The Project Gutenberg eBook, La Divina Comèdia: Purgatòri, by Dante Alighieri, Translated by Ermes Culos This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.net ** This is a COPYRIGHTED Project Gutenberg eBook, Details Below ** ** Please follow the copyright guidelines in this file. ** Title: La Divina Comèdia: Purgatòri English title is Dante's Purgatorio Author: Dante Alighieri Release Date: July 3, 2005 [eBook #16188] Language: Friulan Character set encoding: ISO-8859-1 ***START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK LA DIVINA COMèDIA: PURGATòRI*** Thanks to Ermes for this translation, and Al Haines for formatting. Translation Copyright (C) 2005 by Ermes Culos. Cantica Seconda: Purgatòri Purgatòri Cjànt Prin Par zì'n tà mièj àghis su'a van li velis u chì ta la navùta dal me inzèn, che'n davòu'a làsa òndis sì crudèlis. I vuèj adès cjantà di chel secont règn indulà ca si purga'l spirit umàn e di zì su tal cjèl al dovènta dègn. Ma chì, santi Mùsis, dèjmi una man: vùstri i soj; elevàit la me cansòn; e Calliope no mi scoltarà invan, ma ghi darà al me cjantà chel sun bon che li puòr'Chèchis, cuant ca lu'an sintùt, a'an disperàt propit a colp dal perdòn.[1] Com'd'un presiòus zefìr il colòu dolsùt[2] ca s'jodèva in ta chel serèn aspièt dal aria, pùr, visìn e lontàn, par dùt, ai me vùj a ghi'a di nòuf donàt dilèt apèna vignùt fòu da l'aria muàrta[3] che urtàt vèva tant i me vùj e'l pèt. Il bièl pianèta[4] ch'amà a ni parta dut al fèva ridi là tal orient, e'l velàva i Pes ca ghi fèvin scorta. A destra il me sguàrt si'a voltàt, lent, vièrs l'àltri polo, 'ndà che cuàtri stèlis èrin, jodùdis prin dom'da la prima zènt.[5] Gòdi al parèva'l cjèl da li so flamis: oh vèdul mont lasù tal nord, puarèt tant da no podèj mirà sti robis bièlis! Straviàt chì ghi'ai i vuj par un istànt, par dàighi al'altri polo un'ocjàda, indulà che za sparìt l'èra il cjar grant,[6] jodùt i'ai un vècju besòu, in banda, dal aspièt dègn di vignì tant onoràt, com'che tant rispièt il fì al pàri a'i dà. una barba lungja d'un blanc misturàt coma la so cjavielàda al vèva, e chista e che al vev'tal pèt 'nsembràt.[7] Da li cuàtri lùs santis al ornàva ogni raj la so musa di tal lustri che'l sorèli di vèj'n front mi parèva.[8] "Cuj sèizu vuàltris che par chel flun nèri i sèis scjampàs da la presòn etèrna?" a la tacàt, dut luminòus, stu pàri. "Cuj vi'aja guidàt, o fat da lantèrna, in tal vignì fòu da la profònda nòt che la val infernàl sempri a'mbrùna?[9] Ta la lès dal abìs a èse dut rot? o cambiàdis sònu'n cjèl li regùlis che ta li me crètis, danàs, i vi jot?" [10] Il duca alòr mi'a tiràt pa li mànis, e cun peràulis e cun mans e cun mòtus[11] par rispièt mi'a fat sbasà cjàf e gjàmbis. E a luj ghi'a dit: "Besòj no sin vegnùs: dal cjèl vegnùda, na femina mi'a preàt chistu d'judà là ca si pol zì pierdùs. Ma se'l to volèj 'lè che pì mièj spiegàt i vèdin la nustra condisiòn vera, alòr nol pol il to dal me èsi negàt.[12] Chist no la maj jodùt l'ultima sera;[13] ma vint vut puc judìsi, 'ghi'a zut visìn, cussì visìn che cuasi lì a l'èra. Com'za dit, mandàt soj stat tal so cjamìn Par salvàlu[14]; e no er'altra strada che chè par indulà che nu zus i sin. Jòdi ghi'ai fat duta la zent danàda; e 'dès i vorès mostràighi chej spìris ca si pùrghin chì, ta la to contràda. Com'che chì sin rivàs son ròbis lùngis; ma ju'ven dal'alt na virtùt ca m'jùda fin chì, che chì luj t'jot e'l scolta se ch'ti dis.[15] Speri ca ti plàzi che chì a lè, 'ndà che'n sercja al va di libertàt[16] tant cjàra, com'cal sa chel che par ic la vita'l dà.[17] Tu, po, no ti las cjatàda amara a Utica la muàrt, 'ndà chi ti'as lasàt la vestàja[18] che'l gran dì sarà tant clara. No vin l'etèrn'edìt par nùja violàt; chè chistu'l vif, e Minos me nol lèa; dal Limbo'i ven, 'ndà che plens di castitàt 'son di Marsia i vuj ch'encjamò ti prèa, o pet sant, che to pur 'dès ti la tègnis: par amòu so, mòstrini buna plea. Làs'ni zì paj sièt ziròns chi ti règnis: a ic di te il bièl fa ghi contaràj, se d'èsi minsonàt la jù ti dègnis.[19]" "Di jòdi Marsia vut tant plasej i'ai mentri ch'i'èri par di la," 'lòr la dita; "da me se c'a volùt, a vut; un no, maj. 'Dès che par di la dal mal flùn[20] si cjàta, mòvimi a no pol ic pì, par che lès che, dop'vignùt jò fòu, a'è stada fata. Ma se che dal cjèl[21] a ti mòuf e protès, com'chi ti dìsis, n'ocòrin cumplimìns: mi basta savèj che ic chist'a vorès.[22] Dùncja, va, ma'ntòr a chistu--ten in mins-- mètighi un vènc lìs[23], e la musa lav'ghi da la cragna ingrumàda ta chej brus cjamìns; ca no zarès ben, cuj vùj velàs, zìghi davant--cu la vista fuscàda--dal prin ministro[24], sensa'l mièj di te mostràighi. Atòr di st'isulùta, da l'aga visìn, la jù 'ndulà che tant fuàrt a sbat l'onda, si pol cjatà vèncs tal pantàn mulizìn; nisun'altra ramàsa ta sta sponda, sa s'indurìs, par lunc a pol vej vita, se a li sbatùdis a no si secònda.[25] Na volta prons[26], no stèit tornà par chista;[27] zèit cul sorèli, ca lè cuasi spuntàt; lasù a è la riva pì lizerùta." Cussì lè sparìt, e jò su'i soj levàt sidinùt; e'i me pas si son ritiràs lì dal me duca, e'i vuj i ghi'ai alsàt. Luj cussì 'la tacàt: "Seguìs i me pas: voltànsi'n davòu, che di ca s'inclìna sta pianùra vièrs l'òrli dal mar, la 'bàs." Il cric dal dì'l scorsàva la matina ch'avant'a scjampàva, sì che da lontàn jodùt i'ai ogn'ondùta picinìna. Movùs si sìn par chel desèrt terèn plan com'omp cal sèrcja di nòuf la so strada, che fin ca no la jòt ghi par di zì invàn. Cuant chi sin rivàs 'ndà che la ruzàda cul sorèli 'barufàva, e in part, pal frescùt, dur 'tegnèv'la so sblancjàda, li do mans ta l'erbùta, mi soj necuàrt, cul so fa amòndi dols a la pojàt: e alòr jò, rindùt cont da la so art, plen di lagrimis la me musa ghi'ai dat: e luj u chì ai vuj a ghi'a di nòuf vièrt chel colòu che l'infièr al veva platàt.[28] Di lì a'un puc rivàs 'sin tal post desert che maj jodùt 'la l'àghis sos navigàdis da omp che di tornà'l fos dop'stat espèrt.[29] Il vènc atòr mi'a metùt, com'd'altri volùt:[30] Se maravèa! che chel ùmil àrbul da luj sielzùt, a ti fa rinàsi, dut, apèna che cun stu vènc ti fas sìrcul. Purgatòri, Cjànt Secònt L'èra za'l sorèl'al'orizònt rivàt, chel che cul sèrcli meridian al cujèrs Gjerusalèm cul so punt pì elevàt; e la nòt, che plan a plan ghi zèva vièrs, fòu vegnèva dal Gange cu li Balànsis[31] che di man ghi còlin cuant ca si fa tars; sì che li mosèlis, blàncis e ròsis, lì che jò'i èri da la clar'Aurora pa la bièl'etàt 'doventàvin zàlis.[32] E près stu mar lì i'èrin nu, a st'ora, coma zent ca pensa al so cjaminà, cul cuàrp fer, ma cul spirt ca si mòuf bunòra. E jòt tu, coma che prest di matìna Marte un puc fuscàt a si jòt rosùt, la jù amònt ta la sdràja marina, jodùt i'ai, e d'jòdi pur lu speri dut,[33] un lumìn che tant svèlt'l vegnèva pal mar che nèncja svualànt al varès podùt. Dop'vej straviàt al mestri'l vùl par vej pì clar il pensèj sul lustri ch'jodùt i vèvi, alòr pì'l luzèva[34], com'flama dal fogolàr. Da ogni banda che vuardànt lu stèvi, un sàju se di blanc, e a luj di sot un'altri plan plan, vignì fòu i'jodèvi. Encjamò nol vèva'l me mestri fat mòt fin che'i blancs puc distàns 'parèvin àlis: vint il timonèj ben cognosùt, i crot, 'la sigàt: "Su, i vuèj che'i zenòj ti càlis: eco l'ànzul di Diu: unìs li mans: da chì'n su ti'n jodaràs di sti ròbis. Jòt ben ca nol vòu usà strumìns umàns, sì ca nol usa ne rèm ne altri tèl[35] ma l'àlis sos par zì ta poscj' tant lontàns. Jòt com'che drètis a li ha vièrs il cjèl, movìnt l'aria cun sti etèrnis plumis ca no càmbin coma cal fa'l mortal pel." E pì visìn cal vegnèva vièrs nuàltris, st'usièl divìn sì clar al luzèva che'l vùli nol rivàva a vuardàlu fìs, ma jù'i l'ai sbasàt; e èco a riva cal riva c'una navùta lizèra che l'aga cuàsi cuàsi 'no tocjàva. A pòpa'l celestial pilota[36] l'èra, che beàt al parèva'ntòr vej descrìt; e pì di sent spìris cun luj an d'èra. ‘In exito Israel de Aegìt'[37] ducj' insièmit a cjantàvin c'una vòus cun chel che ta chel salm a ven dopo scrit. Dopo vèighi fat il sen da la santa cròus, dùcjus ta la spiàgja a si son butàs: luj le zut, com'tal vignì, svèlt e silensiòus. Chel scjàp di spirs, puarès, u lì restàs, tòntos, atorotòr par dut 'vuardàvin, com'un che sercjà'l vòu dut se ch'è taj plàs. Par ogni banda,dal dì a saetàvin i ràjs dal sorèli, che cu li so saètis dal miès dal cjèl'l cjavròn[38] via 'scorsàvin, cuant che cun musa'lsàda sti animis a nu a ni'an domandàt, "Mostràini coma zì ta la montagna, si savèjs." E Virgilio'la rispundùt, "Vuardàini, di stu post nuàltris i no vin pràtica; com'vuàltris pelegrìns i sin, crodèini. Un puc prin di vuàltris 'sin rivàs par n'altri tròj, tant dur e dirocàt c'adès ni sarà fàsil zì su par ca." I spirs che necuàrs si'èrin, dut un tràt, che dal me tirà flat i'èri'ncjamò vif, pàlis si son fàs, ognun maraveàt. E coma'l mesagèr cal parta l'ulìf zent l'atìra par sinti ròbis novis, e tal pocà ognun si mostra ben atìf, cussì davànt di me si son metùdis ch'ànimis furtunàdis a fisàmi tant, par puc 'smintiànt di zì a fàsi bièlis. Una'n dàj jodùda a vignì'n davànt par imbrasàmi cun grant sen di afièt ca mi'a sùbit movùt a fa altritànt. Oh òmbris vuèitis fòu che in tal aspièt! tre voltis a imbrasàla i'ai provàt, ma'nvàn; vuèitis 'tornàvin li mans al pèt! Maravèa'n musa i'ai da vèj mostràt, pars'che ic suridìnt'ndavòu si'a movùt; e jò, par stàighi visìn, mi soj 'vansàt. Cun tant riguàrt, chi smetès a'a 'nsistùt: capìt cuj ch'èra, i l'ai preàda tant di sta a parlàmi par qualchi minùt. Ic a'a dit: "Com'che ben ti'ai volùt intànt tal cuàrp mortal, pur ben ti vuèj sleàda: chì i smet; ma tu parsè vàtu avànt?" [39] "Caro'l me Casèla, par tornà'n strada 'ndà ch'adès i soj[40], stu viàs ti m'jòs a fa," ghi'ai dit, "ma la t'ora parsè tant rinviàda?" [41] E luj: "Cun nisùn i'ai vut di barufà, ma chel stes[42] cal cjòj chel e cuant ca ghi plàs, 'ndavòu mi'a lasàt pì voltis, cun bel fa; che'l volèj divìn e'l so d'un stamp son fàs: ver'a lè che tre mèis a la partàt chej ca'an volùt entrà, in santa pàs.[43] Alòra jò, chi'èri vièrs il mar voltàt, 'ndà che l'aga dal Tèvar a s'insàla, cun gran bontàt da luj cjolt su i soj stat. Vièrs che fòs 'la luj adès 'ndresàt l'àla; e a è chi che sempri al ven cjolt su chel che jù vièrs l'Acherònt a nol cala." [44] E jò," Se lès nova 'no ti'a robàt su ne memoria ne l'ùsu dal to bièl cjànt che li me vojs na volta'l cuietàva jù, di consolà ti displasarèsia tant il me spirit che cu la me persona plen di afàn lè stat vignìnt in davànt!" "Amor che ne la mente mi ragiona," a la tacàt cun vòus tant bièl'e dolsa che dentri 'ncjamò 'la sint che ben mi suna. Jò e'l me mestri e la zent che fìsa ghi stava 'ntòr, parèvin ducj' tant contèns, com'ch'àltri no fos ca tocjàs la mins stèsa.[45] Nuàltris i èrin dùcjus fìs e atèns al so cjantà; ma èco'l vècju onèst[46] cal ven sigànt: "Spirs, parsè cussì tant lens? No stèit èsi negligèns; sèit zent di sest, zèit zvèls tal mont a cjòjvi la scùsa[47] ca v'impedìs di vej Diu manifèst." Coma che blava e altra simìnsa a becotèjn i colòmps ta la pastùra, cujès, tegnìnt la plumaròla lìsa, s'alc a càpita ca ghi fèdi pòura, dut ta'un colp, èco, a smètin da mangjà, pars'chè a'an altri cal richièit pì cura; cusì jodùt i'ai che frèscja marmàja lasà la cansòn e zì vièrs la riva com'zent che, puc savìnt se fa,'si sparpàja: e coma lòu èncja nu svels si partìva. Purgatòri Cjànt Ters Mentri ch'ognùn di scju spirs al scjampàva, e a si spierdèva in ta sta cjampàgna, ma vièrs'l mont 'ndà che'l just al spùns[48] al zeva, jò di strìnzimi al mestri i'ai vut bisùgna: e sensa di luj 'ndà i sarèsiu zut? coma'i varèsiu scalàt sta montagna? A mi par che luj rimuàrs al ves sintùt: O cosiènsa dignitòsa e clara, se amàr ca ti'è il fal pì pisulùt! Cuant che'i so piè a'an lasàt la primùra che il decòru al fa sempri calà, la me mins ch'èra prin plena di pòura, si'a calmàt e, com'usièl cal tac'a svualà, il me vùli'n alt a lè zut ta chel mont che su tal cjèl pì alt d'altris a lè là. Davòu'l sflameàva'l sorèli, torònt, ma rot l'èra davànt da la me figura che ai so rajs ghi impedìva di zì'n front. Jò'i mi soj voltàt in banda par pòura di èsi stat bandonàt cuant chi'ai jodùt besòu davànt di me la cjera scura;[49] E'l me cunfuàrt: "Parsè difìditu dut?" voltàt vièrs me a dìsmi a la tacàt: "di crodi che cun te'i soj ti varès podùt. A è za sera la ca lè soteràt il me cuàrp cul cual i fèvi ombrena: Napoli a lu'a, da Brindisi partàt. S'adès davànt di me nùja s'ombrena , nosta maraveàti pì che daj cjèlos 'ndà che sens'intrìc raj t'altri raj al mena.[50] A sufrì turmìns cjàls, o chej daj gèlos, cuàrps coma il me la virtùt a dispòn, ma'a no vòu chi savèdin li vìis sos.[51] Màt a lè chel cal crot che la nustra razòn a rivi a capì l'infinita via d'un'unitàt in tre--e capì benòn.[52] Contentàisi, umana zent, dal quia;[53] che si vèsis pudùt jòdi propit dut, parsè varèsia parturìt Maria?[54] E la vòja'i jodarèsis, sensa frut, di chej ca varèsin'l desidèri calmàt che'n eterno'nvènsi a ghi'a dat par lut: d'Aristòtil e Platon i dis, in fat, e d'altris pur"; e chì 'la sbasàt la front, e nuja pì 'la dit, restànt turbàt. Rivàs i èrin intànt al piè dal mont: chì la parèit a zeva su cussì dreta che di scalàla no vin nencja fat cont. Tra Lericj' e Turbia[55], la pì desèrta e salvàdia riva a è na scjàla ben còmuda in paragòn a chista. "Chisà 'dès pa'ndà che'l rìpid al cala," a la dit il me mestri, fermànt il pas, "di mòut cal pòsi zi sù chel sens'ala?" [56] E mentri che luj, penseròus, cul cjàf bas, pa'ndà zì a l'èra cal meditàva, e'i me vuj atòr dal mur' èrin voltàs, da sinistra jodùt i'ai zent ca vegnèva, spirs che vièrs nu i piè a movèvin, ma lens, che cuàsi fer ognun'l parèva. "Mestri," i'ai dit, "làsa che'i to vuj si àlsin: chì ca son chej che consèj a ni daràn si no ti lu cjàtis in te medèsin." Alòr alt'la vuardàt, e sensa afàn a la dit: "Zin par là, ca vègnin a plèn; il to sperà, fiòl me, a no lè invàn." Chel grup di lòu a l èra 'ncjamò lontàn, dopo che nu i vèvin fat un miàr di pàs, si e no com'un clap tiràt da na man, cuant che di front 'la rocja'si son pojàs dal gran rivòn, e lì 'son stas fers e stres coma se plèns di dùbis a fòsin stas.[57] "O bun'ànimis, o spirs belzà elès," Virgilio a la scuminsiàt, "par che pas che, i crot, ognun di vuàltris al vorès, dizèini'ndà che cjatà i podìn un pàs ca ni permèti di zi sèmpri pì'n sù; che chel che pì 'l sa pì 'l pièrdi timp ghi displàs." Com'agnèlis che pì no son sieràdis sù, fòu, besòlis o'n grups, a vègnin plan plan, e altris'n davòu 'rèstin cul vùli'n jù; e com'ca fa la prima li altris a fan, e ghi van dòngja se ic a si ferma, cujètis, sens'un bè, e'l parsè 'nol san; cussì jodùt i'ai jò vignì la prima anima di che mandria furtunàda, timidùta, ma dal mòvisi calma. Cuant che i prins jodùt a'an dividùda la luce in cjèra a la me destra, e l'ombrena fin a la ròcja zuda, spostàs si son di lì che l'ombren'èra, e'i altri spirs che'n davòu a vegnèvin, puc savìnt, il stes 'an fat, vuardànt in cjèra. "Jò'i vuèj che ducjus chì a savèdin che chistu chì lè cuarp umàn che i'jodèis; i rajs dal sorèli par chel jù no rìvin.[58] N'ocòrin maravèis, ma da cròdi'vèjs ca no'è sensa virtùt che dal cjèl a vèn che stu chì'l provi a scalà sti parèjs." Cussì'l mestri; e lòu, vint capìt dut ben, "Tornàit in davòu," a'an dit; "zèini'n davànt," cu la schena da li mans fazìnt pur sen. E un di lòu'la tacàt: "Tu la avànt, cuj chi t'sos no'l saj, ma vuàrdimi'n musa: mi'àtu maj jodùt prin di chistu istànt?" Vièrs luj voltàt, ghi'ai dat n'ocjàda fisa: biòndu a l'èra e di gentìl aspièt ma na sèa'l vèva da'un colp divìsa.[59] Cuant chi ghi'ai fat sen di no, a stu puarèt,[60] di vèjlu maj jodùt, "Jot chì," a la dit, e na plàja 'mi'a mostràt in tal so pet. Suridìnt 'la dopo dit: "Jò'i soj Manfreit, nevòut da la imperatrìs Costansa; ti prej che, cuant chi to sos di chì partìt,[61] I ti zèdis da me fìa, mari, pensa, da l'onòu di Sicilia e Aragona, E disghi che dal sperà no soj sensa.[62] Dopo che ferìt soj stat di persona da doj colps mortàj, i mi soj bandonàt planzìnt a chel che volentèj al perdòna. Orìbil l'èr'ognùn daj me pecjàs stat; ma bras tant grancj a'a la infinìda bontàt, ca risèif di nòuf chel ch'a ic lè voltàt. Se il pastòu di Cosensa, che cjasàt mi veva seguìnt di Papa Clement l'òrdin, e mi vès in Diu bon ben oservàt,[63] i vuès dal me cuàrp 'ncjamò a sarèsin visìn di Benevìnt, in cjaf dal so punt, protezùs daj claps ca lu soteràvin.[64] Adès ju bagna la plòja e mòuf il vint dal di fòu dal cunfin, cuasi lunc il Vert, 'ndà che sensa lùs ju veva partàs avànt.[65] Un cussì maladèt propit dut nol pièrt, ca nol pòsi tornà l'etèrno amòu, mentri ch'al sperà 'ghi resta un puc di vert.[66] Ver'a lè che un che fòu di grasia'l mòu da la Santa Glìsia, s'al fin 'si pentìs, lè costrèt a sta di sta riva'l di fòu,[67] trenta voltis pì dal timp sensa gràsis, prin da pentìsi, se pì che decrèt scurtàt a nol ven da buni prejèris.[68] Jot tu se contènt ti pos fàmi e cujèt, dizìnghi a la me puòra Costansa com'chi ti mi'as jodùt e di stu divièt;[69] che chì par grasia daj vifs tant si'avànsa. Purgatòri Cjànt Cuàrt Cuant che par dilèt o èncja par dolour che una virtùt nustra a comprènt, l'ànima sì ben a ic a si fa intòr, ca par che nisun'altra fuàrsa a'ntìnt; e chistu lè cuntra chel sbàliu cal crot ch'un'ànima su'n'altra ghi va'l comànt.[70] A susèit che cuant che alc si sint o jòt che fuàrt'l tègni l'ànima'ndafaràda, il timp al scor e l'omp nol fa nisùn mot; chè su na roba a'è la so mins pojàda mentri ch'altri a'a la so mins intera: l'una'è libera e l'altra leàda.[71] Di chist i'ai jò vut esperiensa vera cuant chi'ai sintùt chel spirit e amiràt; che ben sincuànta grados zut su a l'èra Il sorèli, e jò nol vevi notàt., cuant che rivàs sin'ndà che ducj' chej spiris ni'an sigàt, "Chì lè chel chi vèjs domandàt." [72] Bus pì larcs al stròpa spes ta li vìs cun menàdis e ramàsis spinòsis il contadìn cuant che l'ùa si scurìs, ca no l'èra'l trojùt pa'ndà che partìs i sin, nualtris doj, cun me davòu, besòj, cuant che chej spirs da nu'son zus e sparìs. Zì sù a Sanleo o jù par chel scoj di Nol o sù a Bismantov'e Cacum[73] si pol zì cuj piè, m'àlis volin ta stu troj;[74] cu l'àlis, i dìs, slancjàdis e cul plum[75] di gran bràma, davòu di chel me condòt[76] ca mi deva di ben sperà un barlùm. Su i zèvin dentri di chel rivòn rot, tegnìnt i flancs pocàs cuntra la parèit, usànt piè e mans ta li ròcis di sot. Dop'che'i nustri flancs tocjàt a'an il vuèit[77] insìm'dal muròn dret, tal mancu'nclinàt, "Mestri me, se strada i cjapànu?" i'ai dit. E luj: "Si va'n sù da lì chi ti'as sostàt: tenti visìn; pur pì'n sù i zin ta stu mont, fin che cualchidùn cal sa i varìn scuntràt." Par jòdi fin'n su, mas'alt l'èra il mont, e'l zì su l'èra cussì tant inclinàt ca someàva d'èsi'n miès d'un cuadrant.[78] Strac i'èri cuant che jò cussì i'ai tacàt: "O bon pàri, vòltiti, e chì mira cuant che, pal to pas, in davòu 'soj restàt." [79] "Fiòl me," 'la dit, "fin chì li gjàmbis tira," e mostràt a mi'a un puc in sù un plan che da che banda lì dut intòr al zìra. Li so peràulis sì tant pocàt mi'an, ch'jò sfuarsàt mi soj a gjat di zìghi davòu fin che'l dislivèl i me piè cjatàt'an. Lì si sin sintàs coma ta'un pajòu par là chi èrin vignùs, dal orient voltàs, che'l vuardà tant ben al pol fàighi al còu.[80] Prin di dut i vuj i'ai puntàt vièrs il bas; dopo, voltàs vièrs l'alt, mi maraveàvi che da sinistra i vegnèvin luminàs.[81] Il poet si'a ben necuàrt ch'jò i stevi mirànt il cjàr da la lus coma un balùc che tra nu e l'acuilòn i jodèvi. Alòr luj a mi: "Se Castor e Poluc dal gran spièli compagnìa 'tegnèsin, che lus al parta, sù e jù[82], t'ogni lòuc, un puc rosùt il Zodiac 'jodarèsin encjamò visìn da li Orsis rotà se fòu al vegnès dal so vecju cjamìn. Èco, a'è cussì: si ti lu vus pensà, tenti ben atènt; imagina Siòn che cun stu crèt in ta la cjèra al sta,[83] sì che ducju doj 'an un sòu orizòn e divièrs emisfèrs; 'ndà che la strada sì mal manovràda 'è stada da Fetòn, t'jodaràs com'che da chist sarès usàda par zì da chì a Gjerusalèm stèsa, se il to intelèt ben ghi sta a bada.[84] "Mestri me, maj prin," i'ai dit sensa pàusa, d'jòdi no'ai podùt se ch'jòt clar adès, là 'ndulà che d'inzèn 'parèvi sensa, che'l miès sircul che pì alt di ducj' al sta ca si clama Ecuatòu ta na cert'art, e che sempri tra'unvièr e soreli al resta,[85] pa la razòn chi ti'as dit, ma da sta part vièrs'l setentriòn al va, cuant che'i Ebreos a lu jodèvin là che il cjàlt lè pì fuàrt[86], ma tant contènt i sarès se bon i fos di savèj cuant'n su chi zin; che'n su'l va'l mont cussì alt che'l me sguàrt zì sì alt nol pos." E luj a mi: "Cussì a'è cun stu mont: che al inìsi, a bas, a lè sempri dur; ma pì'n sù che l'omp al va, pì lè tegnùt cont.[87] E cuant che'l zì ti ven pì dols e sigùr, tant che'l zì'n sù ti ven amòndi lizèj, com'che seguìnt la curìnt va na nàf pur, alòra ti saràs al fin di stu troj: u chì di riposà l'afàn al spèta. Basta; chistu i saj ca lè ver par intèj." La so vòus si'er'apèna fata cujèta che n'altra i vin sintùt, ca'a dit: "Encja prin di rivà di sta sintàt ti'as vòja mata!" Al sinti sta vòus sùbit ziràs si sin, e a man sanca jodùt 'vin un pieròn, dal cual ne luj ne jò prin necuàrs si'èrin. Là'i sin zus, 'ndà che zent 'vin jodùt benòn ta l'ombrèna davòu dal clap sintàda e ognùn al someàva un gran poltròn. E un, strac, tal miès di che zent zdrajàda, sintàt l'èra, cuj bras atòr daj zenòj e cu la musa'n taj so bras sbasàda. "O bon'l me siòr," i'ai dit, "jòitu chi soj ch'jòt chel ca si mostra cussì tant svojàt che luj e'un mus fradis 'sarèsin ducju doj?" Alòra voltàt si'a vièrs me e vuardàt, movìnt la musa un puc su pa la cuèsa, e la dit: "Va sù tu, ch'àris ti t'sos dat!" 'Lòr l'ai cognosùt, e la straca stèsa che'l flat mi fèva tirà 'pen'apèna no mi'a'mpedìt di zì da luj, chist si sa; na volta lì, l'alsàt il cjaf a pèna, dizìnt: "Àtu jodùt com'chel Fetòn da la spala sinistra'l cjàr al mena?" Il dìzi striminzìt e'l fa da poltròn cal vèva a mi'an fat un puc ridusà. dop'i'ai tacàt: "Bielàga, ti sos benòn e'i soj content; ma dìzmi cualchicjùsa: parsè propit chì? Spètitu na scorta? o àtu'ncja chì la to vecj' usansa?[88] E luj: "O frari, zi pì'n sù no'mpuàrta chè a pajà'l figo no mi lasarès l'ànzul di Diu sintàt ta la puàrta. Ocòr prin che'l cjèl mi fèdi zirà 'dès fòu di ic, a lunc, com'ca'a fat in vita, 'ndà che dom'in fini'ai tiràt suspìrs dres,[89] se pì che bun'orasiòn no vegnès dita par me da'un gran bon còu che'in gràsia a lè: n'altra puc 'val, se'l cjèl nencja la scolta." [90] E il poeta, belzà davànt di me, al dizèva: "Zin via; che za da'un toc alt a lè'l soreli e fin in riva za a cujèrs la not cul so piè'l Maròc. Purgatòri Cjànt Cuìnt Jò i èri belzà da che òmbris partìt e'i seguìvi li tràcis dal me duca cuant che davòu di me, alsànt il so dèit, un 'la sigàt: "Jòt, 'nol par lùzi u ca il raj a sinistra di chel par di sot[91] e com'vìf somèa cal sèdi ca!" Vièrs il sun di sta vòus i me vuj i'ai mot e jodùdis li'ai c'ocjàvin cun maravèa me, doma me, e'l lumìn ca l'èra rot. "Parsè'l zìria'l to spirt coma na fuèa," [92] 'la dit il mestri, "che'l zì ti ralèntis? se cèntria se che sta zent a cjacarèa?" Va cun me, e ca parlin pu scju spiris: sta ben fer com'na tor, ca no ghi cola maj la pica, nèncja ta gran bufèris; chè sempri l'omp ca la pensèj ca ghi svuàla sovr'altri pensèj da se'l lontàna'l sèn pars'che'l podèj d'un chel da l'altri'l mola." Se podèviu jò dìzi se no "I vèn"? Cussì i'ai dit, cul colòu tant cujerzùt che a vòltis al fa l'omp di perdòn dèn.[93] E intànt a travièrs la riva i vin jodùt un puc davànt di nu zent ca vegnèva cjantànt, vers a vers, il Miserere, dut.[94] Cuant ca si son necuàrs ca nol lasàva il me cuàrp trapasà i rajs dal sorèli, a colp il sàlm in un lunc Oh si mutàva;[95] e doj di lòu, coma mesagjèis di lì, vièrs di nu'an corùt e ni'an domandàt: "Parsè i sèizu chì? Alsàit il vèli.[96] E'l me mestri: "A chej che chì vi'an mandàt i podèis ben tornà par ripuartàighi che'l cuarp di stu chì di vera cjar lè fat. Se par jòdi l'ombra so a son fers chì, com'ca par, alòra a san za asàj: ch'onòu ghi fèdin, ch'a lòu ben'l pol zìghi." [97] Vapòus impiàs cussì svels i no'ai maj jodùt rompi'l serèn da la prima nòt, ne'l nul d'àvòst cuant che'l dì al cala ormaj,[98] che tal tornà chej premuròus si'an mot; rivàs la, cuj altris vièrs nu si'an voltàt, com'flun che fòu dal'àrzin al ven a diròt. "Na sgaravàna di lòu chì si'an aviàt par preàti," a la dit il poeta: "ma va pur, e zint ten ognun ben scoltàt." "O anima chi ti vas par sta contenta[99] cuj piè, mans e cjaf da la to nàsita," a vegnèvin sigànt, "il pas ralènta. Àtu maj jodùt nisùn di nu'n vita che di luj di là nòvis ti pos contà? Sta fer chì; su, slùngja la to visita![100] Muàrt par fuàrsa ognun di nu chì al sta e fin al'ultima ora pecjadòu: u chì la lus dal cjèl ni'a fat voltà, cussì che, pentìs e dut perdonànt, fòu di vita i sin vignùs, cun Diu in pas, che'l desidèj d'jòdilu tant ni'è tal còu." E jò: "pa cuant chi vi tègni oservàs, i no cognòs nisùn; ma si sèis contèns ch'alc i fèdi, spirs che ben nasùs sèis stas,[101] dizèit pur, e jò'l faràj pal ben imèns che davòu daj piè di una tal guida da mont a mont sercjànt i vàj in mòut intèns." E un di lòu 'la tacàt: "Ognun si fida dal to benefìsi sensa zuràlu, se al to volèj no ghi ven fat sfida.[102] E jò, chi soj chì'n front a domandàlu, i ti prèj che se maj chel post t'jodaràs fra Romagna e chel di Carli d'Angjolu,[103] che'n tal preà cortèjs par me'i ti saràs a Fan[104], di mòut che ben par me prearàn, ch'al pì prest i me pecjàs saràn purgàs. Ferìt a muàrt soj stat, là tal Padovàn; il sanc i'ai pierdùt, ca mi vèv'ospitàt; tal grin d'Antenori mi'è stat fat stu dàn, la che sigùr i crodèvi d'èsi stat: chel d'Èste l'èra'n colpa, ca m'odiàva tant pì di chel ca si varès spetàt.[105] Ma se jò'i fos scjampàt par là ca si zèva vièrs Mira, da Oriac, là ca mi'an cjapàt, là 'ncjamò i sarès, ca si rispiràva.[106] Ta la palùt i'ai corùt; dut infangàt e da li èrbis intorgolàt jù'i soj zut e'n cjèra li me venis un lac'an format." Alòr n'altri: "Se'l to desidèri, dut, ti otèns che su ti tira tal'alt mont, par pietàt fa ch'èncja'l me'l vèdi frùt![107] Da Montefeltro i'èri e'i soj Boncont: ne Gjovàna[108] ne altri di me si cura; par chel jò'i soj cun chìscjus a basa front!" E jò: "Ma se mal o brut'aventùra a ti'aja tiràt tant fòu dal Campaldìn[109] che maj savùt si'a da la to sepultùra?" "Oh," rispundùt la luj, "ju dal Casentìn si pasa n'àga ca si clama l'Archiàn, che'nsìma l'Ermo[110] al nas tal Apenìn. Là'ndulà che'l so non al doventa van,[111] rivàt i soj jò cun' bus ta la gola, a piè scjampànt e'insanguinànt il plan. Chì i'ai pierdut la vista e la peràula; ca'a finìt cul non di Maria; e chì soj colàt, lasànt la me cjàr besòla. Se ca'è ver i dis; il stes ai vifs dìsghi: l' ànzul dal Alt mi'a cjolt, e chel dal infièr al sigàva: "Parsè mi cjòitu stu chì? Cun te ti pàrtis l'etèrn di stu cuàrp fer[112] che par na lagrimùta mi'è stat robàt; ma àltri i faràj cul toc che chì lè fer! Ben ti sas com'ta l'aria'ven adunàt chel umid vapòu che àga'l dovènta cuant che'n su'l va'ndà che dal frèit'l ven cambiàt. 'Lòr chel mal volèj che malìsia tanta a la tal cjaf, movùt 'la'l fun e'l vint par natural virtùt so, tant puc santa.[113] Cussì la val, cul dì cal zeva finìnt, da Pratomàn al gran zòuc si'a cujerzùt[114] di caligu, cul nul parzòra bulìnt, chè l'aria plèna a plòvi si'a metùt: l'àga colàva e taj fosàj zeva; surbìla nol podèva'l terèn dal dut; e com'che taj turìns pì grancj' vegnèva, a corèva vièrs'l flun real[115], rapida, cun fracas; fermàla nisùn podèva. Al sbocà dal gran flun la me cjàr frèjda scuntràt'la l'Archiàn furiòus e butàda tal Arno e la cròus tal pet disfàda che fat i vèvi a lòta finìda: pal font e rìvis mi menàva l'onda fin che cujèrt mi'a cu la so preda." [116] "Sìnt, cuant chi ti saràs tal mont tornàt, 'ndà che'l strachès dal viàs ti sarà zut via," la ters'anima'a dit dop'la seconda, "recuarditi di me chi soj la Pia: Siena mi'a fat, e disfàt la Marèma:[117] ben lu sa chel che anelàda[118] pri'a mi vèva e sposàda cu la so gjèma. Purgatòri Cjant Sest Cuant ca si finìs il zòuc da la zara,[119] chel cal pièrt al resta doloràt, ripetìnt i colps[120], e dulìnt l'impàra: duta la zent a va cul pì furtunàt che'n davànt al va, e un davòu ghi vèn, e'n'altri'n banda cal vòu ch'alc ghi vegni dat: parànt via, chistu e chel al scolta ben, chel che la so man'l tòcja, pì nol sburta; cussì si para da chej ca ghi fan sen.[121] Jò pur da ducj' chej spirs i stevi al'erta, la musa vièrs lòu ca e là voltànt, e alc prometìnt i la fèvi curta. Chì l'Aretìn a si'a fat avànt che dal crudèl Ghin dal Tac 'la vut la muàrt, e l'altri ch'a negàsi lè zut scjampànt.[122] Cun mans spuàrtis chì'l preàva pur, in part, Federico Novel e chel da Pisa cal vèva fat someà'l bon Marzuc fuàrt.[123] Jodùt i'ai'l Cont Ors e chel spirt di cjàsa so gjavàt fòu[124] par fastìdi o invìdia, secont luj, no par colpa so o causa; e chì'l sufrìs, chistu Pièr da la Bròcja, mentri ca'è'ncjamò ca che daj Brabàns,[125] che però pol èsi'ncjamò pì sporcja. Na volta restàt lìbar da ducju cuans chej spirs c'an preàt par ch'altris a prèjn di mòut che lòu 'pòsin prest doventà sans. Tacàt alòr i'ai, "A par ca mi nèghin, O lus me, certi peràulis dal to test[126] che decrès dal cjèl il preà a plèjn; e dom'di chistu a prèjn chej di stu post: invàn l'èse alòr dut se ch'ognun'l spera, o no mi'èse'l to dìzi ben manifest?" E luj "La me peràula a'è clara; e a no'è inutil la so sperànsa, se ben la zent a lès la me scritùra; che'l tant alt judìsi a no si sbàsa cuant ch'un fòuc d'amòu al fa ta un istànt chel cal sodìsfa chel che chì s'incjàsa;[127] E la ch'jò'i stevi stu punt considerànt, il preà 'nol comedàva il difièt, pars'che a Diu'no ghi si fev'avànt.[128] Ma s'encjamò dùbis ti'as o alt suspièt, no fermàti, che ic ben a ti lu dis se lus ca è fra il ver e l'intelèt: no saj si t'intìns; i dis di Beatrìs: ti la jodaràs la sù, insima'l crèt la sù ta stu mont, suridìnt e felìs." E jò: "Messèr, fami zi su svelt e drèt, che za no mi stràchi pì coma prima; za'i ti jòs se ombrèna cal fa il crèt." "I paràn via provànt di zi'nsìma, e vuèj, "'la dit, "i farìn se chi podìn; ma'l fat forma'la ch'adès no ti'as stima. Ma avànt d'èsi lasù, t'jodaràs prin chel ca si plàta davòu la culìna, cussì che'i so rajs da te no si ròmpin.[129] Ma jòjtu la che anima sidìna[130] che vièrs di nu besolùta a vuàrda: che n'insegnarà la via pì visìna." A ic 'sin zus: o anima lombarda, com'chi ti stèvis lì, superba e spresànt, cun tanta dignitàt tal vuli, vuàrda! Ic no ni zeva nuja domandànt, ma zì ni lasàva e oservàva dut com'un leòn cuant ca si sta riposànt. Par preàla, Virgilio visìn ghi'a zut, volìnt da ic savèj la mièj salìta; chè a la so domanda 'no'a rispundùt, ma dal nustri paìs e da la vita domandàt ni'a; e'l bon duce 'la tacàt: "Mantova. . .," ma dom'chist al veva dita che chel vièrs di luj a colp avànt si'a fat, dizìnt: "O Mantovàn, jò'i soj Sordèl dal to paìs," e l'un l'altri'la'mbrasàt. Ahi serva Italia, di dolòu hotel, naf sens'timonèj in ta gran tampièsta, siòra no di provincja ma di bordèl! Che bun'anima è stada sì svelta a sinti'l sun tant dols da la so cjèra da fàighi chì al so paesàn fiesta; e adès da te no son sensa guèra i vifs, che l'un l'altri si stan roseànt par chel che'un mur o un fosàl al sièra. Puòr' Italia, vuàrditi'ntòr e avànt, vuàrda i to mars, e vuàrda pur'l to sèn; di poscj' ca gòdin pas t'jodaràs di bant. Se àja zovàt ca ti scurtàs il fren il Justiniàn se la sèla 'è vuèjta? Sensa chel[131] no varèsin di vergògna'l plen. Ah zent chi ti dov'rès èsi devota e lasà ca si sinti Sèzar'n sela, se ben ti capìs sè che'l Signòu'l nota,[132] ma jòt com'che la bestia si ribèla pars'chè daj spiròns no ven corezùda[133] e la rèdina no ti sas usàla.[134] O Berto todèsc[135], no l'àtu jodùda sta puòr'Italia doventàda salvàdia? No postu tu domà sta bestia cruda? Ca còli pur dal' alt vera gjustìsia sul to sanc[136], e ca sèdi nova e clara, sì che'l sucesòu to cun timòu la jòdia![137] Tant tu che to pari i vèis fat gara par da profit a chej todèscs di distrès curànt puc dal ort e dal impèr la cjèra.[138] Ven a jòdi i Montècs e Capulès, Monaldos e Filipèscs, omp sensa cura: chej mal riduzùs e chiscjus pur, puarès. Ven, crudèl, ven, e jòt se vita dura ca'an i to siòrs, e cura i so malàns; e t'jodaràs Santaflou[139], com'ch'è scùra! Ven pur a jòdi la to Roma ca plans, puòr' vedula[140], e di nòt a clama: "Sèzar, parsè sinu cussì tant distàns?" Ven a jòdi cuant che la zent si ama! E se ni'ùn ti mòuf a vej di nu pietàt, vergògn'ti almàncu da la to fama. E sa mi permèt, Gjove, la to divinitàt, tu che par nu ti sos stat crucifis, a l'èse'l to just sguàrt a altris voltàt?[141] O èse preparasiòn che dal abìs dal to savèj ti fas par fàni dal ben, encja se'l coma nisùn di nu'l capìs? T'ogni sitàt d'Italia a è dut plen di tiràns, e un Marcèl al dovènta ogni vilàn ch'a fa da partizàn'l ven. O Firense, ti pos ben sta contenta di chista digresiòn ca no ti tòcja[142], par grasia da la to zent, ca no stenta.[143] Tàncjus'an gjustisia'n còu, ma sta frècja tars ven fòu par no rivà sens'pensèj al'arc; ma'l to pòpul 'la tal plen da la bòcja.