anó mang pagsanguni ay sa _katalona_ rin ipinan~gan~gasiwa na canilang pinamamagatang _babaylana_. Nan~gagsisipaniwala ring may cabilang buhay; ano pa't ang canilang pagsamba't pananampalataya ay masasabi nating caisa n~g m~ga taga Luzón palibhasa'y caisang lahi; n~guni't bucod dito sa nan~gabangit ay may iba pa silang capanaligan na siya nilang ikináiiba at dili iba't ang sumusunod. Ang iba'y cumikilala sa Dios _Lisbusawen_ na di umano'y siyang kinacasama n~g m~ga caluluwa sa isang bundoc na nasa pulô n~g Burney (marahil ay Borneo). Ang iba naman ay kumikilala sa Dios _Sidapaw_ na siyang nagtatangkilik n~g isang malaking punong kahoy sa isang mataas na bundok sa Panay na pinan~gan~ganlan _Mayas_ ó _Maya_ at ang Diyós na nabangit di umano'y siyang sumúsucat doon n~g buhay n~g tanang kinapal na pagdating sa kanyang sukat ay namamatay na walang pagsala. Nan~ganiniwala rin na may Diyós sa Infierno[48] na canilang pinan~gan~ganlang _Suinuran_ at _Suigaguran_ at sa camay n~g m~ga ito nahuhulog di umano ang balang caluluwang mamatay, at may Diyós namang tagapagdalá n~g caluluwa sa Infierno na pinamamagatang Diyós _Magwayan_, na pagdating sa balan~gay nito ay sinasalubong n~g Diyós _Sumpoy_ na siya namang tagapaghatid sa Diyós Suiburanin (casama marahil n~g Diyós Suinuran at Diyós Suigaguran) na anila'y siyang tagasacop sa lahat ang caluluwa, maging mabuti't maging masama; n~guni't ang m~ga ito, di umano'y hindi pinababayaan n~g Diyós Pandake (na nasa bundoc din n~g Maya); kundi agad tinutubos dito sa pamamagitan n~g m~ga _maganito_ na siyang pan~galan n~g m~ga haying inihahandog sa canya roon sa bundoc: at sa ganito, ani P. Delgado, ay hindi lubhang pinagsisicapan ang pagpapacabuti, cundi ang pagpapacasipag upang magcaroon n~g pangtubos. TALABABA: [46] Si Pigafeta ay isang italiano na kasama ni Magallanes sa pagkasumpong n~g m~ga kapuluang itó, at siyang tan~ging; sumulat n~g aklat na tungkol sa kanilang paglalakbay at pinamagatan niyang «Ang unang paglalakbay sa Palibot n~g Sandaigdigan». [47] Anang iba'y hindi lahat ay gayon; kaya't sa ganang kay Rizal ay ang masasamang dinídiyos lamang marahil ang may malaking n~giping kasinglaki n~g pan~gil. [48] Ang pagkilala sa Dios sa Infierno at sa ibp. ay naging kapanaligan din na ibang nan~gábansag na lupain, gaya sa Persia, India at atb, n~guni't marahil ay napulot ito n~g m~ga taga Bisayang Malayo sa Religiong «Hinduismo» n~g m~ga taga India at siyang inugali hangang dito; sapagka't sa Religiong "Hinduismo", bukod sa kumikilala sa tatlong pinakapan~gulong Diyós ay kumikilala pa sa Diyós _Yana_ na di umanoy, Diyos sa kainfiernohan: sa Diyos _Ganesa_ ó _Ganabali_ Diyós n~g karunun~gan at tagahawi n~g kapansanan; sa Diyós _Kartikeya_ na pinakapintakasi sa digma; sa araw na pinamamagatan nilang _Sunya_, sa buwan na tinatawag nilang _Soma_ at sa ibp. =Ikalabing pitong Pangkat.= =Dating pagsamba't Pananampalataya n~g m~ga tagarito.= (_Karugtóng_) Tungkol sa kapanampalatayahán n~g hulíng bahagi n~g Pilipinas, na Hulo't Magindanaw, ay dapat malaman muna na ang m~ga tagaroon ay hindi namayang sabay-sabáy, kundi ang iba, na gaya n~g m~ga Manobo, Tiruray atb, ay siyang nan~gauna; at ang iba naman ay masasapantahang m~ga kasabay ó kasunod n~g m~ga taga Malayang nagsipamayan sa Borneo noong dacong 1400. Mapaniniwalaang ang pananampalataya n~g m~ga unang namayan doon na gaya n~g m~ga Manobo, Tiruray, atb. ay ang sa Kamalayahan na halos kagaya n~g dating pananampalataya n~g m~ga taga Bisaya't tagarito sa Luzón: at sa