The Project Gutenberg EBook of Alamat ng Ilang-Ilang, by Jose N. Sevilla This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org Title: Alamat ng Ilang-Ilang Author: Jose N. Sevilla Release Date: August 10, 2004 [EBook #13156] Language: Tagalog Character set encoding: ASCII *** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK ALAMAT NG ILANG-ILANG *** Produced by Jeroen Hellingman, Tamiko I. Camacho, Jerome Espinosa Baladad and PG Distributed Proofreaders. Produced from page scans provided by University of Michigan. [Transcriber's note: Tilde g in old Tagalog which is no longer used is marked as ~g.] [Paalala ng nagsalin: May kilay ang mga salitang "ng, mga," at iba pa upang ipakita ang dating estilo sa pag-sulat ng Tagalog na sa ngayon ay hindi na ginagamit.] =ALAMAT= N~G =ILANG-ILANG= KATHA NI _Jose N. Sevilla_ MANUNULAT SA "BUHAY PILIPINAS" Unang pagkalimbag MAYNILA, S.P.--1908 LIMBAGAN NI E.C. ESTRELLA, BUSTILLOS BLG 9, (SAMPALOK) TELEFONO 1199 Ilang-Ilang Niao'y buwan n~g Diciembre at ang malamig na simoy ay umaanyaya sa tanang na sumangap n~g maligayang sandaling iniaalay n~g kaparan~gan, at baga man dito sa ati'y di kaugalian ang magaksaya n~g panahon sa paglilibang, ay ilan kong m~ga kaibigan ang nakipagyari sa akin na kami'y maglakbay sa kagubatan n~g Mindoro, upang doo'y magparaan n~g maligayang panahon sa pan~ga~ngaso. Hindi naglipat araw at guinanap namin ang pinagkasunduan at karakaraka'y ang aming m~ga aso'y naka-amoy n~g lunga marahil n~g usa kaya't unahan kaming sumunod sa tun~go n~g kanilang m~ga tahulan. Sa pagtugaygay na iyao'y natiwalag ako sa aking m~ga kasama at sumandaling humimpil sa lilim n~g isang mayabong na kahoy na di ko alumana kung ano ang kanyang pan~galan, baga mang labis akong napapataka na sa gayong ilang ay masamyo ko ang di maisaysay na ban~go na lubhang laganap sa kagubatan na pinaiibayuhan ang ban~go n~g sa tanang sampaga. Nakaraan ang isang malaking bahagui n~g araw at ang pagkainip ay sumagui sa akin, sa di pagkarin~gig n~g anomang hudyat na aming pinagkasunduan, at di ko naman malaman kung saan sila napatun~go, Kung sukatin ko naman n~g malas ang napakalawak na gubat na namamagitan sa akin at sa kabayanan, ay lubha akong nalulula sa di matapos-tapos na m~ga dawag, na sumasatitig. Ang panglulumo ay naghari sa aking damdaming di sanay sa gayong m~ga ilang at nawalan ako n~g kayang lumayo pa't tuntunin ang landas, sa pan~gan~ganib na sa pagsasapalaran ko'y makasalubong n~g mababan~gis na Tamaraw.[1] Ano pa't ang pan~gan~gamba'y lumaganap sa aking kalagayan at sa kadahilanang ito'y inihanda ko ang taglay na baril, upang ipagsangalang kung ito'y kakailan~ganin, subli't lalong lumala ang aking pan~gin~gilabot, nang mausisa kong wala ang m~ga punglong taglay at nahulog sa aming pagtatakbuhan, n~g di ko man lama~g naalumana. Gumiyaguis na n~ga sa akin ang lubhang malaking pan~gan~gamba at n~g tumama ang aking m~ga titig sa nan~gun~gulimlim na panan~glaw sa Sandaidig, ay napagsiya kong nan~gun~gubli nang nagmamadali sa likod n~g isang matarik na bundok sa kalunuran. Ang pag-aalinlan~gan ay namalagui pang sumandali sa pagayong anyo na nakapan~gin~gilabot na banta n~g pagkalun~gi at lubhang binabagabag ang di ko hirating kalooban sa gayong kasindak-sindak na kalagayan, nang sa di kawasa'y nakamalas ako n~g isang matanda, na nagbubuhat sa kalaliman n~g isang masukal na yun~gib na makubli't mamataan ko sa kasukalan n~g gubat. Sa pag-aantay na ito sa inaasahang tagapagtangol marahil sa kapan~ganibang