[144] Tancjus a rifiùtin il comùn incàrc[145] ma'l to pòpul a lè pront a rispùndi, di volontàt so, e'l siga: "Dèjmi'l carc!" Contenta ti sos, chi ti'as di se gòdi: tu siòra, tu'n pàs, e tu cun judìsi![146] S'jò'i dis il just, l'efièt si pos ben jòdi. Atene e Lacedemona[147], che sì civìlis 'èrin ch'an fat l'antìchi legis, al bon vivi li dos a'an fat sen di sì; mentri tu ti vas tant pa li sutìlis[148] ta li to disposisiòns ch'a miès novembri no si'a'ncjamò se ch'in otobri ti fìlis. Cuanti di che voltis, ta st'ultin cuàdri,[149] lège, monèda, ufìsi e costùm mutàt i ti'as e rinovàt menbri![150] E se ben ti ti recuàrdis e t'jòs lum, in te t'jodaràs na puòra malada ca no pol pì cjatà ripòsu tal plum, e puc ghi zova ogni so ziràda.[151] Purgatòri Cjànt Siètim Dopo che sti bièli fiestis a ni'a fat cun pì e pì gust tre o cuàtri voltis, "Cuj sèizu,"'la dit Sordèl, 'ndavòu tiràt. "Prin che ta stu mont a fòsin vignùdis l'animis degnis da zì sù da Diu, soteràt soj stat par mans Otaviànis.[152] Jò'soj Virgilio e se colpa i vèviu altri che'l cjèl i'ai pierdùt par no vej fede?" cussì chej doj; e jo lì a scoltàju. Com'chel ch'avànt di se al jot ch'an dè roba ca lu fa plen di maravèis, che crodi al stènta, e'l dis: ‘A'è. . .no'è.' Sì'l parèva luj; e dopo jù li sèis, e cul fa ùmil lè tornàt vièrs di luj e'ntòr di nòuf ghi'a butàt i bras intèis.[153] "O Gloria dal Latìn," a la dit, "par cuj se ca pos la nustra lenga 'la mostràt, o etèrn valòu di 'ndà chi'ai prin vièrt i vuj, cual mer't o grasia ti àja chì guidàt? S'jò'i soj di sinti li to peràulis dèn, dìzmi ta cual clàustri dal'infièr t'sos stat." [154] No par fa ma par no vej fat no'ai podùt jòdi l'alt sol che tu ti desìderis e che purtròp i'ai masa tars cognosùt. A lè un post[155] la jù no brut par martìris ma doma pal scur, 'ndà che i lamìns somèjn suspìrs e no sun di malòris. Lì i'èri jò cun chej 'nocèns di ninìns ch'èrin stas muardùs daj dincj'da la muàrt prin che'l prin pecjàt'l ves molàt i so rampìns;[156] Chì i soj cun chej che vistìs no si'èrin cu li tre virtùs santis, e sens' vìsi li altris[157] cognosùt e seguìt 'vèvin. Ma se tu ti sas e pos, un indìsi dàni che pì svels a ni fedi rivà 'ndà che'l purgatòr ver a la l'inìsi." A la dit: "I saj ben pa'ndà ca si va, e lècit mi'è di zì sù e zirà 'ntòr; fin chi pos i pol, guidàt, sa ti va. Ma jot coma cal cala'l dì ca atòr e di zì lasù di nòt a no si pos;[158] alòr vuardàn di un bel post chì atòr. Un puc'n la'n dè ànimis chi no ti jòs: si ti vous i pol menàti la di lòu; gust d'jòdilis'varàn i sintimìns tos." "Ma coma?" 'la dit Virgilio, "s'un al vòu zì sù di nòt, al vegnaràja'mpedìt d'altris, o nol podaràja da besòu?" E'l bon Sordèl 'n cjèra'la rusàt 'l dèit, dizìnt, "Jòt, nèncja sta pìsula riga no ti pasarès dop'che'l sol lè partìt: e di altri'mpedimìnt non dè miga che'l scur da la nòt par zì pì in sù:[159] chel amòndi a la vòja gh'intrìga. Cun chel lì si pod'rès ben tornà in jù, al piè dal mont, timp pierdìnt zint 'torotòr mentri ch'l'orizònt il dì'l ten sièràt sù.[160] U chì, un puc maraveàt, il me siòr a la dit: "Pàrtini pur la chi ti ni'as contàt ch'èncja spetànt si pol vej plasèj, alòr. Da lì i si vèvin da puc distansiàt cuant ch'un intàj i'ai notàt tal mont lì visìn, com'che taj nustri mons da valòns ven fat. "U là," chel spirt 'la dit, "zì i volìn, 'ndà che'l flanc dal mont al fa di se un grin; e propit lì il nouf dì i spetarìn." Ta'un troj d'un plan inclinàt i cjaminàvin, che tal flanc da la val a ni menàva e là tal miès di sta conca i zèvin Blanc, ros, òru e arzènt si jodèva; blu scur, tintis d'avorio e len lustràt, e smeràlt fresc intòr si godèva; dal'erba e daj flòus dentri di chel prat ducj'chej altris colòus sbiadìs a èrin, com che dal grant il pìsul lè superàt. Erba e flòus no dom'coloràs vegnèvin da la natura, ma di mil odòus an fev'un besòu, che tant lu gustàvin. ‘Salve regina' in tal vert e'n taj flòus animis sintàdis cjantà i'ai jodùt che dal di fòu no si sintèva la vòus. "Prin che'l sorèli'l zedi a nidàsi dut," 'la dit il mantovàn, che chì ni vev'partàt, "fra chiscj'no vorèis ch'jò vi guidi dal dut. Di stu scjalìn pì ben l'aspièt e l'àt di ognidùn i cognosarèis vuàltris cuant che lòu la jù i varèis visitàt. Mòtus al fa chel sintàt pì alt daj altris di no vej fat se che fa'l varès dovùt, e cul rest nol cjantàva cansòns sàcris.[161] Rodolf imperatòu l'èra, che podùt sanà'l varès che plajs d'un'Italia muàrta, che n'altri[162] di ricreà la fat di dut. L'altri ca somèa ca lu cunfuàrta[163] al regnàva taj poscj 'ndà che l'aga 'nas che Molda'n Elba e Elba'n mar 'parta:[164] Otacheri l'èra che com'frut in bras l'èra mièj di Vincislàu, chel barbùt di so fi, di vìsis plen, robis da mas. E chel cal sta cjacarànt--i dis di Nasùt-- cun chel là ca la un bonàri aspièt[165] scjampànt e sfigurànt i gil, a murì lè zut. Vuardàit par là coma ca si bat il pet! Dèit n'ocjàda èncja a l'altri, ca la fat da la so man, cun tant di suspìrs, un jèt. Pàri e misièr son dal fransèis malàt:[166] la vita so 'san ch'è sporcja e visiàda; par chel ch'ognùn si sint tant disturbàt. Chel sì ben tresàt e ca si acòrda, cjantànt, cun chel ca la'l nasòn cussì grant, d'ogni virtùt'l veva plena la cuàrda[167] e se dop'di luj re'l fos stat pì avànt chel zòvin che davòu di luj l'èr' sintàt, alòr da vas a vas[168] sarès zut ben dut cuant; chist dìzi no si pos daj fràdis dal fantàt; Jacu e Federìc: ognùn l'èra re, ma nisùn l'èra com'l pari dotàt.[169] Ca rispùnti di nòuf amòndi rar'è la probitàt umana, e cussì'l vòu chel ca la da[170], che da luj d'invocà a'è. Èncja'l Nasòn il me pensèj'l va, e nol mòu cun chel àltri, Pieri, che cun luj'l cjànta, che Pulia e Provensa za sìntin dolòu.[171] Tant mancu di so simìnsa 'val sta planta, Com'che pì di Beatrìs e Margh'rita Costansa dal so omp'ncjamò si vanta.[172] Jodèit il re da la semplice vita sintàt là besòu, Rico d'Inghiltera: a la so simìnsa sì ghi va dreta chel che fra chiscj'si sbasa fin in cjèra, e'l vuarda'n sù, lè Gulielmo Marchèis,[173] par cuj Alesandria e la so guèra plansi a fan Monferàt e'l Canavèjs. Purgatòri Cjant Otàf A èra zà l'ora ca volta'l pensèj daj navigàns e gh'intenerìs il còu tal dì ca'an saludàt i so amìs mièj; e che ogni nòuf pelegrìn di amòu a spuns, se'l cjampanà al sint da lontàn, ca par chel dì al plànzi ca lè cal mòu; cuant che jò a sinti i provavi in van, e a vuardà mi soj metùt un'alma che'n piè d'èsi scoltàda sens fèva cun man. Chì rivàda, levàt'a ognùna palma, a si'a metùt a fisà vièrs l'Oriènte com'par dìz'ghi al Alt, ‘Altri no mi calma.'[174] Cun granda devosiòn ‘Te lucis ante' a'a suspiràt e cun sì dolsis notis che subit estasiàt mi'a stu ante.[175] Li àltris pur, tant dòlsis e devòtis, a l'an compagnàda par dut l'ìn intèj, cuj vuj alsàs ta li rodis pì altis.[176] 'Ngùsa chì, letòu, i vuj al ver, a'è mièj, che'l vel a lè adès cussì tant sutìl, ch'il trapasàlu dentri lè tant lizèj.[177] Jo'i'ai jodùt dut chel esèrcit gentìl subit dopo, sidinùt, vuardà in sù coma cal stes spetànt, ùmil e pàlit; e jodùt i'ai dal alt vignì fòu e jù doj ànzuj cun do spadis infogàdis ma cu li so puntis rotondàdis sù.[178] Vèrs coma fueùtis apèna nasùdis 'vèvin li vèstis, che da vèrdis plùmis davòu movùdis 'èrin e svintulàdis.[179] Un subit sù di nu'la pojàt l'àlis e l'altri tal'altri orli ju lè zut, cussì che la zent tal miès t'jodèvis. Il cjaf biòndu'n lòu i vèvi ben jodùt; ma ta la musa'l vuli si smarìva com'un si cunfùnt la ch'è tanta virtùt. "Ognùn dal grin di Maria chì'l riva," la dit Sordèl, "par protèsi chista val dal sarpìnt che fra puc u chì al riva." Alòr jò, plen di timòu d'jòdi stu tal, voltàt mi soj'atòr e dòngja tiràt al me duce, tremànt d'jòdi'l rivàl. E Sordèl, "Stu avalamìnt ni'a partàt tra sti grand'òmbris; a lòu ghi parlarìn: a si la godaràn a vèjvi scuntràt." Tre pas a mi'an partàt jù un puchitìn, fin sot, e un i'ai jodùt cal miràva me com'che di cognòsimi'l ves murbìn.[180] Èra l'ora che l'aria s'imbrunìva ma no cussì tant che tra'i sos e i mes a no sclarìs se che prin a platàva.[181] Vièrs me si'a fat, e jò vièrs luj i'ai fat'l stes: Gjudice Nin gentil, cuant ca mi'a plasùt di jòdi chi no ti'èris cuj danàs stes! Il bièl saludà no lu vin sigùr tasùt; domandàt 'la dopo: "Cuant sotu partìt da l'àghis lontànis[182] e ta stu mont vignùt?" "Oh, par dentri di chej poscj' triscj'," i ghi'ai dit, "i soj vuèj vignùt, e'i soj'n prima vita, prin che, sì zint, da l'altra i vedi dirìt." E com'ca'an sintùt se chi'ai dita, luj e Sordèl un puc'ndavòu si son tiràs, com'zent ch'un puc di smarimìnt subìt'a. L'un al mestri e l'altri a un daj sintàs si'a voltàt, sigànt: "Su, ven chì, Coràt! cual ca lè'l volèj di Diu'dès t'jodaràs." E 'lòr a mi: "Ti'as di'èsighi sì tant grat a chel che dal alt cussì ben al plàta il so prin parsè, che lì no lè maj cjatàt, cuant chi ti sarès aldilà d'l'ondàta diz'ghi ca prej par me la me Gjovàna la'ndà ch'ai'nocèns risposta ghi'è data. D'amàmi'crot so mari no'è pì buna dop'che bandonàt vev'li fàsis blàncis ch'è mièj ch'encjamò bràmi, puòra femina![183] Par via di ic cussì ben si capìs cuant ch'in femina'l fòuc dal amòu'l dura, se'l vuli nol'impìa, o li palpàdis.[184] No'I farà na sì bièla sepultùra la vipera che'l milanèjs'l met avànt com'cal varès fat il gjàl di Galùra.[185] Cussì luj al dizèva, segnàt dut cuant, tal so aspièt, da chel just risintimìnt ch'un bel puc entri'l so còu'l zeva 'nflamànt. I me vuj, golòus, stèvin tal cjèl curìnt fin la che li stelis a son pì tàrdis[186], com'na roda che visìn dal miès 'stin jodìnt. E'l duca: "Fiòl, lasù se chi ti vuàrdis?" e jò a luj: "Là, a che tre flamùtis[187] ca fan ardi dut il polo ta sti bandis." Alòr luj a mi: "Che cuatri stelùtis chi t'jodèvis stamatìna 'son la jù e la ch'èrin chès son zùdis chìstis." Luj'l parlàva, e Sordèl la dit: "Jòitu la'l nustri 'versàri?[188] E la continuàt alsànt il dèit chè luj'l podès jòdilu. Ta che banda che nùja 'ten riparàt stu pìsul post valàt, a l'èra chel madràs, forsi, ch'a Eva'l mangjà amàr ghi'a dat.[189] Tra l'erba e flòus al vegnèva chel mal strisànt bas ogni tant il cjaf o la schèna voltànt e lecànt com'nemàj ca si tegnin lisàs. Jodùt no'ai, ne'i pol dìzi pì di tant, com'che chej anzuj dal cjèl si son movùs ma movùs si son, l'un a l'altri, la 'vànt. Ca sbatèvin li so verd'àlis ju'a sintùs il sarpìnt, che svignà via i ànzuj'an fat, e'n taj so poscj' subit svualànt a son zùs.[190] Il spirt ca si vev'al Giudice partàt al so clamà, durànt dut cuant chel asàlt, d'intòr di me nol veva i so vuj gjavàt. "Che pa la flama ca to parta in alt ti cjàtis tal volèj tanta cera, cuant ca bastarès pal zi tal pì alt smalt," luj la tacàt, "se na nuvitàt vera da la Val di Magra, o di lì visìn ti sas, dìzmila, ch'jò'i ven da che cjera." Là i vegnèvi clamàt Corad Malspìn; no soj chel antic, ma da luj soj vegnùt: i mes ghi'ai dat l'amòu che chì'l ven pì fin." [191] "Oh," i ghi'ai dita, "jo'i no soj maj zut taj vustri pajs, ma 'ndà l'ese il post che'n Europa cognosùs no son dal dut? La fama ch'onòu ghi da al vustri post fuart a clàma i vustri siòrs e contràda che pì che'i visìns i lontàns la san pitòst;[192] e'i vi zùri che, se sù'i vaj di strada, la vustr'onoràda zent no sufrirà dal valòu da la so borsa e spada.[193] Dirìt'a otèn dal'usu e natura che, encja se'l mont da trist cjàf stuàrt'l ten, dreta a sta ta'un mont cal fa tant'pòura." [194] E luj: "'Dès va, che'l sol a pojàsi nol ven par ben sièt voltis tal lièt che il montòn cuj so cuàtri piè'l cujèrs e dur al ten,[195] di mòut che la to tanta bièla opinion tal miès dal to cjàf ti vègni'nclaudàda da clàus pì gros che storis d'altris 'son, se la corsa dal just[196] no ven fermàda. Purgatòri Cjant Nonu La concubina[197] di chel Titòn antic za tal barcòn dal'oriènt s'imblancjàva, al di fòu daj bras dal so amàt amìc; di gjèmis la so front dut'a luzèva, metùdis jù'n figura dal freit nemàl[198] che cu la coda la zent al sbatèva; e la not ca zeva sù a pas normal doj'n davèva fas tal post'ndà chi èrin e'l ters za a calàva e zeva a val;[199] cuant ch'jò, che li pars d'Adàm mi formàvin,[200] vinsùt dal sun, ta l'èrba mi soj sdrajàt, là 'ndà che ducjus sinc i si sintàvin.[201] A prin dì, cuant che'l matutìn'l ven 'nunciàt tant bunorùta da la sisilùta, che d'antìchi làgnis si'a forsi recuardàt,[202] e cuant che la nustra mins singarùta, pì da la cjar che dal pensèj movùda, 'nta visiòns c'an alc di divìn si buta, tal sun mi'a parùt d'jòdi, suspindùda in alt, un'àcuila cun plumis doràdis, e par calà pront'èra la so alàda; e mi parèva d'èsi 'ndà ch'èrin stàdis da Ganimèd bandonàdis li zens sos cuant che rapìt l'èra stat ta zonis altis.[203] Jò'i pensàvi: "Forsi chist'a razòns sos par èsi chì, e forsi ta n'altri lòuc no vòu partàni sù cun che sgrifis sos." Ma parùt mi'a che dop'èsi zud'atòr un puc, com'un lamp, terìbil, jù a si lancjàs e che me a mi rapìs sù vièrs il fòuc.[204] Chì parèva che tant ic che jò i ardès; e sì cjalt l'èra'l fòuc chi vevi 'maginàt, ca la fat sì che il me sun si rompès. E com'che Achìl stes si veva sveàt, vuardànt in ziru cuj vuj spalancàs, sens'savèj indà ca l'èra capitàt, dop'che la mari cul frut'ndurmidìt'n bras da Chiron a Schir lu veva trafugàt,[205] da'ndà che'i grecs a cjòilu dop'èrin stas, cussì sveàt mi soj jò, e'l sun scjampàt mi'è dal cjaf, e restàt i soj dut smuàrt com'omp che, spaurìt, al sta lì dut glasàt. In banda i vevi doma'l me cunfuàrt[206], e za l'èra alt il sol pì di do òris, e vièrs il mar i vev'jò voltàt il sguàrt. Il me siòr 'la dit: "N'ocòr chi ti tèmis; dati coràgju su, chi stin za rivànt: no calà, ma aumènta li to fuàrsis. Il purgatòri lè la chi stin vuardànt: jòt la'l sbals ca lu circonda torotòr; par là si entra, par chel sclap la avànt. Bunorùta, al cricà di stu dì, alòr, cuant che l'ànima di dentri durmì'a su'i flòus che chel post[207] la jù an da dut'ntòr, 'na siòra 'è vegnùda, ch'a dit: ‘Soj Lusia: lasàit chi cjòli stu chì cal sta durmìnt; judàlu'i vuèj cal pòsi parà via.' Sordèl cu l'àltri gran formis restàt 'sint, ic a ti'a cjolt sù, e cul vignì dal dì su è vegnùda, cun me davòu seguìnt. Pojàt a ti'a chì, ma prin mi'an fat jòdi i so vuj, cussì bièj, ch'entràda vièrta[208]; ic e'l sun alòr son zus[209], chist ti'as da cròdi." Com'omp ca no la pì dùbis par scorta e cal cambia in cunfuàrt la so pòura dop'che la veritàt ghi ven scujèrta, cussi jò; e com'che pì serèn na vùra il duca me mi'a jodùt, sù par chel sbals si'a movùt, cum me davòu, vièrs l'altùra. Letòu, tu ti jòs ben com'che ta poscj' pì als i parti'l me sogjèt, ma se cun pì art lu'mplenìs, no maraveàti di stu sbals. Si sin visinàs, e rivàs ta na part da'ndà che chel che prin mi parèva rot coma che un gran sclap un mur al ten viàrt,[210] ma jodùt i'ai na puàrta cun tre scjalìns sot, di colòus divièrs, ch'a ic a partàvin, e un puartèj ch'encjamò nol fèva mot. Com'i me vuj pì e pì si vierzèvin, sintàt tal scjalìn pì alt jodùt a l'an ma vuardàlu'n musa a no podèvin;[211] e una spada[212] nuda'l veva in man ca rifletèva i rajs vièrs nualtris, che jò spes il cjaf i alsàvi, ma invàn. "Dizèit subit sù: se volèizu vualtris?" luj a la scuminsiàt, "Cuj ca vi parta? Vuardàit che'l zì sù lè dur: chist lè'un avìs." "Na siòra dal cjèl, di chist esperta," a ghi'a dit il me mestri, "puc pì'n avànt a ni'a dit: ‘Zèit sù: la ca'è la puarta'." "Che ic ben vi guidi a vignì avànt," cun bel fa il puartèj 'la di nòuf tacàt: "alòr fèivi avànt, si'l volèjs sì tant." E su'i sin zus; e tal prin scjalìn[213] rivàt, di marmul blanc, cussì net e lìmpit, jo'i mi soj coma ta'un spièli vuardàt. Il secònt l'èra tinzùt pì che scurìt, di na piera gropolòsa, e sècja, e da tancju sclaps in lunc e'n larc sculpìt. Il ters, in alt una grangròsa macja, d'un rosàstri flameànt mi parèva, com'che da un taj il sanc al scor e'l macja. Ta stu scjalìn i so piè al tegnèva l'ànzul di Diu, tal'entràda sintàt, che pièra di diamànt[214] a someàva. Sù par chìscju tre scjalìns a mi'a tiràt volentèj'l duca me, dizìnt, "Domanda, umil, daj 'mpedimìns di èsi liberàt." [215] Ai so piè butàt mi soj, devòt 'vònda: di lasàmi entrà i lu'ai imploràt ma'l pet tre voltis prin mi'ai dat na batùda.[216] Sièt P in ta la front alòr mi'a tracjàt cu la punta da la spada e "Lava ben sti plàis," 'la dit, "cuant che dentri to sos pasàt." [217] Sinìza suta o èncja sut terèn 'l stes colòu'vèvin dal so vistìt, e lent da sot di stu vistìt do clafs[218] al otèn. Un'èra di oru e l'altra d'arzènt: prin cu la blàncja e dop'cu la zàla sen ghi'a fat a la puàrta che fat mi'a contènt. "Se na claf un nol sav'rès ben usàla,[219] e stuarta'zarès ta la sieradùra," luj ni'a dit, "no si entra alòr ta sta sala. Un'è pì buna, ma 'mòndi da l'altra ocòr d'art e d'inzèn prin ca si vièrzi, pars'che par sdifà'l grop tant a lavòra.[220] Da Pieri l'ai vuda, ca mi'a dita d'èsi pì pront a vèjla vièrta che sieràda, basta che la zent ai me piè si sbàsi." La sacra puarta, dop'vèjla pocàda, 'la dit: "Entràit, ma tegnèivi ben necuàrs che fòu'l torna chel che'n davòu al vuarda." [221] E cuant che fòu ta chej càncars dut stuàrs i spìguj a tègnin di sta puarta sacra, che di metal a son e tal sun son fuàrs, Sì tant no'a rugnàt ne mostràt sì amàra la Tàrpea, cuant che cjòlt ghi'è stat il bon Metèl, par cuj a'è dop'restàda magra.[222] Jò'i mi soj voltàt, atènt, vièrs il prin tòn e ‘Te Deum laudamus' mi pareva di sinti, un mist di sun dols e cansòn. Na imàgin sìmil a mi rindèva se chi sintèvi, com'ca susèit a voltis cuant che un a cjantà cul organ al va; che si e no s'intìndin li peràulis. Purgatòri Cjant Decim Entràs i'èrin tal sojàr da la puàrta che pal mal d'amòu puc era usàda, ch' jòdi'a feva dreta la via stuàrta,[223] dal sun sintùt i'ai ca vegnèva sieràda; e s'jò'i ves i me vuj vièrs di ic voltàt, se scusa par stu fal sarèsia bastàda? Su'i zèvin pa'un trojùt 'nta rocja'ntajàt, che da na banda a l'altra si movèva, com'onda ca va e dopo a ven d'un trat. "Chì a'è mièj sta'tèns indulà ca si va," il me duca'la tacàt, "e tègnisi tacàs al mur cà a là che'n dentri'l va." Plan plan i vin cussì dovùt alsàsi, tant che prin la fetuta da la luna a'è rivàda tal so jèt par pojàsi, che nu fòu dal sclap 'fòsin zus a la buna: ma cuant che fòu sin rivàs, lìbars e vièrs, 'ndà che'l mont in davòu a si radùna, jò amondi stràc e ducju doj incèrs pa 'ndulà zì, si sin fermàs ta chel plan solitàri pì che stràdis taj desèrs. Dal'orli dal straplòmp, ca lè puc lontàn, al piè di che alta riva ca va'n sù, tre voltis misurà si pos'l cuarp umàn; Tant'n cà che'n là'l me vuli'l vuardàva sù, tal flanc di destra e ta chel di sinistra, e cussì èra par dut'sta curnìs ca su.[224] Lasù'i vèvin'ncjamò fers i piè'n cjèra cuant ch'i'ai jodùt che che riva dut 'ntòr, che ripida'n salìta a no era, ma'era'nvènsi di marmul candid e siòr d'intàjs sì ben ornàs che ne Policlèt ne Natura di mièj 'n dàn atorotòr. L'ànzul che'n cjèra lè vegnùt cul decrèt da la pas par sì tant timp lagrimàda,[225] che'l cjèl a vierzèva dal so lunc divièt, davànt ni'era in forma rafiguràda ta'un intàj cal veva di grasia tanta da parèj imàgin di vòus dotàda. Zuràt si varès che ‘Ave!' 'l ves dita, pars'che chì l'imàgin pur di che s'jodèva che'l grant amòu'a vièrt cun clàf adàta; e dal fà chista ca dizès 'parèva, ‘Ecce ancilla Dei,' ta la maniera ch'un stamp la cera a tèn e tegnèva. "Nòsta fisàti dom'ta na figùra," 'la dit il me bon mestri, e lu'ai sintùt da che banda 'ndà che'l so còu a l'èra. Par chel ziràt i'ai jò i vuj, ch'an jodùt davòu di Maria, da 'ndà cal parlàva chel che fin u chì a mi veva movùt[226], un'altra storia che la rocja'contàva; par chel, pasàt Virgilio, mi soj fat pres par che'l me sguàrt d'jòdila ben'l volèva. A l'era intajàt lì tal marmul stes il cjar, da nemàj tiràt, cu l'arca santa, ca si tèm par compìt che Diu nol dès.[227] Lì in front a era zent, e duta cuanta, spartìda in sièt còrus, a doj daj me sens[228] dìzghi parèva, "Èco,sta zent'a cjanta." In chista maniera, al fun dal'insèns che imaginàt l'èra, i vuj e'l nas dal sì e dal no di discors 'èrin plens. 'Ndavànt ghi zeva di stu benedèt vàs, balànt miès disvistìt, e l'ùmil salmista,[229] e pì e mancu re l'era 'dès stu pajàs.[230] Di front di David, in plena vista ta'un barcòn di un palàs, Micol 'vuardàva com'femina doloràda ma trista.[231] Movùt mi soj lì che'l sguàrt mi tiràva, lì ch'jòdi i podèvi un'altra storia che di davòu di Micòl s'iluminàva. Figuràda chì era l'alta Gloria dal gran Romàn[232] cal veva sì tant valòu che sistùt 'la Gregorio'a la gran vitòria. I staj parlant di Trajan, l'imperatòu; e na vedulùta a era lì al fren[233] dut plena di lagrimis e di dolòu. Dut intòr il post l'era pestàt e plen di cavalerìs, e tal'òru l'àcuilis sor'di lòu il vint'l movèva cun vaevèn.[234] La puarèta, ta stu bacàn d'imàginis, "vendichèimi, sjòr," dìzi a parèva, "pal me frutùt muàrt; t'jòs li me làgrimis." "'Dès speta," luj rispùndighi'l someàva, "fin ch'jò'i tòrni." E alòra ic: "Sjòr me," com'una che tant dolòu a sufrìva, "e si no tornàis?" E luj: "Chel par me t'judarà." E ic: "S'altri a fan dal ben se ti zòvia, se il to usàt a no lè?" [235] Alòr luj: "Dati cunfuàrt; ben mi convièn fa'l da fa, e nisùn, prin, di chì mi gjàva; cussì'l vou'l just, e la pietàt mi ritèn." Chel ca no la maj jodùt roba nova[236] a la produzùt stu visìbil parlà, cal par stran pars'che par nu lè roba nova. Mentri ch'jò mi la god`evi a cjalà sì tanti figùris di asiòns ùmilis, e'l gust che'l so fabri'l veva d'jòdilis là. "Èco, par cà; ma di mòvisi 'son lèntis st'ànimis," mormorànt'l zèva'l poeta: "scju chì ni faràn jòdi l'altri scjàlis." I me vuj, che sta roba 'miràvin duta, par jòdi nuvitàs, che tant ghi plàsin, vièrs di luj voltàs si son, a la svelta. I no vuèj però, letòu, ca ti màncin i to bojs propòsis par zì a sinti com'che Diu'l vou che i dèbis si pàjn. Tal coma da la pena puc fèrmiti: pènsa a se ca seguìs, pènsa ch'al pèsu dut'l mal cul gran judìsi'l zarà a smèti. Jò'i'ai tacàt: "Mestri, se ch'jò'i jòt che'n su al ven vièrs nu, a no somèjn persònis, e no saj se che tal jòdi mi ven sù." E luj a mi: "Li condisiòns tant gravis dal so turmìnt a bas li fan sta'n cjera, sì che'i me vuj sigùrs no'èrin stas d'jòdilis. Ma vuàrda fis là: 'dès ti pària vera d'jòdi se che di sot di chej claps a ven? d'jòdi za ti pos com'ca fan guèra." Puòrs cristiàns, che di superbia'n vejs a plen e che'i vuj da la mins vuàrps ju vejs, sì tant muj i sejs di zì là ca no vi convièn, che di èsi cavalèis no zèis maj pensànt, nasùs par formà l'angèlica pavèa che sens'onòus e bès vièrs il just'va svualànt! E'ntànt che'l vustri spirt in alt'l svualasèa, besteùtis i sejs in stat imperfèt, com'vièr ca le'ncjamò ca s'impavèa.[237] Coma par sostègni un solàr o tet, impleàda ogni tant una figura a si jòt ca unìs i zenòj al pet, ca fa di se che ver no lè na pèna vera nàsi'nta chel ca la jòt; e cussì fas chej i'ai jo jodùt, cuant ch'ju'ai jodùs cun cura. Ver lè che pì o mancu 'èrin contràs secònt ca vèvin pì o mancu'n schena; e chel che pì pasiènsa'l veva taj so às,[238] planzìnt dìzi'l parèva: "Basta pèna!" Purgatòri Cjant Undicèsin "O pari nustri, che la sù'n alt ti stas, par nùja limitàt, ma pì par amòu che paj prin efiès[239] di la sù ti'as, cal sèdi lodàt'l to nòn e'l to valòu da ogni creatura, com'ca va ben di dizighi grasis al to bon vapòu.[240] Ca vegni pur vièrs nu la pas dal to règn che fin a ic i no podìn par intèj, s'ic no ven, nencja cun dut il nustri'nzèn. Coma che i to ànzui dut il so volèj a te lu sacrìfichin, cjantànt osàna, cussì ca fèdin'i òmis dal so podèj. Com'i'altri dìs dami 'ncja vuèj la màna, che sensa di che ta stu desert àrit 'n davòu'l va chel che di zì'n davànt s'afàna. E coma che nu il mal chi vin sufrìt a ducj'ghi perdonàn, tu pur perdona par bontàt, sensa vuardà'l nustri merit. La nustra virtùt, ca no'è tant buna, nòsta pruvinà cul vecju'versàri, ma cjoigh'la da luj che tant lu spiròna. Ma, caro siòr, chist'ultin desidèri no lu vin par nuàltris, ca no ni ocòr, ma par chej ca ghi sarà necesàri." [241] Bojs augùrs par lòu e par nu dut atòr preànt scju chì a zevin sot chel pèjs grant che ogni tant ta'un brut sun ni ven intòr. Sufrìnt turmìnt, chi pì chi màncu[242], avànt a zèvin, e'n su, fin ta la prima curnìs, il cjalìn dal mont u chì plan plan purgànt. Se di là sempri ben da nu a si dès, di là par nu di dìzi e fa ben 'pòdin-- no?--chej ch'an al volèj 'na buna radìs.[243] Il so ajùt ben li pècjs ni làvin, ches partàdis chì, sì che purs e lizèjs ta li ròdis stelàdis zì fòu 'pòdin.[244] "Se gjustìsia e pietàt vi cjòlin il pèjs si che sì i podèdis ben move l'àla, e zì'n sù secont i vustri desidèis, mostràini par cuala man vièrs la scjàla pì curt'è la strada, e sa'è pì d'un pas, cual'èse che mancu ripid al scala? Chè chist che cun me'l ven, davòu d'un pas, cargu da la cjar d'Adàm ca lu vistìs, di zì'n sù a mal'vòja'l ralènta'l pas." Li so peràulis, tornàdis a chìstis che chel che jò'i seguìvi dit al veva, no si sa da cuj ch'èrin stàdis dìtis; ma dit lè stat: "A destra pa la riva cun nu vegnèit, e i cjatarèis il pas che scalà'l pol encja persona viva. E se d'jòdi'n su stu clap no mi limitàs, che'l me fa da gran bacàn al doma e il me cjàf mi fa tègni amòndi bàs, chist ch'encjamò'l vif, e nisùn lu clama, par jòdi si lu cognòs lu vuardarès e par fàighi dòu dal pèis chi vin 'nsìma. Latìn[245] i'èri e fi d'un gran tosc i sarès; Gulielmo Aldobrandes me pari l'èra; se cognosùt lu vèjs, i no savarès. L'antìc sanc e la nobiltàt intèra daj me grancj' mi vèvin fat sì arogant che, maj pensàt a nustra mari cjèra, dispièt mi feva ogni omp cussì tant ch'a murì soj zut; coma, i Sanèis lu san e lu sa a Compagnatic ogni fant. Jò'i soj Ombert; e no doma a mi dàn mi'a la rogànsa fat, ma'i me parìncj' pur da ic a son stas inviscjàs tal malàn. E chì mi tocja alòr partà stu pèjs dur, par ic, si che Diu'l resti sodisfàt, si no da vif, da muàrt lu parti di sigùr." Intànt chi scoltàvi i'ai'l cjaf'n jù sbasàt; e un di lòu, no chistu cal parlàva, si'a stuarzùt sot'l pèis ca lu tegnèv'intrigàt, e jodùt mi'a e, cognosùt, mi clamàva, tegnìnt i vuj cun tant'fadìja fis sul me cjaf bas che cun lòu si movèva. "Oh!" ghi'ai alòr dit, "no sòtu Oderìs, l'onòu di Gubio e l'onòu di che art che 'luminà[246] clamàda'è a Parìs?" "Fradi," 'la dit, "a rìdin[247] in pì gran part li tèlis pituràdis da Franc Bolognèis: l'onòu lè adès dut so, e me in part. I no crot chi sarès stat cussì cortèis mentri chi vivèvi, pal me volèj grant dal'ecelènsa ch'èra taj me pensèis.[248] Il fìo chì si pàja par èsi sì rogànt; e chì'ncjamò'i no sarès sa no fos stat che, podìnt pecjà, a Diu'i'ai vuardàt'avànt.[249] Oh se sbòsa ch'è l'umana podestàt! Cuant puc che'l vert ta la pica al dura, sa no riva la grosolàna etàt.[250] Crodùt'l veva Cimabue ta la pitura di èsi'l mièj, ma 'dès Giotto lè pì'n alt e la fama di chel a'è in jù, pì scura. Cussì l'un al altri Guido a ghi'a cjolt la gloria da la lenga; e forsi lè rivàt chel ch'ai doj fòu dal nit ghi farà fa'un salt.[251] La fama dal mont no è altri che flat di vint, cal tira prin chì e dopo là, e, cambiànt banda, cun altri non'l ven clamàt.[252] Se vous varàtu'n pì se vecja si mola la to cjar, che si ti fos muart prin che "schejùs" e "papa" ti ves lasàt là, di chì a mil àis? Ca son pì curta part dal spàsiu eterno, che'l movi da li sèis al sircul che pì tars tal cjèl'l ven tuàrt.[253] Chel cal cjamìna cussì lent, com'ch'jodèis, chè davànt, lu plaudèva Toscana duta; e'dès a Siena 'pèna'un murmur lu sintèis, indà che siòr l'èra cuant che distrùta la rabia di Firense'è stada, ca era nòbil indà che adès a'è puta. La vustra fama'è com'erba'n cjera che'l colòu a cambia, e chel[254] la sbiadìs, sì che fòu'ven cruda e sècja da la cjera." E jò: "Dizìnt cussì ti m'incoràgis a èsi ùmil e a disglonfà'l me malàn:[255] ma cuj l'ese chel cun cuj ti parlàvis?" "Chel," a la dit , "a lè Provensàn Salvàn; e chì lè pars'che presuntuòus lè stat di partà Siena duta'nta la so man. Cussì l'èra e sì'l và, maj riposàt, dop'ca lè muàrt: cu la stesa monèda si pàja chel che di là'l veva mas'ausàt." E jò: "Se chel spirit cal speta'n banda, prin di pentìsi, l'òrli da la vita, ca jù'l sta e nol ven ta sta sbalsàda,[256] se'l bon preà ajùt a no ghi parta, prin ca pasi tant timp cuant ca la vivùt, com'ès'che chì concedùt ghi'è stat di sta?" "Cuant ca l'èra plen di Gloria cujerzùt," a la dit, "dut lìbar tal Cjamp di Siena, copànt la so vergògna, a si'a metùt; e lì, par tirà'un so compàj fòu di pena cal sufrìva ta na presòn di Carli, a tremà'si'a riduzùt par ogni vena.[257] Pì i no dis, e scur i saj chi parli; ma no pasarà tant timp, che'i to visìns ti lu faràn ben capì[258]; ma lasàn lì. E chist'opera a ghi'a cjolt chej cunfìns.[259] Purgatòri Cjànt Dodicèsin Di pari pas, com' nemàj ca van al zòuf, jò'i zevi cun che anima cargàda fin che pal bon mestri or'èra d'alc di nòuf; e 'lòr 'la dit: "Làsiu e fa pì strada che chì a piè o'n carèta si si ràngja; chel cal pos, besòu si jùda avònda.[260] Ècomi alòr 'ndresàt, com'chel dongja al voleva, encja se il me pensèj bas e ùmil a Oderìs ghi 'era dongja.[261] Movùt mi'èri, e'i seguìvi volentèj i pas dal me maestro, e jò e luj zvels i zèvin cul pas amondi lizèj; e luj mi'a dit: "Volta pur in jù'i to vuj: ben ti farà e sinti tant pì sigùr, d'jòdi se ch'è sot daj to piè, cuj to vuj." Com'par che'l so recuàrt nol resti tal scur, li lastris insima daj puòrs soteràs sens a'an di se ch'èrin prin da zì tal dur,[262] 'ndà che tanti voltis si resta turbàs da li spunzùdis ca dan li memòris, ma dom'i pì pìos'vègnin ben spironàs; Sì mi son lì parùdis[263], ma pì bièlis secont i dizèns ritràs, e figuràs tal troj che su'l zev'ta stu mont, pa li bandis. Jodùt i'ai chel che fra ducju i creàs il pì nòbil a l'èra stat[264], jù dal cjèl chì'n banda saetànt colà fin a bas. Jodùt i'ai Briareus, che da'un folc dal cjèl impiràt, distr'àt l'èra ta st'altra part, in cjera, cun dut il pèjs dal mortal gjèl. Jodùt i'ai Timbreus, Pallade e Mart, 'ncjamò armàs, di so pàri ducj' atòr ca miràvin i tocs[265] daj Gigàns, ogn'un muàrt. Jodùt i'ai Nembròt[266], ai piè da la gran tòr, na vura spierdùt, che chej'l vuardàva che rogàns com'luj stas' èrin a Senror.[267] O Niobe, che'l to sguàrt'l sufrì'l mostràva, com'ch'jodèvi ben segnàt ta la strada, tra sièt e sièt fiòj, ch'ognùn ghi mancjàva.[268] O Saul, com'che ta la so stesa spada[269] muàrt i ti parèvis chì a Gelboè, che dop'no'a sintùt ploja ne ruzàda! O mata d'Aragna, sì jò'i jodèvi te za mièza ragna, dulìnt 'ntà li pesòtis dal lavòru che tant puc zovàt a ti'è.[270] O Roboàm[271], ca no par chi ti minàcis chì'l to disèn, ma cun to grant spavìnt, un cjar lu parta'n alt, e nisùn lu seguìs. Al mostrava 'ncjamò il dur pavimìnt com'ch'Almeòn a so mari ghi'a fat tant cjar pajà'l maldestinàt adornamìnt.[272] Al mostrva com'che'i fis si son fas avànt e butàs su Senach'rib dentri'l templi, e com'muart l'an lasàt li, da chel istànt.[273] Al mostràva'l cadàvar e'l macèl, lì, fat da Tamiri, cuant ch'a Cir ghi'a dit: "Sanc ti bramàvis, cussì bèjf chel sanc chì." [274] Al mostràva com'cal scjampàva, stupìt, ogn'Asìro, dop la muart di Olofèrnis encja'l cuarp, smembràt, lì c'l'èra stat culpìt.[275] Troja 'jodèvin'n sinìsa e cavèrnis: O Iliòn, cuant ca ti mostravin bas e vil sot daj nustri piè chisti imàginis! Cuj di pinèl l'èse stat mestri o di stil da podèj piturà st' òmbris e linis ch'amirà farèsin un inzèn sutìl? Muars i muars e vifs 'parèvin i vifs, vi dis: mièj di me no'an chej che'l ver 'an chì jodùt, fin chi tegnèvi in bas il cjaf e spàlis.[276] Insuperbìvi pur, vualtris dapardùt, fiòj di Èva, e no stèit zì a cjaf bas, sinò i zèis a jòdi'l vustri cjamìn brut![277] Atòr dal mont si'èrin za inoltràs e'l sorèli l'èra za tant pì'n alt zut, chel me pensèj sovracàric no lu stimàs. Cuant che chel dal sguàrt sempri'n davànt tindùt al zeva, la tacàt: "Il cjaf ten alsàt; no ti'as pì timp di zì cussì spierdùt. Jòt chel ànzul là ca lè dut preparàt par vignì vièrs di nu; jòt là ca torna la tersa zòvina[278] dop'vej il dì judàt. Di riverènsa dut il so fa'l adorna ca par che dilèt'l vedi d'inviàni sù; pensa che chistu dì maj pì a nol torna!" Ben usàt i'èri al so mòut di dìzmi sù di no sta a pièrdi timp, sì che di chel pì n'ocorèva chi lu vuardàs di bas'n sù.[279] Vièrs di nu al vegnèva chel ànzul bièl, dut di blanc vistìt, e'n musa t'jodèvis com'ca trem'a prin dì na steluta dal cjèl. I bras 'la prin vierzùt, e dop'li àlis: e 'la dit: "Vegnèit: i scjalìns son visìn: a'è fàsil ormàj zi sù par sti scjàlis. A stu invìt amòndi pus a vègnin: O umana zent, par zì'n sù nasùda, parsè còlitu jù cul prin vintulìn? Menàt ni'a'ndà che la rocja era tajàda: chì mi'a batùt li àlis ta la front, prometìnt chi varès vut buna strada. Com' ch'a man destra, par zì sù ta chel mont indulà ca'è la glisia ca domina là ben guidàda 'nsìma dal Robacònt,[280] a ven rota un puc la granda rivòna par via da scjalìns fas taj timps pasàs cuant ch'a fa'i cons la zent 'èra pì buna;[281] Il gran rivòn'l ven cussì mancu dret che a bas 'ndà che rìpid'l cola dal'altri ziròn; chì e lì si ven lo stes dal alt mur freàs.[282] Voltàs chi'èrin par zì'n sù, chista cansòn, ‘Beàti pauperes spiritu!' vin sintùt cun vous che dolsis cjantàvin e benòn. Ahi cuant diferèns ca son scju sbocs in dut di chej da l'infièr! U chì bièli cansòns ni compàgnin, e là si làgnin di dut. Ormàj i montàvin su paj scjalìns sans, e tant pì lizèj d'èsi mi parèva sinò taj plans che za parèvin lontàns. 