catunayan n~g dumating dito ang m~ga taga Espańa ay may, nasumpun~gan pang isang daco sa Mindanaw na pinan~gan~ganlang De Flechas ó n~g m~ga Pana na balang magdaan doon ay naghagagis n~g pana na pinatutusoc sa bato at siyang iniaalay nilang pinakahayin upan sila'y macaraang tiwasay, bagay itong dili iba't isa sa m~ga bahagi n~g capanaligan n~g m~ga taga Bisaya't tagarito sa Luzón, na alayan n~g cahi't ano ang m~ga pooc na kinalibin~gan n~g canilang m~ga nunň. At cung bagama't nalimutan na ang canilang pinaca-Bathala ó pinaca-Laon ay sanhi marahil sa pagcahicayat nila sa Mahometismo ó pananalig kay Mahoma na taglay n~g m~ga huling nacapamayan nila. Ang m~ga sumunod ó huling namayan sa Hulo't Mindanaw ay ang nan~gabangit nang casabay ó casunod n~g m~ga namayan sa Borneo noong dacong 1400. N~g panahong yaon ay halos laganap na ang pananalig cay Mahoma sa Kamalayahan at sa ganito ay mapaniniwalaan at siyang pagcaacala rin n~g m~ga bagong manunulat na ang m~ga yao'y nagsisipanalig na cay Mahoma n~g magsidating sa Hulo't Mindanaw, at siya tuloy na m~ga humicayat sa m~ga dinatnan At ayon sa sali't saling sabi n~g m~ga moro sa Mindanaw, aní Dr. Barrows ay si Kabunsuan ang humicayat sa canila. Ito'y isang taga Johore na anac n~g isang lalaking taga Arabia at n~g isang babaeng taga Malaya. Si Kabunsuan ay dumating sa Mindanaw na may maraming casamang nananalig sa canya at di umano'y siyang pinangali~gan n~g m~ga dato sa Mindanaw. Sinasapantaha na si Kabunsuan ay isa sa m~ga inapo ni Mahoma sa dugo n~g cayang amang taga Arabia: caya't han~ga n~gayon daw ay ipinagmamalaki ni Alí at n~g m~ga dato sa Mindanaw na sa canilang m~ga ugat ay umaagos pa ang dugo n~g profetang si Mahoma, na siyang nagtanyag n~g bagong religiong mahometisimo na pinacareligion n~g m~ga taga Hulo't Mindanaw. Ang mahometismo n~g m~ga taga Hulo't taga Mindanaw ay di lubhang cagaya n~g tunay na mahometismo, dahil sa ang lahat n~g religion habang tumatagal ay nababago n~g nababago. Gayon, ma'y inaasahan co, na sapagca't siyang religion n~g isang bahagi n~g Pilipinas ay maitatanong din m~ga magiliwin sa ganitong casaysayan, «cung ano ang religiong mahometismo» At ang religion mahometismo ay ang itinanyag ni Mahoma na anya'y wala liban sa isang Dios at siya ang profeta n~g Dios at tuloy sinulat niya ang _koran_ na n~gayon'y siyang pinaka Biblia n~g m~ga moro. Si Mahoma ay anak n~g isang babaeng judia na naging kristiana at n~g lalaking si Abdallah na palasamba sa m~ga diosdiosan (idolo). Siya'y ipinan~ganak sa Arabia noong taong 569 at mula sa kanyang pagkabata ay naulila sa kanyang m~ga magulang: anopa't ang nagpalaki sa kanya ay si Abu Taleb na kangyang mabuting amain. Nang siya'y magkadalawang pu't limang taon ay naglingkod kay Kadihah na isang matandang baong taga Mekka na mayama't maran~gal, at sa kagandahang asal ni Mahoma ay naibigan hangang sa naging asawa. Sa ganito'y siya'y nagcasalapi at naluwagan sa canyang pamumuhay; anopa't nagcapanahon n~g pag-aaral at pagmamasid n~g m~ga bagaybagay sa sandaigdigan. Noon naman, ang Arabia na kanyang kinamulatan, ay siyang maitutulad n~gayon sa Estados Unidos n~g Amérika, sa Inglaterra n~g Europa at sa Hapón n~g Asia, dahil sa kalayaan n~g isa't isa na makapapamili n~g kanikanyang religion, at sa gayon ay nabuksan ang kanyang isip n~g di ano lamang. Sa kabanalan ni Mahoma ay napasasa yun~gib n~g Hera (na malapit sa Mekka) taon taon at doon nagpapahin~gang isang buwan (kung buwan n~g Ramadan), at minsan di umano'y napakita sa kanya roon sa yun~gib ang