kong kinalalagyang, ay sumagui naman sa aking ala-ala ang m~ga singaw lupang lagui kong narin~gig sa matatandang alamat na ibinadha tuwi na, n~g nan~gamatay ko nang m~ga nuno. Baga mang ang pagkatakot ay labis na nagpapasakit, ay pinapaghari korin sa sarili ang mayamang aral n~g CATOLICISMO, na pinagsikapan n~g aking m~ga magulang na siya kong palaguing panangnan sa ano mang kapan~ganyayang haharap at ang pakatiwala kong ito'y siyang bumubuhay n~g aking loob. Sa aking mahabang pananalan~gin ay dumating din ang inaantabayanan nang hindi man lamang ako nainip at pagkalapit niya sa aking kinalalagyan, ay naulinig ko pa ang ganitong pag-aawit: Oh hiwagang lagui sa m~ga pan~garap aliwan n~g laguim na nagpapahirap Ikaw n~ga ang siyang wagas kong pag-asa, na magkakandili sa luoy kong puso na pinakaapi at tuwi-tuwi na'y inayop n~g dusa; at siyang hantungan n~g m~ga paghamak ang nilun~goy-lun~goy n~g aba kong palad. * * * * * Ikaw din ang kusang lubos sumiphayo sa niluhog luhog n~g aba kong puso; at dina na awang mag gawad maglagda n~g hatol na imbi na siyang papatay sa abang kumasi't walang kasalanan kahit na ano man, kundi ang sa iyo'y lubos na isuyo ang iyong nalamang hindi man kinuro. Kung ang m~ga laguim at pagkahilahil siyang magdudulot sa iyo n~g saya iyo n~g sabihin at aking gagawin ang ano mang ibig na ipababata kahit ikaputi n~g aking hinin~ga. Pagkaraan n~g kanyang pagaawit ay tumanong. --Ano, anak ko ang naghatid sa iyo dito sa ilang na pook? --Oh! kagalang-galang na matanda--ang aking tugon--ang maling akalang aksayahin ang panahon sa paglilibang at ligaliguin ang nan~gatatahimik na hayop sa kanilang himpilan. --Ikaw baga'y nag-iisa? --Sa n~gayon po; pagka't ako'y napatiwalag sa aking m~ga kasamang hindi ko malaman kung saan nan~gapasuot. --Lubhang malayo ang iyong kinapatun~guhan. --Ano pong pook ito?--ang usisa ko sa kausap. --Ito ang lupalop na pinamagatang Ilang-ilang--ang tugon sa akin. --Ilang-ilang! ... Ano po ang kahulugan niyaon? --Ah! iyao'y isang buhay,--sumandaling nagkuro ang aking kausap at saka ipinatuloy--Yamang hindi ka rin makababalik sa kabayanan, samantalang hindi umuumaga, ay pakingan mong sumandali ang isasalaysay, kasabay nang anyayang magparaan kami n~g mapan~glaw na gabi sa kanyang kublihan. Nagkakaakbay kaming lumusong at hinawi ang nan~gan~gapal na talahiban, samantalang ang sisikdo sikdo kong puso ay nagbabalita sa akin n~g isang bagay na mahalaga. Sarisaring gunita ang sumaisip, balintulot yaring loob; n~gunit hindi ko magawa ang umurong pagkapalibhasa'y lalong ma pan~ganib ang matulog sa parang. Pagkalipas n~g paglusong namin sa madilim na yungib na kinamataan ko sa matanda, ay sinapit ang kanyang tahanan, doo'y guinanap ang kanyang pan~gakong ibuhay at ang binanguit na alamat ng Ilang-ilang ay sinimulan na. --Nalaman mo anak ko: Magbuhat nang ako'y gawaran n~g sumpa n~g Makapangyarihan, ay hindi na ako nagkapalad na makaulinig n~g tinig tao. Laguing guimiguiyaguis sa akin ang bigat n~g kahatulang iyaon sa nagawang kasalanan, sa hindi rin iba't tunay kong anak na pinag-isipan kong gahisin, n~guni't ang gayong napakahamak na gawa'y pinagdurusahan ko n~gayon n~g isang napakahirap na parusa, gaya n~g tinitiis kong pagkawalang kamatayan, o pamamalaguing mabuhay sa ganitong ligalig. --Paano po ang nangyari?