'Lòr jò: "Mestri, dis, se pèis ch'intòr mi steva si'aja gjavàt da me, che cuasi no sint pì la fadìja che prin stracà mi feva?" E luj: "Cuant che'i P ch'encjamò ti stas sintìnt inta la to front, encja se debulùs, a no ti saràn pì par nuja presìnt, ti saràn i piè dal bon volej tant vinsùs, che no dom'no fadìja no sintaràn, ma plasèj varàn d'èsi'n motu tegnùs." Alòra i'ai fat jò coma chej ca van cun alc tal cjaf sensa savèj ca lu'an fin che sens d'altris sospetà a ju fan; sì che par sigurs èsi si jùdin cu la man, ca sercja e cjàta, e a fa'l compit che di solit a son i vuj ca lu fan. E usànt da la man destra ogni dèit, doma sèis da li lèteris i'ai sintùt ta la front che chel da li clafs'l veva scrit: e che vuardant'l me duca 'la suridùt. Purgatòri Cjant Tredicèsin Rivàs i'èrin insima da la scjàla, 'ndà che pa la seconda volta si sèa il mont che parànt in su al dismàla:[283] u lì streta na curnìs a si lèa intòr da stu pajòu, coma la prima; doma che'l so arco pì svelt si plèa.[284] Sen u lì a non dè e nencj'anima; nut e crut chì l'èra il zì dapardùt, cul colòu daj claps chi zèvin insìma. "Se par domandà, stu post i vin sielzùt," al razonàva'l poeta, "i'ai pòura ch'a lunc i restarìn chì ch'si vin metùt." Fisàt 'la dop'i vuj là che'l sol l'èra; usànt la so destra coma il centri, 'la 'lòr ziràt la so banda sinistra. "O lus buna, cun fede in te i èntri che pal cjamìn just tu i ti ni guìdis," 'la dit, "secont il to volèj, chi dentri. Lus ti ghi das al mont, e ti lu scjàldis: sa no'è altra razòn ca si punta, ch'a nu ni sèdin sempri i to rajs guìdis." [285] Cuant che par ca di cà un miàr si conta, altritànt par di là nu'i'èrin za zus, svèls, parsè che la voja ni'èra pronta; e ca svualàvin vièrs di nu ju vin sintùs, ma no jodùs, chej spirs ca zèvin 'nuncjànt di fasi visìns dal banc d'amòu, ducjus. La prima vòus ca'`e pasàda svualànt, ‘vinum non habent,' asàj fuàrt a'a dit, e'l stes la vin sintùda dìzi da'n davànt. E prin ca no si sintès pì stu spirit, che via'l zeva, 'n'altri ‘I soj Orestis' lè pasàt sigànt, e via ca lè partìt. "Oh," i'ai dit, "pari, se vòus soni chistis?" E com'ch'jò'i domandàvi, èco il ters cal dizeva: ‘Amàit i vustri nemìs.' E'l bon mestri: "Chist'è na vìscja che vièrs la colpa da l'invidia a sbat, ma a ven dal'amòu'l coràn che sta scòria'l cujèrs. Dal rumòu contràri al vou èsi fren: ti lu sintaràs i crot, par me avìs, prin che dal pas dal perdòn t'jòdis il sen. Ma ten il to sguàrt par chist'aria ben fis, e chi'n davànt zent sintàda t'jodaràs e ducjus a'an vièrs la rocja li schenis." Pì che maj i me vuj si son spalancàs; e'n davànt jodùt i'ai ombris cun mantèj ca èrin coma na pièra coloràs.[286] Un puc pì'n front si èrin visinàs a chej, ch'i'ai sintùt sigà: ‘Maria, ora par nu' e Michel'e Pier e Ognisànt daj cjèl.' No crot ch'encjamò sedi'n cjèra, ca sù, omp cussì dur, ca nol sarès stat tocjàt dal dolòu par chel ch'i'ai dop'jodùt la jù; chè, 'pèna chi soj visìn di lòu rivàt, e ogni so sèst ni'è stat di lòu ben clar, làgrimis di dolòu mi'an daj vuj colàt. Vistìs parèvin cun stras da pesotàr, e'un tegnìnt l'altri sù cu li so spàlis, e'l mur a ducjus ghi feva da schèna: cussì chej vuàrps che di robis'n dan pùcis, ai perdòns[287] si'u jot ch'ajùt a domàndin e l'un cal sbàsa'l cjaf su un'altri t'jòdis, chè a la pietàt d'altris si dispònin e no doma pal sun da li peràulis ma pur pa la vista che tant a bràmin. E com'che'l sol nol zova a zens vuàrbis sì pur cun st'òmbris chì, che di lòu i dis, il cjèl nol vou che la so lus[288] ju benedìs; ma'a ducjus un fil di fièr ghi sbùza li sèis e ghi li cus, com'che a'un salvàdi si fa par cal stèdi calmùt cu l'àlis. Zint avànt, mi parèva d'ufìndi, vuardànt i àltris sensa èsi jodùt: dal me bon consèj i'ai volut 'lòr dipìndi. Luj a vòlu 'la capìt il me sguàrt mut; no la però spetàt la me domanda, ma la dit: "Parla pur, ma clàr e curtùt." Virgilio a mi vegneva da che banda da la curnìs 'ndà che colà ti pòdis pars'che 'ncoronàda no'è da sponda; a man sanca i'jodèvi che ànimis devòtis che pa'l'orìbil cusidùra làgrimis colàvin ta li mosèlis. Voltàt m'soj a lòu e "O zent sigùra," i'ai scuminsiàt, "di jòdi chel alt lumìn,[289] che, besòu, il vustri desidèj'l cura, sì che li pècis par grasia si nètin da la vustra cosiènsa, cussì che clar il flun da la vustra mins par ic i'jòdìn, dizèimi, che stu plazèj a mi'è cjàr, se chì cun vu a'è anima latina;[290] che forsi ghi zarà ben s'a mi'apàr." [291] "O fradi, ogn'ùna'è sitadìna di na sitàt vera, ma tu ti intìns sa vivès in Italia pelegrina." [292] Chistu, a mi par, a mi'a vegnùt a mins zint pì visìn d'indà che la vòus 'vegnèva, 'ndà che mièj 'sintèvin i me muvimìns.[293] Jodùt chì i'ai pur un'ombra ca spetàva, dal aspièt; e s'alcùn'l volès dizi ‘Coma?', la barba com'un vuàrp in su a levàva. "Spirt," i'ai dit, "che par zì'n sù te'i ti sas domà, se tu'i ti sos chel ca mi a rispundùt, dizmi dal post o dal nòn ca ti nòmina." "Jò'i eri Senèis," e com'chi ti'as jodùt cun st'altris i nèti chì la me mal vita, preànt cun làgrimis chel cal pol fa dut. Savia no eri encja se Sapia'n vita mi clamàvin; i'eri daj dans daj altris, pì che da la me furtuna, contenta. E par ch'jò busiàra i soj no ti cròdis, scolta si'eri mata coma chi ti dis, za cuant ch'in jù al zeva l'arc daj me àjs. Zus'èrin i me citadìns vièrs Colis[294] e lì visìn rivàs 'èrin cuj so nemìs, e pal volèj di Diu'i dizèvi prejèris.[295] In rota li me zens'son zudis, amàris tal so scjampà; e jo jodìnt la cjasa, un gust tant grant i vevi a jòdilis, ch'i'ai alsàt cun tant disprès la me musa sigànt a Diu, ‘Di te no'ai pòura!', com'il pùor mierli ch'in plen unvièr l'àusa.[296] Pàs i'ai volùt fa cun Diu na vura visìn da la fin; ma'ncjamò a sarès la me penitensa amòndi dura sa no fos che a preà par me'l varès Pier Petinàr ta li so sant'orasiòns, che gran caritàt 'an vut paj pecjàs mes. Ma cuj sotu che di nustri condisiòns ti vas domandànt e chi ti'as i vuj vièrs, com chi crot, e rispirànt ti das razòns?" [297] "I vuj," i'ai dit, "mi vegnaràn 'ncja 'mi cjòls, ma par puc timp, chè ninìn'è l'ofèsa ca'an fat par èsisi cun invidia rivòls. Tant pì granda a'è la pòura ca'a zà l'anima ma dal turmìnt ca lè la sot,[298] che zà' cargu di la jù a mi pesa." E ic: "Cuj duncja ti'aja partàt da sot ca sù da nu se di tornà ti pensis?" e jò: "Chist ca lè cun me e nol fa mot. Vif i soj; e domandis ti pol fàmilis, spirit elèt, se tu ti vous chi fedi alc par te ta li contràdis mortalis." "Oh, chist'è pì nova che maj sintùt i vedi," 'la dit; "gran sèn a'è che Diu ben ti vòu; dal to preà'i zarài alòr a godi. Jò pur ti prèj, par chel che pì ti'as in còu, che se maj ti mes piè'n ta la Toscana, ai mès dizghi che par me n'òcòr vej dòu.[299] Tu ti ju jodaràs tra che zent vana che a Talamòn a spera, e a pièrt pì speransa si no di cjatà Diana;[300] ma pì'l pierdarà ogni capitàn espert." [301] Purgatòri Cjant Cuatordicèsin "Chist'cuj l'èse ch'atòr dal nustri mont al zira prin che la muart il volo ghi vedi dat e'i vuj al vièrs cuant cal vòu e al sièra?" "Cuj, no saj; ma'i saj che besòu no lè rivàt: domàndigh'lu, tu che pì t'ghi sos visìn e par cal parli dàighi un bon benrivàt." E doj spirs, l'un a l'altri fazìnt inchìn, di me a parlàvin lì a man dreta; cul musu alsàt, par dìzmi, dal bas ch'èrin, e un la dit: "O anima che duta 'nsièmit cul to cuarp pur vièrs il cjèl ti vas, consòlini, dìzni, che tant n'impuàrta: da'ndà i vèntu e cuj sotu, chi ti ni fas sì tant maraveà da la to grasia, com'chel che maj si pensarès cal capitàs?" E jò: "Par mièza Toscana'l scor via un flumizìn[302] cal nas a Falterona, e sent mìis di percòrs a no lu sàsia. Di che bandis là i parti sta persona: dìzvi cuj chi soj a sarès parlà 'nvàn che'l me nòn'ncjamò tant a nol suna." "Se tal to'ntindimìnt i me pensèjs 'van, com'ca varèsin," a la 'lòr minsonàt chel di prin, "tal'Arno i to pensèjs a stan." L'altri ghi'a dit: "Parsè a l'aja platàt stu chì il nòn dal flun che par là al scor, com'che l'omp'l fa cun chel ch'lu ten disgustàt?" E'l spirt che da rispundi'l veva, alòr cussì si'a sdebitàt: "No saj, ma ben dègn da murì lè'l nòn da la val ca la dit'l siòr; chè di là ca tàca, 'ndà ca lè dut plen chel mont alpìn[303] che troncàt lè da Pelòu che ta pus poscj'l pasa pì'n là di chel sen, fin'ndà che par ristòru si da'n davòu dut chel che l'alt cjèl dal mar a suja sù par dàighi ai fluns se[304] che dopo a va cun lòu. Virtùt ven com'nemìga bandonàda sù da ducjus, com'madràs, o par malòra dal post, o pal vìsi ca ju sburta'n sù: si'è che cambiàt'an la so natura chej ca vivin chì ta sti vàlis puòris ch'ogn'un, streàt, al par cambi in piòra.[305] Tra brus pursìs, che pì mèritin glandulis ch'altri da mangjà pa la zent pì adàt par prin tal so puòr fosàl al scaturìs. Vignìnt jù, Botulùs[306] al ten insuriàt, ca rugnin pì che dal so stamp si dizarès, e da lòu cun disprès il cjaf 'l ten ziràt. E jù cal ven; e pì sglonf ca si fa luj stes, tant pì'l cjata che'i cjans si fan lupos stu puòr jet cal pasa par scju poscj' mal'dès. E zint jù ta scuri gòlis dop'ti lu jos 'ndà cal scuntra volpis cussì imbrojònis[307] che timòu no'an ch'altri'ngàn fàighi ghi pos. No'mpuàrta s'altri'l sint[308], ch'jò lo stes i dis e'a chistu[309] bon ghi sarà, se'n mins al ten se cal disgròpa'l spirt di robis veris. Jo'i jòt to nevòut che pì avànt ben'l ven, cjasadòu di chej lupos[310] ta la riva dal nòbil flun, e'a ju'mpaurìs a plen. Al vent la so cjar cuant ch'è'ncjamò viva; e da bestia salvàdia fòu ju neta: tancjus di vita e me d'onòu'l priva. Sanganàt'l ven fòu da sta puòra foresta;[311] e tal la lasa che nencja fra mil ajs com' ca era prin di nòuf a dovènta." Com'ch'al sinti contà di penòus detàis al ten platàt la musa chel cal scolta, da'ndà che vignì 'posin dal mal i scàjs, sì jodùt i'ai l'altr'anima, ch'atènta a sintèva, malinconìnsi duta pensànt a se che l'altri'l veva dita. Da l'un'l dìzi e da l'altri la vista di savèj i so nòns a mi'an fat curious, e domanda ghi'ai fat cun prejèris mista; par chel il spirt che prin mi veva dat vòus di nòuf 'la tacàt: "Ti vous chi mi meti a fati se che tu a fami no ti vous. Ma da che Diu'l vou che'n te si riflèti tant la so grasia, no vuèj èsi pignòu; chi soj Guido dal Duce i pol ben dìzti. D'invidia'l veva'l me sanc sì tant brusòu, che se jodùt i ves omp fasi content, livid i sarès doventàt di colòu. Di me simìnsa sta pàja'i cjòj, a stent:[312] o puòrs umàns, parsè metèizu'l còu ta se che spartì no si pol cun altra zent? Chist lè Rinièr, chist lè stima e onòu Di chej siòrs di Calboli, nisùn daj cuàj si'è fat dopo erède dal so valòu. E no dom'il sanc si'è dut svueitàt ormàj tra'l Po e il mont e il mar e il Ren dal ben dal ver e dal vivi'l viavàj;[313] pars'chè dentri scju cunfìns a'è dut plen di zentàja trista, sì che masa tars a'è par dàighi na svolta vièrs il ben. 'Ndà l'èse'l bon Lisio e Rigo Manars? Pier Traversar e Guido di Carpigna? O Romagnòj colàs di nòuf fra'i bastàrs! Un Fabri cuant'l tornaràja a Bologna? cuant a Faensa un Bernardìn di Fosc, butulùt cussì gentìl di cjampàgna?[314] No maraveàti se jo'i plans, Tosc, cuant ca mi ven a mins Guido dal Prata cun Guido d'Às, che cun nu'n vivùt, com'd'erba un frosc,[315] Fedric Tignous e compagnia, duta la cjasa Traversara e'i Anastèjs (da l'ùna e l'altra la zent a'è muarta), zòvins e zòvinis, afàns e plasèjs invojàs dal fà gentìl e dal amòu 'ndà che durs' son i còus e no pì li zèjs.[316] Parsè no scjàmpitu tu, Bretinòu, dop'che la to famèa zuda'è via, e tant'altra zent, par no pièrdi onòu? Ben'l fa Bencjavàl che pì nol fìa[317]; e mal'l fa Castrocjàr, e pezu Coni, che còns cussì a pàrin via a fià. Ben faràn i Pagàns dop'che'l demòni[318] so al sarà zut; ma no però che pur di lòu luj a nol resti testimòni. O tu Ugolin daj Fantolin, sigùr a lè'l to nòn, sicòm' pì no si speta ch'un'l pòsi falu, degenerànt, oscùr.[319] Ma làs'mi, Tosc; ch'adès a mi dilèta pì il mètimi a planzi che'l parlà, che'l razonà patì mi fa, e basta." Ben i savèvin che che bunànimis là a mi sintèvin zì avànt; ma, tazìnt, capì mi fèvin che jùscj' i zèvin par là. Besòj restàs tal nustri procedimìnt, un fòlc cal sclàpa l'aria a'a someàt na vòus che cuntra nu a'a saetàt, dizìnt: "Se cualchidùn mi cjàta i ven copàt";[320] e scjampàt a lè coma'l tòn cal svanìs, ch'atòr di se a colp'l ven il nul sbregàt. La vòus mi vev'apèn'lasàt li orèlis che un'altra i vin sintùt cun grant boàt, ca'a parùt di tonà sti peràulis: "Aglàuro i soj che clap i'èri doventàt," e alòr, par visinàsi al poeta, a destra mi soj, e no davànt, spostàt. L'aria 'era za par dut sidinùta; e luj mi'a dit: "Stis chì son li rèdinis che l'omp 'varèsin da tegni'n strada dreta. Ma la lèscja cul amp vualtris i cjolèjs sì che l'antìc 'versàri a se vi tira; e'l fren puc vi zova, o li clamàdis. Il cjèl vi clama e'ntòr vi zira, e li so belèsis vi mostra etèrnis, e'l vustri sguàrt vièrs cjèra'l punta e'l mira; chel che dut al jòt par chel a vi punìs." Purgatòri Cjant Cuindicèsin Cuant che al finì da l'ora tersa e'l tacà dal dì a s'jòt la sfera che sempri, com'cal fa un frut, a schersa, Altritànt someàva che vièrs la sera tal so cors al sorèli a ghi mancjàs; il tramònt là, e chì miezanòt 'èra.[321] E'i rajs ni ferìvin tal miès dal nàs[322] pars'che par nu si'era sì ziràt il mont che vièrs il tramònt i'èrin dres puntàs, cuant che na gran presiòn mi'a colpìt la front cun'un splendòu pì intèns di chel di prima: di stùc i'eri lì che prin no ghi fevi cont; par chel li me mans i'ai alsàt insìma da li me sèis, par fami un puc d'ombrena che il luzòu intèns un puc a lima. Com' che da l'aga o dal spièli'l torna un raj di lus in ta che altra banda zint in sù coma una altalèna tant cuant ch'l'era zut'n jù , e si disbànda dal colà di una piera il stes trat, com'ch'esperiensa e art jòdi a fan vonda; cussì da lus rifletùda, i soj stat – che chì'n davànt l'era--subit culpìt, che di svià la me vista a colp'a provàt. "Dols pàri me, se ca lè chel lì," i ghi'ai dit, "che ben parà i vuj no mi lasa e par chì'a somèa cal vegni, spedìt?" "Di stu'mbarlumì no stupìti masa," rispundùt mi'a. "Da la famèa dal cjèl a'nvidàni a zì sù un ànzul si sbàsa. Puc a mancja che a jòdi dut stu bièl no pì pèjs a ti darà ma tant plasèj cuant che natura'ti'a disponùt a chel." Rivàs ch'i'èrin lì dal benedèt mesagèj, cun bièla vòus a la luj dit: "Entràit pur; ta sta scjalinàda'l zì lè pì lizèj." Partìs da lì, cul zì ca l'èra puc dur, ‘Beati misericordes!' 'vin sintùt cjantà davòu e ‘Gòt tu ch'ti vins sigùr!' Jò e'l me mestri ta stu post nut[323] sù'i zèvin, e jò'i pensàvi, zint avànt, se'l so dìzi zovàmi'l varès podùt; Cussì voltàt mi soj a luj, domandànt: "Se'l volèvia dizi'l spirt di Romagna, cun chel ‘no si pos' e ‘spartì' minsonànt?" [324] E luj: "Da la so pì granda magàgna al cognòs il dan; e n'ocòr stupìsi s'altris'l vertìs[325] par ca sedi mancu làgna. Pars'che i vustri desidèis a puntàsi a van 'ndà che mancu 'son s'altris ju gòdin, l'invidia vi parta un grant afanàsi. Ma se l'amòu pal pì alt sìrcul divìn al pocàs vièrs l'alt il desidèi vustri, a chel timòu lì ghi metarès fìn; chè, par tancjus che lì a dìzin ‘nustri', 'ncjamò di pì al va a vej ognidùn e pì 'art la caritàt ta chel clàustri." "Di èsi contènt i soj pì a dizùn," i'ai dit, "che se prin i ves dal dut tazùt, e di dùbis in daj adès pì di un. Com'pòsia èsi ch'un ben spartìt dal dut in pì poseditòus al fèdi pì siòrs di se, sinò se da pus'l fos posedùt?" E luj a mi: "Èco che di nòuf ti cors cu la to mins ta li robis terènis, e da la lus vera ti làsis'l percòrs L'infinìt ben da li sfèris celestis, da la ca lè, cussì ghi cor al amòu com'ca'un cuarp lustri ghi colin i rajs. Tant a si dà com'cal cjàta di ardòu; chè, par tant che caritàt si espandi, in ic pì'ncjamò'l crès l'eterno valòu. E pì zent ca è la sù ca s'intìndi[326], e pì'n dè di se amà, e pì si àma, e com'spièli l'un l'altri'l va'a rindi. E se'l me razonà a no ti sfama,[327] t'jodaràs Beatrìs, e ic par sigùr ti cjolarà chist'e ogn'altra brama. Ca ti vègnin subit sieràdis, prova pur, com'li primi dos, li altri sinc plàjs, ca si sièrin doma cul pentimìnt pur." [328] Pront i'èri da dizi, ‘Tu t'mi sodìsfis!' cuant che rivàs i sin tal'altri ziròn, sì che tàzi mi'an fat li lus bramòsis.[329] Lì mi'a parùt che in ta una vision estatica a colp i'èri stat tiràt, e ta'un templi zent jodùt i'ai ta'un cjantòn; e'una siòra sul entrà a mi'a vuardàt e cul fa dols di mari[330] mi'a dit: "Fiòl me, parsè i'atu tu cussì vièrs du nu fat? Eco, sufrìnt, jò e to pari pur cun me ti zèvin sercjànt." E com'ca'a tazùt a colp mi'è sparìda di davànt di me. Di lì a'un puc, un'altra[331] i'ai jodùt cu l'aga che daj vuj'ven cul lambicà ca lè al gran disprès pa'un'altri dovùt, e'a dit: "Se di sta sitàt il siòr ti sos cà, che pal so nòn i dèos tant'an barufàt, e da'ndà che la siènsa si spant là e cà, vendichèiti di chej bras ca'an ausàt d'imbrasà nustra fia, o Pisistràt." E'l messèr benèvul e dols si'a mostràt tal rispùndighi, cun bièl fa temperàt: "Se maj ghi farìnu a chel ca ni òdia se chel che ben ni vòu'l ven da me condanàt? Zent i'ai dop'jodùt àrdi cun fòuc di rabia cun claps un zovinùt[332] copà, sigànt fuàrt a l'un l'altri: "Còpa sta canàja!" E luj si sbasàva, cu la muàrt che tant lu gravàva, sempri'n jù, vièrs la cjera, ma puàrtis dal cjèl'l fèv'daj so vuj, colànt e preànt al'alt Siòr, in tanta guera, cal perdonàs ogni so persecutòu, cul dols fa cal libera pietàt vera. Cuant che la me anima 'è tornàda fòu ra li robis ca son fòu di che vèris, riconosùt i'ai ogni me--no fals[333]--eròu. Il me duce, ca mi deva ocjàdis com'ches ca si dan a'un ca si sta sveànt, 'la dit: "Se àtu che cuàsi ti còlis e mièza lega o pì ti sos fat avànt cuj vuj velàs e cu li gjàmbis molis coma un che'l vin o'l sun al sta pleànt?" "O bon pari me, se tu ti mi scòltis jò'i ti conti," i'ai dit, "se che jò i'ai jodùt cuant che li gjàmbis mi son stàdis cjòltis." E luj: "Se sent màscaris ti ves metùt ta la to musa, lo stes no ti platarès nisùn daj to pensèjs, nencj'un pisulùt. Jodùt se chi ti'as jodùt no ti varàs sensa tegni'l còu vièrt a l'àghis da la pas che defùsis a son da l'etern font stes. No ti'ai miga domandàt se chi ti'as com'chel che dom'cul vul di fòu al vuàrda cuant che'l cuàrp, svanìt, a lè colàt a bas; ma par pocà'l to piè ti'ai fat sta domanda: cussì si ghi fa ai mùs cuant ca son lens di zì a rimètisi ta la so strada." Avànt i zèvin tal crepùscul, atèns d'jòdi fin là che'i vuj si slungjàvin cuntra'i rajs dal tramònt ch'èrin di lus plèns. E'èco ch'a puc a puc un fun'jodèvin che vièrs nu'l vegnèva, com'da la not'l scur; e da chel zìghi'n banda no podèvin: chistu i vuj ni'a cjolt, e l'aria pur. Purgatòri Cjànt Sedicèsin Scur d'infièr e di nòt duta privada daj pianès e, sot di un puarèt di cjèl, cun nulàtis ca la vèvin incjalinàda, a no ghi'a maj fat al me musu'n tal vel coma chel fun che chì a ni'a cujerzùt, ne sì fuàrt becàt a mi'a vuj e pièl; che'l vuli no lè stat bon di sta vierzùt; par chel la scorta me, bun'e fidàda, la spala mi'a ufrìt par èsimi d'ajùt. Si com'ch'un vuàrp al seguìs la so guida par no pièrdisi o'ntòr zì a sbati t'alc ca lu sèci o làsi muàrt'n strada, tirànt'l flat, i pas'ndavànt'zèvi a meti, ben scoltànt il me duce cal dizèva: "Di me sta atènt di no separàti." I sintèvi vòus, e'a mì mi parèva ch'ognidùna 'preàs par pàs e pietàt l'Ànzul di Diu che'i pecjàs'l cjolèva. ‘Agnus Dei'--sì'l so preà'l tacàva'n fat; insièmit 'cjantàvin e'l stes fa 'vèvin sì che di concordia 'parèvin ritràt.[334] "A soni spirs, maestri, chej ca cjàntin?" i'ai dit. E luj: "Sì, il ver ti capìs, e'l grop da la rabia a son ca slèijn." "Tu, cuj sotu che'l nustri fun ti sclàpis e di nualtris i ti stas tu parlànt com'che se'l timp'ncjamò'n mèis ti divìdis?" Cussì una da li vòus si'a fat'n davànt; alòr il me mestri 'la dit: "Rispùnt tu, domandànt se par chì si va'n sù e avànt." E jò: "O creatura, che pura tu tornà ti vous e bièla pal to fatòu, maravèis ti conti se cun me ti vens tu." "Fin ca mi'è lècit i ti ven in davòu," 'la dit, "e se d'jòdisi'l fun no ni làsa, lo stes si sintarìn, sensa zighi fòu." [335] Alòra i'ai scuminsiàt: "Cun che fàsa ca ven disfàda da la muàrt i vaj'n su, e chì'soj vegnùt pa l'infernàl matàsa.[336] E se Diu 'nta so grasia mi'a cjolt su, tant da volèj che jò'i jòdi'l so palàs, roba ch'al dì di vuèj a'è fòu di usu, prin da murì se èritu la a bàs?[337] ma dìzmilu, e s'just i staj zint dizmi, sì chi vegnìni dal to parlà guidàs." "Lombart i'èri, e Marco i mi clami: i capìvi'l mont, e chel ben i'amàvi, che nisùn pì ghi bada, mi par a mi.[338] Par zì'n sù, zì dret i crot ca ti zòvi." Sì 'la dit, e 'la zontàt: "I vuèj preàti che di preà par me lasù alc ti mòvi." E jò a luj: "I pol ben siguràti di fa se chi ti vòus, ma jò'i staj scopiànt d'un dùbit dentri ch'in clar i'ai da meti. Prin l'era pìsul[339]; 'dès si sta radoplànt cun se chi ti mi stas dizìnt, ca mi fa cert chì e t'àltri post 'ndà chi'l vaj acopiànt. Ben a è che'l mont a lè sì dut desèrt in ogni virtùt, com'che tu ti còntis, e di ogni malìsia plen e cujèrt; ma, ti prej, la causa i vuèj chi t'mi mostris, ch'jò'i la jòdi e che par me altris pur; che tal cjel un la met, e chi'n jù altris." [340] Pal dolòu cal sintèva, un suspìr dur 'la prin lasàt fòu; e dop'la dit: "Fradi, vuàrp lè'l mont e tu ben ti vens da chel scur.[341] Vualtris vifs ogni causa i zèis a jòdi la su tal cjèl, coma che se propit dut par necesitàt a ves da susèdi. Se cussì'l fos, in vu'l sarèr distrùt il podèj fa lìbars, e just nol sarès pal ben di godi e pal mal di vej lùt.[342] Il cjel ghi da inìsi ai vustri afiès; no dis ducjus, ma encja si lu dizès, in ben e in mal di na lùs i vèjs posès e di volèj lìbar; che, se pur'l varès fadìja cu li primi lòtis cul cjèl, dopo, se ben si nudrìs, dut'l vins luj stes.[343] A un podèj pì grant[344] e mièj di chel dal cjèl sot lìbars vi metèis, e chel al crèa in vu la mins, ca no'è sot l'inflùs dal cjèl. Dùncja, se'l mont lè coròt, com'ca somèa, in vu è la causa e'n vu si vuàrdi; e èco chì com'che chist si displèa. A la lasa fòu, luj ca la pol godi prin ca sedi[345]; com'ca fos na frutùta plena di matièris tal so planzi e ridi, l'anima puarèta e 'gnorantùta, ma che, cun motu dal nustri bon fatòu, volentèj 'ndavòu a va, contentùta. D'ogni pìsul ben a sint prin il savòu; chì s'ingàna, e davòu di luj ghi cor, se guida o fren[346] no ghi svìa stu amòu. Par chel tocjàva mètighi lès intòr; par chel tocjàva vej un re cal jodès da la sitàt vera[347] almàncu la tor. Li lès a son, ma cuj regulèja ches? Nisùn, pars'che'l pastòu ca lè la avànt rumià'l pol, ma forcùt no là'l piè adès;[348] par chel la zent, che la so guida intànt a jòt rangjàsi dom dal ben ch'ic tant ghi ten, di chel si pasùda, nuj'àltri mangjànt.[349] Ben t'jòs che'l mancjà di un cal guìdi ben a la causàt chista corusiòn dal mont; che marsa natura'n vu 'sedi, no s'jòt sen. A'usàva Roma, ch'era mari dal bièl mont, doj sorèlis[350] vej, che l'un e l'altra strada jòdi a fèvin, di Diu e dal mont. L'un l'altri 'la 'studàt[351]; e èco la spada cul pastoràl[352], e l'un cun l'altri 'nsièmit doma mal'l pol zì, cun st'uniòn fuarsàda; Sì unìs, l'un nol ven da l'altri 'ntimorìt: se crod'mi no ti vòus, vuarda la spiga ch'ogn'erba a si cognòs dal so profit.[353] Tal stat'ndà ch'Adige e Po fan riga,[354] a si'usàva valòu e bièl fa cjatà: cun Fed'ric rabiòus[355] com'dès no era miga! 'Dès pasànt par lì ognùn sigùr'l pol stà, che par vergogna di tralasà'l vorès di razonà cuj bojs o cun lòu restà.[356] Tre vecjus chì a somearèsin lou stes critics èsi da la nova etàt, e tart a par che Diu a mièj vita zì'ju fès: Coràdo da Palàs e il bon Gheràrt e Guido da Cjascjèl, che mièj si clama, a la fransèsa, il bonàri Lombart. A s'jòt duncja che la glisia di Roma, par volèj asùmi'n se i doj regimìns, jù cola, 'nfangànt sè e se ch'a'nsìma.[357] "O Marc," i'ai dit, "ti fas bièj razonamìns; adès jòt pars'chè dal'ereditàt i fiòj di Lèvi a son restàs esèns.[358] Ma cual Gheràrt l'èse chel ca lè restàt, sàviu recuàrt, ti dis, da la zent ch'èra, e cridà fuàrt di sta salvàdia etàt?" "O'l to parlà m'ingàna o na vura mi tenta," la dit, "che'l to parlà toscàn al dis che puc t'sas dal bon Gheràrt, vera? Miga'i saj se par altri nòn clamàt lu'an, se da Gaja, so fìa, il nòn no cjòlin. Zèit cun Diu, che i me piè pì avànt no van. Jòitu chej rajs che pal fun a si jòdin za luminà? A'è mièj che via i zèdi --l'anzul lè lì--prin chi ghi aparìsi visìn." 'Ndavòu lè zut, e adìo'l me scuèdi. Purgatòri Cjànt Dizisietèsin Se maj in montagna, letòu, ti'a cujerzùt il calìgu, che il jòdi ti'èra dur, com'che pa la pièl lè pa'un farc tal busùt,[359] e notàt ti'as com'che'l vapòu ùmid e scur a sclarìsi'l scumìnsa, e la sfera dal sorèli plan plan ghi èntra, ma sigùr, 'lòr la to imaginasiòn lizèra benòn a jodarà com'chi'ai jò notàt il sorèli che pront par zì jù l'èra. Cussì, unìnt il me al pas tant fidàt dal me mestri, fòu i'èri da li nùlis taj rajs za muars tal pì bas dal inclinàt. O'maginasiòn chi ti ni discjòlis sì tant dal di fòu, che un no si necuàrs nèncja se intòr a sùnin mil trombis, cuj ti mòvia se i sens no ti dan un sfuàrs? A ti mòuf la lus che tal cjèl s'infòrma, par sè[360] o par motifs che lasù son ben clars. Di che tristàta ca'a cambiàt forma tal usièl che pì no si la got[361] a cjantà jodùt i'ai'nta l'imàgin me la forma. E chì la me mins tant ristrinzùt si'a dentri di se, da no straviàsi via di chel che, fòu, era solit capità. E'èco plovi'n ta l'alta fantasia un[362] tal crucifìs, rabiòus e crudèl tal vivi e tal murì, e cussì sia. Intòr di luj a èrin il grant Assuèr, Ester, sposa so, e il just Màrdocot che tal dìzi e fa l'èra onèst e ver. E subit dop'che st'imàgin si'a rot su se stesa, coma na bufulùta mentri che dal'aga fòu'ven dal di sot, su'n mins mi'è vegnùda na fantasùta[363] che, planzìnt fuàrt, dizèva: "O regina, àtu par rabia fat fin cussì bruta? Ti ti'as copàt par no pièrdi Lavina? Pierdùt ti mi'as me, ch'adès i soj'n lut par te, mari, prin'che par altra ruvìna." Com'cal va a ròmpisi'l sun cuant che dut ta'un colp la lus a sbat taj vuj sieràs, che, urtàs, si strènzin prin di vièrzisi dal dut, cussì'l me imaginà lè colàt a bas cuant che'l lustri la musa a mi'a urtàt tant pì'ntèns di chel chi sin abituàs. Par jòdi 'ndà chi èri mi soj 'lòr ziràt cuant che na vous[364] mi'a dit: "Par chì si monta," che da ogni altri intènt a mi'a straviàt; e ca'a fat la me voja tant pronta di cjatà sùbit fòu chel cal parlàva che provàt'i varès dut par podèjlu frontà. Ma com'ch'al sol il nustri jòdi jù'l va[365] e par masa lus jòdi a no si fa, cussì la me virtùt[366] chì mi mancjàva. "Stu chì lè'l spirt divìn, che mostrànt ni sta la via da seguì, sensa preàlu, e cul so stes lustri platàt al resta. A nu cussì'l fa, com'un'l varès di fàlu;[367] chè chel che'l bisùgnu'l jòt e'l preà'l spèta, da trìst il bon fa'l va belzà a negàlu. 'Dès fìnghi onòu a stu'nvìt; basta sostà; provàn a zì'n sù prin ca si scurìsi, che dop'no si pol, se'l dì no si volta." Cussì'l me duce; e'n motu a mètisi i vin tacàt, cjaminànt vièrs na scjàla; e prin che'l piè tal prin scjalìn'i metèsi, 'ntòr mi'ai sintùt un mòvisi di àla cal svintulàva dols e 'la dit: "Beàs i pacifics, che ràbia no'an malèvula." A si'èrin su di nu belzà tant alsàs i ùltins rajs che da la nòt 'son seguìs, da parèj che na stela chì e lì s'impiàs. "Parsè, virtùt me, sòtu chi ti sparìs?" dentri mi dizèvi, che mi parèva cal calàva'l podèj da li me gjàmbis. Rivàs i'èrin 'ndà che pì'n sù no zèva la scjàla, e lì i'èrin restàs fisàs com'naf che ta na spiàgja a finìva. Jò'i'ai spetàt un puc, lì chi èrin rivàs, par sinti s'alc a era tal nòuf ziròn; dop'i'ai dit, cuj vuj al mestri voltàs: "Bon pari me, dìzmi, cual tuàrt o pasiòn si pùrghia chì tal zìru 'ndulà chi sin? I piè son fers, ma mòuf la to spiegasiòn." E luj a mi: "L'amòu pal ben, jodarìn, che'l cul'l tira'n davòu, chì si rimèt; chì svels zaràn chej che plan si movèvin. Ma par chi ti capìsis pì al complèt, scolta ben se chi dis, chi ti restaràs, cul frutàn[368] chi ti daj, tant mancu puarèt. "Ne'l creatòu ne maj nisùn daj creàs," 'la tacàt, "fiol me, lè stat sensa amòu, naturàl o volùt[369], e tu ti lu sas. Chel naturàl lè sempri sensa eròu, ma l'altri'l pol sbalià, o par brut ogjèt o par vej masa o masa puc vigòu. Mentri che luj a lè al prin ben[370] dirèt, e in taj secòns[371] se stes al misùra, a nol pol luj tal mal cjatàighi dilèt; ma cuant ch'al mal si zira, o cun pì cura, o mancu dal dovùt a cor vièrs il ben, 'lòr cuntr'il creatòu a va na vura. Ti capiràs da chist che l'amòu al ven a èsi'n vu simìnsa d'ogni virtùt e d'ogni asiòn che pena'a merita'n plen. Adès, parsè che l'amòu da la salùt dal so sogjèt[372] a nol pol separàsi, dal'òdiu vièrs se stes lè ognùn protezùt; e parsè ca no podarà maj dàsi ch'un in se'l sedi, dal prin[373] separàt, che chel'l odièj no capitarà maj d'èsi. A resta che, se chistu i'ai ben stimàt, il mal ca si'àma'lè dal pròsin, e stu amòu, in tre[374], tal vustri fangu lè format. A lè chel cal spera d'jòdi'l so visìn zi'jù par podèj zi'n sù, e par chistu'l brama che chel al vegni dal so alt butàt jù:[375] e chel ch'onòu, grasia, podèj e fama di pièrdi al tem e d'jòdi n'altri zì'n sù, e mal si sint e'l contràri al àma;[376] e chel lè, ch'ufindùt, si la cjapa sù da doventà di vendèta tant golòus ch'ai àltris di volèighi mal si ten sustàt sù. Chì sot cussì chiscju tre divièrs amòus i planzìn: m'adès pur dal'àltri intìnt che vièrs il ben al cor, ma'mòndi estròus. Ognùn, magàri cunfùs, un ben al sint ca'i cujèti'l spirt e ch'atiràt lu ten; e ognùn par rivàighi visìn'l cuntìnt. E se d'jòdilu no vèjs un amòu plen, o pur d'otègnilu, alòr sta curnìs, dop'che ben pentìs i sèjs, a punìvi'a ven. 'Ndè n'altri ben[377], ca nol fa l'omp felìs; felisitàt no lè, no lè la buna esènsa, di ogni ben frut e radìs. L'amòu ch'a chistu masa si ghi bandòna, Insìm'di nu ta tre sìrcui'l ven planzùt; Ma coma ch'in tre pars[378] a si razòna i tas, che'l pensèj stes'l zèdi lì, dut. Purgatòri Cjant Dicjotèsin U chì'l so razonà'l veva terminàt il me gran mestri, e atènt'l vuardàva se jò'n musa i parèvi sodisfàt; e jò, che sèit encjamò mi spunzèva, sidìn dentri, di fòu 'dizèvi: "Forsi il masa domandàighi no mi zòva." Ma'l bon pari lè zut ben a necuàrzisi dal timit volèj, ca no si vierzèva, e parlànt, coràgju mi'a dat chi parlàsi. 'Lòr jò: "Mestri, tant pì vif'l me jòdi'l va cu la to lùs, che jò'i jòt amòndi ben se che la to razòn a mostràmi a va. Però, dols pari me, di preàti'i ten di mostràmi l'amòu al cual t'ghi'mpartìs il bon operà e chel ca nol va ben." "Indrèsa pur," 'la dit, "li lùcis fuàrtis dal'intelèt, e cal sedi manifest a tì'l sbàliu daj svuàrps ca si fan mestris.[379] Il spirt, che fat lè stat par amà imprèst,[380] a lè in motu vièrs dut chel ca ghi plas, e'l plasèj lu fa zì dal podèj al àt prest. A la vustra comprensiòn da bens creàs a ghi ven l'idea, ch'entri vi displèa, sì che'l spirit vustri'l ven cjapàt ta'un làs;[381] e se'ntrapulàt vièrs di ic si plèa, chel pleàsi lè amòu, e naturàl, che pal plasèj dal nòuf in vu si lèa. E com'che'l fòuc ch'in alt si mòuf da la val, e par so natùra sempri pì'n alt'l va, vièrs il post'ndà che pì'l dura, tal e cual,[382] cussì'l spirt vièrs'l desidèri al va, e coma spirt si mòuf, e maj si ferma fin che l'ogjèt amàt content a lu fa. 'Dès ti pos ben jòdi la malaforma ch'a la veretàt pa la zent ca intìnt che lodèvul lè dut se che un al àma, sicom'che chel d'amà lè un sintimìnt cal par sempri bon; ma na buna sèra no fa sempri un sigìl bon, nencja volìnt. "Il me'nzèn e li to peràulis, ognùna," rispundùt ghi'ai, "l'amòu a mi'an rivelàt, ma'l me dùbit pur pì fuàrt che maj'l suna; chè se l'amòu dal di fòu a mi ven dat, a il spirit a ghi va subit cuntra, o dret o stuàrt, nol pol èsi lodàt." E luj a mi: "Se che razòn a mostra dìzi ti lu pos; da lì'n là ti speta Beatrìs, che di fede a è op'ra. Ogni forma sostansiàl, ch'è distìnta da la materia e cun ic'è unìda, dentri a'a na virtùt che so a'è duta, che sensa operà no ven sintùda, e maj si la jòt al di fòu dal so efièt, com'ch'un àrbul s'jòt cal vif da la fueàda.[383] Però da indulà cal ven il concèt da li primi nòvis, no savìnt, lu tàs, com'pur da li prim'inclinasiòns l'afièt,[384] che dom'vu'i vèis, com'che natural pa li'às ghi'è di fa'l mièl, e di sta prin'volontàt dìzi no si pos che ben o mal a meretàs.[385] 'Dès, par ch'ogn'altr'impùls a chist'l vegni pojàt,[386] pur naturàl lè l'ajùt da la virtùt ca si opera par tegni dut sestàt.[387] Chist'lè'l prinsìpit d'indà ca si cjòj dut' la razòn di se chi meretàis, secònt l'amòu ca risèif, cal sedi bon o brut. Chej che razonànt a son zus fin in font, ben savùt'an di sta naturàl libertàt; ma moralitàt a ghi'an lasàt al mont. Suponìn, duncja, che par necesitàt al nasi ogn'amòu ch'èntri vi s'impìja, di dàighi fren o no il podèj vi'è dat. Beatrìs sta nòbil virtùt a'ntìnt voja libera[388] di èsi, ma però vuàrda di vèjla'n mins s'a parlàti si met via." La luna, cussì a mièza nòt tarda, parèj mi feva li stelis pì ràris, fata com'na mascjèla ben lustràda; a corèva cuntra'l cjèl par che stràdis dal sol'nflamàdis cuant che chel da Roma tra Sars e Cors zì jù lu jòt com'ducju i dìs.