angel Gabriel at pinagsaysayan siya n~g m~ga lihim na bagay, na siya ang magiging profeta n~g Dios at magpapaisa n~g religion sa tanang kinapal na pan~gun~guluhan n~g Dios na di malirip. Saka isinakay siya, di umano sa isang kahimahimalang hayop na ang pan~gala'y _borak_ at inihatid siya mula sa templo n~g Mekka hangang sa Jerusalém. Mula rito ay isinama siya n~g angel Gabriel na sumampa sa pitong lan~git at doo'y nakipagbatian siya sa m~ga profeta, sa m~ga patriarka at sa m~ga angel. Sa dako pa roon n~g ikapitong lan~git ay si Mahoma lamang ang pinatuloy, anopa't nalagpasan niya ang tabing n~g pagkakaisa at sa harap n~g luklukan doon ay nalugmok siya hangang sa siya'y tinapik n~g kamay n~g Dios. Pagkatapos ay bumaba siya sa Jerusalém, sumakay uli sa _borak_ at nagbalik sa Mekka. Mula noo'y itinanyag ni Mahoma ang m~ga salita n~g angel Gabriel na n~gayo'y nasusulat sa _Koran_ na dasala't banal na kasulatan n~g m~ga mahometano. At sa kagandahan di umano n~g pagmumukha ni Mahoma, sampu n~g kanyang ugali't asal at n~g kanyang matamis na pananalita na kalakip n~g kanyang kabanalan, ay pinananaligan siya, at hangan sa paniniwalaang siya'y sinalubong n~g m~ga punong kahoy, binati n~g m~ga bato sampu n~g tubig, nagpakain sa nagugutom, nagpagaling n~g may sakit at bumuhay n~g patay. Bukod dito'y ipinalagay n~g marami na ang m~ga salita ni Mahoma ay puspos na m~ga aral n~g katotohanan at ang kanyang m~ga gawa ay pawang uliran n~g kabanalan (baga man ang dating kaugalian n~g panahong yaon na gaya n~g pag-aasawa n~g higit sa isa at ibp. ay di niya pinawi); dahil sa ganang kanya'y wala n~g gaya n~g manalan~gin, magkulasyon at maglimos, sapagka't sa kanya ang pagdalan~gin ay nakapapatnubay hangang sa kalahatian n~g daang patun~go sa Diyos, ang pagkukulasyon ay nakapaghahatid hangan sa pintuan n~g tahanan n~g Diyos at ang paglilimos ay siyang ikinatatangap n~g Diyos sa tao. Anopa't sa gayong pananalig sa kanya ay hindi laman ang kanyang asawa't m~ga kaibigan ang sumampalataya kundi pati na n~g kanyang m~ga kababaya't kalupain, hangang sa siya'y nahalal na pinakapan~gulo sa kanyang bayang tinubuan. At sapagka't ang kanyang munakala'y papag-isahin n~g religión ang tanang kinapal ayon sa sinaysay sa kanya n~g angel, ay hindi lamang ang kanyang lupain ang sinakop at hinikayat niya't n~g m~ga humalili sa kanya, kundi pati n~g m~ga lupaín sa Europa, Africa, sa Asia at hangang dito sa Kasilan~ganan na dili iba't siyang pinanánaligan pa hanga n~gayon n~g ating m~ga kalupaing taga Mindanaw at taga Huló. Ang religióng ito at umabot hangang sa Mindoro at dito sa Maynila at kung hindi dumating rito ang m~ga kastila ay naging moro marahil ang lahat n~g tagarito. =Ikalabingwalong Pangkat.= =Isipan n~g Ibang Tagarito Tungcol sa Pasimulâ n~g Sangkinapal= Isa sa m~ga kapaniwalaan n~g ibang m~ga Tagarito na binangit, n~g m~ga mananalaysay ay itong sumusunod: Ang m~ga tao sa baybayin na pinan~gan~ganlang Iligayanes ay naniniwala na ang lupa't lan~git ay hindi nagkaroon n~g pasimula: at di umano'y nagkaroon n~g dalawang Diyos na ang isa'y nagn~galang _Kaptan_ at ang isa'y _Magwayan_: at ang han~gin sa lupa at ang han~gin sa dagat ay nagkaisa at sumuka n~g isang kawayan. Ang kawayan namang ito ay itinanim n~g Dios Kaptan, at n~g lumaki ay pumutok na nilabasan n~g dalawang kawayan na kapwa naging tao, na ang isa'y lalaki at ang isa'y babae. Ang lalaki ay pinan~ganlang _Sikalak_ at ang babae'y _Sikabay._ Ang lalaki ay nagpahayag sa babayi na sila'y magisang dibdib, dahil sa walang