--ang pahanga kong tanong. --Ako'y isang binata noon--ang tugon n~g aking kausap--na lubhang mawilihing paglibangan ang tanang binibini, at lagui kong minamatwid kan~gino man na hindi ano mang kapanagutan sa m~ga ipinasyang "_Mabuhay kayo at dumami_." ang auking m~ga guinawa. Sa di kawasa'y nagkaroon ako n~g isang anak na napakagandang babayi at sa pag-aakala kong iligtas sa m~ga hibo n~g mundo, kung siya'y magkaisip, gayon din sakawikaang, _baka pagbayad_, ay dinala ko n~ga rito sa masukal na ilang, magbuhat pa sa pagkasangol at n~g huwag n~g makilala ang katauhan at maiwasan naman ang laguing pagkapahamak na sinasapit n~g m~ga walang malay. Ang pan~gan~galaga sa kanya'y ikinatiwala ko sa isang matandang babaying pipi, upang huag niyang makilala ang m~ga hiwaga sa buhay, ang lihim n~g tao, gayon din ang kanyang pinangalin~gan. Sa tuwi tuwi na'y dinadalhan ko n~g ikabubuhay; n~guni't hindi ako na pakikita, upang huag magkapanahong ako'y usisain n~g ano man. Sa di kawasay nang maglalabing tatlong taon sa gayong pagkakatago ay tinamaan ako n~g kanyang m~ga titig at pumanaw sa akin ang damdaming ama. Nabihag ang mawilihin kong hilig na mangibig kan~gino man, na makapag-aalay sa akin n~g pampawi n~g lagui kong uhaw na han~gad, at ito ang nag-wagui sa aking puso. Hindi na ako lumusong sa kabayanan; ang kanyang kagandahan ay bumihag sa akin, at lubhang sumasal ang paghahan~gad kong putihin ang impok niyang ganda na hindi ko nakita sa boong pinagdaanan sa buhay. Lumipas ang ilang sandali n~g alinlan~gang itaguyod ang napakahamak kong hinan~gad at naghari din sa akin ang dating iminamatwid na, "_tayo'y galing sa magkakapatid mag-aama, at magkakamag-anak_" at pinapaghari ko ang kanyang pagkahan~gal na di ipinahihiwatig ang katotohanan n~g aming pagkamag-ama. Siya naman, pagkapalibhasa'y hindi nagkapalad makaulinig n~g tin~gig n~g kanyang kapwa, ay lubhang na aliw sa aking m~ga pangungusap, lalo na n~g maulinig ang matamis na inaawit n~g kanyang ina na napaukit sa aking budhi at siya namang lagui kong inuulit, ay ginawaran ako n~g mahinhing lambing inilin~gay ang kanyang ulo sa aking balikat at lalong naghapdi ang sugat n~g aking puso at sumasal ang aking masamang han~gad. --Ano pong awit iyaon? Iyaon pu bagang naulinig ko kan~gina. --Oo; yaon n~ga at inulit ang magandang kundiman. Pagkatapos ay ipinatuloy ang pagbubuhay. Dumating ang mapan~ganib na sandali at gumiyaguis na nag-ulol sa akin ang hibo ni Satanas, at inakala ko nang ganapin ang maru~gis na isinabudhi, datapwa't nang isasagawa ko na, ay di naman nagkaroon n~g bahagya man lamang na pagsalansang ang aking anak, pagkapalibhasa'y di natatahong iyao'y sawi sa m~ga kautusan. Inanyayahan kong sumama sa lihim n~g kahoy na ating pinan~galin~gan, na siya kong napiling maguing saksi n~g kapaslan~gan kong kakamtin; anyayang hindi sinalansang kahit bahagya at malugod pinaunlakan; n~guni't di pinahintulutan n~g pagkakataon na maganap, ang aking aasalin at isang malakas na buhawi'y binakli ang marupok na kahoy, na niyaong una, ay di man lamang nagagamit sa ano mang kailangan n~g tao at siyang humadlang na nagbigay wakas sa aking kaawa-awang anak. Kapwa kami napatigalgal sa sumandalin iyaon at ipinatuloy n~g matanda ang nauntol na ibinubuhay. --Nang maganap ang malupit na hatol n~g pagkakataon akin nang isinaysay pagdaka'y lumabas ang isang sugo n~g Makapangyarihan at bumigkas n~g ganito: "Di mo matutuklas ang kamatayan at mabubuhay kang tagapag alaga n~g kahoy na iyang humadlang sa iyong karumaldumal na aasalin." Lumipas ang ilang panahon at nang aking datnan ang kahoy na yaon ay labis akona napahan~ga sa pagkakamalas na hitik na hitik n~g mababan~gong sampaga at isang hibik ang mamutawi sa akin: "ILANG! ... ILANG! na naguing saksi n~g akin~g pagkalun~gi kailan mo ako patatawarin?"