[389] E chel spirt gentil par cuj a'a pì fama Pietola che la sitàt mantovàna tant dal me pèis cjolt mi veva d'insìma; ch'jò che la razòn i'vevi a la buna 'nsìma da li me domàndis pojàda, i'èri lì insiminìt, com'un mona. Ma sta gran sun i l'ai a colp pierdùda apèn che certa zent jodùt i'ai dopo, davòu li nustri spàlis za voltàda. E com'Ismèn ch'jodùt 'la, e Asopo, lunc di se di not che furia e casìn, che'i Tebàns 'fèvin par invocà Baco, cussì par chel ziròn i so pas 'slungjàvin, chej che jò'i'ai subit jodùt che, vignìnt pocàs dal bon volèj e just amòu a vegnèvin. Ta'un lamp u chì a èrin, pars'chè curìnt dut'si moveva che marmàja magna e doj di lòu sigànt vegnèvin, planzìnt: "Maria svelt'è zuda ta la montagna; e Sèzar, par sotomèti Ilerdi,[390] un sburt ghi'a dat a Marsilia, zint in Spagna." [391] "Svels, svels, che'l timp a no bisùgna pièrdi par puc amòu," sigàvin i'altris davòu, "che'l volèj fa dal ben la grasia si rinvèrdi." O zent, ch'adès il vustri tant grant calòu vi darà compèns, forsi, par vej spetàt cussì a lunc che ben al fes il vustri còu, stu chi cal vif, ca è pura veretàt, sù'l vou zì, se'l sorèli lùs ni ridà; ma dizèini'ndà che'l pas lè situàt." Chistu al veva dita la me guida, e un di chej spirs a la rispundùt: "Ven davòu di me e t'jodaràs la strada. Voja di mòvisi nu'n davìn a plen, che sostà no podìn; ma'a nu perdòna sa ti par chi corìni via par disdèn.[392] Àbat i'èri di San Zen a Verona sot l'impero di chel bon Barbaròsa che Milan cun dolòu 'ncjamò'l razòna. E un tal[393] 'la za'l piè dentri la fosa che fra puc'l planzarà chel monastèj e mal si sintarà di vej vut potènsa; pars'chè so fì, cul cuarp malàt par intèj, e mins pèzu'ncjamò, e tant mal nasùt, pastòu 'la fat d'un post cal merita mièj." No saj se pì la dit o sa la tazùt pars'chè za'un bel puc ni veva sorpasàt; ma chist'i'ai capìt, che di tegni mi'a plazùt. E chel ch'in dut e par dut mi vev'judàt 'la dit: "Vòltiti: chej doj là vuarda ben com' ca stan roseànt la musetàt.[394] "Prin," di scoltà ghi fèvin a ducjus sen, "muàrs a son chej paj cuaj il mar si'a vierzùt,[395] che'l Gjordàn i so erès al jodès ben; e chej che di fadìja no'an volùt cun chel che di Anchìs frùt a l'èra stat, di na vita sensa Gloria a'an godùt." [396] Dop'che da nu si vèvin tant distacàt che òmbris, da no podèj pì jòdilis, dentri a mi'è un nòuf pensèj penetràt. E nàsi èco altri idèis divièrsis; da un'a l'altra sì stupidìt i zèvi ch'i vuj plan plan mi colàvin, incuchìs, e'i pensèjs'n sun tramutànt i stevi. Purgatòri Cjant Dicjanovèsin Ta l'ora ca nol pol il calòu dal dì intipidì pì il frèit da la luna, dal Satùrn vinsùt e dal terèn 'cjamò pì; cuant ch'i Geomàns[397] la so Gran Furtùna tal orient 'jòdin 'mòndi bunorùta, alsàsi'n sù, ta l'aria 'ncjamò bruna; tal sun jodùt i'ai na fèmina barbòta, stralocjàda di vùli e strupiàda, cun sgrìnfis par mans e di siera bruta. La vuardàvi, e com che'l sol al scjàlda li pars dal cuàrp che la nòt a'ntirizìva, sì dal me sguàrt ghi vegnèva molàda la lenga, e dopo dut s'indresàva ta puc timp, e la musa tant smarìda, com'che'l volèj'l vòu, ghi la coloràva. Dop'ch'a ben parlà si'èra rimetùda, a cjantà a si'a metùt, che cun pena si sarès la me tension da ic movùda.[398] "Jò'i soj," a cjantàva, "na dols' sirèna che i marinàrs là tal mar i discjòj; che tant di da plasèj i soj plena.! Dal so cjamìn Ulìs straviàt i'ai al me cjànt; e chel che a me al ven a'è rar cal zèdi, sì tant plasèj ghi dàj." Il so bièl cjànt si sintèva 'ncjamò ben cuant che jodùt mi'ai na fèmina santa[399] visìn di me par cunfùndi l'àltra a plen. "O Virgilio, Virgilio, cuj ch'è chista?" a dizèva cridànt, e luj'l vegnèva tegnìnt i vuj puntàs sù che onesta. Cjapànt l'altra, davànt a la vierzèva, la pansa mostrànt tra còtulis sbregàdis, fòu lasànt un tànf ch'a colp mi sveàva. I'ai mot i vuj, e'l bon mestri, "Tre voltis za ti'ai clamàt," 'la dit. "Leva sù e ven: cjatànghi'l bus pa'ndà ch'entrà ti pòdis." Levàt su'i soj e dal alt dì za lèra plen ognùn daj ziròns di chistu sant mont; e via 'vànt, che'i rajs davòu i sintèvin ben. Ghi zevi davòu, e'i partàvi la me front com'chel che di pensèj a la tant colma che di luj a va a fa miès arc di punt; cuant che "vegnèit, par chì si va insìma" i'ai sintùt dizi, cun bon fa e dolsùt che chì di nu[400] maj si sint na tal calma. Com'ches d'un cign'l veva li àlis vierzùt; cun ches zì'n sù ni feva chel dal parlà dols ch'entri scju muròns 'vèvin sintùt. Li plùmis si'a metùt a movi e svintulà, ‘Qui lugent' afermànt di èsi beàs, ca v'ran l'ànimis siòris di consolà. "Se àtu che viers il bas vuardànt ti stas?" la me guida a dìzmi a la tacàt, dop'chi si'èrin dal anzul alc distacàs. E jo: "Cun tant dùbit mi sint atiràt da na nova visiòn, ch'a ic mi plèa, e'l me pensèj nol vòu stàjghi separàt." "Àtu jodùt," 'la dit, "che vecja strèa[401] pa la cual 'nsìm'di nu si si lamènta; jodùt ti'as pur com'l'omp da ic si slèa. Ma basta; e adès sù a la svelta: punta i to vuj ta dut chel sfars che zirànt cu li gran rodis l'eterno re al sta." Com'il falcon, i so piè par prin mirànt, a si volta vièrs'l clamà e si slungja par voja dal past che là lu sta tirànt; cussì jò; e cussì lunc di che rocja rota par fàighi strada a chel cal va'n sù, i soj zut fin ch'a zì atòr un si rangja.[402] Cuant che tal cuint ziròn mi soj cjatàt sù, zent i'ai jodùt che ta chel a planzè'a pojàda in cjera e voltàda'n jù. ‘Adhesit pavimento anima mea' ju sintèvi dizi cun suspìrs so als che la peràula apèna s'intendè'a. O elès di Diu, chi sufrìs chej scals che gjustìsia e sperànsa vi rint manc'durs, metèini ta la strada da l'altri sbals." [403] "Se vualtris i sèis dal sta pojàs lìbars,[404] e'i volèjs al pì prest cjatà la strada, tegnèivi sempri a la destra daj murs.[405] La prejèra dal poeta è sì stada rispundùda puc davànt di nu, ch'alòr jodùt i'ai jò chel di chista parlàda; e'i vuj mes voltàt i'ai ai vuj dal me siòr: e'lòr luj consentìt a la cun bon sen al volèj che daj me vuj ghi'a zut intòr. Podìnt duncja cussì fa di me inzèn, mi soj visinàt a che creatùra che puc prin i vèvi sintùt cussì ben, dizìnt: "Spirt che tal to plànzi'l madura chel sensa'l cual a Diu no si torna[406], smet un puc par me la to gran cura.[407] Cuj èr'tu e parsè chi vèis la schena voltàda'n su, dìzmi, e se alc ti vòlis di là di'ndà che'l zì vivìnt mi mena." E luj a mi: "Pars'che li nustri schènis al volti a se'l cjèl, ti lu sav'ràs, ma prin Scias quod ego i'eri un daj Pièris.[408] Tra Siestri e Chiavèri scòri si sìntin li àghis di'un bel flun, e dal so nòn il nòn dal me sanc a la'l pì alt scjalìn.[409] Par un mèis e puc pì i'ai capìt benòn il pèis dal gran mant par chel che dal fanc tegn'lu'l vòu ch'ogn'altri carc plum'l somèa'n paragòn. La me conversiòn, na volta fat pastòu di Roma, a'è vegnùda ma'mondi tars; cussì, pars'che lì no si cuetàva'l còu, Subit scuprìt i'ai la vita daj busiàrs: pì'n sù che vita lì a no partàva; par chist'alòr si'a'mpiàt l'amòu, se pur tars. Fin lì, puòra e lontàna a steva da Diu l'anima me, dut'tiràda: 'dès, com'chi t'jòs, u chì punìda a va. Oh avarìsia, chì ti vens mostràda: tal purgàsi da l'ànimis pentìdis; e pì amàr pèna u chì no'è maj stada. E com'che'n alt no zèvin i vuj nustris maj, fìs com'èrin dom'ai bens terèns, a vuardà 'n cjera a son sì dal just punìs. L'èsi avàrs tant tegnùt ni'a i juscj' bens di amà, che'l fa nustri nol zovàva, par chel gjustìsia chì fers ni ten e strens; cun mans e piè leàs di chì no si va, e chì, fin che al just siòr ben ghi zarà, a pànsa in jù i restàn, fin ca ghi va." 'Nzenoglàt mi'èri e'i volèvi parlà; ma apèna tacàt luj a si'a necuàrt, scoltànt, dal riverì chi stevi par fa, "Parsè," 'la dit, "ti tentu sì bas e stuàrt?" e jò a luj: "Pa la vustra dignitàt in cosiènsa mi soj 'nclinàt, prest e fuàrt." "'Ndrèsa li gjàmbis, frari, tenti alsàt!" 'la rispundùt. "No sbalià: serf i soj un com'te e i altris d'un'unica potestàt. Se maj i ti'as chel sant evangelic sun ca la dita ‘Neque nubent,' intindùt, t'jòs che'l me razonà cun chel lè dut un.[410] Ma para via: no sta pì chì fermùt, chè'l to sta puc còmut ghi fa'al me plànzi cal madùra chel chi ti vèvis za jodùt.[411] Na gnèsa i'ai di là, Alagia, che sì buna a è, ma ca pol vignì vuastàda daj nustris, e'n trista 'zèdi a cambiàsi; e ic a'è l'unica ca mi'è restàda. Purgatòri Cjant Vincjèsin Cuntr'un mièj volèj[412], il volèj mal'l pugna; chè, cuntra'l me volèj, par fàighi plasèj, trat fòu da l'aga i'ai, puc plena, la spugna. Mi soj movùt, e'l me duce pur par chej poscj' che visinùs 'èrin da la rocja, com'che plan si va taj merlès, poscj' d'usièj; chè la zent che gota par gota a sbìcja paj vuj il mal che dut il mont al òcupa 'ngrumàd'era fin lontàn da la rocja.[413] Che maladèta ti sèdis, vecja lupa,[414] chì pì d'ogn'altra bestia[415] ti'as preda pa l'abìs da la to fàn che maj si stropa! O cjèl, che cul zirà da la so roda si crot che dut ch'jù 'zedi a tramutàsi, cuant saràja ic da chel[416] fòu butàda? Avànt i zèvin, atèns tal mòvisi e jò sempri atènt ai spirs, chi sintèvi planzi da fa tant dòu e pur lagnàsi; par casu ‘Maria me!' sintùt 'vèvi sigà davànt di nu ta chel lamìnt grant, com'femina cuant che dal part a sint'l movi; proseguìnt cun "Puarèta ti'èris tant, com'che ben jòdi si pol dal ospìsi;[417] 'ndà che jù ti'as metùt il to cargu sant." E'n sèguit i'ai sintùt: "O bon Fabrìsi, chi ti'as preferìt povertàt e virtùt al doventà un gran siòr dut plen di vìsi." [418] Sti peràulis mi vèvin sì tant plasùt, ch'avànt mi soj tiràt par mièj cognòsi chel spirit chi vevi apèna sintùt. Encjamò'l contàva dal còu bon che sì Nicolò mostràt'l veva vièrs li frutis par ch'ogn'una l'onòu a mantegnèsi.[419] "O anima che tant ben ti favèlis, cuj èr'tu," i'ai dit, "e parsè besòla tu i pàrtitu in mins sti bièli lòdis? Ripajàda sarà la to peràula se jò i torni a finì chel cjaminà curt di che vita che a la fin a svuàla." E luj: "Ti dizaràj, ma no pal cunfuàrt ch'jò mi spèti di là, ma pa la tanta grasia ca t'ilùmina prin da la muàrt. Jò'i soj stat radìs di che bruta planta ca scurìs duta la cristiana cjera sì che di rar un bon racòlt a buta. Ma se Lil, Gand e altri poscj' di Fiandra a podèsin, subit 'sarès vendèta; e sì lu prèj, luj[420] cal jòt se ch'è vera. Di là clamàt i'èri Ugo Cjapèta: da me nasùt 'lè ogni Filip e Gigi, che scju dìs a tègnin la Fransa dreta. I'èri fi di un becjàr di Parigi: cuant ch'i regnàns antics son vegnùs a mancjà, fòu che chel fat frari, l'ùltin Carolìngi, in man me'l fren i soj vegnùt a cjatà dal governo dal stat, e tanta potènsa i vèvi--e tancju amìs pur--u cà, che da la corona vedula la fuarsa zùda ghi sarès a me fì, dal cual inìsi'an vut i vuès sàcris di sta cjasa.[421] Fin al dì che la gran dote provensàl al me sanc a no ghi'a cjolt la vergògna, al valèva puc[422], ma nol feva dal mal. Tacàt a'è lì[423] cun fuarsa e fà da cagna la so rapìna; e dopo, par amènda, Pontì 'la cjolt, e Normandì e Gascogna. In Italia Carlo, par no sta'n banda, prin a la fat vìtima di Coradìn, e dop'la mandàt la sù Tomàs, par amènda.[424] Un dì pì avànt i'jòt, puc pì di chì chi sin, che fòu'l tira n'altri Carlo da la Fransa, par che mièj cognosùs luj e'i sos'vègnin. Fòu'l ven sens'arma, fòu che cun che stesa che gjostràt'l veva Gjuda[425], e che'l punta sì ch'a Firense scopià ghi fa la pansa. Da chist, no cjera ma vergogna tanta al guadagnarà, par se stes tant pì graf cuant pì lizèj chistu gran dan al conta. L'altri[426], belzà tiràt fòu da la so naf, jò'i jòt che so fia'l vent, fazìnt marcjàt com'cal fa'l piràta cun ogni so sclaf. O avarìsia, s'altri ti'èse restàt di fa dop'di vej il me sanc a te 'tiràt, che nencja'l so èsi a nol ten curàt? Par che mancu'l somèj'l mal futùr e pasàt, i jòt in Alagna[427] entrà'l floudilìs e tal so vicjàr Crist vignì caturàt. Di nòuf lu jòt ca ghi fan tontonàdis; i jòt che di nòuf a ùsin l'azèit e'l fièl, e murì lu fan fra i grancj'--ma vifs--laris.[428] I jòt il nòuf Pilàt cussì tant crudèl, da chist tant puc sasiàt, sensa decrèt tal Tèmpli partà i laris, stu Filìp Bièl.[429] O Siòr me, cuant i varàju il dilèt di jòdi la vendèta che, platàda,[430] a dulsìs la to fòta tal to segrèt? Se ch'jò'i dizèvi di ic, che sposàda cul spirit sant, che stèsa ca ti'a fat vignì a mi par cualsìasi domanda, tant lè'l rispùndi a chel chi vin preàt durànt il dì; ma apèna ca si fa nòt, un sùn contràri al ven da nu alsàt.[431] Di nòuf'dizìn di Pigmaliòn, chel simiòt traditòu e lari e paricìda che'mpasudìt si'a cul òru di Sichòt;[432] e la misèria di chel tiràt di Mida che seguìt'a la so domanda'ngòrda, che ridi a fa cuant ca è ben pensàda. Dal mat d'Acàn, po, ognun si recuàrda da la so trufa, sì che da la ira di Gjosuè'l sint encjamò la muardùda. E dop'acusàn cul so omp Safìra; lodàn i scals ca la vut Eliodòru; e in'infàmia dut stu mont al zira Polinèstor che copàt 'la Polidòru: taj ùltins timps si sint sigà: ‘Hej, Cras, dìzni, chi ti'l sas, di se'l saja l'òru?' Ogni tant un'l parla alt e l'altri bas secont l'afesiòn ch'a zì ni spiròna, prin amòndi fuàrt e dop'a pas pì bas: però al ben ch'al dì si ghi razòna, no èri l'ùnic jò, ma u chì visìn no si feva sinti altra persona.." Nu'i èrin za partìs da stu Capetìn[433] e'i si sbrigàvin di zì sempri pì avànt èncj'sa no'èra fàsil ta stu stret cjamìn, cuant ch'jò'i'ai sintùt, com'alc cal va colànt, tremà'l mont; e alòr un frèit i'ai sintùt com'un che a la muàrt si sta visinànt: ver lè che sì fuàrt Del[434] nol scjasàva dut prin che Latona'n ic ghi fazès il nit e'a parturì i doj vuj dal cjèl si ves metùt. Un grant sigà lì dop'dapardùt partìt, tal, che'l me mestri viers di me si'a partàt, dizìnt: "Ti sos cun me: no sìntiti vilìt." "Gloria in excelsis Deo," [435]mi'a someàt che ducj' dizèvin, da chel che di capì, a stent, da dut chel cjantà mi'èra dat. Fers i stèvin nuàltris lì a sinti, com'i pastòus ch'an prin sintùt chel cjànt, fin che chel e li scòsis 'an sintùt finì. Di nòuf alòr avànt pal nustri cjamìn sant, vuardànt li òmbris distiràdis in cjèra, ca si stèvin belzà di nòuf lamentànt. L'ignorà no mi'a maj cun tanta guèra fat vignì sì granda vòja di savèj; se'n memoria'i ritèn ca'è vera, ch'alòra tal pensèj mi parèva di vej; e di domandà i'eri masa ansiòus, e lì d'jòdi alc da besòu no vèvi'l podèj: cussì i zèvi avànt tìmit e penseròus. Purgatòri Cjànt Vincjunèsin Che sèit naturàl che maj si sàsia, fòu che cun l'aga cu la cual la fruta samaritàna[436] domandàt'a la gràsia, mi muardèva, e'n davòu a la svelta, 'ntrigàt daj spirs, i zevi al me duca, patìnt pur jò da la jùsta vendèta. E jòt tu, propit com'cal descrìf Luca, Crist ghi'a aparìt a doj in strada, dop'che dal sepòlcri l'èra tornàt fòu ca,[437] èco n'ombrena, davòu di nu vegnùda, cul piè atènta di no pestà i distiràs; palrlàt ni'a, prin di vèjla ben jodùda, e'ni'a dit: "Fradis, che Diu vi dèdi pas." Nu si sin voltàs a colp, e Virgilio un daj sens ghi'a fat a chistu adatàs.[438] Dop'la tacàt: "Tal beat concilio ca ti meti che cort granda e justa che metùt a mi'a tal etern esìlio." Cun nu'n premùra, "Ma coma!" 'la dita, "se di zì sù'i vèjs par Diu puc merit, cuj vi àja pa la so scjala fat da scorta?" E'l me mestri: "Se ben ti'as i sèns capìt che chist'l parta e l'ànzul al segnala,[439] cal zarà su cuj bòjs ti capiràs subit. Ma pars'che chè che dì e nòt a fila[440] di filà par luj no vev'ncjamò finìt, e Clot a'nsìst di fa par ducj'la fila, La so anima, sòu dal me e to spirit, in sù a no podèva vignì besòla che com'nu no podèva vej chist[441] capìt. a'Lòr soj jò trat fòu da la gran gola da l'infièr par guidàlu, e pur pì'n sù, fin ca podrà menàlu la me scuèla. Ma dìzmi, si ti sas, pars'che'l scjasàva sù puc fa stu mont, e parsè a una vòus ducjus'an parùt sigà da chì in jù." Sì parlànt di se chi eri desideròus a la ben capìt, che dom'cul nòuf sperà si'a fat la me sèit na pì pìsula cròus. Chel'la tacàt: Maj e maj a no sarà che sens'òrdin a sedi la religion da la montagna[442], o che pì no s'usarà. Chì'l timp a lè libar d'alterasiòn: di chel che'l cjèl da sè in sè al risèif chì si pol cjatà, e no d'altri, razòn. Par chel ne ploja ne tampiesta ne nèif ne calìgu ne ruzàda pì'n su a cola ta sta scjàla di tre scjalìns, nencj'par intìf: ne nulòn ne nulùta si jòt ca cala, ne tons ne lamps, ne la fia di Traumànt,[443] che tal'aldilà'l stes post spes a mola: il vapòu sec a no si alsa pì'n davànt dal pì alt daj tre scjalìns chi'ai minsonàt, 'ndà che'l vicàri di Pieri'l fa da sant. Cal tremi un puc pìn jù pol èsi vertàt; ma par vint che in cjera a si plata, no saj parsè ma chì sù maj 'la tremàt. Chì a trema cuant che n'ànima neta a si sint, cuant ca va'n sù o ca si mòuf par zì'n sù, e a siga ben contènta. Al prova'l so stat pur il so volèj, nòuf, chè, dut lìbar adès di cambià convent, l'ànima'l surprìnt, e'ntòr di plasèj ghi plòuf.[444] Prin a vorès, ma a no lasa'l talènt che la gjustìsia dal alt, cuntra che vòja cal vèva di pecjà, a met al tormènt.[445] E jò che ta stu post i'ai patìt via sincsènt àis e pì, pur adès i'ai sintùt na vòja di zì'n alt, na libera vòja: ma scju bojs spirs, e'l teremòt, ti'as sintùt che par chista montagna a van lodànt il Signòu, che svels jù fèdi zì'n sù, par dut." Cussì ni'a contàt; ma'a si la steva tant godìnt dal bevi cuant ch'è granda la sèit, ch'encj'jò stu chì mi lu stevi tant gustànt. E'l me sàviu duce: "Ormàj i'jòt la rèit che chì vi lèa sù e com'ca vi mola, il parsè dal tremà e dal godi la sèit.[446] Ma dìzmi, par plasèj, cuj èritu la, e parsè par tancju sècuj distiràt chì sotu stat? Dìs, e la razòn dàmila." "Tal timp lontàn cuant che'l bon Tito, judàt dal gran re, vendicàt là li ferìdis ca sgorgàvin'l sanc da Gjuda baratàt, cul nòn cal cres onoràt ta li memòris,[447] i'eri jò di la," rispundùt 'la chel spirt, "cun fede no'ncjamò, ma òperis famòsis. Cussì dols l'era'l me poetic spirt, che, tolosàn[448], a se mi'a tiràt Roma, 'ndà che li me tèmplis meretàt'an'l mirt. Là 'ncjamò la zent Stasio a mi clama: di Tebe cjantàt i'ai, com'pur dal grant Achil; ma colàt i soj sot la secònda cjama.[449] Sul me ardòu li falìscjs tal me curtìl[450] colàvin e scjaldàvin, da la dura flama,[451] che dut intòr a ilùmin pì di mil; da l'Eneide i dìs, che da vera mama mi'a tant nudrìt cuant chi stevi poetànt: sens'ic, scrit no varès nuja di fama. E par èsi stat vif di là propit cuant che Virgilio al scriveva, i varès dat un an pì di se ca mi tocja ta stu bant.[452] Vièrs me sti peràulis Virgilio'an voltàt cun musa che "Tas" a dizèva, tazìnt; ma miga dut a pol fa la volontàt; ch'al ridi e plànzi fàsil ghi'è'l zì seguìnt la pasiòn da 'ndà che l'un e l'altri'l ven, che'i pì onèscj' a stent si tègnin, pur volìnt.[453] E jò i'ai suridùt, com'un cal fa'un sen; e tazùt'la'l spirt, e n'ocjàda mi'a dat taj vuj 'ndà che'l vero a si les pì ben; e "Se'n ben un sì grant sfuàrs[454] ti ten alsàt," a la dit, "parsè propit ta stu moment i'atu suridùt, com'ch'jò i'ai ben notàt?" Jò chì da na banda a l'altra mi volti a stent: ‘Tas,' mi dis l'una; l'altra cun primùra a vòu chi dizi; e'l me mestri, atènt, il me suspìr al sint, e "Nosta vej pòura," a mi dis, "di parlà, ma còntighi pur se cal vòu savèj cu la pì gran cura." Alòr jò: "Maravèjti, maravèjti pur, spirt antic, di vèjmi a ridi notàt; ma èco n'altra maravèa, par sigùr. Chistu ch'in alt al ten i me vuj guidàt, a lè chel Virgilio ch l'ispirasiòn di cjantà daj òmis e daj dèos ti'a dat. Se'l me ridi'l parèva vej altra razòn, chè a no era vera; crot invènsi che stat lè se che su luj ti'as dat espresiòn." Za ai piè lu jodevi inclinàsi dal me mestri, ma luj a la dit: "Fradi, jò e te i sin spirs; a n'ocòr sbasàsi." E chel tal alsàsi: "Ben ti pol jòdi il grant amòu che a te mi scjàlda cuant che di se chi sin pì no mi recuardi, e'i trati un'ombra com'roba solida." Purgatòri Cjànt Vincjaduèsin L'ànzul l'èra za davòu di nu restàt, chel par cuj tal sest ziròn entràs i'èrin, dop'vèjmi da la front n'altri P[455] netàt; e chej che di vej gjustìsia a desìderin dit ni veva ch'èrin beàs, e li so vòus[456] doma cun sitiunt u chì a finìvin. E jò, lizèj pì che'n altri pasàgjus i zevi, e'ai spirs svels ghi stevi davòu cun'un pas ca no mi'èra par nuja penòus, cuant che Virgilio 'la scuminsiàt: "L'amòu, impiàt da virtùt, altri 'la sempri 'mpiàt, se la so flama mostràt si'a par di fòu; e dal moment che chì jù lè capitàt, di fat, tal limbo dal infièr Gjovenàl, che sen da la so afesiòn mi'è stat dat, il me benvolèj par te a lè stat tal che maj lè stat cun maj'ncontràda persona, che curt mi somearà'l scalà stu rival.[457] Ma dìzmi, e d'amìc ti mi'as di perdonà si mi faj lìbar di molà'un puc il fren, e tu com'amigo cun me razòna: com'èse ca si'a inserìt tal to sen l'avarìsia, tal miès di sì tant sintimìnt dal cual un omp coma te l'era dut plen?" A Stasio a ghi'a sbrisàt da ridi sintìnt sti peràulis, ma dopo a la rispundùt: "Ogni mot dal to amòu contènt mi rint. Spes a susèdin ròbis, un puc di dut, ca ni fan dubità ca sèdin vèris pars'che la vera razòn no vin jodùt. Tu ti cros--chist s'jòt da li to domàndis-- Ch'jò'i sedi stat tiràt[458] ta l'altra vita, forsi parsè ch'i'èri ta che bàndis.[459] Ten in mins che l'avarìsia distanta da me pur mas'èra, e sta dismisùra par sècuj cjara pajà mi l'an fata. E sa no fos ch'jò cjatàt i'ai la me cura cuant che capìt i'ai se chi ti esclàmis, secjàt da sta nustra puòra natura, ‘Parsè no sostegnèisu, o santi bràmis dal'òru, l'apetìt di scju pours mortàj?', zirànt i sintarès che gran sburtàdis.[460] Alòra i mi soj necuàrt, pì di maj, dal me grant spindi, e i mi soj pentìt alòr di chist e di ducju i altri maj.[461] Cuancjus ca risorgiràn cul cjuf sparìt[462] par ignorànsa di no vej savùt sta pècja netà, pentìs, in vita o'n tal limit.[463] E lè pur ver che la colpa ca fa zi via par dreta oposisiòn n'altri pecjàt, insièjmit cun chel chì'l so vert a sècja:[464] alòra, s'jò'i mi soj tra che zent cjatàt ca plans l'avarìsia, par vignì purgàt dal so esàt contràri a mi'a tocjàt." [465] "'Dès, cuant che da li crudèl'armis ti'as cjantàt, e di che puòra disgrasiàda d'Jocàsta," 'la dit chel cal veva i pastoràls[466] cjantàt, com'ca s'jòt da chel che Clio[467] a tasta, tiràt no ti vev'ncjamò tra zens fedèlis la fede, che sens'chè'l bon fa nol basta.[468] Sì esìnt, cual sorèli o cjandèlis a ti'àni stenebràt sì che dop'alsàt ti'as davòu dal pescjadòu li vèlis?" E chel a luj: "Tu par prin ti mi'as inviàt a Parnàs a bevi ta li so grotis, e par prin a Diu ti mi'as iluminàt. Ti'as fat come chel cal va ta li nòs scùris, che'l lumìn cal ten davòu no ghi zova, ma dop'di luj'l lasa zens ben studiàdis, cuant che dit ti'as: ‘Il sècul si rinòva; a torna gjustìsia e'l prin timp umàn, e dal cjel a ven jù na ràsa nova.'[469] Tu[470] ti mi'as fat poeta, e tu cristiàn: ma par che mièj ti jòdis il me ritràt, a coloràlu i slungjaràj la man. Il mont intèj l'era za plen doventàt da la cristianitàt, ben semenàda da dut chel discòri su l'eternitàt; e la peràula, za minsonàda, d'acòrdu a zèva cuj nòufs predicjadòus; ch'a lòu ghi'ai la me atensiòn prestàda. A pàrimi 'son prest vegnùs sens da la cròus, che cuant che Domisiàn ju'a perseguitàs, sensa'l me plànzi no son stas i so dolòus; e mentri che di là i vèvi'ncjamò i me pas, judàs ju'ai, e li so usànsis jùstis a'an fat sì ch'ogn'altra seta i dispregjàs. E prin ch'jò'i conduzès i Grecs ta l'àghis[471] di Teb, poetànt, i soj stat batezàt; ma, pauròus, platàt i vev'li me nov'idèis, e paganèsin par lunc timp i'ai mostràt; e par stu pìsul timòu il cuart sìrcul a mi'a par pì di cuatrisènt àis serclàt. Tu duncja che vierzùt i ti mi'as il vul che sieràt l'era stat al ben ch'i'ai contàt, mentri che sù'i zìn vièrs il pròsin sìrcul, dìzmi'ndà che l'antìc Terensio'l ven cjatàt, Cecilio, Plauto e Vario, si t'lu sas: dìzmi'ndà ca son se ognùn lè danàt." "Scju chì e Persio e jò e altris rivàs," 'la dit il duca me, "cun chel Grec i sin[472] da li Musis mièj nudrìt d'altri so latàs, ta'un sìrcul da la scura presòn, tal prin: tanti voltis i razonàn di chel mont[473] 'ndà che li nustri nànis sempri a vìvin. Euripide lè cun nu, e Antifont, Simonide, Agaton e altris pur, grecs che cul oràr a ornàvin la front. Chì da la to zent[474] a si pol jòdi pur, com'Antigone, Delfilia e Argja, e che puarèta di Ismene[475], ic pur. A s'jòt encja che ca'a mostràt Angja: chì a'è la fia di Tirèsia e Tètis e cu li so sòus a è pur Deidània." Chì'an i poès tazùt, li me guìdis, di nòuf atèns a vuardà atorotòr, lìbars da zì pì'n sù e da parètis;[476] li prin'cuatr'òris dal dì'èrin alòr za'n davòu, e la cuint'èra al timòn, alt'alsànt la punta ruvìnt, com'un fòr, cuant che'l me duca: "I crot chi fìni benòn a zì a destra, voltànt li spàlis al mont, coma al sòlit zint atòr dal ziròn." Cussì dal usu pasàt i vin fat cont, e seguìt'vin il cors cun mancu sospèt, segnalàt dal spirt ca ni tegnèva cont. Lòu zèvin davànt e jò ghi stevi dret davòu e'i scoltàvi atènt i so discòrs, ch'al'art di poetà mi dèvin dilèt. Ma dut t'un colp a la rot scju bièj discòrs un àrbul che cjatàt'vin in miès la strada, cun milùs bois, dal odorà amòndi dols; e com'ch'a'un pin ghi cala'n alt la butàda da ram a ramàs, cussì a chel in jù, par che nisùn a ghi fes na scalàda. Da'ndà che'l nustri zì l'èra sieràt sù, da na rocja'n alt'a gotàva'un licòu clar che ta li fuèis al zeva a spàndisi sù. Movùs si'an i doj poès vièrs il moràr[477] cuant che na vous dal dentri da li frascjs a sigàt: "Stu mangjà vi sarà tant cjàr." [478] Dop'a dit: "Pì ghi pensàva a li nòsis Maria, ca fòsin bunis e'ntèris, ch'a la so bocja, ch'adès 'rispùnt par vuàltris.[479] E li antìchis romànis contèntis a èrin aga di bèvi; e Danièl mangjàt no la ma savùt robis veris.[480] Ta l'etàt dal òru, cuant che dut 'era bièl, gustòsis'èrin pa la fan li glandis e pa la sèit ogni rìvul l'èra mièl. mangjànt doma milùs e cavalètis, il Batìsta a si'a nudrìt in tal desert: par chel luj a lè grant e plen di gloris[481] tant d'èsi cul mant d'Evangelìst cujèrt. Purgatòri Cjant Vincjatreèsin Mentri che'i vuj in ta li fràscjs vèrdis i ziràvi, coma cal fa di solit chel ch'a la cjàsa[482] d'usièj al pièrt òris, Com'bon pari'l me duca "Fiol me," mi'a dit, "ven avànt, che'l timp ca ni'è stat asegnàt usàlu a ni tòcja cun pì merit." Il sguàrt, e'l me pas pur, i'ai a colp voltàt vièrs i mestris, che si ben discorèvin che sensa sfuàrs mi tegnèvi a lòu tacàt. Ma èco che plànzi e cjantà sintùt i vin ‘Labia mea, Domine' in manièra tal che dilèt e dolòu sintùt i vin. "O dols pari me, se chi sint, èse vera?" tacàt i'ai jò. E luj: "Ànimis ca stan forsi provànt di zì da stu post ca ju sièra." [483] 'Lòr com'che'i pelegrìns penseròus a fan, pasànt par strada zent ca no cognòsin, ch'a lòu si vòltin ma sempri avànt a van, cussì di par davòu svels a vègnin spirs tancjus che mirànt, ni trapasàvin: silensiòus e devòs a ni miràvin. I vuj scurs e'nfosàs ducjus a vèvin, cu la musa sì magra e pàlida che doma pièl e vuès a someàvin: no crot che cun scùsa cussì tiràda tant sèc Erisitòn[484] al fos stat fat, cuant che'l dizùn'l temèva, a la pì granda. "Èco," jò mi'èri a pensà sofermàt, "la zent ca'è zuda a pièrdi Gjerusalèm, cuant che Maria di bec al fì ghi'a dat!" I bus daj vuj anèj'parèvin, sens'gjèm:[485] chel che tal musu daj òmis al les "om," chì al varà tant ben cognosùt la "em." Cuj al crodarèsia che l'odòu d'un pom tant podèj al ves e brama'l generàs, e chel d'un'àga pur, sensa savèj com'?[486] Zà'i pensàvi al parsè ch'èrin afamàs, a la razòn ch'encjamò no s'jodèva da la pièl scajòsa e cuàrps secjàs, cuant che dal pì font dal cjaf al voltàva vièrs me i vuj un spirt, fisànt me par dut e sigànt a fuàrt: "Ma jòt cuj ch'jòt. Ma va!" Di musa maj lu varès ricognosùt, ma maj, e'pur da la so vòus i'ai ben capìt cuj ca l'èra, ma no dal so aspièt brut. Chista falìscja[487] a mi'a rimpiàt sùbit la cognosènsa di stu cjaf dut cambiàt, e la musa di Farèis i'ai percepìt. "No badàighi, va, al aspièt dut secjàt," a la preàt, "che la pièl sì m'imbrutìs; magri magri, purtròp, i soj doventàt. Ma dìzmi di te e di chej doj spìris ca mi par ca ti stan fazìnt di scòrta: sù, conta pur, che jò'i soj dut orèlis." "La to musa, che dolùt mi'a za muàrta, i plans encj'adès cun altritànt dolòu," rispundùt ghi'ai, "tal jòdila sì stuàrta. Ma, Diu bon, dìzmi se ca vi sfuèa fòu: no fami dìzi mentri chi mi maravèj, che mal'l pol dìzi chel ch'altri 'la tal còu." Alòra luj a mi: "Dal divìn volèj jù'a ven virtùt ta l'àga e ta la planta ch'jodùt ti'as davòu, par cuj no soj pì'ntèj. Duta chista zent che planzìnt a cjanta par vej vut gola fòu d'ogni misùra, chì'n fan e'n sèit si rifà di nòuf sànta. Di mangjà e bèvi ni fa vòja pura l'odòu che fòu'l ven dal frut e dal sclapìs che'ntà stu len si spant pa la verdùra. E no doma na volta, ta sta curnìs zirànt, si rinfrèscja la nustra pena: èco che'nvènsi di gòdi 'pena'i dis, che che vòja a chej àrbuj ni mena che menàt 'vèva Crist a dìzi: ‘Eli,' cuant che liberàt ni'a cu la so vena." [488] E jò alòr a luj: Forèis, da chel dì tal cual i ti'as cambiàt mont a mièj vita, nèncja sincuànt'àis no son pasàs fin chì. Se di pecjà a chel punt da la to vita pì no ti podèvis, prin di che ora cuant ch'il bon dolòu a Diu ni riconèta, com'sotu belzà rivàt chì parzòra? i ti crodèvi'ncjamò la jù di sot indà che'l timp cul timp a si ristòra." [489] Alòr luj a mi: "Cussì prest a mi'a mot a cjoj e bevi'l dols amàr daj martirs la so Nela cun chel so planzi diròt. Cul so preà devòt e cuj so suspìrs cjolt a mi'a dal plan indà ca si speta[490] e judàt mi'a a sorpasà i altris zir's. Diu tant pì a gusta e dilèta la me vedulùta--oh'l ben chi ghi'ai volùt!-- cuant pì il so ben lu fa besolùta; chè la Barbagja di Sardegna'è in dut pì plena di feminis onèstis che la Barbagja d'indà ch'jò'i soj vegnùt.[491] O bon fradi, cussì a son li ròbis! Il timp da vignì 'lu jot belzà tant ben ca no saràn sti òris chì tant antìchis, cuant che dal pulpit tonà si sintarà ben cuntra chel scandul da li fiorentìnis che li tètis fòu a mostrin dal so sen. Cuàlis bàrbaris maj, o saracènis, 'èrini che par fàlis zì cujèrtis 'ocorèvin lès di spirt o civìlis?[492] Ma se sigùris 'fòsin li svergognàdis di chel che'l cjel'l sta zà par lòu preparànt, par sigà 'varèsin zà li bocis vièrtis; che se l'avànt jòdi no mi sta'nganànt, prin a patì zaràn ch'a meti su pel chej ch'adès si consòlin cul ninanànt.[493] O fradi, ti tentu platàt? Dìzmi chel. Jòjtu che no dom'jò, ma pur chista zent ti sta mirànt, là ch'al sol ti ghi fas vel." [494] 'Lòr jò a luj: "Si no ti jòdis a stent se chi ti èris par me e jò par te, chel pensèj'l darà puc gust ta stu moment. Di sta vita cjolt mi'a chel che di me al va'vant, l'altra dì, cuant che rotonda[495] la sou di chel si'a mostrada'n front di me," e'l sol i'ai mostràt. "Chist pa la profonda nòt mi'a menàt di chej ca son propit muàrs cun chista cjar vera che luj'l seconda.[496] Da la jù mi'an tiràt sù i so cunfuàrs, vignìnt'n sù e atòr da la montagna ch'a'ndrèsa vualtris che'l mont la fat stuàrs. St'anima'a dit ca vou ès'mi compagna fin chi rivaràj là ca'è Beatrìs, indà ch'ic stesa mi sarà compagna. Virgilio lè chistu che cussì mi dis," e'l me dèit'lu'a mostràt, "e l'altri lè chel spirt pal cual puc fa scjasàt'a ogni curnìs di stu mont, cal vòu che d'altri ghi sedi part.[497] Purgatòri Cjant Vincjacuatrèsin Ne'l dìzi il zì, ne'l dìzi'l dìzi al fèva ralentà; ma, discurìnt, i zèvin fuàrt, com'naf che, cun bon vint davòu, a zèva; e ogni spirt, someànt do voltis muàrt, cuj so vuj'nfosàs a si maraveàva cuant che dal me vivi si veva necuàrt. E jò, cul me parlà ch'avànt'l paràva, i'ai dit: "Tal zì sù chista[498] forsi a tarda pì che sa no fos par chel che cun me'l va. Ma dìzmi, si t'lu sas, 'ndà ca'è Picarda; dìzmi se'n ta sta zent'ndè cualchidùna di merit che cussì fìsa mi vuàrda." "Me sòu, che tra l'èsi bièla e buna no saj cual che pì a fos, a'è za ca got la tal alt Olimpo la so corona." Sì 'la tacàt, e dopo: "Chì no sin sot divièt di nominà i spirs, che dut svanìt pal dizùn lè'l nustri lineamìnt, che pì no s'jòt. "Chist," a luj puntànt il dèit, "'lè Bonunìt,[499] Bonunìt da Luca; e che musa là, che pièl e vuès a'è pì di che d'altri spirit, taj so bras[500] la Glisia Santa'l veva vut là: dal Tors l'era, e al purgà par dizùn li bizàtis al vin che tant ghi fèvin gola." [501] Tancju altris mi'a nominàt, un a un; e d'èsi nomàs ducj' contèns 'parèvin, e malcontèns non daj jodùs, nencj'un. Jodùt i'ai ch'a vuèit, par fan, i dincj' ghi zèvin d'Ubaldìn dala Pila e Boniofasiu che tancju luj, com'bon pastòu a vèvin.