iba dito sa sangdaigdigan; n~guni't hindi pumayag ang babae; sapagka't sila'y magkapatid na galing sa isang kawayan. Sa katapustapusan ay nagkasundo na sila'y yumaon at kanilang isanguni ang gayon sa Lindol n~g lupa, at sinagot naman sila na kailan~gang sila'y mag-isang dibdib upang magkaroon n~g m~ga tao sa sanlibutan, at sila'y nag-isang dibdib at nagka-anak. Ang unang naging anák nila ay lalaki at pinan~ganlang _Libo_, at ang sumunod ay babae, at pinan~ganlang _Saman_, at ang dalawang magkapatid na ito ay nagkaanak n~g isang babae na pinan~ganlang naman nilang _Lupluban_. Itong si Lupluban ay nakipag-isang dibdib sa isang anak na lalaki n~g m~ga unang tao (marahil ni Sikalak at ni Sikabay) na ang pan~gala'y _Pandaguan_ at ang m~ga ito ay nagkaanak n~g isang lalaki na kanilang pinan~ganlang _Arion_. Si Pandaguan, di umano'y siyang unang kumatha n~g m~ga palaisdaan upang mamalakaya sa dagat, at ang unang nahuli ay isang pating, at pagkahuli ay iniahon sa kati, na sa akala niya'y hindi mamamatay; n~guni't pagkaahon sa kati ay namatay: n~g makita niyang patay ay pinasimulang alayan n~g m~ga hayin at tuloy tinan~gisan, at tumawag sa m~ga Diyos, na may namamatay, dahil sa wala pang namamatay noon; pagkarinig naman di umano n~g Diyos Kaptan ay sinugo ang m~ga lan~gaw upang tignan kung sino ang patay, at sapagka't hindi makapan~gahas lumapit ang m~ga lan~gaw ay bukbok ang sinugo na siyang nakakita na ang patay ay pating, at sa ganito'y nagalit ang Diyos Kaptan dahil sa pagkakaalay n~g m~ga hayin sa isang isda. Sa pagkagalit na ito n~g Diyos Kaptan ay naghagis silang dalawa n~g Diyós Magwayan n~g isang lintik at siyang pumatay kay Pandaguan, at namalaging tatlong pung araw sa Infierno; n~guni't pagkaraan n~g tatlong pung araw ay kinahabagan siya n~g nan~gabangit na m~ga Diyós at muli siyang binuhay dito sa sanglibutan. Noong samantalang siya'y patay ay napababae ang kanyan asawang si Lupluban sa isang nagn~gan~galang Marakoyan, at di umano'y ito ang pinagmulan n~g pan~gan~galunya. Nang si Pandaguan ay mabuhay na mag-uli at umuwi sa kanyang bahay ay hindi inabutan ang kanyang asawa, sa pagka't inanyayahan n~g kanyang kaagulo na magsalo sila sa isang baboy na kanyang ninakaw (di umano'y ito ang unang pagnanakaw na nagawa dito sa ibabaw n~g lupa), at sa ganito'y sinugo niya ang kanyang anák upang kaonin, at si Lupluban ay tumangi at di sumama, na ang sabi ay hindi na magbabalik ang m~ga patay dito sa ibabaw n~g lupa, at sa galit ni Pandaguan ay nágbalik uli sa Infierno. Ang pag-aakala, naman n~g m~ga Tingian ay itong sumúsunod: Iba ang paniwala n~g m~ga taga bundok at anila'y noong una ay walâ kundi dagat at lan~git, at sapagka't may isang lawin na walang kádapuan, ay hinalughog ang lan~git at dagat dahil dito ay dinigma n~g dagat ang lan~git na nagpakalaki-laki hangang sa itaas: n~g makita n~g lan~git ang ganitong asal n~g dagat ay pinasibulan n~g isda ang dagat at pagkatapos upang makaganting lubos sa pagkapan~gahas laban sa kanya ay inihagis sa dagat, di umano, ang lahat n~g kapuluang ito upang ang dagat ay mapasuko at upang ang kanyang m~ga tubig ay maglagos sa iba't ibang dako at huwag mangyaring makapagmalaki at ito ay pinagkapasimulan n~g _mabario_ na ang ibig sabihin ay paghihigantihan sa pag-apí kaya di-umano'y nagíng kaugalian dito ang panghihiganti hangang sa di masiyahan. Saka ayon sa kasaysayan tungkol sa kawayan, ay ang lawin di umano ang siyang tumuka, kaya pumutok at lumabas yaong naging lalaki at babae na nabangit na (si Sikalak at si