--Muling lumabas ang isa~g sugo at ibinadha ang ganito: _Kung kailan, may mapatungo ritong isang tao na mapagsalaysayan mo ng guinanap na sala ay asahan mong pinatawad ka na ng Diyos_ at biglang nawala ang angel na aking kausap at ang binanguit na taong iyaon na aking pagkukumpisalan ay ikao at dili iba marahil na sugo ring nang Maykapal, upang pahintulutan Niyang ako'y umakyat sa kaloalhatian n~g lan~git. Pagkaraan n~g m~ga salaysay na ito'y nawala ang aking kausap at nang aking pinaghahanap, ako'y nagsising. Ako pala'y nan~gan~garap lamang. Ang hitso Isang ugaling hanga n~gayon ay taglay n~g m~ga tagarito sa atin ang ipanalubong sa m~ga panauhin ang n~gataing _hitso_. Ang lahat n~g bagay ay maaaring malimutan; datapwa't ang alay na ito na pinagkagawian na lalonglalo na sa m~ga lalawigan ay tunay na hindi nakakalin~gantan, at naguiguing catungkulan na halos, ang maghanda, at gumamit na man, lubha pa't kung ang mag-aalay ay isang binibini. Dahil sa bagay na ito'y pinag-ukulan ko tuloy ng isang pagkakaabala ang pagtunton kung bakit natuklas ang tatlong bagay na pinaglahok at pinamagatang _hitso_. Bakit ang _ikmo, bunga_ at _apog_ ay nagawang pagsamasamahin, at nagagamit na pang-alay sa m~ga panauhin? Ito ang hindi abutin n~g aking pag-hahaka at siya namang pinagpumilitang, kahit banaag ay matuklas ang sanhi, at sa matiyagang katatanong sa m~ga palan~gan~ga, ay nahalaw ko ang ibubuhay n~gayon; n~guni't totoo kaya ang sinalita sa akin? Sa ano ma'y tahoin natin. Isang hapon sa nais kong sumagap n~g malamig na simoy na nakaaanya sa m~ga naaalinsan~ganan, ay nilisan kong sumandali ang lubhang maraming gawain at tinun~gong sumandali ang kalapit na nayon n~g Pasay, na siyang nababalitang may malalawak na "ikmuhan." Dalawang bagay ang nais kong maganap sa isang kilos, at ito n~ga'y ang makasagap n~g malamig na simoy at mapanood naman ang maayos napagkakatanim n~g halamang "ikmo," na, halos maituturing ayon sa kabalitaan, na ang bayang iyaon ay siyang sinisibulan n~g pinakabuting "ikmo" na pinagkakabalahan kong alamin; n~gun't di lamang iyaon ang napala n~g aking paglilibang at hindi ko man kinukusa ay nakaulinig ako ng isang nakalalaguim na pag-aawit na nagbubuhat sa isang masukal na bulaos na nakakalun~gan n~g makapal na gubat n~g "ikmo." Tumiguil akong sandali at pinalad namang masapol buhat sa simula ang talaytay n~g _kundimang_ ganito ang hanay; Malasin guiliw ko ang daloy n~g tubig na nagki-kinan~gan sa galaw n~g batis, malasin ang bula sa pamimilansik at iyong itulad sa iyong paglin~gap, at kung yaon n~ga ang siyang kawan~gis dagling kamataya'y akin masasapit. Gayon din masdan mong napa iitaas ang maputing asong naglalakbay ulap, siya't pan~ganorin iisa sa malas; yaon ba'y kawan~gis n~g iyong pag~ibig? Kung tunay na gayon, akin n~g talastas na ang pag-ibig mo'y madaling man~gupas. * * * * * Ang paro't parito n~g simoy n~g hangin, nakapagdudulot n~g lamig at aliw datapwa't kung gayon ang iyong pag-guiliw, ay lubos katulad n~g isang pag-hamak at wala na akong hihintay hintaying matapat sumintang hantun~gan n~g daing. * * * * * Lubos akong nasiyahan sa kataong iyaon, at n~g matapos ang mapan~glaw na pag-aawit ay pinapaglakbay ko ang isipan sa kalawakan n~g m~ga hiwaga, hinahalaw doon sa tanang malikmata, ang isang kagandahang mapag-uukulan n~g matimyas na tin~gig na aking napakingan. Pagkalipas n~g ilang sandali, ay sumatitig ko na naman