[502] Jodùt j'ai il siòr marcheis che pì spasiu a'la vut di bevi a Forlì, sens'èsi maj sut, e tal l'era da no sìntisi sàsiu. Ma com'cal fa chel cal jòt, stimànt in dut pì chist che altris, sì jò a chel di Luca, che tant curious di me mi veva parùt. Luj'l borbotàva; a mi par ‘Gentuca' di vej sintùt, là[503] cal patìva'l turmìnt da la gjustìsia, che tant ju frèa[504] u ca. "O spirt," i'ai dit, "chi ti pars tiràt a simìnt di parlà cun me, fati pur intìndi, chi zini cul to dìzi ducju doj godìnt." "Na zovinùta jòdi ti pols chist dì," a la scuminsiàt, "ca ti farà godi la me sitàt, encj' se pì d'un la crìdi. Via ti zaràs cun chist antijòdi: se dal me murmurà ti ves cjolt eròu, ròbis vèris il just ti farà jodi. Ma dìzmi se jò'i jòt propit chel che fòu 'la trat li rimis novis cussì tacànt: ‘Feminis chi sèjs partàdis al'amòu'." [505] E jò a luj: "Jò'i soj fat cussì, che cuant ch'Amòu m'ispìra, i noti; e si sint ch'entri mi parla, jò'i vaj di fòu contànt." "O fradi," 'la dit, "'dès i'jòt l'impedimìnt che'l Nodàr e Guiton e me 'la tegnùt lontàn dal nòuf stil e bièl[506] che jò'i sint! Ben i jòt li vustri pènis, com'ch'in dut, davòu da l'ispiratòu[507], a stan strètis; che cu li nustris no'èra maj susedùt; e se un al vòu zì pì a li lungis, altri no ghi jòt dal'un o dal'altri stil"; e, sodisfàt, no la dit pì peraulis. Com'i usièj che d'unvièr a stan lunc il Nil, tal'aria ogni tant somèjn na scuadra, ma dopo un davòu l'altri svels svuàlin a fil; cussì duta la zent che lì a era, voltànt il cjaf, slungjàt a'a il pas, tant par magrèsa e volèj lizèra. E com'un che di trotà no gh'impuartàs, zì'l lasarès i compàjs, restànt in davòu a spetà che'l grant tirà flàt a si sfogàs, cussì ju'a lasàs ca pasàsin ducj' lòu Forèis, e davòu di me a lè vegnùt, dizìnt: "Di nòuf cuant si jodarìnu, o signòu?" "No saj cuant chi vivaràj," ghi'ai rispundùt; ma sens'altri no tornaràj sì tant prest ch'a la riva'i no saràj za cul volèj vegnùt;[508] e chel post indà chi vivèvi, dal rest, di dì in dì sempri pì a si spolpa e a fa na bruta fin al par dispost." "'Dès va," 'la dit, "che chel che pì 'la colpa, jò'i jòt pa la coda d'una bestia trat vièrs la val 'ndà che maj nisùn si scolpa. Sta bestia a pas sempri pì 'celeràt a va, e ghi da na tal sacagnàda da lasà chistu puòr diàu[509] dut masacràt. Sti ròdis[510] no'an tant pì di na voltàda," e alsàt 'la'i vuj al cjèl, "prin d'èsti clar' se che da me no pol pì èsi mostràda. Ma tu resta pur chì; che'l timp a lè cjar ta chistu post, sì che jò in pièrt masa cjaminànt cun te cussì pari a par." Com'che galopànt a voltis'l ven tal vièrt un cavalier, la prima linea saltànt, e 'vànt al va par fàsi l'onòu dal prin urt, sì da nu le zut, cun pas altritànt grant; e jò i'ai parat via a zì cun chej doj ca èrin zus il mont sì tant 'luminànt. E cuant che'n davòu ni vev'lasàt besòj, tant ch'a stent a jòdilu'i rivàvin, com'ch'a stent i seguìvi dal so dìzi'l troj, vèrdis e plènis li ramàsis 'parèvin di n'altri milusàr, e no tant lontàn, pars'che i me vuj propit 'dès lu jodèvin. Sot vi'èra zent ch'alsàva l'un'e l'altra man, e a sigàvin no saj se vièrs li frascjs, com'frutùs cuant che alc a bràmin invan, ca prejn, e il preàt nuja 'nol dis, ma par fa vignì la voja pì granda al ten alt se ca bràmin e vuàrdin fìs. Dopo, scjasànt li spàlis[511], via 'è zuda; e nu visìn dal grant arbul 'sin vignùs, ch'al tant lagrimà e preà'l scoltà nol da. "No stèit miga zìghi màsa visinùs: pì'n sù lè'un len za stat muardùt da Eva, e leàns tra chist'e chel'n dè pì di un pus." Tra li frascjs cualchidùn sì'l dizèva; par chel Virgilio e Stasio e jò, stres, pa la banda ghi sin zus ch'in su zèva. "Recuardàivi," al dizèva, "daj maladès ta li nulis formàs, che ben incjocàs cuntra Teseo'an lotat, cuj dopli pès;[512] e daj ebrèos al bèvi tant partàs che Gideòn no ju'a volùs coma compàjs cuant che vièrs Madiàn lè zut jù fin a bas." Dongja di un daj orlis cuj me compàjs mi soj tegnùt, sintìnt colpis di gola seguìdis da puòrs disgrasiàs di guadàjs.[513] Vìnsi dop'slungjàt ta sta strada e besòla, mil pas e pì ni'a partàt pì avànt, ognùn contemplànt, sensa fa peràula. "Vualtris tre, a se'i pensàjzu cussì tant?" a colp na vòus'a dit, ch'jò mi soj scjasàt com vigelàn cuant ca si sta spaventànt. Par jòdi cuj ch'l'èra stat, il cjaf i'ai alsàt; e maj pì vèri si'a jodùt ta na fornàs, ne metal, che pì luzìnt e ros'l fòsi stat, com'un ch'jodùt i'ai cal dizèva: "Sa vi plàs zì pì'n sù, u chì a si fa la svòlta; par chì al va chel cal vòu zì vièrs la pas." L'aspièt so la vista mi veva cjolta; ch'jò'n davòu mi soj voltàt ai me mestris com'un cal va secont di chel cal scolta. E coma, anuncjànt li primi lucis, l'ariùta di maj a si mòuf, dolsùta, dut' plena di profùn di flòus e d'èrbis; cussì mi'a parùt ca mi tocjàs n'ariùta ta la front, e sintùt i'ai fin la pluma[514] ca'mplenìva d'odòu d'ambrosia l'ariùta. E na vòus'a dit: "Beàt chel che flama di grasia a 'lumina, che l'amòu dal gust trop desidèj tal pet no lu consuma, ma al sint voja dom cuant che'l gust lè just. Purgatòri Cjant Vincjasincuèsin L'or'èra sens'intrìc par zì su pal scjalòn; che'l soreli'l veva'l sìrcul meridiàn lasàt at Toru e la nòt al Scorpiòn:[515] 'Lòr, com'ca fan chej ch'a pindulà no stan, ma'van via drès, sedi se ca sedi, se bisùgna di un pìsul sburt a'an, entràs cussì 'sin ta'un post stret amòndi un davòu l'altri, zint sù pa la scjala ca ni separàva, streta da jòdi. E com'il cicognùt cal'alsa l'àla par vòja di svualà, ma a nol tenta di bandonà'l nìt, e jù a la cala, sì i'èri jò, cun voja basa e alta di fa domàndis, rivànt parfìn al àt cal fa chel che al dizi a si sùsta.[516] Encja se'l zì l'èra svelt, no la lasàt di dìzi'l bon pari me, ma dit 'la: "Dùncja, scàta l'arco dal dìzi, chi ti'as ben tiràt." Alòr par sigùr i'ai vierzùt la bocja e tacàt i'ai: "Com'si pòsia dimagrì là 'ndulà che nudrìsi a no tocja?" [517] "Si ti'as in mins coma che Maleagri si'a cunsumàt al brusàsi d'un stecùt, no ti sarès," 'la dit, "stu pensèj sì magri;[518] e si ti pènsis che, al vustri sguisùt a sguìsa pur tal spièli la vustr'imàgin, se che dur a par a dovènta fasilùt. Ma par ch'i to pensèjs a si cujètin, èco chì Stasiu; e jò lu clami e prèj che luj'l vuarìsi li plàjs ca ti dòlin. "Se jò l'eterna vista ghi liberèj," 'la rispundùt Stasiu, "che davànt di te ti mi discòlpis di fa il to volèj." Dop'la tacàt: "Se ch'adès ti sins da me, fiòl, ben la to mins a vuarda e risèif, clar ti farà se ch'adès mistèri ti'è. Il sanc pì perfèt nisùna maj lu bèif da li vènis plènis di sèit, ma'l resta com'bon mangjà cjolt da tàula, par nuja grèif, cal cjoj dal còu e a ogni part'l parta dal cuarp il ben ca la forma, com'chel che par fa chè al scor t'ogni venùta.[519] Digerìt di nòuf, jù'l va 'ndà che pì bièl lè 'l tazi che'l dìzi, e di lì sclapisànt tal sanc d'altri 'l va ta naturàl vasèl.[520] Lì'nsièmit si van ducj'doj coletànt, l'un dispòst a patì e l'altri a fà[521] par via dal còu stes da'ndà cal ven 'vànt; e, lì rivàt, al taca a operà, prin indurìnt, e vita dopo dant al va a se che dal so stes èsi'l va'a formà. Fata anima, la virtùt atìva com'che di na planta, ma'n alc diferènt', che chist'è'n motu e chè za'è a riva, e tant dopo'a fa che za si mòuf e'a sint com'il func marìn; e da lì a va il so grant podèj in organs convertìnt.[522] ‘Dès si slargja, fiòl, e'dès a slungjàsi a va la virtùt ca ven dal còu dal generànt, e forma a dut'li pars dal cuàrp ghi da.[523] Ma com'che d'animàl in èsi parlànt al cambi 'ncjamò no t'jòs: chist'è na cuestiòn su la cual pì sàvius di te sbaliàt 'an tant, fin a zì a pensà ca no'èra union fra l'anima e'l pusìbul intelèt, chè'ndà cal steva no s'jodèva benòn. A la veritàt ca ven, vièrs il to pèt; ti'as di savèj, duncja, ch'apèna che tal fat[524] l'articulà dal sarvièl a lè perfèt, vièrs luj si volta'l prin motòu cun afièt par sta gran art da la natura e'i sofla dentri un nòuf spirit, di virtùt complèt, che se che d'atìf'l cjàta chì, ghi cola tal so èsi, formant n'anima sola ca vif e sint e riflèt da besòla.[525] E se strana ti par la me peraula, vuarda com'che'l calòu dal sol si fa vin cuant ca s'unìs al suc che da la vit'l cola. Cuant che Lachèsis a'a usàt dut il so lin, da la cjar si libera e di so virtùt cun ic a parta l'umàn e il divìn:[526] ogn'altri potensiàl[527] al resta dut mut; memoria, 'nteligènsa e volontàt tant pì atìvis a dovèntin in dut. Besòla a cola, sensa vèisi fermàt, da maravèa, vièrs una da li rivis: la so via chì par prin ghi ven mostràt. Apèna rivàda lì ta che bandis, la fuàrsa'nformatìva si sparnìs atòr com'ca fèva cu li pars dal cuarp vìvis: e com'l'aria cuant ca ghi ven ploja'ntòr, e'un raj dal sorèli'n se a si riflèt, di tancju colòus a s'implenìs alòr; cussì l'ariùta visìn chì a si met in che forma che'ic a generèa cun so virtùt l'alma che chì veva jet;[528] e com'la flamùta, ca ghi somèa, che par dut ghi va davòu al so fogùt, cussì'l spirt il so nòuf cuarp al seguitèa. Sicom'com'l so spirt stu cuarp al par'n dut, ombra lè clamàt; e stu spirt al mòuf pur ogni sensasiòn, e'l jòdi prin di dut. I parlàn e'i ridìn par chist, di sigùr; e par chist i vin làgrimis e suspìrs che vignìnt sù ti pol vej sintùt tu pur. Com'che'i desidèris ni lèjn taj so delìrs, e'i altri efiès pur, l'ombra si va formant; la razòn è chista che tu ti amìr's." A la prin voltàda i zèvin rivànt a chistu punt, tegnìnsi a man destra, ben atèns aj riscjus chi zèvin schivànt. Chistu rivòn fòuc in fòu al balèstra e la curnìs a sofla tant flat in sù che fuart al rimànda'l fòuc a sinistra; par nu'era mièj pal lat pì'n fòu zì'n sù, un davòu l'altri, e jò'i temèvi'l fòuc chì, e lì pòur'i vevi di cola jù. Al dizèva'l me duca: "Par chistu lòuc ai vuj a'è mièj tègnighi ben stret il fren, che par fa'un sbàliu a bastarès tant puc." ‘Summae Deus clementiae' propit tal sen dal gran àrdi sintùt i'ai ca stèvin cjantànt, e di voltàmi di voja i'èri plen; spirs si movèvin ta chistu post flamànt; che jò'i vuardàvi lòu tant com'i me pàs, spartìnt'l jòdi a chiscj' e'a chej, zint avànt. Subit prin che chel cjantà al terminàs, alt a sigàvin: ‘Virum non cognosc';[529] e a cjantà di nòuf a tacàvin, bàs. Finìt chist, di nòuf a sigàvin: "Tal bosc a èra Diana, e Elìs a'a cjasàt che di Venere a veva sintùt il tos'c." [530] E di nòuf cjantà; e dop'vèjlu fermàt, via cun fèm'nis e òmis ch'èrin stas cascj' com'che virtùt e matrimoni a'an detàt. Stu fa'i crot ca ghi basti ta scju poscj' par dut il timp che il fòuc a ju brusa: e cussì chista cura e chiscju pascj' a vuarì la so plaja ghi saràn causa.[531] Purgatòri Cjant Vincjasejèsin I'èrin tal òrli alòr, un dopo l'altri, ch'avànt i zèvin, e spes il bon mestri mi dizèva: "Jòt: chì no si pol còri." Mi batèva'l sorèli tal flanc destri, che belzà i so rajs dut il ocidènt a sblancjàvin sù, dut l'aspièt celèstri; e jò'i fevi, cu l'ombra me, pì ruvìnt someà la flama; e'a stu pìsul sen jodùt i'ai tanti ombris mètighi mint. Par sta razòn a si'an metùt, jò'i crot ben, a cjacarà di me, scuminsiànt cussì a dìzi: "Stu chì di èsi spirt no la sen." Un pus a'an dop'provàt a slungjàsi vièrs di me, sempri cun amòndi riguàrt di sta lì'ndà ca podèvin scuetàsi.[532] "O tu chi ti vas, no par èsi pì tart, ma forsi par rispièt, davòu daj altris, rispùnt a mi, che'n sèit e in fòuc i àrt. E'i no vuèj che dom'a mi 'ti rispùndis; che ducj' chiscjus a'an encjamò pì sèit di chej da l'India o da li Etiòpis.[533] Dìzimi com'chi ti fas di te parèit al sorèli, coma s'encjamò cjapàt no ti fos da la muàrt, in ta la so rèit." Cussì un di lòu; e jò za manifestàt mi sarès, se jò'i no fos stat atènt a se ca susedèva, altra nuvitàt; parsè che tal bièl miès dal cjamìn ruvìnt jodùt i'ai altra zent vignì vièrs chista; e a bocja vièrta jò'i miràvi sta zent. D'ogni banda si visinàva svelta ogn'ombra; si busàvin, un'a una, sveltis, godìnt di sta pìsula fiesta: cussì li furmìs a fan, ogni una, cuant che mus'a musa'n fila si cjàtin par scuprì, chi sà, il fil da la furtuna. Cuant che l'una da l'altra a si làsin, prin'encjamò di vej fat un pas, 'lòra dutis a sigasà a colp si mètin: la zent nova: "Sodoma e Gomora"; e che altra: "Pasife'n vacja 'èntra sì che lì'l scjaldìn dal toru ghi sbora." [534] Dopo, com' grùs ch'ai Mons Rifs a van cuntra cuant ch'altris vièrs i savolòns a svuàlin, i'uns il cjalt, i'altris il gèl schivànt cun cura, Scju spirs in part a van, in part a vègnin; e, com'prin, lagrimànt a cjantà si mètin e di sigà'i so esèmplis puc 'spètin; e di nòuf si visìnin a me, com'prin chej stes ca mi vèvin pì'n davòu preàt, e ducjus prons di scoltà a someàvin. E jò'l so volej 'vint do voltis notàt, i'ai tacàt: "O animis ben sigùris di dàj, prin o dopo, pas al vustri stat, no son restàdis crudis ne madùris di là li pars dal me cuàrp, ma chì ca son cul so sanc e cun dùtis li zuntùris. Par no restà vuàrp su'i vaj par stu rivòn: na siòra'è lasù ca mi da grasia di pasà, mortal, ogni vustri ziròn.[535] Ma se la vustra granda vòja sàsia a sta par fàsi, sì che'l cjèl vi òspiti, che d'amòu lè plen e tant grant si spàsia, dizèimi, che su'i me scris i vi noti, cuj chi sèis e cuj ca'è che marmàja che davòu dal vustri pardavòu i noti?" Pì marveàt a nol resta par nuja il cjargnèl, mentri cal vuàrda sidinùt, cuant che, rustic, fòu al va da la Cjàrnia, che st'òmbris si'an mostràt cuant ca l'an jodùt; m'apèn'che la maravèa si vev'calmàt, che puc a dura taj còus grancj', dopodùt,[536] "Beàt tu che di scju nustri poscj'" tacàt a la chel che prin mi si'èra fat visìn, "par mièj murì ti vus vej un prin contàt! Li ànimis che cun nu a vègnin ufindùt 'an di se che Sèzar, trionfànt, regina si sintèva ca lu clamàvin:[537] Par chel da nu a van ‘Sodoma" sigànt, e besòj si crìdin, com'che sintùt ti'as, e cul vergognàsi l'àrdi a van judànt.[538] Nu'i vin pecjàt da ermafrodìtas; ma par no vej l'umana lès oservàt, e davòu daj apetìs bestiàj butàs, par vergogna nustra in nu'a ven notàt, cuant chi si lasàn, il nòn da la tròja[539] che'mbestialìt si'a cuant ca si'a'nvacjàt. Di sè ch'in nu 'è brut ti sas na scàja: s'adès a nòn cuj chi sin ti vus savèj, di contà no'è timp, e jò'i saj puc e nùja. Di savèj di me èco'l to desidèj: Guido Guinizèl[540] i soj; e za purgàt par vej ben di pentìmi vut il volèj:" Com'cuant cal steva Licurgo doloràt, a corèvin i so fiòj vièrs la mari, cussì i'ai fat jò, ma'i no'èri tant slancjàt,[541] cuant che sintùt i'ai nominàsi'l pari me[542] e daj altris tant mièj di me che scrit a'an rìmis d'amòu che dolsis 'fèvin cori; e, mut, sintìnt nùja e nùja vint dit, tegnìnt luj di vùli un bel toc i soj zut, stant atènt di no vignì dal fòuc culpìt. Dop'che di vuardàlu i'èri pasùt, mi soj ufrìt di sta ai so servìsis cun'un fa ch'ognùn al varès ben crodùt. E luj a mi: "Il sen che tu ti làsis in me, da chel chi sint, clar a lè sì tant che nencja Letè pì nol cjòl ne scurìs. Ma sa'è pur vèr se chi ti'as dit pì avànt, dìzmi par cuala razòn chi ti mostris, tal dizi e vuardà, afièt par me, e tant." E jò a luj: "Li vustris rìmis dolsis, che, par cuant cal durarà l'usu di vuèj, a daràn sempri tant gust a lèsilis." "O fradi, "a la dit, "mostràti i vuèj," e al spirit davànt il dèit 'la puntàt, "chel che daj fàbris dal parlà di vuèj l'èra'l mièj.[543] In rìmis d'amòu e romànsos superàt a la'i altris, e lasa dìzghi ai stùpis[544] che chel di Lemosìn l'èra pì 'vansàt. No'al vèr ma'al sinti dizi 'son dut orèlis, e cussì a fèrmin la so opiniòn prin d'jòdi d'art o razòn li règulis. Sì'an tàncjus na volta fat di Guitòn, da vòus a vòus pasànt dom'a luj'l merit, fin ch'altris cun art'an scrit, e pì benòn.[545] Se'l privilègjo ti'è 'dès stat conferìt e permetùt di zì lasù tal clàustri 'ndà ch'abàt di ducjus lè Crist par dirìt, par me dis pur u lì un paternostri o tant almàncu ca basti ta stu mont, 'ndà che'l zì'a pecjà no lè pì nustri." Dopo, forsi par fàighi post a'un secònt che visìn ghi'èra, sparìt lè tal fòuc, com'che ta l'àga'l fa un pes, zint a font. A chel mostràt visinàt mi soj un puc[546], dizìnghi ch'al so nòn, com'a chel d'un re, preparànt i stevi un gran bièl lòuc. E alòr a dizi a si'a metùt, su che tre: "Tan m'abellis vostre corte deman, qu'ieu no me puesc ni voill a vos cobrire. Ieu sui Arnaut, que plor e vau cantan; Consiros vei la passada folor, E vej jausen lo joi qu'esper, denan. Ara vos prec, per aquella valor Que vos guida al som de l'escalina, Sovenha vos a temps de ma dolor!" [547] Infìn platàt si'a ta la flama visìna. Purgatòri Cjant Vincjasietèsin Cussì coma cuant che i prins rajs al vibra là 'ndà che'l so fatòu'l sanc'l veva spandùt, colànt jù l'Èbro sot da l'altra Libra, e'l Gange, par di là, dal misdì cjalt tegnùt, sì'l steva'l sorèli; e'l dì duncja'l zèva, cuant che, content, l'ànzul di Diu ni'a parùt.[548] Fòu da la flama l'èra, 'nta la riva e ‘Beati mundo corde!'[549] al cjantàva cun vòus ch'era, pì da la nustra, viva. E dop' "Animis santis, pì no si va se prin dentri ta stu fòuc i no sèj sus e scoltàt i vèjs'l cjant che d'aldilà 'l riva," sì mi'a dit cuant che visìns si'èrin metùs; 'lòr jò'i soj doventàt, cuant chi l'ai sintùt, com'chej che'n fosa a vègnin deponùs.[550] Cun mans unìdis in davànt i soj zut, il fòuc vuardànt e imaginànt tant fuàrt cuàrps umàns ch'àrdi i vevi za jodùt.[551] Vièrs me li me scortis'an voltàt il sguàrt; "Fiòl me,"Virgilio a stu punt a mi'a dit, "u chì cjatà si pol turmìnt, no muàrt!" "Recuàrda ben, recuàrda ben," 'la pur dit, "se fin sul Geriòn san e salf ti'ai guidàt, pì dongja di Diu àtu adès di sta vilìt? Cròd'mi che se tal còu ti vegnès lasàt di sta flama par mil àis e encja pì, nencja un cjavièl no vegnarès brusàt. E si ti cros che jò'n ingàn ti meti, ten ta la to man l'òrli dal to vistìt e visìn di ic va pur a mètiti. A'è ora di smetila di èsi'mpaurìt: zìriti par chì; ven dentri e sta sigur!" Ma jò, pauròus, i stevi par li, stechìt. Cuant ch'jodùt a la chi stevi fer e dur, un puc turbàt mi'a dit: "Fiòl me, adès jòt: tra te e Beatrìs a lè chistu mur." Com'ch'al nòn di Tisbe[552] Piram 'la di bot, murìnt, i vuj vierzùt, e di nòuf jodùt, 'lòr che rosàstri'l moràr si'a fat, com'ca s'jòt; cussì, doventàt lì a colp pì molùt, al bon duca mi soj voltàt, chel nòn sintìnt che'n mins di sbuzigà no la maj smetùt. Scjasàt il cjaf 'la 'lòr luj, e dit: "Ma sint! restànu propit chì?"; e'a colp suridùt a la com'un frutùt ch'un frut'l sta godìnt. E tal fòuc davànt di me si'a 'lòr metùt, preant Stasio di tègnisi sùbit davòu, che prin ni veva par un toc dividùt.[553] Apèn'entràt mi sarès butàt di còu in ta'un vèri bulìnt par rinfrescjàmi, cussì intèns l'èra di stu fòuc il brusòu. 'Lòr il me bon pari, par cunfuàrt dami, di ic, di Beatrìs, al discorèva, dizìnt: "I so vuj za'i jòt, mi par a mi." Guidàs i'èrin da na vòus ca cjantàva di là; e di sìntila fazìnt il mièj, fòu sin rivàs indà ca si montava.[554] ‘Venite, benedicti Patris mei,' sintùt si'a dentri di na lus che lì 'era fuàrta sì che vinsùt veva'l me volèj. "Jù'l va'l sol," la dit, "e a ven la sera: paràit via, ma studiàit il vustri pas, fin che'l tramònt vi anerìs la cjera." Su dres i zèvin paj pas'n rocja par la che l'ombra me i rajs 'cjolèva davànt di me dal sol ca l'era za 'bas. Ognùn di nu pus scjalìns montàt'l veva cuant che'l distudàsi da la me ombra dit ni'a che'l soreli pojàt'l steva.[555] E prin ch'in ogni banda da la cjera l'orizònt si ves fat dut di'un aspièt, e la nòt nera 'fos par dut là ch'era, ognùn di nu d'un scjalìn'l veva fat jèt; pars'chè la natura dal post infiacàt ni vev'la fuarsa di zì'n sù e'l dilèt. Com'che rumiànt 'stèvin cun trancuilitàt li cjavris, ch'èrin di murbìn sì plènis la su'n pica prin di vèjsi pasudàt, pal grant cjalt, ta l'ombrena sidìnis, sot vuli dal pastòu sul bastòn pojàt che èncja ghi zova par custodìlis; E com'l mandriàn che fòu'l sta spes sveàt cu li so piòris la nòt trancuìl pasànt sigùr che'l lupo visìn no si varès fat; cussì i stèvin nualtris tre riposànt, jò coma cjavra e lòu coma pastòu, tra sti parèis che vièrs l'alt si alsàvin tant. Da lì, asàj puc s'jodèva dal di fòu; ma'l bastàva chel puc par che li stèlis 'jodèsin pì grandis e claris la di fòu. Sì rumiànt e mirànt che robis bièlis, cucàt mi'a'l sùn, il sùn che spes, com'ch'intìnt, prin ca càpitin, za'l cognos li nòvis. In ta l'ora, i crot, cuant che dal Oriènt il prin raj'l ven ta stu mont da Citèrea,[556] che dal fòuc d'amòu a par sempri ardìnt, zòvina e bièla tal sun mi parè'a na femina d'jòdi ta'un prat bièl e grant che flòus sù'a cjolèva e cjantànt dizè'a: "Di savèj ti'as, se'l me nòn ti vas domandànt, ch'jò'i soj Lia[557], e atòr i staj movìnt li manùtis che'l cjaf mi stan coronànt. Par pàri bon mi staj metìnt st'ornamìnt; me sòu Rachel, però, maj no bandòna il so spièli, ma lì dut'l dì si atìnt.[558] Di mirà i so bièj vuj ic 'è sempri buna, com'chi soj jò d'ornàmi cu li mans; contèntis 'sin, cul jòdi e'l fa, ognùna." Chej splendòus ch'al prin dì si fan sì 'bondàns, che'i pelegrìns tant contèns da jòdi a son, cuant che, tornànt, a si cjàtin puc lontàns, il scur scjampà a fan[559] da ogni cjantòn, e'l me sùn pur, e par chel mi soj levàt, e'i me grancj'mestris prin di me, par dabòn. "Chel milùs dols che par tanti braghis sercjàt sempri al ven da la cura daj mortàj, vuèj'l varà i to desidèis sodisfàt." Nisùn a no'a maj risevùt mièj regàj di chel che da Virgilio i vevi sintùt, che tant plasèj mi'an fat, pì che maj. Na sì granda voja mi veva vegnùt di cjatàmi la sù che cun ogni pas di cjapà svuàl mi parèva, com'usielùt. Dopo vèjsi sù pa la scjala butàs e rivàs chi èrin tal ultin scjalìn, Virgilio, cuj so vuj ta'i me vuj fisàs, 'la dit: "Fiòl me, li flàmis che sempri a brùzin e l'altris[560] jodùt ti'as, e dès ta che part ti sos 'ndà che li me facoltàs si fermin. Fin chì ti'ai partàt cun inzèn e cun art; 'dès seguìs il to plasèj: luj ti condùs.[561] Fòu ti sos dal zì rìpid, stret e stuart. Jòt il sorèli che'n front a ti fa lus; jòt st'erba frèscja, i flòus e i àrbuj che la cjera di besòla a prodùs. Fin che, content, a no rìvin i bièj vuj[562] che, lagrimànt, a te vignì a mi'an fat, chì tenti sintàt o va pur fra di chej.[563] Ne vous me ne motu pì ti sarà dat: adès san, dret e lìbar lè'l to volèj: e just no sarès cjòighi sta libertàt: par chel te su te i coròni e'i mitrièj.[564] Purgatòri Cjant Vincjotèsin Desideròus di esplorà dentri e fòu la foresta divina, densa'e viva, che dal nòuf dì a bonàva'l splendòu, sensa pì spetà i'ai lasàt la riva, a travièrs i pras, plan plan cjaminànt su cjera che di profùn dut implenìva. Un'ariùta tant dolsa che maj mutànt a si zeva i sintèvi ta la front che, delicàda, mi zeva rinfrescjànt; li frascjis a tremulàvin ta dut stu mont e si pleàvin pal vint ta che banda 'ndà che la prin'ombrena'l tira'l bon mont;[565] ma la so plèa no era tant granda che'i usielùs ca èrin ta li puntis dal cjantà a si tiràvin in banda; ma li primi òris dutis contèntis, a risevèvin dentri li fuèis, cjantànt, ca compagnàvin ben li so rimis, coma da li braghis si pol zì scoltànt ta la pinèta da la spiàgja di Clas[566] il siròc ch'Eulo stes al trasforma'n cjànt. Za mi vèvin, plan plan, partàt i me pas sì tant dentri tal bosc antìc che fadìja i fèvi a jòdi pa'ndà ch'èrin entràs; ma èco ch'a colp fermàt mi'a na ròja, ch'a man sanca, cu li so ondulùtis, l'erbùta ta la riva'a pleàva via. Duti l'àghis ca son di cà pì nètis a somèa ch'impuritàs a vèdin, no com'stu rìvul da l'àghis pùris, ch'a scòri clàris via a paràvin pur chì che sempri er'ombrèna, che maj raj di sol e luna pasà a lasàvin. Cuj piè fers ma cuj vuj ca zèvin ormaj aldilà da la rojùta par gustà la bielèsa variàda di stu fresc maj;[567] e là i'ai jodùt, com'che capità a pol, che a colp a ni fedi stravià alc di stran che d'altri ni ten da pensà, na femina besolùta che via zèva cjantànt e sielzìnt flòu dopo flòu ca coloràvin duta la so via. "Ah, bièla zòvina, ch'ai rajs da l'amòu ti ti scjàldis, secònt da li aparènsis, che sempri ni còntin com'ca si sint'l còu, pòstu tiràti pì visìn di st'àghis, a ic ghi'ai dit, "u chì, ta sta riva, sì chi pòsi scoltà se chi ti cjàntis?" In mins ti mi partis d'indà ca zeva Proserpina che volta ca'a pierdùt la mari ic, e chè la primavera." [568] Com'che cuj piè'n cjera stres a fa'un zirùt su se stèsa na femina ca bala, e'un piè prin da l'altri apèn'a ten metùt, sì si'a voltàt, e'i florùs ca veva là a mi ufrìva, chej ros e chej zaj pur, com'frutùta che par pudòu i vuj 'cala; il me preà content a'a fat di sigùr sì visìn vignìnt che la so bièla vòus ben i sintèvi, com'pur il so sens pùr. Apèna rivàda tal òrli erbòus che bagnàt l'era da l'àghis dal bièl flun, su me a'a alsàt i vuj, regàl presiòus: maj tal splendòu lè stat jodùt da nisùn fòu vignì daj vuj di Venere, ch'Amòu[569] culpìda'l veva, fòu d'ogni so costùn.[570] La jodèvi par di là ridi di còu cun pì bièj flòus coloràs ta li so mans, chè sens' simìnsa'l cres ta stu alt post ogni flòu. Dom'tre pas a ni tegnèv'l flun lontàns; ma l'Elespònt, 'ndà che Serse lè pasàt, che pur vuèj'l frena li vanitàs daj umàns,[571] da Leandro a no lè stat tant odiàt pal so sfrenàt nodà fra Sert e Abìt[572] che chist[573] da me par no vèjsi alòr spalancàt. "Nòufs i sejs, e forsi pars'che jò'i rit," i'ai tacàt, "in ta chistu post elèt pa la natura umana coma nit; maravèa'i vèjs ma no sensa suspièt; ma'l salm Delectasti[574] lustri al pol fa par ben sclarìvi'l nul dal vustri intelèt. E tu, davànt, che me i ti'as sintùt preà, dìs s'altri ti vus savèj; che risposta i dedi, sa ocòr, al to domandà." "L'àga," i'ai dit, "e'l sun da la foresta a mi fan dubità ca sedi vera se che puc timp fa a mi'era stat dita." [575] "La razòn ti contaràj alòra," a'a dit, "di se che maraveànt ti stas e di sclarìti dut mi daràj cura. Il pì grant ben, che dom'chel a chel[576] ghi plàs, l'omp a la fat bon pal ben, e chistu lòuc a ghi'a dat par cal pòdi sta sempri in pas. Par colpa so chì lè stat amòndi puc; par colpa so in planzi e in afàn a la cambiàt'l ridi onest e'l bièl zòuc. Pars'che'l turbamìnt che sot di se a fan i muvimìns da l'àghis e da la cjera, che sa pòdin davòu dal calòu a van, al omp a no ghi fès nisùna guera, chistu mont vièrs il cjèl si'a fat tant avànt che lìbar lè da'ndulà ca si sièra.[577] Adès parsè che atorotòr dut cuant il vintulìn a si mòuf cul prin motu se'nteròt nol ven menatri cal sta zirànt, Chì'n alt, 'ndà che dut espòst a'è a chistu vint pùr, il so motu stes'l fa svintulà e sunà stu bosc, com'ch'jòdi ti pos tu; e l'àrbul svintulàt sì tant al pol fa, che cu la so virtùt l'aria 'l'implenìs, e che, zirànt, dut'ntòr'l so ben a da; e l'altra cjera[578], secònt i so mèris, sòs e dal'alt, a concepìs, donànt di divièrsis virtùs divièrsis plantis. Ocorarèsia maraveàsi tant se, chistu savìnt, a s'jòt cualchi planta ch'encja sens'simìnsa'l so vert a fa, dut cuant. Ti'as di savèj che la cjampagna santa 'ndà chi ti sos, d'ogni simìnsa'è plena, e'l frutàn ca'a'n se, la di là no si conta.[579] L'aga chi t'jòs a no ven da na vena rimplenìda da vapòu dal frèit convertìt, com'flun che nisulnasulànt'l mena; ma fòu a ven da na fontana, tant pulìt, e par volèj di Diu tant s'implenìs che fuàrt a buta ben da l'un e l'altri get. Fòu ven virtùt da una di sti bandis ca cjòj la memòria d'ogni pecjàt; l'altra a parta'n mins ròbis ben fatis. Par chì lè Letè; mentri cal ven clamàt Eunoè chel altri get; ma nol zova se chì e là prima a nol ven gustàt:[580] Tant pì alt d'ogn'altri gust stu gust[581] al va. E encja sa pol belza èsi sàsia la to sèit sensa dizi roba nova, ti daràj n'altri corolàri par grasia; se chi dìs no crot ca ti sedi mancu grat se'n pì dal prometùt adès si spàsia. Chej taj timps antics a'an poetàt l'etàt dal oru cun chel so grant bièl sta, forsi dal Parnàs di stu post si'an'nsumiàt. Chì l'umana radìs 'era 'nocènta; chì s'jòt sempri primavera e ogni frut; nètar lè chistu, che ognun[582] al conta." Alòra'n davòu i mi soj voltàt dut vièrs i me poès, che cul so surìdi a mostràvin di vej chistu ben sintùt; e lì di nòuf la bièla fiòla a jòdi.[583] Purgatòri Cjant Vincjanovèsin Cjantànt com'fruta che'l so amòu no plàta, via a'a paràt cu li so peràulis: ‘Beati quorum tecta sunt peccata!' E com'che nìnfis ca zèvin besòlis 'nta l'ombrènis salvàdis, desiderànt, chi sì chi nò, di godi dal sol i rajs, 'lòr cuntra curìnt si'a movùt, cjaminànt sù pa la riva; e jò ghi stevi a par, cun pìsuj pasùs visìn di ic restànt. I nustri pas no'èrin nèncj'un sentenàr cuant che li rivis tal stes timp si'an voltàt, sì chi zevi par là che prin si fa clar. 'Ncjamò un puc i vèvin cussì cjaminàt cuant che sta fiola vièrs me si'a ziràt, dizìnt: "Fradi, vuarda e ten ben scoltàt." E un lustri dut'un colp a la 'luminàt par cà e par là la granda foresta, tant ch'jò'i vevi subit al lampà pensàt. Ma'l lampà, com'cal ven al va a la svelta; chel'nvènsi, durànt, pì e pì'l splendèva, ch'jò tal pensèj mi'ai dit: "Se ca'a chista?" E na bièla melodìa si sintèva ta l'aria luminòsa, e in ta chel momènt sintùt i'ai di nòuf disprès par Eva. Che là 'ndà ch'ubidìvin cjera e cjèl, dom'la femina, 'pena'pen formàda, no'a podùt sufrì di restà sot un vel;[584] sot dal cual, se devota 'fos restàda, i varès sti robis cussì tant bièlis tant prin godùt e in ogni zornàda. Intànt che jò chisti prin belèsis dal eterno plasèj i stevi godìnt, e bramòus di provà altri delìsis, davànt di nu, propit com'un fòuc ardìnt, 'nrosàd'era l'aria sot li fràscis verdìs; e'l cjant dal sun dols i zèvin za sintìnt.[585] Se la fan, O Verginis sacrosantis,[586] o'l frèit o li vèjs[587] i vevi maj patìt par vualtris, i vorès tant ch'adès m'judàdis. In me al vorès l'Elicòn[588] zì, e subit, e ca m'jùdi Urania pur cul so coru[589] robis duris da pensà e mèti'n scrit. Un puc pì avànt, sièt àrbuj di oru tal someà a falsàvin il lunc trat che tra nu l'era e sti robi d'oru; ma cuant ch'asàj visìn di lòu mi soj fat, che l'ogjèt comùn[590], che'l sens al ingàna, nol pierdèva, par distànsa, nisùn so àt,[591] la virtùt ch'a la razòn discòrs ghi mena,[592] ca'èrin cjandelièrs a'a subit capìt, com'che tal cjantà a'a sintùt ‘osàna.' Flamànt'n alt l'era stu afàr, ben definìt, 'mòndi pì clar che la luna tal serèn da la miezanòt, plena, tal cjèl sclarìt. Voltàt mi soj, d'amirasiòn esìnt plen, al me bon Virgilio, ca mi'a rispundùt cun vuj che di mar'vèa 'vèvin pur sen. Vièrs sti gran ròbis lè 'lòr il me vuli zut che vièrs nu plan plan a si visinàvin, che pì fuàrt na sposùta si varès movùt. Cridàt mi'a la fiòla[593]: "Parsè ca àrdin i to vuj cussì tant vuardànt sti lùcis, e d'jòdi se ca ven davòu a làsin?" Zent i'ai alòr jodùt, com'a lòu guidis, vignìmi dongja dut di blanc vistìdis, un blanc sì vif che di ca[594] maj ti jòdis. A man sanca a splendèvin li àghis[595] ca mi rifletèvin e la me costa, s'jò la vuardàvi, com'ca fan i spièlis Cuant ch'i'èri rivàt ta na punta justa che doma'l flun a mi tegnèva distant, par mièj jòdi ai me pas ghi'ai dat sosta, e jodùt i'ai flamùtis parà'n davànt, che'n davòu lasàvin strìchis coloràdis, cha pinèj tiràs ghi someàvin[596] tant; sì che lì'n sù a restàvin distìntis sièt listis[597], che chej colòus a vèvin che l'arc a fan dal sol e di Delia i sèrclis.[598] In davòu, sti strichis a si slungjàvin pì dal me jòdi [599]; e ches ta li bandis no pì di dèis pas a li separàvin. Sot un cussì bièl cjèl coma ch'jò i dis, a doj a doj vincjacuatri vecjòs coronàs a vegnèvin di fleur di lis.[600] Ducjus 'cjantàvin: "Benedèta[601] ti sos tu ta li fìjs di Adàm, e benedètis ca sèdin par sempri li belèsis tos!" Dop'che i flòus e altri bièli erbùtis dirimpèt di me ta che altra riva lìbaris 'èrin da che zens elètis, sì coma lus na lus'n cjèl a ten viva,[602] davòu di lòu 'son cuatri nemàj[603] rivàs c'una frascja ch'ognùn coronava. Ducjus a èrin cun sèis àlis dotàs; plènis di vuj li plùmis; e'i vuj d'Argus, se vìs a fosin, compàjs 'sarèsin stas. A contà ben, letòu, com'ch'ju'ai jodùs, no spint pì rimis; altri da dìzi i'ai, tant ch'adès di pì i no dìs di chiscjus. Ma les Ezechiel, cal descrìf ben asàj com'ch'jodùs ju'a da là che il freit al ven, partànt cun lòu vint, nul e fòuc, pì che maj; cussì, com'ch'jodùs ti'ju'as tal so dizèn, taj e cuàj a èrin chì, fòu che li plùmis che da Zuan[604] a vegnin, lasànt il so sen. In tal miès di chiscju cuatri t'jodèvis un cjar, su do ròdis, dal aspièt trionfàl, ch'un grifòn[605] lu tiràva cu li so spàlis. Cun àlis àltis, l'un'e làltra tal e cual, tal miès l'era fra li tre e tre listis; pasànt, a chistis no ghi fèva dal mal. Tant'n alt 'zèvin da no podèj jòdilis; D'oru l'era fin tant ca l'era usièl, ma l'altri pars blàncis 'èrin, e ròsis.[606] Ne varès Roma podùt c'un cjar sì bièl fa content l'Africàn o'l vero Augùst, ma chel dal sol puc l'era visìn di chel; chel dal sol, che di svià Fetò 'la vut gust, e brusàt 'lè stat pal preà da la cjera cuant che Gjove lè stat misteriòus ma just.[607] Tre fèminis atòr da la roda destra a stevin balànt; l'una di colòu ros che dal fòuc puc diferènta a era; l'altr'era coma se'n cjar e vuès a fos duta cuanta d'un bel smeràlt fata; la tersa a parèva che nèjf frescja a fos;[608] prin la blancja seguì 'parèvin, e basta; ma dop 'la rosa; e cul cjant di chista l'altris 'balàvin, o a plan o a la svelta. Da la sinistra cuatri a fèvin fiesta, vistìdis di porpora, seguìnt il fa d'una di lòu: cun tre vuj tal cjaf, chista.[609] Davòu di dut'l grup ch'jodùt i vin u cà, èco chì doj vecjus cun dif'rens vistìs ma ducju doj onèscj' e sèrius tal so fa.[610] Un l'era da la banda, secònt indìsis, dal grant Ipocrate, che la natura fat a veva paj nemàj cun pì mèris;[611] l'altri'l mostràva la contraria cura cu'na spada cussì lustra e gusàda[612] ch'encja di ca dal flun mi feva pòura. Dop'jodùs'n daj cuatri d'ùmil partàda; e davòu di ducjus un vecju besòu al vegnèva, durmìnt, cun musa sveàda.