Sikahay). Di umano pa n~g man~ganak si Kariuhi (isa sa m~ga anak n~g m~ga unang tao marahil) ay nan~ganak n~g lubhang marami, at nangyari isang araw na pumasok sa bahay ang ama na lubhang galit at sapagka't binalaan ang m~ga anak ay nan~gagsitakas sa takot anopa't ang iba'y nan~gagsipasok sa m~ga silid na totoong kublí, ang iba'y sa m~ga silid sa dakong labas ang iba'y nagsikubli sa m~ga dinding, ang iba'y nan~gagsipanaog na tumun~go sa dakong dagat. Anila'y yaong nan~gagsipasok sa silid na totoong kublí ay siyang pinangalin~gan n~g m~ga maginoo, yaong m~ga napa sa silid sa dakong labas ay siyang pinangalin~gan n~g m~ga timawa, yaong nan~gagkublí sa dapugan ay siyang pinan~galin~gan n~g m~ga maitim at ang nan~gagsitun~go sa dakong dagat ay ang m~ga maputi na hindi na nan~gabalitaan nila, kundi n~g dumating na lamang dito ang m~ga taga Europa. M~ga Aklat na Sinulat n~g Sumulat Nito. Tulong sa Pag-aaral n~g wikang Inglés. English-Tagalog Dictionary with Phrases. Dating Pilipinas. * * * * * M~ga Aklat na Tinagalog n~g Sumulat Nito. Bagong Tipan. Matandang Tipan. Melodramang "Noli Me Tangere" ni G. Gross sa novela ni Gat Jose Rizal. Tuntunin. Tudling Paunawa 4 Unang Pangkat. M~ga Unang Tao Rito 6 Ikalawang Pangkat. Lahing Pilipino 12 Ikatlong Pangkat. Pagkaparito at Pinangalin~gan n~g Lahing Pilipino 16 Ikapat na Pangkat. Dating Pamamayan n~g m~ga Tagarito 21 Icalimang Pangcat. Dating Pananamit at Kalinisan sa Katawan n~g m~ga Tagarito 28 Icanim na Pangcat. Dating Kaugaliang Pinanununtunan sa m~ga Kapaslan~gan at Sigalutan 34 Ikapitong Pangcat. Wika 55 Icawalong Pangcat. Pagbasa't Pagsulat 60 Icasiam na Pangcat. Asal at Gawě 67 Icasampung Pangcat. Pagkakalakalan 70 Icalabing isang Pangcat. Sasakyang-Tubig 75 Icalabing dalawang Pangcat. Almás 78 Icalabing tatlong Pangcat. Dating Ugali Tungkol sa Pag-aasawa 80 Icalabing apat na Pangcat. Dating Kaugalian Tungkol sa Paghihin~galo, Paglilibing at Pagluluksa 89 Icalabing limang Pangcat. Dating Pagsamba't Pananampalataya n~g m~ga Tagarito 100 Icalabing anim na Pangcat. Dating Pagsamba't Pananampalataya n~g m~ga Tagarito (Karugtong) 107 Icalabing pitong Pangcat. Dating Pagsamba't Pananampalataya n~g m~ga Tagarito (Karugtong) 113 Icalabing walong Pangcat. Isipan n~g Ibang m~ga Tagarito Tungcol sa Pasimula n~g Sangkinapal 119 [Patalastas: Obras que se hallan de venta en esta Imprenta, Libreria y Papeleria de J. Martinez.] End of Project Gutenberg's Dating Pilipinas, by Sofronio G. Calderón *** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK DATING PILIPINAS *** ***** This file should be named 17787-8.txt or 17787-8.zip ***** This and all associated files of various formats will be found in: http://www.gutenberg.org/1/7/7/8/17787/ Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza and the Online Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net (This file was made using scans of public domain works from the University of Michigan Digital Libraries.) Updated editions will replace the previous one--the old editions will be renamed. Creating the works from public domain print editions means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. They may be modified and printed and given away--you may do practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution. *** START: FULL LICENSE *** THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase "Project Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg-tm License (available with this file or online at http://gutenberg.org/license). Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm electronic works 1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. 1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic works. See paragraph 1.E below. 1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is in the public domain in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg-tm License when you share it without charge with others. 1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country outside the United States. 1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: 1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed: This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org 1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived from the public domain (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work. 1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg-tm. 1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg-tm License. 1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than "Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm License as specified in paragraph 1.E.1. 1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided that - You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, "Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation." - You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg-tm works. - You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work. - You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg-tm works. 1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below. 1.F. 1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread public domain works in creating the Project Gutenberg-tm collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain "Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment. 1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE. 1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem. 1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS', WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. 1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions. 1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause. Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life. Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation web page at http://www.pglaf.org. Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state's laws. The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S. Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered throughout numerous locations. Its business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email business@pglaf.org. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation's web site and official page at http://pglaf.org For additional contact information: Dr. Gregory B. Newby Chief Executive and Director gbnewby@pglaf.org Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide spread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS. The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit http://pglaf.org While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate. International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: http://pglaf.org/donate Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic works. Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support. Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition. Most people start at our Web site which has the main PG search facility: http://www.gutenberg.org This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks. *** END: FULL LICENSE ***