[613] E scju sièt[614], ch'intòr a partàvin il stes colòu daj vincjacuatri vècjus[615], ma di gìlios nol veva'l cjaf'ncoronàt nisùn di lòu; ma di ròsis sì e di altri flòus ròs:[616] da'un puc pì lontàn un al varès zuràt che daj vuj'n su ognùn'n flàmis stat'l fos. E cuant che'l cjar mi'èra dirimpèt rivàt, sintùt a si'a un tòn, e che zens dègnis il so zì avànt a'an a colp ralentàt, e chì son restàdis cu li prin'insègnis. Purgatòrj Cjant Trentèsin Tal moment che il setentriòn dal prin cjèl,[617] che cognosùt maj no la'l nàsi ne'l tramònt, ne altri nul che da la colpa il vel, e che lì al tegnèva ogni un pront a fa'l so dovèj, com'cal fa'l pì bas[618] cun chel che par zì'n puàrt si ten tal timòn'n front, fer lè restàt, che'i vècjus u lì rivàs par prin tra'l grifon e'l setentriòn stes, al cjar voltàs si son coma par vèj pas; e un di lòu, com'che'l cjèl mandàt lu vès, ‘Veni, sponsa, de Libano,' la, cjantànt, sigàt tre voltis, e'i altris a'an fat il stes. Com'ch'i beàs a l'ùltin invìt avànt si faràn, e svèls, ognùn di so cavèrna, la cjar so, rivistìda, alelujànt; chì pur in ta la letiga divìna sent levàs si son, ad vocem tanti senis, ministros e mesagèrs di vit'etèrna. Ducj' dizèvin: "Benedictus qui venis!", flòus sparpajànt insìma e dut intòr, "Manibus, oh, date lilia plenis!" Tal scuminsià dal dì, jodùt 'vèvi alòr la banda orientàl duta rosàda, e'un bièl serèn al veva'l cjèl dut atòr; e la musa dal Sol'nasèva ombràda sì che, pal èsi temp'ràda daj vapòus, a lunc i podèvi tègn'la jodùda:[619] cussì dal dentri di una nula di flòus che da li mans angèlichis si alsàva e colàva dentri e fòu, plena di colòus, su'n vel candid e coronàt d'ulìva comparìt mi'a na fèmina sot vert mant vistìda d'un colòu di flama viva. E il me spirit, che belzà cussì tant timp pasàt l'era ch'a la so presènsa a l'era, cun maravèa e tremànt sens'che i me vuj'vèsin pì conosènsa, pal mòv'si di na so misteriosa virtùt, d'antìc amòu[620] sintùt i'ai la gran fuàrsa ta la vista scumbusulàda i'èri dut da l'alta virtùt che za mi vev' trafìt tant prin, cuant ch'encjamò i'èri frutùt,[621] Voltàt mi soj 'lòr a sinistra cul solit fa di un fiolùt cal cor vièrs la mama cuant che mal a si sint o ca lè impaurìt, par dìzghi a Virgilio, "Nencj'un drama[622] di sanc mi'è restàt ca nol stedi tremànt: chiscju a son i sens da la vecja flama". Ma Virgilio no l'era chì pì avànt; lasàt mi veva, Virgilio, dols pari; Virgilio, che pal me ben, ben ghi volèvi tant; ne dut chel pierdùt da l'antìca mari[623] zovàt'la'n musa a tègnimi sut, ma èco li làgrimis di nòuf cori. "Dante, parsè che Virgilio a lè zut, no planzi; di planzi no'è'ncjamò òra; che razòn di planzi no ti'as'ncjamò vut." Com'amiràliu che in popa e'n prora al ven a jòdi la zent cal ministra ta altri nafs, e di fa ben ju'ncòra, ta la banda dal cjar, che di sinistra, cuant ch'al sun dal me nòn mi soj voltàt, che par necesitàt chì si registra[624], jodùt i'ai la femina che cun cjaf velàt i vev'prin jodùt sot angelica fiesta, che ca dal flun vièrs me i vuj veva levàt. Se ben che'l vel cal colàva dal cjaf di chista, serclàt dut cun fuèjs di Minerva,[625] no la lasàva 'parì manifèsta, cun fa maestòus ic a si partàva, parànt via propit coma chel cal dis ma'l parlà pì seriu'l ten'n risèrva: "Sta atènt! Sta atènt chi'jò'i soj Beatrìs. Com'ti sotu degnàt di vignì ta stu mont? No savèv'tu che'i òmis son chì beàs?" Jù miè colàt il vul ta la clara font;[626] lì jodùt mi soj, e'l vul a colp ta l'erba miè zut pa la vergogna chi vev'in front. Cussì la mari al fì ghi par supèrba, com'che parùt mi'a a mi; pars'che l'amàr dal benvolèj propit tant a ni turba. Ic a'a tazùt; e'i ànzuj d'insìm' l'altàr ‘In te, Domine, speravi' a cjantàvin, ma cun ‘pedes meos' tazùt'an tal cjar. Sì com'nèjf taj trafs ch'encjamò a vìvin, ta la schena d'Italia si congela, che i vìns di Sclavònia[627] chì a soflàvin, e in se stesa a si pièrt dop'ca si disgèla basta che'l paìs ch'ombrena'l pièrt'l spìri, da someà fòuc cal font la cjandèla;[628] cussì sensa lagrimis e suspìrs i'èri prin dal cjantà di chej che sempri a cjàntin secònt li nòtis di chel eterno cori;[629] ma li so nòtis, dolsis com'ca èrin dal so dòu par me 'contàvin, com'se dit "Parsè, siòra, sigàighi tant?" a vèsin, il glas ca mi si'èra 'ntòr dal còu 'ndurìt, àga e spirit si'a fat e, cun dolòu di vùli e bocja, fòu dal pet lè sparìt. Ic, restànt encjamò ferma tal pajòu dal cjàr, a dut' li sostànsis pietòsis[630] li peraulis a ghi'a voltàt e'l so còu: "Sveàs i stèjs vualtris ta l'eterni lucis si chè ne nòt ne sun ne altra ora d'jòdi se che la jù'l fa l'omp v'impedìs; cul me rispùndi duncja'l varà pì cura d'intimidìmi chel la da li làgrimis che colpa e dolòu 'sèdin di na misùra. No'è dom'par op'ra da li rodis magnis ca'ndirìsin ogni simìnsa'l so fin, secònt che li stelis ghi son compàgnis,, ma pa li grasis dal benvolèj divìn che sì'als vapòus a'an che plòvi lu fan, che nu[631] i no podìn jòdi da visìn, chistu da zovenùt[632] no l'era lontàn par nùja, vint volùt, dal podèj vej fat robis sì bièlis che gran virtùt a'an. Ma'n alc tant pì brut e salvàdi'l ven cambiàt un cjamp mal semenàt e cultivàt cuant pì'n gamba'l sarès s'al fos ben usàt. Par cualchi timp a tègn'si sù l'ai judàt; fazìnghi jòdi i me vuj zovenùs, a me lu menàvi, vièrs'l just voltàt. Apèn ch'al entrà i scjalìns si son vierzùs da la me second'etàt, e vita i'ai mutàt, cjolt si'a luj da me, e'i vuj su'altri ju'a metùs. Cuant che da cjar in spirit i vevi cambiàt, e bielèsa e virtùt cresùda mi'era, ben coma prima no mi'a pì vuardàt, sielzìnt invènsi strada ca no'era vera, lasànt che bunis par imàginis falsis, che na promèsa maj no rìndin intèra. Zovàt a'an puc li me 'spirasiòns bunis, che taj suns ghi lasàvi o metèvi'n mins; sti pròvis 'erin dùtis da luj 'gnoràdis! Tant jù l'era colàt[633] che ducj' i argumìns su la so salùt tant mancu a'an judàt che la pierdùda zent mostràighi e'i so turmìns. A'è par chel che'l cjamp daj muàrs i'ai visitàt e a chel che ta stu post a la guidàt dut il me preà, planzìnt i ghi'ai partàt. L'alt destìn di Diu'l vegnarès violàt se'l Letè al pasàs e di sti àghis al gustàs sensa vej prin ben dimostràt chel pentimìnt ch'jòdi a fan li làgrimis. Purgatòri Cjant Trentunèsin "O tu chi ti sos di là di stu flun sant," 'ndresànt il so parlà vièrs me, spuntìt, ch'encja la lama'l veva 'ngusàt, e tant, di nòuf 'a tacàt, e a colp a seguìt: "Dìs, dìs: èse vera o no? a sta acùsa ti'as di da la to confesiòn in merit." La me virtùt a era sì tant cunfùsa, che movùt si'a la vòus, ma prin a'a smetùt che da vignì fòu a ves cjatàt sfèsa.[634] "Se pènsitu tu?" a'a dit dopo un minùt. "Rispundimi; che li bruti memòris l'àga no ti'a'ncjamò cjolt via dal dut." Pòur'e cunfusiòn, insièmit miscjàdis, di dìzi un sì sì pìsul a mi'an fat sustà , ca si podèv' capì dom'vuardànt i làvris. Com'ca si romp la balestra al scatà par masa tensiòn da la cuarda'e arc, e, debula, l'asta'l sen a va a urtà, sì 'soj jò scopiàt sot di stu pesànt car'c, sgorgolànt fòu lagrimis e grancj' suspìrs, 'mpedìnt a la vòus di sunà fuart'al larc. Alòr'ic a mi: "Pur savìnt i me desìrs, ca ti menàvin a volèj ben al ben, che oltri al volèj altri a si'è crumìrs, se cjadènis o fosàl cussì tant plen àtu cjatàt che, esìnt zut pì avànt, sieràt a ti'an il sperà di chistu ben? E se di bon o di bièl cussì tant ta la front daj altris a si aja mostràt da vèjti fat cun lòu cjaminà'n davànt?" Dopo di vej un suspìr amàr tiràt, a stent par rispùndi i'ai cjatàt la vòus che'i me làvris cun fadìja a'an format. Planzìnt i'ai dit: "Daj bens dal mont i'èri golòus; e lòu cun fals plasèj voltàt mi'an i pas cuant che lontanàda[635] i sèjs daj nustri còus." E ic: "Se tu ti tazès o s'ti negàs se chi ti confèsis, pur si savarès --da chel che dut'l sa--ognùn daj to malfàs! Ma 'lòr cuant che un al amèt da se stes di vej pecjàt, ca sù chi sin nualtris a'è com'ch'a smusà la lama'l gua si metès.[636] E dal moment che tu ti ti vergògnis daj to sbalius, e pars'che n'altra volta pì fuart i ti sos stat da li sirènis, pòja jù la razòn dal plànzi e scolta: ben ti sintaràs com'ch'in altra banda 'ndirisàti'a dovùt la me cjar muarta. Ne natura ne art ti'an maj avònda plasèj ufrìt com'li pars dal me cuarp, sì bièlis, ch'èrin presòn me, e'son 'dès 'ntà bùsa fonda. E sa ti'a mancjàt il pì grant daj plasèjs cu la me muàrt, cuala maj roba mortàl podèvia dop 'tiràti taj so desidèjs? Ben ti varès dovùt, cun chel prin colp dal mont da li robis falsis, levàti sù davòu di me, chi no èri pì tal e cual.[637] N'ocorèva lasà li to plumis in jù, e spetà par pì colps, o da ninùta o d'altri bens che puc ti podèvis gòdiu.[638] L'usielùt pìsul doj o tre an speta;[639] ma la davànt di chej usièj pì vècjus invàn si slargja la rèit o si saèta." Com'i fiòj, plens di vergogna e sidinùs, cuj vuj in cjera sbasàs, ma pur scoltànt, riconosìnt ducj' pentìs i so sbàlius, cussì i'eri jò; e ic'a dita: "Cuant che'l scoltà ti fa mal, alsa la barba, e pì dolòu'ncjamò ti sintaràs vuardànt. Cun tant mancu resistensa al sgoba il nostràl[640] vint un rori a sbati jù, o'l vint cal ven da la cjera di Jarba, ch'jò al so comànt il cjaf i'ai alsàt sù; e cuant che la me musa barba a'a clamàt, ben capìt i'ai cuant che cun me la veva sù.[641] E'l moment che la me musa si'a alsàt, ca vèvin smetùt li primi creatùris di spandi flòus il me vuli'l vev'oservàt; e li me lucis, 'ncjamò puc sigùris, jodùt vèvin Beatrìs che'l nemàl 'vuardàva, ch'un èsi besòu l'era'n do natùris.[642] Di là dal flun e sot se ca la velàva, pì bièla 'someàva d'un timp pasàt, e tant mièj da l'altris, cuant ch'era viva. L'urtìja dal pentimìnt tant mi vev 'becàt che di duti li robis che cjolt mi vèvin dal so amòu, par ic i vevi un òdiu mat. Tancju displasèjs il còu mi muardèvin che, scunfìt, colàt i soj; e chist lu sa chè che li cridàdis sos liberàt mi vèvin. E cuant che'l còu di fòu ridàt mi veva fuàrsa, la fiòla chi vevi'ncuntràt besòla di'n sù mi'a dit: "La me man nòsta lasà!" Trat mi veva tal flun fin ta la gola; lì mi trainàva e avànt a zeva su l'àga, lizèra com'na gondula. Visìn chi'èri da la beàta riva, ‘Asperges me' sintùt i'ai cun sun sì dolsùt, che tant'l recuardà che'l descrivi puc'l zova. I bras a'a la bièla zòvina vierzùt; sot'àga il cjaf mi'a tegnùt imbrasàt 'ndà che àga dal flun'nglutì i'ai dovùt.[643] Alòr fòu mi'a tiràt e mi'a ufrìt, bagnàt, lì tal miès dal bal da li cuatri bièlis; e dal bras d'ognùna[644] cujèrt i soj stat. "Nu'i sin nìnfis chì, e tal cjèl sin stelis:[645] prin che Beatrìs a vegnès jù tal mont l'òrdin 'vèvin vut di èsighi masàris.[646] Ai so vuj ti partarìn; ma a chel gjocònt lùzi ca lè dentri, i tos t'inganaràn che tre[647] la via, ca jòdin pì a profònt." Cuasi cjantànt a'an scuminsiàt; e a'an subit a menàmi tacàt davànt dal grifòn; vièrs nu voltàda, Beatrìs ghi'era a man; e lòu a'an dit: "Vuarda ben, vuarda benòn: davànt daj smeràldos metùt i ti vin da'ndà ch'Amòu za ti vev'fat sinti pasiòn." Mil desidèjs, che pì di flàmis 'scuetàvin, fis 'tegnèvin i mes ai so vuj luzìns che sempri sul grifòn fisàs a stèvin. Com'l sorèli tal spièli, no altrimìns, il grifòn taj so vuj[648] al zev'a spielàsi, mostrànt prin l'un, dop l'altri daj so destìns.[649] A no'èria, letòu, da maraveàsi a jòdi sta roba'n se restà la stesa e zì'n tal so ìdul a tramutàsi?[650] Plena di maravèa e contentèsa l'ànima me di chel mangjà gustàva che pì'l sodìsfa, pì resta la fan la stesa. Di se mostrànt'ntànt la pì alta prova, tal so fa, l'altri tre fàtis si son avànt, e ognùna al so cjant celèst a balàva. "Zìra, O Beatrìs, zìra'l to sguàrt sant," a cjantàvin, "a stu chi ca ti è fedèl e che par jòditi a la fat sì tant! La grasia ti preàn di cjòiti il vel da la to bocja, sì ch'jòdi'l pòsi ben se che platàt ti tens d'encjamò pì bièl." O splendòu di lus che di sù sempri a ven, cuj palidùt si àja fat sot l'ombrena dal Parnàs o bevùt'n so cisterna a plen sensa vej di fuschìa la mins plena tentànt di rìnditi com'chi ti'èris[651] la'ndulà ch'armonia'l cjèl ti dona cuant che tal clar da l'aria ti ti mostràvis? Purgatòri Cjant Trentaduèsin A èrin i me vuj sì atèns e fisàs in tal disbramàsi di dèis àjs di sèit,[652] che'i altri sens mi si'èrin ducjus sieràs. E lòu par chì e par là a vèvin parèit e puc interès; e cussì'l sant ridi a se ju traèva cu l'antìca rèit![653] Alòr'a mi'an costrèt la mus'a mòvi vièrs la me sinistra che tre zòvinis, che "Màsa fìs!" [654] i li sintèvi dìzi; ma la disposisiòn d'jòdi li robis cun vuj'pèna'dès dal sol imbarlumìs, no mi lasàva par nuja jòdilis. Ma dop'che'n stu puc di nòuf i'jodèvi lucis (jò'i dìs ‘stu puc' dom'par rispièt di chel tant ch'atràt mi veva cu li so pars splèndidis), jodùt i'ai a man destra fàsi avànt la gloriòsa procesiòn, ca tornàva cul sorèli e li sièt flàmis[655] davànt. Com'che sot i scudos par salvàsi a va na fila di soldàs, e a si zìra cul sen[656] e, davòu, dut'l rest dal regiment'l stes'l feva; cussì che milìsia dal celestial règn ch'avànt zèva, a ni'a duta trapasàt, prima che il cjar al ziràs il timòn. 'Lòr lè'l grup di zòvinis'n davòu tornàt, e'l grifòn'la movùt il cjar benedèt sensa ca ghi ves nisuna pluma colàt. La zòvina che tiràt mi vev'tal Lèt e jò e Stasio la roda i seguìvin ch'a fa la so orbita mancu a ghi met.[657] Stu alt bosc e vuèit cussì i pasegjàvin, colpa di che ch'al sarpìnt ghi vev'crodùt; e'i pas misuràs dal cjant algjèlic e'vèvin. A ghi varès forsi tre tìrus volùt di arco par rivà chì di'ndà ch'i'erin partìs, cuant che Beatrìs jù si'a metùt. ‘Adàm' i'ai ducj' sintùs ca mormoràvin dop ch'atorotòr d'un arbul dut svistìt[658] di fuèis e d'altri frascjis metùs si'erin. Stu àrbul che di bràghis'l ven pì'mplenìt pì alt cal va, tant alt lè e tant miràt taj boscs da l'India ch'ognùn'l resta stupìt. "Beàt tu, grifòn, chi no ti sos tentàt di becotà ta stu lèn sì dols al gust, che dom'mal di pansa'l fa dop'vèjlu sercjàt." [659] Cussì, atorotòr di stu lèn robust, a sigàvin i'altris; e'l nemàl alàt: "Sì si mantèn la siminsa di dut'l just." E voltàt al timòn cal veva tiràt, 'la tiràt al piè da la nuda frascja e chel a ic cun ic 'la lasàt leàt.[660] Sì pur cu li nustri plantis, cul miscjà da la gran lus di lasù cun che ca ven luzìnt davòu dal pès, che cuasi a tòcja,[661] prin si fan sglonfis, e dopo a otèn ognùna il so colòu, prin che'l sol i so cjavàj al tachi sot altri dizèn;[662] fra ros'e viola, sens'altri pì ca pol metìnt fòu colòu, si rinòva la planta che prim'èra sensa fueàn vert e mol. Jò'i no l'ai capìt, ne chì no si cjanta il cjant che la zent chì a zeva cjantànt, ne podùt i'ai scoltà la cansòn dut' cuanta. Se dìz'i podès com'ca si zèvin'sumiànt i vuj crudèj da la Siringa[663] sintìnt, i vuj che'l sta a lunc sveàs ghi'an costàt tant, com'un pitòu che dal so mistèj s'intìnt encj'jò'i mostrarès com'chi mi soj'ndurmidìt; ma chist'ca lu pitùrin àltris, volìnt. I pàsi'nvènsi a cuant chi no'èri pì sturdìt, e i dìs che un grant splendòu sbregàt mi'a il vel dal sun e na vòus che dit mi'a: "Leva sùbit!" Com'ch'a jòdi i flòus dal milusàr, chel ca la'l milùs cal fa i ànzuj golòus, e pal cual sempri fiesta si fa tal cjèl, Pieri e Zuan e Jacu, ducj' timoròus e vinsùs, son tornàs a la peràula ch'a rompi suns pì profòns a veva vòus, e jodùt pì no'an chej ca ghi fèvin àla, ne il Mosè ne il profèt Elia, ne dal mestri la so cambiada stola.[664] Sì i soj jò tornàt, e jodùt i'ai che pia ca mi vuardàva e che di indirìs a mi era prima stada lunc la roja. 'Lòr jò dut timoròus: "'Ndà ca è Beatrìs?" E ic: "Sot da li verdi frascjs la'n banda ti la jòs sintàda ta la so radìs: jòt la compagnia ca la circonda: i'altris dopo'l grifòn in alt a stan zint cu'na cansòn pì dolsa e profonda." [665] E se alc di nòuf ic a steva dizìnt, jò'i no saj, ma'i saj che taj vuj za mi'èra chè ca veva'n se dut'l me'ntindimìnt. Besòl'era sintàda'nta sta cjera coma vuardia lasada lì dal plaustri[666] ch'al àrbul dal grifòn stat leàt l'era. Ta'un sircul ghi vèvin di se un claustri li sièt nìnfis cun chej lumìns in man che protès a son d'Acuilòn e d'Austri.[667] "U chì ti saràs par puc timp Silvàn;[668] ti saràs cun me par sempri citadìn di che Roma'ndulà che Crist lè romàn. Però, par chej che tal mont mal a vìvin, vuarda ben il cjar, e chel chi t'osèrvis, na volta tornàt là, scrif su, che chej lu lèzin." Cussì Beatrìs; e jò, dut orèlis, i'eri ai so comandamìns dut devòt, e com'da ic volùt, vuardàt i'ai sti robis. Cal sedi maj colàt jù sì svelt, no crot, un lamp di lasù dal nul scur, cuant ca plòuf da chel cunfìn che sì tant a lè remòt, com'jò l'usièl di Gjov'jodùt i'ai fa'un tuf jù pal àrbul, rompìnghi la so scusa, ma encja tancju flòus e fueàn frèsc e nòuf;[669] e urtànt il cjar cun duta la so fuarsa; che pleàt si'a com'naf in buràscja, che'n mar a sufrìs da l'onda ogni scosa. Alòr dentri'l cjar triunfàl, com'frecja jodùt i'ai una gran volp ca saltàva, e d'ogni bon past parèva secja;[670] ma li so colpis sporcis ghi mostrava Beatrìs ch'a colp ghi'a fat voltà coda a sta bestia'n pièl e vuès, che via 'zèva. A stu punt, pa'ndà ch'era prin vegnùda, jodùt i'ai l'àcuila ca calàva'n tal cjar, lasànt u lì dut la so plumàda;[671] e com'che fòu a ven d'un ca si sint mal, cussì na vous dal cjèl dìzi si'a sintùt: "O navùta me, sotu cargàda sì mal?" Mi parèv'alòr che la cjera si vès vierzùt fra li do rodis, e che fòu'l vegnès un dragòn[672] cu la coda'l miès dal cjar sbusànt su dut; e com'espa che'n davòu a tira'l spunzòn, e la coda maligna a se tirànt, e part dal font, lè zut cun mal'intensiòn. Chel restàt, com'che grama a fa ogni tant inta buna cjera, di pluma, data forsi cun che di fa dal ben pì avànt,[673] si'a cujerzùt di nòuf, com'che cujèrta è stada l'un'e l'altra roda, e'l timòn, chel tant che un rispìr al ten la bocja vièrta. Cussì trasformàt, stu edifìsi sant cjafs a la butàt fòu par divièrs postùs, un par àngul e tre sul timòn la 'vànt: scju tre coma nemàj a èrin cornùs, ma i cuatri un cuàr sòu 'vèvin par front: mòstrui com'chiscjus mai no'èrin stas jodùs.[674] Sigùra, cuasi com'rocja tal alt mont, sintàda 'nsìma na gran putanàsa[675] jodùt i'ai che li sèis 'smenasàva un mont. E com'pauròus di pièrdi sta bujàsa, visìn di ic e dret al steva un gigànt; e ogni tant la busàva, sta sòsa.[676] Ma pars'che cun puc pudòu mi stev'cjalànt,[677] di tant in tant, chel pindulòn di maròus da cjaf a piè la flagelàva, e tant; e dopo, plen di suspièt e dut rabiòus, sleàt 'la'l mostri e pal bosc strisinàt,[678] che jòdi pì no podèvi i colòus da la slondròna e dal nòuf nemalàt. Purgatòri Cjant Trentatreèsin ‘Deus, venerunt gentes,' sì alternant 'dès tre, dop'cuatri[679] sta dols salmodìa li zòv'nis a scuminsiàvin, lagrimànt; e Beatrìs, plena di suspìrs e pìa, ches a scoltàva in maniera che puc pì a la cròus si vev'cambiàt Maria. Ma dop'che l'altri verginis ghi'an dat lòuc a ic di dìzi, si'a levàt dreta'n piè e'a rispundùt, coloràda coma fòuc: ‘Modicum, et non videbitis me; et iterum, bièli sòus mes e dilètis, modicum, et vos videbitis me.'[680] Dopo, dùtis sièt davànt li'a metùdis, e davòu d' ic, doma cun sens, a'a metùt me, la fiola, e chel ch'l'era cun nuàltris.[681] Cussì 'zeva, e'i no crot ca ves podùt dop'l nonu'n cjera pojà'l so dècim pas cuant che cuj so vuj taj vuj mi'a un lamp metùt; e cun trancuilitàt, "Ven avànt d'un pas" mi'a dit, "tant che s'jò a parlàti mi met, ben dispost a scoltàmi i ti saràs." E alòr, apèn'chi ghi'eri dirimpèt, mi'a dit: "Fradi, parsè chi no ti àusis domàndis a fami? Domànda pur, e dret." Com'chej ch'ai superiòus ghi fan riverènsis cuant che cun lòu stan parlànt e a cjatà no rìvin li peràulis, cussì pur jò, ch'a parlà plan plan provànt, i'ai tacàt: "Madòna, di se chi'ai bisùgna vu'i savèjs, e di se ca'i zovarès[682] tant." E ic a mi: "Dal timòu e vergogna i vuèj che tu ormàj ti ti lontànis, par no pì parlà com'un ch'in sun si lagna. Pensa che stu cjar rot fin a li rodis dal sarpìnt, l'era e no lè[683]; ma'l colpèvul la divìn'vendèta'l varà ta li spalis. No sarà sens'erèit par ogni sècul l'àcuila che tal cjar lasàt vev'li plumis che prin di preda lu vèvin fat diàul;[684] ch'jò di sigùr i'jòt, e'i conti sti robis, ch'un timp ni partaràn stelis visìnis, d'ogni intòp e sbaramìnt sigùris, durànt il cual un sincsènt sinc e un dèis,[685] da Diu mandàt, al coparà la lara cul gigant che cun ic'l feva putanès. A pol dasi che la me storia scura, com'na Temi o Sfinx no ti persuàdi, par via che la mins a stropa na vùra;[686] ma prest a saràn i fàs li Najadi ca risolvaràn chistu enigma fuàrt sensa fa dan a blava o piòris chel dì.[687] Com'che da me 'son ditis, tenti necuàrt, cussì sen ghi son paj vifs sti peràulis che'l vivi no lè che'un cori vièrs la muàrt. E ten pur in mins, cuant chi ti li scrivis, di no platà com'ch'jodùt ti'as la planta che chì'è stada robàda do voltis.[688] Chel che di robà o sclapà si vanta, un bestèma di fat Diu al ufìnt, che dom'par usu sò la creàda santa. Par vèjla muardùda, volìnt e sufrìnt par sincmil àjs e pì la prim'ànima bramàt'a chel che'l bocòn'n se l'era zut punìnt.[689] Il to inzèn al durmìs sa nol stima che par razòn specjal a'è di gran merit sta planta e cussì sbatùda'nsìma. E se crostis a no vèsin impedìt ai to pensèjs di entrà ta la to mins, ca'a paj so guscj' com'moris di Piram sufrìt,[690] par via di tancjus visis visìns, la gjustisia di Diu, tal interdèt,[691] il just valòu dal àrbul ti varès'n mins. Ma parsè che jò'i ti jòt tal intelèt fat di pièra e, impietràt, coloràt sì ch'imbarlumì ti fa la lus dal me det, i vuèj lo stes, sinò scrit, 'lòr pituràt, chi t'lu pàrtis dentri di te, coma chel cal torna cul bastòn cun pàlmis fasàt.[692] E jò: "Cussì coma cera da sigìl, ca no cambia la figura stampada, da un lè 'dès ben segnàt il me sarvièl. Ma parsè sì tant in alt elevàda a svuàlia la vustra cjara peràula, che pì si prova, mancu a ven capìda?" "Par chi ti cognòsis," a'a dit, "che scuela chi ti'as fat, e com'che la so dutrina a capì a rìva la me peràula;[693] e com'la vustra via da la divina a'è tant lontana cuant ch'è la distansa da la cjera al cjèl che pì alt'l festina." [694] Alòra jò: "Cun duta la creànsa, da vu'no recuàrdi di vèjmi maj straviàt e'i no sint nisùn rimuàrs di cosiènsa." "E se tu di chistu ti sos dismintiàt," ridìnt mià rispundùt, "ten chist ben a mins, che vuèj stes l'àga dal Letè ti'as sercjàt; e se'l fòuc l'èra com'cal dìs'l fun taj camìns, dal to dismintià jòdi si podarà ch'alc di colpa'n d'èra taj to straviamìns. D'adès in sù nuda a s'jodarà ogni me peràula, o ches ca bàstin d'èsi scujèrtis pa la to vista'mpùra." Pì luminòus e na vura pì planìn si movèva'l sol tal sèrcli di mizdì, che cà o là lu jòdin, secònt là chi sin, cuant che fermàdis si son, com'che cussì al fa chel che'vant ghi va a zent cal scorta se nuvitàs al cjata u chì o u lì, li sièt feminis[695] ta un'ombrena smuàrta, 'ndà che sot fuèjs verdis e braghis neris, a scòrin che frèjdi ròjs che l`Àlp a parta. Davànt di lòu, l'Eufràte e il Tigris fòu 'parèvin sgorgà di na fontana,[696] e lasàsi plan planìn, coma amìs. "O lus, o Gloria da la zent umana, se àga èse chista ca si displèa da un prinsìpit e sè da sè lontàna?" Stu preà sì mi'è stat rispundùt: "Prèa Matelda da dìz'tilu." E chì 'a rispundùt, com'cal fa un che da colpa si dislèa, la bièla femina: "Ti'èra stat dit dut chistu belzà da me, e'i soj sigùra che l'àga dal Lèt platàlu no'a volùt." E Beatrìs: "Forsi na pì gran cura, ch'a la memòria spès virtùt ghi gjava, ai so vuj si'a fat la so mins dut scura. Ma jòt l'Eunoè che di là'l deriva: mènilu là, e coma che tu ti sas, rianimèa la so mins, ca durmìva.[697] Coma bon cristiàn, e no coma i musàs, cal fa so vòja da la vòja d'altris, apèn' che i segnàj juscj' a vègnin mandàs; cussì, dopo vej li me mans cjapàdis, movìnt si'a la bièla femina, e a Stasiu cun tant bon fa ghi'a dit: "Luj pur tu seguìs." S'jò i vès, bon letòu, encjamò pì spàsiu da scrivi, un puc i vorès pur cjanta dal bon bevi che maj mi varès fat sàsiu; ma parsè che'i sfuèjs ducj' plèns a son belzà, ordinàs par sta cantica seconda, pi'n là no mi lasa'l fren da l'art[698] pasà. Cussì tornàt i soj da la sant'onda[699] dut rifàt, coma vis sanis e novis che di bièj cjafs an d'an pì che avonda, pùr e pront a zì lasù da li stèlis. [1] Li Chèchis a sarèsin li fiis dal re di Tesàlia che taj timps antics a'an sfidàt li Musis al cjantà. Sti puòri fiòlis a'an pierdùt la sfida--naturàl!--e a son stadis trasformadis in chèchis. [2] Blu. [3] L'aria dal scur infernàl. [4] Venere. [5] Adam & Eva. A si pensa che sti stèlis a vèdin valòu alegòric; ca rapresèntin li virtùs da la prudènsa, gjustìsia, fuartèsa di spirit, temperànsa. (Vandelli) [6] L'orsa granda (ursa major), che sicòma ca è tal emisfèro austral a no la jot. [7] Dal'aspièt, insoma, a l'`era un bel puc coma me, doma che la me barba a è tant pì blàncja--ca no'a nèncja bisùgna daj rajs dal sorèli par fala sfavilà. [8] Catòn, cal sarès stu barbòn, a lè iluminàt da li cuàtri virtùs rapresentàdis da li stèlis. [9] A imbrunìs o scurìs. (Dante a mi metarès di sigùr tal purgatori par cers vocàbui chi usi, ma i no pensi ca mi butarès tal'infièr!) [10] A è clar che Catòn al cròt che i poès a son doj daj danàs. [11] Tre sostantìfs, tre "e" e tre "con" ta sta riga. Clara l'intensiòn, no èse vera? [12] Il to volèj nol pol dal me volèj. . .. [13] L'ultima sera da la so vita, inclusa che spiritual. [14] Coma ca volèva Beatrìs. [15] Coma se di jòdi e scoltà Catòn a fos la vera razòn dal viàs daj poès. Bàbiu stu Virgilio! [16] Che libertàt moràl ca si otèn cuant ca si riva a vìnsi li propri pasiòns, che cussì spès a ni tegnin incjadenàs. [17] Encja chì Virgilio, scàltri, al esàlta li virtùs di Catòn, cal veva rifiutàt di sotomètisi al volèj di Sèzar. Cussì, coma cal sugerìs Vandelli, chì i vin una sintesi di libertàt moral e politica. [18] Il cuàrp. [19] Èco chì n'altra lecadùta di Virgilio a Catòn! [20] L'Acherònt. [21] Beatrìs. [22] Catòn, coma ca si jot, a si rindèva ben cont da li ceremonis ca ghi feva Virgilio. [23] A è stat comentàt che stu vènc al rapresènta l'umiltàt. [24] L'ànzul cal protès l'entràda dal purgatòri. [25] L'alegorìa a è clara: la zent arogànta, ca si irigidìs, a ven distruzùda; a sopravìs che plena di umiltàt, ca è buna di pleàsi a li circostànsis da la vita, encja se chistis da li voltis a ti bàtin fuàrt. [26] Ben purificàs. [27] Pa la strada ca torna ta l'infièr. [28] Si tornàn in davòu cul pensèj a tàncju di chej poscj' ca la visitàt ta l'infièr, a no è da surprìndisi sa lè vignùt fòu da chel busaròt cu la musa plena di cjalìn o cragna. Ta n'altri sens, Dante a lè chì cal taca a vignì purificàt. [29] Chì a tocja recuardà Ulìs e i so òmis che rivàs fin chì a èrin, però in davòu a no son pì tornàs. [30] Da Catòn. [31] La Libra. [32] In efièt, cun chistis primis nòuf righis, Dante al vòu dizi che il dì al sta par cricà. Su sti righis, asàj difìsilis, i sugerìs di lèsi i critics. [33] Un'altra volta, dopo la me muàrt. [34] Dopo chel moment di straviamìnt a ghi'a parùt che il lumìn al luzès encjamò di pì. [35] Vela. [36] Stu chì al parta li ànimis a la salvasiòn; Carònt, la so antitesi, a li parta a la perdisiòn. Sa si'a da sièlzi, a'è mièj zi cun chistu. [37] Aegypto in tal original, coma ca sarès just. I speri che Dante a mi perdòni. [38] Il Capricorn. Il dì, insòma, a lè za ben inoltràt. [39] Tu chi ti sos vìf, se fàtu chì insièmit ai muàrs? [40] Par podej tornà, dopo la me muàrt, ta chista strada da la salvasiòn. [41] Parsè rìvitu tal purgatori cussì tant timp dopo la to muàrt? [42] L'ànzul timonèj cal cjàpa su e al parta li ànimis tal purgatòri. [43] Secont vandelli, la indulgensa plenaria dovùda al Gjubilèo di Bonifàs VIII, tacàda tal nadàl dal 1299 a'a vantagjàt encja li ànimis daj muàrs, puarès. [44] Ogni anima danàda a è destinàda a zi tal infièr. [45] Secont cualchi comentatòu, la cansòn a rapresentarès il plasèj da la filosofìa.. [46] Catòn stes. [47] Ca sarès la porcarìa ca si'a formàt daj so pecjàs e ca ghi impedìs di vej na clara visiòn di Diu. [48] Stu mont a lè'l post indulà che la gjustìsia divina a ni fa sufrì paj pecjàs chi vin cometùt, fin chi vignìn dal dut purgàs. [49] Jodìnt doma una ombrena davànt di luj, Dante al pensa di èsi stat bandonàt da Virgilio. Il puòr Dante a no si rint cont che, esìnt spirit, Virgilio a nol fa ombrena. [50] Tal cjèl i rajs, esìnt luminòus, a si làsin trapasà l'un l'altri; il che a no podarèsin fa sa fòsin ostacolàs da na sostansa fisica, coma un cuarp. [51] Somearès impusìbul che un spirit al sufrìs doòus corporals; ma ta li mans da l'onipotènsa di Diu, dut a è pusìbul. [52] A sta di fàt ca ni è impusìbul capì coma che Diu al posi èsi una sostansa in tre personis. [53] Virgilio a ni sugerìs di contentàsi di capì il "se" ca è, e di no zi a ròmpisi tant il cjàf in sèrcja di capì il "parsè" di se ca è. [54] Se la zent a savès dut, a no sarès stat necesàri il proibìghi a Adamo di zi a sercjà il frutàn dal àrbul dal ben e dal mal; e cussì a no sarès stat necesàri di butàlu fòu dal paradìs terèstri; e di conseguènsa a no si varès vut bisugna che Crist al vegnès a salvàni, e via di sèguit. [55] Ta la costa pì montagnosa da la Liguria, che taj timps di Dante a no èra sens'altri invadùda da turìscj' coma ca è vuèj. [56] A è clar che se Virgilio al cognosèva l'infièr, a nol cognòs par nùja il purgatòri. [57] Cun che incertèsa natural ca derivàva dal jòdi un "vif" coma Dante. [58] Parsè che i rajs a son interòs dal cuarp di Dante. [59] Un colp di spada a ghi vèva lasàt un brut sen ta una da li sèis. [60] "Puarèt" tal mòut che la peràula a vegnèva usàda da me mari, puarèta, che par ic a l'èra puarèt encja il plevàn di San Zvuàn o adiritùra il Papa, puarèt, ca ni volèva cussì tant ben. [61] Partìt par tornà tal mont daj vifs. [62] Stu sperà al sarès il sperà da la salvasiòn, dato che altris a pensàvin che luj al fos stat danàt par via da la so scomunica. [63] Se il vèscul di Cosensa al vès consideràt Diu no coma punitòu e basta, ma encja coma pari misericordiòus, al varès forsi capìt che jo ì sarès stat perdonàt. [64] Il cadàvar di Manfreit, invènsi, a lè stat butat fòu da terèn consacràt, coma ca si usàva fa cuj scomunicàs. [65] I scomunicàs a vegnèvin trasportàs cuj lumìns distudàs, coma ca lè stat il casu cul cadàvar di Manfreit. [66] Encja a un scomunicàt a ghi resta un pu' di speransa di vegnì perdonàt da Diu, basta ca si dimostri pentìt, coma ca'a da èsi stat il casu cun Manfrèit, puarèt. Dum spiro, spero, coma cal dis Vandelli. [67] A le costrèt a restà fòu dal purgatòri par un toc di timp lunc coma trenta voltis il timp ca l'èra in pecjàt. [68] Li prejèris ca vègnin dìtis paj muàrs a pòsin ridùsi il timp che una puor'ànima a'a di pasà tal purgatòri [69] La proibisiòn di tacà la so purificasiòn prima dal moment prestabilìt, asumìnt che stu timp a nol vegnès scurtàt dal preà da la zent coma Costansa stèsa. [70] Coma ca crodèvin, par esèmpli, i Manichej, paj cuàj l'omp (e li feminis pur, i crot) al vèva do ànimis. [71] Par esèmpli: cuant che jò i soj concentràt tal lèsi, i no mi rint cont che altri al sta susedìnt intòr di me. [72] Il post indulà che i poès a pòsin tacà a scalà la montagna. [73] Ducju poscj' che ai timps di Dante a èra difìsil scalà. [74] Tal sens metafòric, li àlis ca ocòrin par zì sù ta stu scoj dal purgatòri a son àlis di virtùt. [75] Plumìn o plùmis. [76] Virgilio. [77] Ta stu punt a finiva che fesùra cuasi vertical ca vèvin seguìt, e ta un plan mancu inclinàt a son rivàs. [78] La riva da la montagna a varès, alòra, un'inclinasiòn di circa 45 grados. [79] Il cjaminà tant pì svelt di Virgilio al lasàva il puòr Dante in davòu. [80] Na volta sorpasàt un moment di perìcul,, al vuàrda in davòu, content di èsi al sigùr. [81] Sicòma che i poès a son tal emisfèro dal sud, Dante al jòt il sorèli alsàsi a sinistra (ovest) invensi di destra, coma ca susedarès sal fos tal emisfèro dal nort. [82] Il sorèli (spieli) al ilumina ducju doj i emisfèros, chel di sot e chel di parzòra. [83] Siòn = Gjerusalèm; crèt = il purgatòri. [84] Virgilio a ghi ufrìs sta lesion di astronomia al puòr Dante (cal somèa un puc fuscàt coma me) par dimostràighi coma che, jodùt da stu post chì, il soreli al nas a destra e al va vièrs sinistra. [85] Cuant che chì di nu a è unvièr, il soreli a lè a sud dal ecuatòu, e vicevèrsa. [86] I Ebreos a jodèvin--da la Palestina--l'ecuatòu a sud di lòu. [87] Pì'n sù che l'omp al va tal mont dal purgatòri e pì li so colpis a vègnin lizerìdis. [88] Che di èsi poltròn. [89] Bielàga a la spetàt fin a la fin da la so vita prin di pentìsi di còu daj so pecjàs. A'è par chist che adès a ghi tòcja spetà fòu da la puàrta dal purgatòri. [90] Il cjèl a la ben altri robis da fa che pièrdi timp cun prejèris ca no son sincèris. [91] Un dal grup di Bielaga a si necuàrs che Dante al fa ombrena, come un ca lè encjamò vif. [92] Parsè no sotu pì resolùt? [93] Cuant ca si rusìs di vergògna un al mostra--di solit--sinceritàt o pentimìnt; e par chel al pol vignì perdonàt pì a la svelta. [94] Almancu a lu varèsin cjantàt dut sa no fòsin stas interòs da Dante. [95] Èco, chista a sarès na conferma ca no vèvin encjamò finìt da cjantà il Miserere. [96] I spirs, curiòus, a vòlin che i poès a svèlin las razòn da la so presensa. [97] Se na volta tornàt tal mont Dante al prejarà par lòu, li so pènis a vegnaràn scurtàdis. [98] I vapòus impiàs a sarèsin li stelis ca si jòdin colà di nòt e chej lamps ca iluminèjn li nùlis sul imbrunì ta li sèris d'estàt. Tant che li stelis che i lamps a si jòdin doma par un istànt. [99] Chi ti vas vièrs la to purificasiòn. [100] A vòlin cal resti pì a lunc par cognòsi cualchidùn par podèj partà nuvitàs a la so zent cuant cal torna tal mont, cu la speransa che la zent ca sint li nuvitàs a prèjn par luj. [101] Ben nasùs par via che a son in via di otègni la so salvasiòn. [102] I spirs a si fìdin da la volontàt di Dante di judàju--basta che la so volontàt a no vegni impedìda da cualchi ostàcul. [103] Che fasa dal'Italia ca è tal miès da la Romagna e il regn di Napoli. [104] Fan, o Fano, al sarès il post indulà che stu Jacu dal Cassero da Fan a lè stat soteràt. [105] Jacu al sa che il siòr d'Èste a lu odiava: dopodùt, coma cal dis Vandelli, Jacu a lu vèva acusàt di èsi paricìda. Però a nol varès maj crodùt che il so odiu al fos stat cussì intèns da falu copà. [106] Chì, Jacu puarèt, a no ocòr pì cal rispìri. Mira e Oriaca a son visìn di Venesia. [107] Boncont al vorès che Dante al preàs par luj par ridùzighi li pènis dal purgatòri. [108] La so puora vedova. [109] Na zona tal Casentìn, fra Firense e Arès. [110] Un convènt. [111] Parsè che a stu punt l'Archiàn al sboca tal Arno. [112] L'ànzul bon al parta via l'anima di Boncont, lasànt il so cuàrp lì ca lè. No podìnt vej l'anima di Boncont, il diàu a si la cjàpa cul so puòr cadàvar. [113] Il diàu a la tant control su li fuàrsis da la natura. [114] I "gran zòuc' a si riferìs a la giogana lasù taj Apenìns. [115] L'Àrno al sarès stu flun real. [116] Ca sarès la glera o savolòn o altra roba cal parta un flun in plena. [117] Sta Pia, femina di un gran siòr, a somèa ca sedi stada copàda dal so omp, o parsè cal pensàva ca ghi fos stada infedèl o parsè cal veva intensiòn di sposà n'altra femina, e Pia a ghi èra di ostàcul. [118] Anelàda = dat l'anèl; e in sèguit sposàda. A si pol notà che sicòma che l'omp di Pia a si clamava Nel (Nello), la peràula "anelàda a è ben sielzùda. [119] Un zòuc di azàrt basàt sul tirà daj dados. [120] Al pensa e ripensa a se cal varès podùt fa par vinsi. Nùja di insòlit, purtròp, ta sta reasiòn. [121] Plan plan a si libera di chej ca vorèsin vej un pus daj bès ca la vinsùt. [122] L'Aretìn: un famòus magistràt di Arès; Ghin dal Tac a l'èra una sorta di brigànt senèis; l'altri a l'èra pur luj un nobil Aretìn. [123] Par vej na idea clara di duta sta zent, i sugerìs Vandelli. L'importànt a'è di tegni a mins che tant Federico Novel che chel di Pisa (Farinata, fì di Marzuc) a son muàrs copàs, prima, i pensi, di èsisi confesàs daj so pecjàs. A è par chel ca stan preànt Dante di racomandà la zent di scju puòrs muàrs di preà par lòu par scurtàighi li soferènsis dal purgatòri. [124] Di cjasa so gjavàt fòu = separàt dal so cuàrp. [125] Che daj brabàns a sarès Maria, la fia di un duca di Brabànt, ca varès acusàt Pier da la Bròcja di vej tentàt di violentàla, cu la conseguènsa ca si sa. A si jòt da chistu casu che stu tipo di acùsis a no lè dopodùt na roba tant moderna. [126] Un tocùt da l'Enèide. [127] Il judìsi divìn al resta se ca lè encja cuant che chej ca prèjn pa l'anima di un muàrt a rìvin a ridùzighi a l'anima il timp ca a da spìndi in tal purgatòri, dat che encja sensa la so intercesiòn, prima o dopo l'anima a zarès su tal paradìs lo stes, secont sè ca èra stat stabilìt dal judìsi divìn. [128] Chèj ca preàvin paj muàrs taj timps di Virgilio a no rivàvin a comutà la sentènsa da la gjustìsia divina, par via ca èrin pagans, e coma pagans a no vegnèvin scoltàs da Diu. E a è clar che Diu al veva li so preferènsis. [129] Prima di rivà in pica dal mont dal purgatòri, Dante al jodarà di nòuf il levàsi dal sorèli. [130] Chist'anima a sarès che di Sordèl, mantovàn coma Virgilio. Secont Vandelli--e coma ca è clar da sè ca seguìs--Dante al fa di luj un simbul di amòu di patria. [131] Il fren da li lègis Justiniànis ca varèsin da governà l'Italia, ma che invensi a no vegnin oservàdis (la sèla a è vuèjta). [132] Prèdis, vèscui e pàpis, fèit il vustri còmpit, e lasàit che Sèzar al fedi il so. Il Vanzèli: Dèighi a Sèzar se ca è di Sèzar, e a Diu se ca è di Diu." (Matt.xxii.21) [133] Dal imperatòu Asburgo ca l'èra al podèj taj timps di Dante e cal trascuràva l'Italia. [134] La zent devota. [135] L'imperatòu za minsonàt. [136] Dante al vòu che il cjèl a ghi dèdi una buna punisiòn a la famèa dal imperatòu par vej trascuràt l'Italia. A sta di fat che, secont Vandelli, l'imperatòu a lè stat asasinàt cualchi an dopo--tal 1308, subit dopo ca ghi veva muàrt so fi. [137] Su, perdonàimi l'usu un puc stramp di chista peràula. I soj, dopo dut, tal purgatòri. [138] Tant Berto che Rodolf di Asburg a si'a dat da fa pì ta li pars todèscjs dal impèr che da l'Italia (l'ort dal impèr). [139] Santaflou (Santafior) a sarès una contèa visìn di Siena ca steva zint a remengo par mans di Siena e dal Papa stes. I siòrs a sarèsin i cons e marchèis italians--zent coma ca èrin i Sùcars di San Zuàn. [140] Bandonàda dal imperatòu, ma encja dal Papa, che ta chej timps là a l'èra a Avignòn. [141] Nol varèsia il volèj divìn da interesàsi encja da la nustra puòra Italia? [142] Dante a lè plen di ironia, encja se sta ironia a è amàra. Dante a ghi vou ben a la so sitàt, ma propit parsè ca ghi vou tant ben a lè amòndi critic da la so corusiòn. [143] Ca no stenta a rangjàsi a mòut so. [144] Dante a ghi da una buna frecjàda ai so fiorentìns che, secont luj, a'an la gjustìsia doma ta la bòcja. [145] La responsabilitàt di governà. [146] Se Firense a era siòra, a no era doventàda siòra par via onesta; e cussì a no mostràva nencja bon judìsi. In cuant a la pàs, Firense a era sempri in lota cun chistu o cun chel'altri. Cussì chì a è tanta ironìa. [147] Sparta. [148] L'ironia di Dante tal usu di sta peràula a è clara. [149] Taj ultins mèis e àis. [150] L'idea a è che dut chel viavàj di zent taj ufìsis publics, ca nol pol esi bon pa la salùt publica, a lè causàt dal fat che chej al podèj a càmbin spes, e no in mièj. [151] Par se che i so dolòus a continuin, ca si ziri par chì o par lì. [152] Virgilio a lè muart cuant che Otaviàn a l'èra imperatòu, cualchi an prima che Crist al vegnès a fa se cal a fat, permetìnghi a la zent di purificàsi tal purgatòri. Prin di Crist, chej coma Virgilio a zevin tal Limbo. [153] A Sordèl a no ghi par vera di èsi in front di Virgilio e, plen di amirasiòn, a lu imbràsa di nòuf. [154] Dante a ghi vèva dita a Sordèl cal vèva pierdùt il cjèl; e cussì Sordèl al pensa che Virgilio al vegni dal'infièr. [155] Il Limbo. [156] I frutùs a èrin muàrs prima di vignì batezàs. [157] Li virtùs santis a sarèsin la fede, la sperànsa e la caritàt. Li altris a sarèsin li virtùs morals e inteletuàls. (Vandelli) [158] Qui ambulat in tenebris nescit quo vadat (Giov.XII.35), coma ca ni recuàrda Vandelli. [159] Il scur, o la mancjànsa da la lus dal sorèli, a lè da comprendi coma la mancjànsa da la grasia divina, sensa da la cual pi'n sù no si riva. [160] L'alegorìa a è clara. Par cjatà la strada jùsta a si'a bisùgna da la lus da la grasia divina. [161] Stu chi al sarès un imperatòu Asburgo ca si rint cont di vej trascuràt l'Italia (Vandelli), il "gjardìn dal'impèr." [162] Secont Vandelli, Arrigo VII a la provàt a risanà na Italia ca patìva amòndi par via di guèris e par via ca mancjàva di gjustisia social. [163] In vita, chistu e Rodolf a èrin nemìs, che mentri che chì a van d'acòrdu propit ben. [164] Moldava e Elba, fluns da la Boemia. [165] Doj re, scju chi, ca si dan consìliu. [166] Cal sarès Filìp il Bièl. [167] Vandelli al sugerìs che l'imàgin da la cuarda plena di virtus e tegnuda atòr da la vita a è biblica. In ogni casu, chel ben tresàt a lè Pieri III di Aragona, e chel dal maròn a lè Carlo d'Angju. [168] Da pari in fì. [169] Chej tre chi--il zòvin, Jacu e Federìc--a èrin fis di Pieri III di Aragona. Dante a la puc di bon da dìzi daj ultins doj. [170] Diu stes. [171] Al contrari da li lòdis ca ghi fa a Pieri III di Aragona, Dante a la puc di bon da dìzi encja dal Nasòn, o Carlo d'Angjiu. [172] Costansa a'a pì razòns di vantàsi dal so omp, Pieri III, che li altri dos. [173] I sugerìs Vandelli. [174] Coma ca si voltàs vièrs Diu, dizìnghi che in luj era la so speransa. [175] Dante a lè vegnùt a colp rapìt da la prejèra di chist'anima. [176] Li sferis celèstis. [177] Dante al incoràgja il letòu a trapasà il vel e entrà ta l'alegorìa di sti righis. [178] Par simbolegjà la misericordia di Diu. [179] Da notà: il vert a lè colòu da la sperànsa, e la sensasiòn di velocitàt creada da sti righis a sugeris la prontèsa da la gràsia di Diu. [180] Stu chi al sarès Nno Visconti, un so amigo, parìnt a la lontàna dal famous Cont Ugolìn. [181] Se che prin a no si jodèva par via da la distansa, adès, sul'imbrunì, invènsi a si pol jòdi--un pensèj, chistu, ca la un puc dal paradosàl. [182] Sti àghis a sarèsin ches ca sepàrin il mont dal purgatòri da l'Italia. [183] La vedula di Nino a veva bandonàt li fàsis blancis (usàdis da li vèdulis) par sposàsi di nòuf cun Galeàs Visconti, cul cual a veva vut pucja furtuna [184] Sta vena di ironia a sugerìs che encja tal purgatòri a son bojs di cjapàsila cu li feminis! [185] Vipera = emblema daj Viscons di Milan; gjàl = emblema daj Viscons di Pisa. [186] Dante a si met a vuardà viers il polo antartico, indulà che li stelis a somèjn movisi pì a plan. [187] Sti tre flamùtis, o stelis, a sarèsin sìmbuj da la fede, speransa e caritàt. Li cuatri stelùtis dal pròsin tercèta sarèsin li virtùs cardinàls. (Vandelli) [188] Li righis ca seguìsin a mètin in clar l'identitàt di chistu aversàri. [189] La presensa dal madràs a sarès chì par indicà che encja a sta puòra zent dal anti-purgatòri a ghi tocja sufrì li pènis da la tentasiòn! [190] Da'ndulà ca tègnin protezùs dal mal chej ca stan par entrà tal purgatòri. [191] Coràd al veva vut cussì tanta cura daj sos che l'ànima so al veva trascuràt--e par chel lè chì. [192] La contrada daj Malspins a è cussì tant celebrada che la so fama a è cognosùda pì fòu dal'Italia che ta 'Italia stesa. [193] Dante al esalta la richèsa di scju bacàns e il so valòu di condotièrs. [194] A somèa che stu "trist cjàf" (capo reo) al sedi stat jodùt coma il demòni da cualchidùn, coma l'amòu da la potènsa da altri, coma'l papa da ben altris, e via di sèguit. [195] Chista a è na referensa, abastansa cuntuarzùda, ai sièt àis che Dante al pasarà taj poscj' daj Malspins, ta la Lunigiana. [196] Se il volèj divìn a nol ves da cambiàsi--ca no susedarà. [197] L'aurora stesa. Taj prins tersès, Dante--ta un mòut abastansa fatasiòus--al da n'idea di se ora ca era cuant ca lè stat colpìt dal sun. [198] Il scorpion?--I studious a no son sigùrs di cuala costelasiòn che Dante a si riferìva. [199] Al momènt la not a era ta la so tersa ora , ca vorès dizi ca èrin pì o mancu li nòuf di sera. [200] Ca vorès dizi: Chi eri di cjar e vuès, coma Adàm. [201] I sinc a sarèsin: Dante, Virgilio, Sordèl, Nin, e Curàd. [202] Taj timps vecjus, secont na storiuta contada da Ovidio, la sisìla a era una femina trasformada in sisìla par protèsila da la rabia dal so omp. [203] Ganimèd, il pì bièl daj mortàj, l'èra stat rapìt da un'àcuila e partàt la sù daj deos dal Olimpo a tegnighi plens i so gos di ambrosia o di altra bevanda special, che a scju deos forsi a ghi plasèva pì di un bel taj di bacò. [204] Cal sarès chel post fra la sfera da l'aria e la luna. [205] La mari di Achìl a lu veva platàt a Schir propit par ca nol zes una dì a Troja; ma il so tentatìf a lè stat invàn, coma ca si jot. [206] Virgilio. [207] Stu chi al sarès chel post indulà cal veva conversàt cun Sordèl e'i altris. [208] Coma ca risulta da chel ca seguìs, l'entràda dal purgatòri a someàva vierta da lì cal vuardàva Virgilio. [209] Lusia a è partida al stes momènt ca si'a sveàt Dante. [210] Ah, letòu, considera sta pècja com'un neo ca ghi da risàlt a la purèsa dal me furlàn! [211] Parsè che stu puartèj a l'èra cussì luminòus che vuardàlu dret in musa a feva mal. [212] Simbul da l'aministrasiòn da la gjustìsia. [213] I comentatòus di Dante a pènsin che scju tre scjalìns a rapresentin la gradasiòn da la penitensa, da la contrisiòn inisiàl a la sodisfasiòn ca si cjàpa cuant ca si fa dal ben. [214] Il diamànt al rafigurarès la soliditàt da la Glisia. (Vandelli e altri comentatòus.) [215] Domanda, in altri peràulis, di vèj l'asolusiòn par podèj entrà tal purgatòri. [216] Mea culpa, etc. [217] Na volta dentri tal purgatòri, Dante al varà da purificàsi daj so pecjàs. [218] Li do clafs dal regn dal cjèl. [219] Alegorìa: se sta claf da l'asolusiòn a no ven usàda ben, alòra a no'è valida l'asolusiòn. [220] A mi par di capì chistu: la claf di oru a pol conferì l'asolusiòn al pecjadòu pentìt; che di arzènt a è che ca ven usàda, da li voltis cun dificultàt, dal predi par otègni il pentimìnt dal pecjadòu, còmpit cal pol èsi dur. [221] Chel cal vuàrda in davòu e cal torna a pecjà al pièrt la so grasia. [222] Tarpea: il post indà che i Romans a vèvin il so tesòru public, cul tribùn Metèl ca lu custodiva--fin che Gjulio Sèzar a si'a impadronìt dal tesòru e mandàt via il Metèl. Cupiditas radix malorum est et--coma ca'è ben clar--erat! [223] La mancjànsa di ver amòu pal ben, ca parta la zent al pecjàt, a spiega il puc usu di sta puarta e il parsè ca'è cussì dirocada. [224] La curnìs ca va su pal mont dal purgatòri a era da la stesa largèsa. [225] Pas tant volùda dal omp dopo che Adam & Eva a èrin stas butàs fòu dal ort terèstri--pas in fin anuncjàda dal Anzul Gabriel. [226] Virgilio? La fuarsa divina? Ducju doj? [227] I comentatòus a ni fan recuardà la storiùta di Oza che, vint tocjàt l'arca, ca steva par cola, sensa il permès di Diu, a lè stat fulminàt a colp. (I vinu da considerà sta storiùta coma amonimìnt di no meti li mans taj afàrs daj altris, encja si pensàn di fa dal ben?) [228] La vista e l'udìt. Li imaginis a someàvin cussì veris ca parèva ca cjantàsin sul seriu. [229] David. [230] Micol a ghi li veva sunàdis par èsisi svistìt in public, coma cal varès fat un mataràn o pajàso. [231] Micol, la prima femina dal re David; pa li so àris di granda siòra a era stada punìda cu la sterilitàt. [232] L'imperatòu Trajan, tant lodàt da San Gregorio papa par vej judàt na puòra vedula. (Vandelli) [233] Il smuars di un cjavàl. [234] Li bandièris ca svualasàvin tal vint a tegnèvin rafiguràda n'àcuila nera ta un sfont di colòu òru. [235] I no vuèj mancjàighi di rispièt, ma sta vedulùta a no mi par propit sensa pretèsis. [236] Diu stes, che dut al jot--il pasàt, il presènt e il future. Di nòuf cun rispièt: Ma no l'èse un puc limitàt, stu puarèt di Signòu, se'a nol pol maj jòdi roba nova? [237] Ca no si'è encjamò cambiàt in pavèa, o farfàla. (Vandelli, a proposit, al nota che la farfàla a è sìmbul da l'anima.) [238] Asiòns. [239] Pal amòu che Diu a la paj ànzui e pa li stèlis. [240] La sapiènsa? Il sant spirit? (Vandelli al minsòna divièrsis posibilitàs.) [241] Chej encjamò vifs a varàn bisùgna di tantis prejèris par entrà tal purgatòri. [242] Chì an dè di chej ca'an da purgà pecjàs pì grancj' daj pecjàs daj altris. [243] Chej ca son plens di grasia divina. [244] Li ròdis stelàdis a sarèsin li sfèris celèstis. [245] Italiàn. [246] Minià. [247] A'an pì colòu, pì vivacitàt. [248] Mentri ca l'èra vif, Oderìs al bramàva pì di dut di èsi il mièj minatòu dal mont. [249] Prin da murì, cuant che encjamò al varès podùt vivi e, di coseguensa, pecjà, Oderìs a si'a pentìt e cambiàt il so mout di vivi. [250] Il genio di un artista--o la so fama--al dura amòndi puc, se pì ca no lè seguìt da un periodo di mediocritàt. [251] Dante chì al alùt a se stes, pensànt sensa modestia cal sarà mièj di Guido Cavalcanti. [252] E cussì a è cu la Gloria dal omp, ca pasa a la svelta da un a un altri. [253] Una alusiòn, chista, al firmamìnt stelàr, ca si mòuf pì a plan daj pianès e da la luna. [254] Il sorèli. [255] Di disglonfà il so spirit ca lè plen di orgòliu o supèrbia. [256] A nol entra tal purgatòri. [257] In efièt a si èra metùt lì in plasa a domandà l'elemòsina ai so concitadìns par podèj acumulà i bes ca ghi ocorèvin par liberà il so compàj. A no è da surprindisi se un orgoliòus coma luj al tremàva fazìnt chistu. [258] Encja a Dante, una dì, a ghi farà vignì la stesa tremaròla ca la provàt il Salvàn--e alòra al capirà il parlà scur. [259] Grasis a la so opera di compasiòn, il Salvàn a si'a meretàt un post tal purgatòri. Basta un'unica opera da li voltis par fani meritèvuj. [260] I domàndi perdòn par vej furlanizàt la metafora ta chel tersèt chì. [261] Da Oderìs Dante al veva surbìt un puc di umiltàt. [262] Cjaminant insima di sti lastris, i parìncj' daj muàrs soteràs sot a pòsin vej sempri presìnt coma ca èrin prin di murì. [263] Li lastris sot daj piè. [264] Lucìfar stes, punìt pa la so superbia sensa fin. [265] I Gigàns a èrin stas riduzùs a tocs da li saètis di Gjove stes. [266] Un daj architès da la tor di Babèl. [267] La pianura di Shinar, in da ca era stada costruìda la tòr di Babèl. [268] Pal so orgòliu di vej sièt fiòj e sièt frutis, Niobe a era stada punìda da Latona ca ghi'ua copàs ducjus. Pal dolòu Niobe a si'a dopo trasformàda in ta na statua. [269] Par no vignì caturàt daj Filistèos, Saul a si'a copàt cul butàsi ta la so spada. (Vandelli) Saul a l'èra ebreo ma la varès fat buna figùra encja coma romàn! [270] Aragna a era stada mutàda in un raj dopo ca veva sfidàt Minerva ta l'art dal tèsi. [271] Roboàm al ven punìt ta che manièra chì par vej minacjàt i israelìs ca volèvin che luj ju judàs. (Vandelli) [272] E a sta di fat che Almeòn a la adiritùra copàt so mari pa la vanitàt di vej acetàt na colàna ca varès partàt a la muàrt dal so omp. (Vandelli al descrìf sta storia pì a la lungja, coma cal fa ta dutis sti storiùtis chì.) [273] Senacherib = re daj Asiriàns, copàt daj so fìs par vej par superbia pierdùt na guera cuntra il re di Gjudea. (Vandelli) [274] Ciro al veva fat copà il fi di Tamiri. Ic pì tars a ghi'a fat tajà il cjaj a Ciro e butàt ta una bota di sanc. Brava zent! [275] Olofèrnis, re daj Asìros, cuant cal steva combatìnt chej da la Gjudea, a lè zut a finìla malamìntri cuant che Gjudìta a la fat inamorà di ic e, coma ca susèit spes cuj inamoràs, luj a lè zut a pièrdi il cjaf par ic--e no doma par mòut di dìzi! [276] L'umiltàt, sugerìda da chist'ultima imàgin, a ghi permetèva a Dante di penetrà ta la veretàt da li robis cal jodèva rafiguràdis tal pavimìnt. [277] A s'insurièa, ogni tant, Dante, cuntra i grandòns di sta cjera! [278] La sesta ora dal dì a'a finìt il so compit. Cussì adès a lè pasàt misdì. [279] Coma par domandàighi se cal intindèva dìzi. [280] La "ben guidàda" a si riferìs, cun ironia, a Firense. [281] Cuant che a Firense a era pì onestàt. [282] Zint sù par sta scjalinàda a si si strufìna cuntra li parèis lateràls, ca son amòndi rìpidis. [283] Al purifichèa dal mal chej ca ghi van sù. [284] Parsè che il mont dal purgatòri a si streta sempri di pì pi'n sù ca si va. [285] E cussì, ispiràt da la diresiòn dal sorèli, Virgilio al decìt ca bisugna proseguì a destra. [286] Coma l'invidia, ca è sensa colòu, sbiadìda. [287] L'espresiòn a si riferìs a se ca susedèva ta li plàsis, in front da li glìsis durànt li mèsis grandis. [288] La vista a ghi'è stada tant fuscada da la so invidia da impedighi di jodi li robis coma ca varèsin da èsi jodùdis. [289] Diu stes. [290] Italiana. [291] L'originàl ("s'i l'apparo") a si visina di pì a "se jò i impari" cuj ca è. La sostansa, però a no cambia. Dante, a' è clar, al intìnt dizi che s'al sa di na tal anima, al pol fàighi dal ben preànt par ic cuant cal torna tal mont. [292] Tal sens che se la "sitàt vera" a è la sitàt di Diu, alòra a si è pelegrìns ( o in esilio) sa si vif in Italia o in altri bandis--sensa parlà, po, sa si vif a Ashcroft! [293] Chej puarès di vuàrps sintàs ta li bandis di stu sìrcul a no pòsin jòdilu, ma a pòsin sinti i so muvimìns. [294] Colis = Colle, un paesùt da la Toscana, indulà che i Senèis a èrin stas scunfìs daj Fiorentìns tal 1269. (Vandelli) [295] Diu, vuarda casu, al veva za destinàt la scunfìta daj Senèis. [296] Il mierli, da stupit, al ven fòu d'unvièr ogni tant, crodìnt ca sedi za primavera. [297] Ti vas parlànt coma ca fan i vifs. [298] Tal prin ziròn dal purgatòri, indulà ca patìsin i arogàns. [299] Par via che ic, Sapia, a'è in via di salvasiòn. [300] Un puàrt ta la Marèma Toscana ca la vut puc sucès; Diana a si riferìs a un flun che la zent a crodèva cal pasàs sot di Siena. [301] Ogni comandànt cal crodèva di podèj fa doventà grant stu puàrt di Talamòn. Sapia al dis chistu cun alc di ironia. [302] L'Arno, che ta li bandis di Falterona a lè encjamò pisulùt. [303] L'Apenìn stes, dal cual Pelou (Peloro) in Sicilia a lè distacàt dal rest da l'Italia. [304] La ploja stesa che dopo a implenìs i fluns. [305] "Piòra" tal sens di bestia, coma ca ghi era capitàt ai compàis di Ulis par via da la strèa Circe. [306] Cjanùs ca son doma bois da bajà. [307] I Pisàns, ca son tant furbus ca no si làsin inganà da altris. (Vandelli) [308] L'altri spirit, chel di Rinieri. Chel cal parla a lè Guido dal Duce. [309] A Dante. [310] Persecutòus daj Fiorentìns. [311] Firense. [312] Par vej vut sì tanta invidia (siminsa) i rivi apèna apèna a vej un post chì tal purgatòri. (A podarès èsighi zuda amòndi pèzu!) [313] Dal pur gust di vivi. Il teritòri descrit al sarès la Romagna. [314] Ducju scju nòns--Lisio, Manars, Traversar, etc.--a èrin siòrs benjodùs da Dante, al contràri da la zentàja minsonàda un puc pì'n sù. [315] La memoria a è buna, ma di un intervàl di timp amòndi curt. [316] Grant contrast fra'l bièl mont di na volta e la realtàt asàj brutùta dal dì di vuèj. Cussì al jodèva li robis Dante. A resta veretàt che "plus ca change plus c'est la. . .." [317] Fìa ("rifiglia" tal originàl). A Bagnacjavàl a no si fan pì fiòj màscjus. (Vandelli) [318] Maghinardo, capofamèa daj Pagàns. [319] Par via che, muàrs i fiòj màscjus a Ugolin a no ghi restin che fiòlis. [320] Vandelli a ni recuarda che chistis a son li peraulis che Caìn a ghi a dita d Diu dopo vej copàt Abèl: "omnis igitur qui inveneris me, occidit me." [321] Là = tal purgatòri; chì = lì cal sta scrivìnt il poeta--in Italia. [322] I rajs a ni culpìvin tal miès da la musa. Chistu a lè il sens da la espresiòn, abastansa strana, cal usa Dante--e chi usi pur jò, che di luj i mi fidi. [323] Sensa altra zent. [324] Purgatòri XIV. 87. [325] Se, savìnt il efièt da l'invidia, al avertìs altris di no èsi invidiòus par no vej di zì a sufrì li pènis cal sufrìs luj. [326] Ca si volin ben. [327] Chì a para via la metafora dal dizùn, tacàda ta la linia 58. [328] Superbia e invidia a èrin li do primi plàjs; rabia, avarìsia, gola, lusùria, e musetàt a son che altris sinc. [329] I me vuj bramòus di jòdi che robis novis cal steva par ufrì il ziròn nòuf. [330] Maria. [331] La femina di Pisistràt. La storia ca'a di fa cun scju doj a ven ripuartada dal dialogo cal seguìs subit sot. [332] Stefan, chi lu recuardarìn coma San Stefan par èsi stat martiriàt a Gerusalèm. [333] Li visions cal veva vut a èrin "eròus" doma tal sens ca no fèvin part da la realtàt da li robis di ogni dì. [334] Il fat che chì a cjantin cun Concordia al vòu dizi che scju rabiòus a no'an pì che discordia che na volta a'an di vej vut fra di lòu. [335] A ghi sarà pusìbul sìntisi lo stes, sensa zì fòu dal fun--roba ca no podarèsin fa. [336] Par che stradis tortuòsis e plenis di dolòu dal'infièr. [337] Cuant ch'encjamò ti èris in vita. [338] Sintimìnt, chistu, che Marco al ripetarès encja--o forsi pì encjamò--al dì di vuèj, sa si pensa a cers governàns chi vin in ziru pal mont. [339] Il dùbit su la corusiòn umana, che adès a si sta radoplànt dopo vej parlàt prin cun Guido dal Duce (Purg. XIV) e adès cun Marco. [340] Cualchidùn al met la causa da la corusiòn umana tal cjel, e altris a la mètin chi jù entri la malìsia stesa di nualtris--puora zent. [341] I dubis di Dante a dimostrin cal ven dal mont daj vuàrps. [342] Si no vèsi libertàt di asiòn, alòra i no meretarèsin ne l'infièr ne'l paradìs. [343] La sostansa di stu argumìnt: se encja i sin influenzas da li stelis (il cjèl) al inìsi, lo stes i sin dotàs da la lus da la razòn e da la libertàt di sièlzi fra'l ben e'l mal. Si sin sàvius, in ultin i zin a sièlzi il ben. Si no--beh, Dante a ni'a ben fat jòdi li conseguènsis. [344] A diu stes. A è da oservà che par cjèl chì a s'intìnt dìzi li stelis che, par cuant inflùs ca vèdin su la zent, a son sempri mancu potèntis dal creatòu. [345] Prin ca esìsti tal mont chi cognosìn. Fin a chel moment lì, Diu a la godèva coma una cualchicjusùta ca esistèva doma ta la so mins. A si pol oservà da chistu che la nustra anima, secont Dante (ca si basa, i crot, su Tomàs d'Àcuina), a'a na imortalitàt dopla: a'è imortàl dal moment ca taca a vivi ta un cuarp umàn; ma a'è encja imortàl tal sens ca è sempri esistìda ta la mins dal creatòu. A stu propòsit, a'è pur interesànt notà che il grant romantic inglèis, Wordsworth, tal so poema "Intimations of Immortality," a la usàt il concèt da l'anima ca taca a vivi duta plena di alegrìa ta un frutùt coma indicasiòn che l'anima a esistèva encja prima cal nasès il frutùt. [346] La guida o il fren al podarès esi l'autoritàt da la glìsia ca ghi mostra la strada justa da seguì. [347] Il re o imperatòu al pol impòni che gjustìsia (la tor) necesària a rivà a otègni la contentèsa ta stu mont e tal mont da vignì. [348] Il papa al pol medità su li scritùris, ma a ghi mancja la capacitàt di fàighi distinsiòn fra li robis mondànis e ches spirituàlis. [349] Seguìnt l'esèmpli dal papa, la zent a ghi va davòu doma da li robis di stu mont, trascurànt i bens spirituàj. [350] Il papa e l'imperatòu, che insièmit a iluminàvin tant la vita spirituàl che la vita di stu mont. [351] Distudàt. [352] La fuarsa politica (spada) e che spirituàl (pastoral) a son unìdis ta la stesa persona--il papa. [353] Ogni planta a si ven a cognòsi e apresà dal frut ca da. [354] La Lombardia, cunfinàda daj fluns--ca ghi fan riga. [355] Federic II a l'era in lota cul papa par via da li guèris tra Ghibelìns e Guelfs. [356] Un ca la cualchi colpa a no ocòr che chì al vèdi riguàrt da la zent, par via che chì ducjus a son plens di colpis. [357] Li funsiòns ca parta cun sè. [358] I Leviticos, prèdis dal pòpul israelìta, a vèvin da dedicàsi doma a robis spiritualis. Par chel a vegnèvin esentàs dal eredità bèns temporàj. [359] Una volta a crodèvin che un farc al jodèva pa na pièl ca ghi cujerzèva i vuj. Na volta a crodèvin tanti robis stupidis; no coma vuèj, chi ghi crodìn doma a robis veris e jùstis e bièlis. [360] Par so tendensa natural. [361] L'usignòu, ca ghi plasarès cjantà pì di ogni altri usièl. (La tristàta, secont i comentatòus, a sarès Progne che tant si'a rabiàt cuntra'l so omp ca'a copàt il so frutùt e dat da mangjà al so omp! A sarà vera che "la donna è mobil," ma fin a stu punt? [362] Stu "un" al sarès stat un ministro dal re da la Persia ca lè zut a finìla crucifìs par vej tramàt cuntra i Israelìs. [363] Fia di Amata e dal re latin. Chista Lavinia a ghi è zuda sposa a Enea, cuntra il volèj da la mari che, amondi puc contenta, a si'a impicjàt. (Cussì a dìzin i comentatòus.) [364] Chista a sarès la vous dal ànzul cal veva fat duta che lus ca veva zveàt Dante. [365] Di front dal sorèli i sbasàn i vuj. [366] La me abilitàt di jòdi. [367] Fà'l ben ai altris coma chi vorèsin ca ni fèsin a nu--sensa spetà di vignì preàs. [368] Frutàn di sapiènsa, che Virgilio ghi darà ta stu intervàl. [369] L'amòu naturàl a lè istintìf, posedùt da dùcjus, sensa sièlta; chel volùt a lè dovùt a la volontàt dal indivìduo--cal resta responsàbil pa la so sièlta. [370] Diu. [371] I bens di stu mont. [372] Dal èsi, o cuàrp, ca lu òspita. [373] Diu. [374] Chistu amòu dal mal a si manifèsta in tre manièris, coma spiegàt ta li tersìnis ca seguìsin: l'amòu dal superbo, l'amòu dal invidiòus, e l'amòu dal rabiòus. [375] Chistu, i crot, a la di èsi un vìsi amòndi comùn. Fra l'altri a lè chel tipo di vìsi ca ghi da il via a la trama di romansos coma Il Cont di Montecristo. Se farèsini chej puòrs diàus di scritòus se la zent a fos sensa vìsis? Provàn a pensà a una Divina Comèdia scrita ta un mont indulà che la zent a'è sensa pècjs! [376] Al deriva cunfuàrt da l'idea da la ruvìna dal'àltri. [377] Ben di stu mont, ca nol pol dani contentèsa asolùta. (Però scju bens, sa càpitin tal moment just, a pòsin zovà a fani contèns--e coma! Provàn a pensà, par esèmpli, a chel casìn cal sta susedìnt tal Medio Orient, tra Israelians e Palestineis. A si pol ben dìzighi ai Palestineis di no fa stupidàdis, di no zì a scalmanàsi masa--o adiritùra suicidàsi!--par rivà a otègni se che, dopodùt, a son bens di stu mont: na cjàsa, un toc di cjèra da podèj clamàla so, un stat propri. Par lòu il vej sti robùtis a sarès sens`altri inìsi di granda contentèsa. [378] Taj tre sìrcui pì'n alt, Dante al vegnarà a cjatà fòu coma ca son punìs i avàrs, i golòus e i lusuriòus. [379] Chej ca no san un bièl nuja a van a fàsi mestris. [380] L'anima a è stada creada cu la disposisiòn di amà. [381] La sostansa: Il vustri capì a la inìsi da ròbis estèrnis, che pal spirit a dovèntin ogjès d'amòu. [382] Il fòuc al tint di alsàsi sempri e di zì a finìla la sù ta se che i medievàj a clamàvin la sfera dal fòuc--e là, cu la so sostànsa, al durarà par sempri. [383] Par tiràighi fòu il mani di chista discusiòn "scolàstita" i racomàndi Vandelli o altri comentatòus. La sostansa dal discòrs, però, a è che una virtùt--cualsìasi ca sedi--a si dimostra doma grasis al so efièt, coma tal casu da li fuèis verdis ca fan jòdj che un àrbul a lè vif; o coma i colòus dal arcobalèn ca mostrin ca sta plovìnt. [384] Pì o mancu cussì: A no si sa da'ndulà cal ven il prinsìpit dal nustri intelèt ne da'ndulà ca derìvin li nustri tendènsis a volèj ben, a gustà il bièl, etc. [385] Par via che chista inclinasiòn a'è istintìva--a no è derivàda da sièlta libara. [386] Di mòut che ogni prima inclinasiòn o vòja a zedi d'acòrdu cun ogni altra. [387] L'usu da la razòn (la virtùt) al juda a fa filà dret ogni prin impùls. [388] A è da oservà che Beatrìs a si metarà a discòri di sta voja libara, o libar volèj, pì avànt, tal paradìs. [389] Cuant che i Romans a jòdin il sorèli a zì jù tra la Sardegna e la Corsica. [390] Ilerda = la sitàt spagnola Lerida. [391] Doj esèmplis di premurositàt. Coma cal nota Vandelli, il prin a lè di caràtar spiritual; il secònt, di caràtar temporal. [392] Il cori sensa pausa di scju spirs a lè part da la so penitènsa. [393] Il "tal" al sarès Berto da la scjàla, cal steva par murì; e so fì, coròt di cuarp e di spirit, al sarès Bepi, mal nasùt parsè ca l'èra nasùt da na relasiòn adùltera. (Vandelli e altris) [394] A stan rimproverànt i mus o acidiòus. [395] I ebrèos, castigàs da Diu par vej disubidìt Mosè. I erèdis dal Gjordàn a sarèsin i palestinèis. (Scju dìs chì a somèa che chej puòrs diàus di palestinèis a ricèvin encja lòu un bel puc dal castìgu di Diu.) [396] Chej ca no'an volùt seguì Enea fin a Roma, preferìnt restà in Sicilia. [397] Par vej na buna spiegasiòn di sti righis, i sugerìs di consultà Vandelli o altri comentatòus. La sostansa a è che Dante al sta descrivìnt chel moment, subit prin dal cricà dal dì, cuant che il scur al sta par zì via. [398] Ècos di Circe chì, e ta li righis ca seguìsin. [399] Beatrìs, secònt Vandelli; ma Dante al pol vej intindùt Maria o cualchi altra personificasiòn da la razòn, secont altris. [400] Lì ca vìvin i mortàj. [401] Ca rafigùra i tre vìsis da l'avarìsia, la gola e la lusùria. (Vandelli) [402] Cu la stesa energia dal falcon Dante a la paràt via a zì sù fin ca lè rivàt tal plan dal ziròn pì'n sù. [403] La strada ca parta al sest ziròn. [404] Si sèis lìbars di zì sensa vej da sufrì il patimìnt di sta distiràs par cjèra. [405] Tegnèivi a destra, vièrs l'esterno. [406] Il pentimìnt. [407] Il plànzi stes. [408] Ti'as di savèj chi soj stat Papa ("successor Petri"). [409] Il nòn da la so famèa al deriva dal nòn dal flun--il Lavagna. Chel cal parla a lè il Papa Adrian V, da la famèa dal cont di Lavagna. (Vandelli e altris.) [410] Neque nubent: la alusiòn a è al discorsùt fat da Crist tal Vanzèli, [indà cal dis che in paradìs a no si è pì sposis ne di chistu ne di chel altri, ma ca si è ducjus compàjs. [411] Vers 91 ecc. [412] Chel dal Papa Adrian V, ca ghi'a apèna dita di parà via. [413] Ai doj poès a ghi tocjàva cjaminà visìn da la rocja par via che il percòrs a l'era dut plen di ànimis distiràdis. [414] L'avarìsia. [415] Ducju i altri vìsis. [416] Secont Vandelli al sarà il "veltro" che a la fin al sbarasarà il mont da l'avarìsia. (Cfr,Inf. I, 101) [417] La stala indà ca lè nasùt Gesù. [418] Stu Fabrìsi a l'era un consul roman cal veva (secont Vandelli) la virtùt amondi rara (i crot) di restà puòr e onèst invènsi di siòr e visiàt. [419] Se Nicolò no ghi ves preodùt la dote, sti frutis a si varèsin butàdis a la malavita. [420] Diu. [421] La cjasa daj Capetìngis, ca'an seguìt i Carolìngis. [422] Il me sanc, o mièj, i me disendèns, ca son doventàs coròs in sèguit al matrimòni di Beatrìs Berlinghièr cun Carlo d'Anjou. Da sta union il re al veva risevùt in dote la contèa di Provensa. (Vandelli e altris.) [423] Cul matrimòni di re Carlo. [424] A si nota ta sti righis una buna vena di sarcasmo. (Tomàs al sarès San Tomàs, mandàt in paradìs da Carlo stes.) [425] Stu Carlo (di Valois) a la usàt il tradimìnt coma arma, coma Gjuda. In Italia a la judàt i Neris cuntra i Blancs di Firense. (Robuschi) [426] Carlo II, fat presonèj tal golf di Napoli, al veva "vendùt" so fia par profit. (Robuschi) [427] Residensa dal Papa Bonifas VIII. [428] Fra i cuaj al sarès Filìp il Bièl, cal sotomèt il papa a una pasiòn coma che di Crist stes. [429] Filìp il Bièl, fra l'altri, al fa fòu i bens daj Templàrs. (Robuschi) [430] Diu a nol sfoga sùbit la so rabia, coma chi farèsin nuàltris, ma al speta il momènt oportùn. [431] Durànt il dì a cjàntin esèmplis di virtùt; di nòt, esèmplis contràris. [432] Pigmaliòn a la copàt so cugnàt Sichòt (Sicheo) par vej il tesòru. [433] Ugo Capèt, chel spirit ca la apèna finìt di parlà. [434] Delo, la isola indulà che Latona a veva parturìt i so doj fiòj Apol e Diana (il sorèli e la luna). [435] Casu stran: Propit mentri chi staj par bati sta riga, i sint Cecilia Bartoli ta la radio (Swiss Classic) ca cjànta Gloria in excelsis Deo. Stranìsin casu. Par stu casu stranìsin e par ducju i casus stranìsins ca susèdin tal mont (basta ca sèdin bièj) ca ghi zedi pur gloria in excelsis Deo! [436] Secònt il Vanzèli, chista a sarès che fruta ca'a risevùt na aga ca ghi'a cjolt ogni sèit in cambiu di una gota di aga par copàighi la sèit dal puòr Gjesù. [437] Tornàt fòu tra i vifs. [438] Virgilio a ghi fa al spirit un salùt cal va d'acòrdu cul salùt fat dal spirit stes. [439] I sèns a son i "P" segnàs su la front di Dante. [440] Clot, una da li Pàrchis ca fìlin i destìns da la zent. [441] Il mont di scju spiris. [442] Dut se ca susèit chì tal purgatòri a seguìs un ordin divìn. [443] L'arcobalèn (Iride) cal cambia posisiòn a seconda dal muvimìnt dal sorèli. [444] Il volèj stes di zì in sù a lè in se stes font di plasèj par l'ànima. [445] L'ànima a vorès zì sù, ma la gjustìsia divina a la costrìns a sufrì la necesària punisiòn pa la so inclinasiòn al pecjà. [446] Sèit dimostrada dal cjantà daj purgàns cuan che un'ànima a si libera da li so pènis. [447] Stasio, chel cal parla sti righis, a l'era cognosùt coma poeta taj timps di Crist. (Robuschi) [448] Secònt Vandelli, Dante a si sbàlia: Stasio a l'era napoletàn, no tolosàn. [449] Dopo vej scrit la Tebaide, Stasio a lè muàrt mentri cal scrivèva la Achilleide. [450] Su di me e intòr di me. [451] Ca sarès l'Eneide. [452] Ta stu esilio. [453] Pa la zent pì onesta e spontanea a ghi'è dur tègnisi dal ridi o dal plànzi, encja se l'ocasiòn a dizarès ca no lè il momènt just par ridi o plànzi. [454] Se dut il gran lavoru chi ti stas fazìnt a lè pal ben da la to anima. [455] Stu ànzul a ghi'a apèna cancelàt da la front il cuint P (o pecjàt) che Dante al veva intajàt ta la front. [456] Li peràulis da la beatitùdin (Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam. . .) cjantàda dal ànzul. (Cf. Vandelli) [457] Virgilio al veva za sintùt Gjovenàl parlà ben di Stasio; e adès, l'èsi in compagnìa di un tipo genial coma Stasio a ghi farà someà pì curta la strada ca'an da fa. [458] Avàr. [459] Dante e Virgilio a'an par prin cjatàt Stasio tal sìrcul daj avàrs. [460] Il sens a lè che se Stasio a nol ves lezùt, e capìt, li righis di Virgilio, al sarès cal sufrìs li pènis dal'infièr cul rest daj avàrs (Inf. VII, 25-35). Chì, però, a somèa ca sedi un problema. Li righis di Virgilio, ripuartàdis da Stasio, a no son idèntichis a li righis di Virgilio ripuartàdis ta l'Enèide. (Vandelli, etc.) [461] Pecjàs. [462] Tosàs a zero, coma che tal infièr a son descrìs chej che'n vita a vèvin masa largèsa o prodigalitàt. [463] A no'an savùt pentìsi ne in vita ne in punt di muàrt. [464] Coma, par esèmpli, a susèit tal casu da la largèsa (o prodigalitàt)) ca è oponùda a l'àvarìsia. [465] Sti peràulis a ghi dimòstrin a Virgilio che Stasio a no l'era par nuja avàr. [466] Cansons bucolichis. La referènsa a è di Virgilio, che chì a ghi sta fazìnt n'altra domanda a Stasio. [467] La musa da la storia, ca ispiràva Stasio. [468] Par meretà la salvasiòn a no basta fa dal ben tal mont; a bisùgna pur vej fede. (I Calvinìscj' a sarèsin amòndi d'acordu.) [469] Stasio a si riferìs a na specie di profèsia fata da Virgilio ta una da li so òperis. [470] Par grasia to i soj doventàt. . .. [471] Stasio a si riferìs al episòdi da la Tebaide cal descrìf il rivà daj Grecs taj fluns visìn da la sitàt di Tebe. [472] Omero. [473] Il Mont Parnàs. [474] Caràtars, chiscjus e chej da li righis ca seguìsin, cjantàs da Stasio ta li so òperis. [475] Puarèta par sigùr: dopo vej jodùt murì ducju i sos, il so maròus pur, a è stada condanàda a muàrt da Creonte, insièmit a so sou Antigone. (Cf. Vandelli) [476] A son apèna rivàs tal sest sìrcul. [477] Cuant chi eri frut (a si parla di pì di miès sècul fa) a era abastànsa comun a San Zuan usa la peràula "moràr" par descrivi un arbul di cualsiasi sorta. Ma che, a si sa, a era l'epoca daj cavalèjs e da li mòris, e ogni epoca a ven rifletùda tal so vocabulari. [478] Tal sens che li animis afamàdis dal purgatòri a no podaràn permètisi di mangjà li "mòris" di stu moràr. [479] I sugerìs di consultà i comèns di Vandelli a stu riguàrt. [480] Ta la bibia, il profeta Danièl a la rifiutàt di mangjà ma in compèns a ghi è stada conferìda una granda conosènsa da li robis. [481] Chì tal me post di cavalètis d'estàt an dè tantis; ma i preferìs lasàlis ca saltusèjn pitòst che mangjàlis, encja se cussì fazìnt i vaj a sacrificà l'ocasiòn di implenìmi di Gloria. A no'è da esclùdi, però, che se par un toc a si ves da sopravìvi mangjànt doma, o cuàsi doma, cavalètis, a si zarès a vèj da li bièli visiòns; roba, forsi, da fàighi invidia al stes Zuan Batista. [482] Che ca si fa cul sclop, no cuj madòns. [483] Virgilio al sugerìs che sti puòri ànimis a provin, cul plànzi e cjantà, a liberàsi daj vìncuj ca ju tègnin leàs ta stu post. [484] Erisitòn a l'èra stat punìt cu na fan insasiàbil, tant che a la fin a la tacàt a roseàsi il so stes cuàrp. [485] Va ben, va ben--a San Zuan a varès di èsi "gjèma," i lu saj. Li esigènsis da la rima, però, a mi rìndin sclaf. Perdon. [486] Stavolta i mi scusi besòu. Se Dante al usa "como" par "coma," alòr i no mi sint tant mal a usà "com" par "coma" nencja jò. [487] La so vous. [488] Cuant che cul sanc da la so vena a ni'a partàt a la redensiòn. [489] I comentatòus: tal antipurgatòri, indulà che il timp da pecjadòu durànt la vita al ven doplàt prin da entrà tal purgatòri stes. [490] Dal antipurgatòri, indà ca son chej ca'an spetàt masa timp prima di pentìsi. [491] Forèis a lè abastansa sarcastic tal descrivi la mancjansa di pudòu ta li feminis di Firense ca la lasàt. [492] A si àja maj jodùt feminis che par fàighi ritègni il so pudòu a era necesàri creà disiplìnis spirituàlis o civilis? Se'l dizarèsia il puòr Farnèis s'al ves di fa na pasegiàta ta spiàgis coma che di Lignàn al dì di vuej? A ghi vegnarès ingrìsul! [493] Prin di dut a zaràn a sufrì chej che adès a son encjamò frutùs sensa barba. [494] Par via che Dante, esìnt di cjar e vuès, al fa ombrèna. [495] La luna, Diana, sou dal soreli, o Apollo. [496] Ca seguìs Virgilio. [497] Stu mont, cal sarès il purgatòri, al vou liberàsi di chel spirit e mandàlu ta la strada dal paradìs. [498] L'anima di Stasio, ca sta proseguìnt a plan par restà insièmit cun Virgilio, chel che "cun me'l va." [499] Bonagiunta tal original. (Perdon, ma la colpa a sta duta tal Parnas!) [500] A si trata chì di Papa Martin IV. [501] Secont Vandelli stu Papa a si la godèva a mangjà bizatis dopo vejlis innegàdis tal vin (vernaccia) e rustidis. Insoma, a l'era un golosòn di un papa, e basta. [502] Par vej na conosensa pì buna di scju nòns, e a ltris, i sugerìs Vandelli o altri comentatòus. [503] Ta la bocja. [504] Tal sens di cunsumà. [505] ‘Donne ch'avete intelletto d'amore.' [506] Li ultimi sèis righis e ches ca seguìsin a descrìvin la sostansa di chel tipo di poesia o di scrivi cal ven recuardàt coma "dolce stil novo." [507] Tal original: "dittator" = l'amòu. [508] I tornaràj prin cul desidèri sinò in realtàt. La riva a sarès un post tal Tirèn indulà ca si riunìsin li ànimis par vignì trasportàdis tal Purgatòri. [509] Stu "puòr diàu" al sarès Corso Donati, fradi di Farèis. Secont il fradi, Corso Donati a somèa cal sedi stat in part responsàbil dal "spolpamìnt" di Firense, descrit pì'nsìma. [510] Li sferis celèstis. [511] Coma ca fa la zent cuant che za a sa ca no pol vej se ca vorès vej. [512] I centàuros, ca vèvin un pet di omp e un cuarp di cjavàl. Tant chistu che l'esempli daj ebrèos cal seguìs, a son esemplis di golositàt punìda. [513] I guadàjs, i crot, a son li pènis ca sufrìsin, che cul zì'n davànt ju purificarà. [514] Sta pluma dal ànzul a ghi neta via il pecjàt da la golositàt a Dante. [515] Chej ca s'intìndin di astrologia a capìsin a volo che Dante al vòu dìzi ca son li doj dopo di misdì. Chej che di astrologia a s'intìndin puc, coma me, a son conseàs di consultà i comentatòus. [516] Rivànt fin a vièrzi (il àt) la bocja par parlà. [517] Na domanda amòndi sensìbli. La risposta a ghi ven data ta li righis ca seguìsin. [518] Tal sens che Dante al podarès alòra capì coma ca è pusìbul dimagrì, par razòns ca no'an nuja a che fa cu la mancjansa di roba da mangjà. [519] Il sanc cal scor ta li vènis di una part dal cuarp al va a trasformàsi ta la part stèsa. [520] Ta stu "natural vasèl" a si mìscjin il sanc dal omp e chel da la femina. [521] Il sanc da la femina a lè pront a ricèvi il sanc dal omp, ca lè pront a operà. [522] I sugerìs di consultà i comentatòus par vej na idea pì clara di chista spiegasiòn "scolastica" di se ca susèit dal moment dal concepimìnt in sù. [523] A'è clar, chì, che il sanc maschil al domina. I crot che certi feministis di vuèj a ghi darèsin na buna tiràda di orèlis a Dante e a Tomàs d'Acuina e a Aristotil e a ducjus chej ca la pensàvin cussì ta chej timps lontàns. [524] La referènsa chì a è al filosofo antic Averroe che, secònt li righis ca seguìsin, al insistèva che l'intelèt a l'èra superàt da l'anima. (Vandelli, su chist punt al da na spiegasiòn detaliàda.) [525] Par vej n'idea pì clara da la fusion da li divièrsis pars da l'anima (vegetatìva, sensitìva e rasionàl) a zova consultà i comentatòus. A è da oservà, però, che l'idea che l'embrio al vegni dotàt di anima "rasionàl" a ven scartàda daj filosofos modernos, da John Locke in ca. [526] La referènsa chì a è a che part da l'anima ca resta atìva encja dopo la muàrt. [527] In particulàr li facoltàs vegetatìvis e sensitìvis, a restin calmùtis; mentri che li facoltàs inteletìvis (memoria, etc.) liberàdis dal cuarp, a dovèntin encjamò pì ben gusàdis. [528] L'anima, che chì si si'èra sofermàda, a deva forma umana al'aria. Interesànta chista teoria dal'anima, ca'a esitensa prima dal cuarp, e che di fat a ghi dà forma al cuarp. [529] Chist a'a dita Maria cuant che l'ànzul a ghi'a dita ca varès vut un frut; "Quomodo fiet istud, quoniam virum non cognosco?" Domanda abastansa naturàl. [530] Il velèn. [531] La cura a lè il fòuc; l'alternàsi dal cjantà e daj esèmplis a sarèsin il past. [532] Scju spiris a pòsin purificàsi doma restànt lì, dentri ta li flamis. [533] Tal sens general da li zonis cjàldis dal Nordafrica. [534] Par fasi amà da un toru, Pasife a'è entrada ta na vacja di len. Da sta union a lè nasùt il Minotauro. [535] Vandelli al crot che stat siòra a'è la madòna; Robuschi a dis ca è Beatrìs. E jò? Jò'i crot che sta grasia a posi èsighi conferìda doma da la madòna--o da Beatrìs cu la grasia da la madòna. [536] L'idea che na persona urbàna, civilizàda, nòbil, a resti culpìda (o maraveàda) dal straordinàri par mancu timp dal cjargnèl (=montanaro) a è, secònt me, un cumplimìnt tant pì grant pal cjargnèl che pa la persòna "nòbil." [537] Sèzar, coma chej spiris descrìs u chì, al veva pecjàt di sodomia, e par chel al vegnèva clamàt "regina." [538] La so vergogna a asìst li flamis tal so viàs di purificasiòn. [539] Pasife, za minsonàda tal vers 41. [540] Guinizèl, ca ghi'a dat il via al "stil novo," al sarès sens'altri dut invidiòus di sta me prova "volgàr" in furlàn. [541] A è mièj consultà i comentatòus par vej na buna idea da la storia di Licurgo, [da la so femina e daj so fiòj. Chì a'è da notà che Dante a lè tentàt di cori vièrs di Guinizèl, pal ben ca ghi volèva, ma a lè tratenùt da li flamis ca cujèrzin Guinizèl. [542] Cussì a si riferìs Dante al Guinizèl, dal cual a si considera disèpul. [543] Il mièj fabri dal "dolce stil novo" al sarès Arnalt Daniel; chel crodùt pì avansàt al sarès Girault de Borneil, un famous poeta provensàl. (Cf. i comentatòus.) [544] I "stùpis" minsonàs ta stu vers a erin encja da l'opiniòn che li operas di Guiton d'Arès a fòsin fra li mièj. [545] Scritòus coma Guinizèl, sensa parlà di Dante stes, a rapresentàvin tant mièj il "bièl stil nòuf." [546] Arnalt Daniel, za minsonàt tal vers 115, ca si esprimarà in provensàl fra cualchi riga. [547] A è ben clar che il provensàl a lè cusìn dret dal furlàn. [548] L'ànzul a ghi aparìs al tramònt. Par una descrisiòn detaliàda su chista determinasiòn di Dante in riguàrt a l'ora, i sugerìs di lèzi i comentatòus. [549] Cf. Vanzèli di San Matèo, v.8. [550] A lè doventàt pàlit coma un muàrt. [551] Sti righis a sugerìsin che Dante al veva vut ocasiòn di jòdi zent condanàda vignì bruzàda viva. [552] La storiuta di Tisbe e Piramo, una sorta di Romeo e Gjulieta pre- shakespeariana, a'è contàda da Ovidio ta la so Metamorfosi. [553] Fin a stu punt, i tre a vèvin cjaminàt in fila indiana, cun Stasio tal miès. [554] Indà ca tacava la scjala ca partàva al paradìs terèstri. [555] A l'era zut a durmì--o tramontàt. [556] Citèrea = Venere. [557] Lia, prima femina di Jacob, chì usàda da Dante coma simbul da la vita atìva. (Vandelli) La corona ca si met tal cjaf a è na corona fata di buni operis. [558] Rachel, seconda femina di Jacob, a è chì usàda coma simbul da la vita contemplatìva. [559] I splendòus dal vers 109 a crèjn stu efièt. [560] Ches temporàls. [561] Làsiti guidà da se ca ti par just. [562] Beatrìs. [563] "Chej" a sarèsin i flòus, arbuj, etc., di stu post. Virgilio, duncja, a ghi da la sièlta di usà stu timp ta la vita contemplativa (stant sintàt) o atìva (cjaminànt fra flòus e àrbuj.) [564] Su di te i conferìs il podèj temporal e spiritual. [565] Sicoma ca era matìna, l'ombrena dal mont dal purgatòri a vegneva butada vièrs ovest, par la ca si pleàvin li ramàsis. [566] Visìn di Ravèna. [567] Ta stu post a lè sempri il mèis di maj, cu li so grandis belèsis primaverìlis. [568] Divièrsis interpretasiòns di sta riga a son pusìbulis. Robuschi e altris a cròdin ca sedi Proserpina ca pièrt la primavera (i flous ca steva cjolìnt sù). Jò invènsi i crot che al momènt dal rapimìnt da Plutòn, Proserpina (la primavera) a pièrt so mari (la cjera, la natura) par via ca ven trasportàda tal mont di sot; mentri che Cerere (la mari), pierdìnt so fia, a pièrt la primavera stèsa. [569] Cupid. [570] Tal sens che Cupid di solit al culpìva altris, no so mari, che stavòlta al veva fat inamorà di Adòn. [571] Che di Serse a è una lesion che al dì di vuèj a varèsin da tegni in mins chej tipos coma Bush mentri ca si preparing a invàdi il Irak, pensànt, coma Serse, che sbarasàsi di Saddam Hussein a sedi na roba da nuja e sensa nisùna coseguensa negativa. [572] Chistis a sarèsin localitàs ta li do bandis dal Elespònt; Leandro a l'era costrèt a nodà da un post a l'altri par zì a cjatà la so amànt, fin che a un bièl moment a si'a negàt. [573] Il Letè. [574] Il Salm XCI, cal dis fra l'altri quam magnificata sunt opera tua, Domine! [575] Dante a si riferìs a li peraulis di Stasio (Purg. XXI, 43. . ..) cal veva dita che ca no si varèsin cjatàt cambiamìns di timp. [576] Diu al pol cjatà e amirà la perfesiòn doma in se stes. [577] Da l'entràda in sù, il purgatòri a lè lìbar da chej turbamìns ca crèijn chi di nualtris l'àga e la cjera. [578] Ca sarès la nustra cjera, no che dal alt dal purgatòri. [579] Di là--tal nustri mont--stu frutàn (dal àrbul dal ben e da mal?) a nol esìst. [580] Tal cors da la purificasiòn a bisugna che na anima si dismintièj daj pecjàs ca'a cometùt e ca si recuardi doma dal ben ca'a fat. [581] Il gust da l'aga di Letè e di Enoè. [582] Ognun daj poès di na volta, chej ispiràs tal Parnàs. Fra chiscjus a sarèsin encja Virgilio e Stasio; e a'è par chel che Dante, ta la prosima riga, a si volta vièrs di lòu. [583] Dante al veva cjolt i so vuj da la bièla Matilda doma par un momentùt. [584] A sarès bièl savèj se Dante al usarès li stesi espresiòns encja vuèj cuant che la potènsa feminista a è tal che ta un sens no tant indirect a parta parfìn a gueris coma che da l'Afghanistan par liberà li feminis dal so vel. [585] Il sun da la melodia minsonàda tal vers 22. [586] Li Musis. [587] Vigìlis. [588] Dante al usa l'Elicòn, il post indà ca stan li Musis, invènsi da li fontànis--o risultìvis--Aganipa e Ipocrina--ca vègnin fòu dal Elicòn. Il sens a lè che Dante al vou bevi da li àghis di sti fontànis par otègni la ispirasiòn ca ghi ocòr par continuà. [589] Il rest da li Musis. [590] L'ogjèt percepìt da pì di un sens e che, di conseguensa, al pol inganà un daj sens, coma cal ingàna il sens da la vista ta stu casu chì. [591] "Àt" = forma, aspièt. (Dante a si veva visinàt ai àrbuj cussì tant ca nol podèva pì vignì inganàt in ta se cal jodèva. [592] Chista "virtùt" a sarès che facoltàt inteletuàl ca ghi permèt a la razòn di percepì la veretàt da li robis. [593] Matelda. [594] Tal nustri mont. [595] Dal flun Letè, che i poès e Matelda a stan percorìnt. [596] Li flamùtis a someàvin pinèj. [597] Li sièt listis a rafigùrin i sièt regàj dal sant spirit: il savèj, l'intelèt, il bon consèj, la fuàrsa, la siènsa, la pietàt, e il timòu di Diu. (Vandelli) [598] Li strichis coloràdis lasàdis da li flamùtis a son iridàdis, coma ca lè l'arcobalèn o ca son i sircuj che ogni tant a si jòdin atòr da la luna. (Delia) [599] Dante a no la la capacitàt di jòdi cussì lontàn coma cal pos il spirit di Diu. [600] Secont Vandelli, scju vincjacuatri vecjus a rapresèntin i vincjacuatri libris dal Vecju Testamìnt. [601] Cussì al saluda Maria l'arcànzul Gabrièl. [602] Coma che tal cjèl na stela a cjoj'l post di un'altra. [603] Sìmbul daj cuatri libris dal Nòuf Testamìnt. [604] La descrisiòn di Dante a derìva in part da Ezechiel e in part da San Zuan da l'Apocalìs. [605] Il grifòn, a ni recuàrda il Vandelli, a lè un simbul amòndi adàt par rapresentà Crist: Crist a la cualitàs divinis e umanis, coma che il grifòn a lè un puc àcuila e un puc leon. Il cjar al rapresentarès la Glisia. [606] A è da notà che la part dal grifòn ca rapresènta il divìn a'a la corispondènsa àcuila/òru, il pì maestòus daj usièj e il pì presiòus daj metàj. La part umana (il leon) a è in blanc e ros. [607] L'amonimìnt che, coma ca ghi'a susedùt a Fetòn, cussì a podarès susèdighi al Papa sa nol ves da guidà ben il cjar da la Glisia. [608] Li tre feminis a rapresèntin li tre virtùs teologalis: la rosa = la caritàt; la verda = la speransa ; la blancja = la fede. [609] Li cuatri virtùs cardinals: la prudensa (= chista), la gjustìsia, la fuartèsa e la temperànsa. (Vandelli al esplora al lunc il valòu symbolic di sti aparisiòns.) [610] San Luca e San Pauli, secont i comentatòus. [611] La natura a veva fat Ipocrate pal interès daj òmis (chej nemàj ca son i predilès da la natura--coma ca crodèvin na volta). [612] Stu altri vecju al sarès San Pauli, cal mostra cu la so spada il gran podèj da la peràula di Diu. [613] San Zuan, l'autòu da l'Apocalìs. A somèa cal durmìsi; ma in realtàt a lè tegnùt ben sveàt da lis o visiòns. [614] I ultins sièt minsonàs. [615] Ca èrin vistìs in blanc. [616] La caritàt, ca supuàrta il Nòuf Testamìnt, a è rapresent`ada in ròs; la fede dal Veciu Testamìnt in blanc. [617] Diu stes, tal Empireo, ma encja chel complès di cjandelièrs, etc., za descrìt. [618] Il setentriòn pì bas (l'Orsuta cu la stela polar), cal guida il marinàr. [619] Di matina bunòra, cuant che'l sorèli apèna apèna al ven su, a lè velàt da vapòus ca ni permètin di vuardàlu a vuj nùs. [620] Un amòu cal va'n davòu un bel puc, coma che Dante al conta ta la so Vita Nuova. [621] Dante a nol veva nencja nòuf àjs cuant cal veva jodùt Beatrìs pa la prima volta. [622] Una cuantitàt amòndi pìsula (un otàf di un'onsa). [623] Dutis li belèsis dal paradìs terèstri, pierdùdis da Eva, a no bàstin par tègnimi dal planzi. [624] Chista, in fat, a è l'unica volta che il nòn di Dante a lè minsonàt ta la Comèdia. [625] Fuèjs dal ulìf, ca ghi èrin sacris a Minerva. [626] La font a sarès il Letè stes. [627] La Slovenia dal dì di vuèj. [628] Il paìs cal pièrt ombrena al sarès l'Egìt, o altri paìs nordafricàns, indulà che ogni tant il sorèli a lè cussì dret in parzòra daj ogjès ca ghi stan sot che chej a no forming nisùna ombrena. [629] Cal sarès il cori da li sfèris celèstis. [630] I ànzui ca vèvin dimostràt compasiòn pal puòr Dante. [631] Beatrìs e i ànzuj. [632] Ta l'originàl l'ecuivalènt di "zovenùt" a sarès la "vita nova" di Dante. [633] Chista a sarès la condisiòn dal puòr Dante cuant che par prin i lu jodìn al'inìsi dal Infièr, cunfùs e pierdùt tal bosc scur. [634] A lè restàt lì imbacuchìt, cu la bòcja vièrta ma sensa èsi bon di dìzi nùja. [635] Beatrìs a è muarta cuant ca veva 25 àjs. [636] Sens: La lama ca dovarès punì il pecjadòu a ven smusàda dal intervegnì da la misericordia divina. [637] Tal e cual di chej ch'encjamò a ghi fan part dal mont da li robis falsis. [638] Beatrìs a ghi sta dizìnt a Dante ca nol veva da vej pierdùt timp a zì in sercja di chej plasèjs di stu mont, coma par esempli il plasèj sesuàl. [639] Colps o avìs di perìcul. [640] Il vint nostràl al sarès il vint da la tramontàna; chel altri a lè il vint da l'Africa. [641] Riferìnt a la so musa coma "barba," Beatrìs a ghi fa recuardà a Dante ca no lè pì un frutùt. E luj a si sint mortificàt. [642] Stu èsi in do natùris a lè il grifòn--mièza àcuila e miès leòn-- simbul da la dopla natura di Gesù Crist. [643] L'àga dal Letè a lu purifica e a ghi cjòj la memòria daj so pecjàs. [644] Chistis a sarèsin li virtùs cardinals, che cul so fa a dimòstrin di volèj protèzilu. [645] Indulà ca forming una da li costelasiòns. [646] Da l'inìsi, alòra, Beatrìs a era stada dotàda di dùtis li virtùs. [647] Li virtùs teologàls (caritàt, speransa e fede) ca ghi daràn na man a Dante di jòdi li veretàs rivelàdis pì benòn. [648] Taj vuj di Beatrìs. [649] Coma za minsonàt, il grifòn a lè stat destinàt a rapresentà il Crist in ta la natura umana e che divina. [650] In se il grifòn al restàva imutàt, ma a si tramutàva taj vuj di Beatrìs o in tal aspièt uman o in ta chel divìn. [651] La sostansa di chista esclamasiòn di Dante a è la realizasiòn so che nisùn al podarès maj descrivi cun precision la bielèsa di Beatrìs. [652] I dèis àjs ca separàvin il poeta dal'àn da la muàrt di Beatrìs. [653] A l'era dut concentràt tal amirà la bielèsa di Beatrìs. [654] Sti tre zòvinis, ca rapresèntin li tre virtùs cardinals, a ghi stan partànt a mins a Dante di smètila di fisà Beatrìs. [655] I sièt cjandelièrs za minsonàs tal cjant XXIX. [656] Cu la bandiera. [657] Mentri che il cjar al zira, Dante e compàjs a son ta la banda interna da l'orbita. [658] I comentatòus a sugerìsin che stu àrbul al rapresenta l'impero roman, mentri che il cjar trainàt dal grifòn al rapresenta la Glisia. L'arbul svistìt, duncja, al sugerìs la condisiòn dal impero ca esisteva sensa intervènt redentìf di Crist. [659] Coma che, di fat, a ghi'a capitàt a la nustra nonùta Eva, che osteàda, dopo vej sercjàt il frut di stu àrbul! [660] A la leàt il timòn dal cjar a la frascja cu la frascja stesa. Ta che maniera chì a ven rapresentàda l'uniòn dal'Impero cu la Glisia. [661] La lus dal sorèli a si mìscja cu la lus da la costelasiòn dal Cjavròn, ca seguìs la costelasiòn dal Pès. [662] Sot n'altra costelasiòn--che dal Toru. [663] Gjove, ca s'inamoràva su par ju di dùtis li zòvinis ca ghi capitàva da jòdi, a si'a pur inamoràt di Io e a ogni cost al volèva entrà ta li so grasis. La so femina (Gjunon), però, volìnt ostaculàlu (chi sa maj parsè), a'a metùt Argo (chel mostru daj sent vuj) a vuàrdia di Io. Alòra Gjove a la mandàt Mercurio a indurmidì il puòr Argo cul contàighi la storia da la ninfa Siringa. Tal fratìmp, Gjove a si'a aprofitàt e cussì via dizìnt. [664] I sugerìs di consultà i comentatòus par una spiegasiòn aprufundìda da la relasion fra il sveàsi di Dante e chel daj apòstui. [665] La compagnia e i altris a sarèsin chej spirs (li ninfis, i vecjus, ecc.) ca compagnàvin il cjar. A è da agjùngi che si si recuardàn che il grifòn al rafigùra Crist, alòra il fat che adès al va in alt al rapresenta l'asensiòn di Crist tal cjel. [666] Cjar--il "plaustrum" latìn. [667] L'Acuilòn e il Austri a son doj vincj' ca tirin fuart. [668] Residènt ta sta "silva"--o paradìs terèstri. [669] L'acuila e i so dans a rapresèntin li persecusiòns dal impero viers la Glisia. [670] "Secja" parsè che la volp, coma simbul da la eresia, a è al dizùn di ogni buna dutrìna. (Vandelli) [671] Secònt i comentatòs, l'àcuila chì a rapresenta l'imperatòu Costantìn e la so donasiòn al papa. [672] Il dragòn descrìt ta che righis chi a lè il Satanàs. [673] La donasiòn di Costantìn, fata cun buna intensiòn, cul zì dal timp a veva da partàighi brus momèns a la Glisia. [674] Il cjar al ven cussì a someà la bestia da l'Apocalìs. I cjafs cornùs a rapresèntin i sièt vìsis principàj ca vegnèvin a coròmpi la Glìsia: la supèrbia, l'invìdia, la ràbia, l'avarìsia, la musetàt e la gola. [675] La Curia romana che, coma ch'jodìn ta li righis ca seguìsin, a si cocolèa cul gigànt, o re di Fransa. [676] Par Dante, il rapuàrt fra il Papa e il re di Fransa a l'era amòndi puc san! [677] Dante chì al rapresenta la zent cristiana--o forsi il pòpul italiàn. [678] Un sugerimìnt, chì, da la trasferta da la Curia a Avignòn. [679] Li tre virtùs telogàls e li cuatri virtùs cardinals. [680] Peràulis che Gjesù a ghi'a dita ai apòstui prin di murì. [681] La fiola: Matelda; chel: Stasio. [682] E se ca ghi zovarès tant al me bisùgnu. [683] La Glisia a era, ma a no è pì, par via che adès a è sot dominio di Satana. [684] Li plumis lasàdis da l'àcuila a rapresèntin i bens di stu mont ca'an vut l'efièt di coròmpi la Glisia e di fala doventà la "putana dal gigant," coma descript pì sù. [685] "Cinquecento dieci e cinque" tal originàl. A no'è clar se Dante a la volùt significà DXVo pùr li cifris individuàlis: un D, un X e un V, ca podarèsin vignì lezùdis coma DVX ( = DUX = duce). A è mièj, chì, consultà chej ca san. [686] Tant Temi che la Sfinx a proponeva oràcui ca èrin durs da capì. [687] Cuant che Edipo al veva risòlt il problema proponùt da la Sfinx, chista a si veva rabiàt e fat dans grancj' taj cjamps (a piòris e blava). Ma stavolta a no saràn dans parsè che i fàs (ca faràn da Najadi) a risolvaràn l'enigma. [688] Da l'àcuila e dal gigant. Par altri interpretasiòns, a'è mièj consultà i espèrs. [689] Par vejghi dat na roseàda al milùs, Adamo a la dovùt spetà sincmil àjs prin che il signòu al vegnès a ridìmilu. [690] Piramo a la cul so sanc macjàt li moris che da blàncjs a son doventàdis rosis. Cussì la vanitàt daj plasèjs di Dante a ghi scolorìs la mins. [691] Ta la proibisiòn riguadànt il àrbul. [692] I pelegrins a tornàvin da la Cjera Santa cun'un bastòn fasàt di fuèjs di palma, par ricordu. [693] A sta di fat che sta dutrina, basàda sul crodi che l'intelèt al rìvi a capì dut, a no'è suficènt par rìndighi pusìbul a Dante di rivà a capì li veretàs "rivelàdis" da Beatrìs. [694] Festina = espresiòn latina ca ca mi va tant comuda a mi coma a Dante; a ten a significà il muvimìnt pì ràpit dal Prin Mobil rispièt a la cjera. [695] Li sièt virtùs chi vin za incuntràt. [696] No èse na ironia delisiòsa che mentri chi staj scrivìnt (il 23 di dicembri, 2002), sta zona fra il Tigris e l'Eufrate a è doventàda un daj centros di dut il mal di stu mont? Chi sa se, dopo vèjla distrùta, a tornarà a doventà un Paradìs Terèsti come ca l'èr stat? [697] L'àga dal Eunoè a ripuarta la memoria il ben che un a la fat o pensàt. [698] Li regulis da l'art. [699] Indulà ca la bevùt l'àga dal Enoè. ***END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK LA DIVINA COMèDIA: PURGATòRI*** ******* This file should be named 16188-8.txt or 16188-8.zip ******* This and all associated files of various formats will be found in: http://www.gutenberg.org/dirs/1/6/1/8/16188 Updated editions will replace the previous one--the old editions will be renamed. Creating the works from public domain print editions means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. They may be modified and printed and given away--you may do practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution. *** START: FULL LICENSE *** THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase "Project Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg-tm License (available with this file or online at http://gutenberg.net/license). Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm electronic works 1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. 1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic works. See paragraph 1.E below. 1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is in the public domain in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg-tm License when you share it without charge with others. This particular work is one of the few copyrighted individual works included with the permission of the copyright holder. Information on the copyright owner for this particular work and the terms of use imposed by the copyright holder on this work are set forth at the beginning of this work. 1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country outside the United States. 1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: 1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed: This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.net 1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived from the public domain (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work. 1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg-tm. 1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg-tm License. 1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than "Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.net), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm License as specified in paragraph 1.E.1. 1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided that - You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, "Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation." - You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg-tm works. - You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work. - You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg-tm works. 1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below. 1.F. 1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread public domain works in creating the Project Gutenberg-tm collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain "Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment. 1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE. 1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem. 1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS,' WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. 1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions. 1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause. Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life. Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation web page at http://www.pglaf.org. Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state's laws. The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S. Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered throughout numerous locations. Its business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email business@pglaf.org. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation's web site and official page at http://pglaf.org For additional contact information: Dr. Gregory B. Newby Chief Executive and Director gbnewby@pglaf.org Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide spread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS. The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit http://pglaf.org While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate. International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: http://pglaf.org/donate Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic works. Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support. Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition. Each eBook is in a subdirectory of the same number as the eBook's eBook number, often in several formats including plain vanilla ASCII, compressed (zipped), HTML and others. Corrected EDITIONS of our eBooks replace the old file and take over the old filename and etext number. The replaced older file is renamed. VERSIONS based on separate sources are treated as new eBooks receiving new filenames and etext numbers. Most people start at our Web site which has the main PG search facility: http://www.gutenberg.net This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks. EBooks posted prior to November 2003, with eBook numbers BELOW #10000, are filed in directories based on their release date. If you want to download any of these eBooks directly, rather than using the regular search system you may utilize the following addresses and just download by the etext year. http://www.ibiblio.org/gutenberg/etext06 (Or /etext 05, 04, 03, 02, 01, 00, 99, 98, 97, 96, 95, 94, 93, 92, 92, 91 or 90) EBooks posted since November 2003, with etext numbers OVER #10000, are filed in a different way. The year of a release date is no longer part of the directory path. The path is based on the etext number (which is identical to the filename). The path to the file is made up of single digits corresponding to all but the last digit in the filename. For example an eBook of filename 10234 would be found at: http://www.gutenberg.net/1/0/2/3/10234 or filename 24689 would be found at: http://www.gutenberg.net/2/4/6/8/24689 An alternative method of locating eBooks: http://www.gutenberg.net/GUTINDEX.ALL *** END: FULL LICENSE ***