ang nagdidilim na "ikmuhan" at nanariwang muli ang sanhing ikinapatun~go ko roon, ang dati ring nais na matalos ang pinagbuhatan n~g paggamit at pakikinabang sa isang halamang sakdal han~galay, na gaya n~g "ikmo"; sa di kawasa ay lumapit sa akin at malugod na bumati ang isang matanda, na tila tunay na kakilala kasabay n~g malugod na anyayang magtuloy sa kalooban n~g kanilang bakuran. Nang unang bugso, ay suma~gui sa aking loob ang isang malaking alinlan~gan; n~guni't dagling napawi at nanagumpay ang mapiling amuki na ako'y magtuloy. Pagdating namin sa loob n~g halamanan ay dinatnang nakaluklok sa isang papag-papagan ang isang binibining napakahinhin ang anyo, na marahil ay siyang pinan~galin~gan n~g mapanglaw na pag-aawit na aking kinahan~gaan. Matalaghay ang kabuuan n~g kanyang maamong mukha; malamlam ang titig kayumanguing kaligatan ang kulay, mahayap ang ilong at nakabibihag ang maramot na n~giting nanasnaw sa kanyang guinumamelang labi. Isang sulyap na panakaw at pagdaka'y binawi ang biglang tumudla sa aking puso at n~g m~ga sandaling yaon ay kanyang binihag. Tumalilis na biglang tinun~go ang halamanan pagkakita sa akin at pagkua'y pumitas n~g ilang dahong "ikmo." Di naglao't bumalik sa aming kinaroroonan, muling lumuklok at mabihasang pinagpilas ang m~ga dahong taglay at pinirot na guinawang "hitso." Di ko sinawaang panoorin ang mahayap na m~ga daliri at tunay kong kinahan~gaan, ang kainamang tumangap n~g panauhin, na, baga mang di lubhang kilala, ay pinagkaabalahang kawan~gis n~g isang lalong matalik na kaibigan; sa biglang sabi ang kaugaliang mag-alay n~g "hitso" ay kanyang tinupad; n~guni't hindi ako marunong n~guman~ga; at sa nais kong mapaunlakan ang kanyang pagkaka-ala-ala, ay kumuha ako n~g kanyang malugod na iniaalay, kasabay n~g isang maguiliw na usisa sa matanda na kung bakit natuklas, na ang bun~ga, iyaong mapakla at walang saysay na bun~gang kahoy na di nagtamo n~g ano mang pamagat, at ang "ikmo" na lubhang mahanglay, ay kung mapalahok sa nakapapasong "apog" ay napag-ayaw, at ayon sa naguing hilig na kinaguisnan ay siyang naguing panalubong panauhin. Nang una, ay inakala kong ang pag-uusisa ay naaksaya at di ko batid na ang itutugon sa akin ay lubhang mapakinabang at mandi'y mapaniniwalaang iyaon n~ga marahil ang pinagbuhatan n~g "viciong" n~guman~ga. Isang ganap na kasaysayan ang kaniyang sinalita na uulitin ko n~gayon ayon sa nalabi sa aking ala ala: Anya'y nang m~ga unang dako, na ang pagn~gan~ga ay hindi pa kilala; ang halamang =ikmo=, ay lubhang gumugubat, at sampuong nan~gaglaboy na hayop sa kaparan~gan, ay hindi magtamong pakinabang sa halamang tinutukoy. Bakit kaya siya pinasibol kung walang kapakinaban~gan? Maraming pagsusumikap ang guinawa, upang huag n~g muling sumibol, datapua't isang halamang hindi maagad n~g maglilinang pagkapalibhasa'y walang pakinabang at isang himutok na inulit n~g m~ga nahuhuli ang sa kanya'y iguinawad n~g m~ga nauna sa atin. "_Halamang walang pakinabang, kailan ma'y di mamamatay_" at ang himutok na tinukoy ay naguing sumpang iniukol n~g m~ga nahuhuli sa ano mang bagay na walang maidulot na kapakinaban~gan. Isa pang halamang lubhang nanghahaguay na may masagananang bun~ga, ang hindi rin pakinaban~gan at siya namang pinag-uukyabitan n~g halamang "ikmo". Sa kasaganaan n~g bun~ga n~g halamang ito na, walang mapaggamitan, ay hindi pinagkalooban n~g ano mang pan~galang pagkakakilanlan, gaya n~g sa ibang bun~gang kahoy, yamang hindi rin lamang siya nagagamit, at nan~gasyahan na ang nan~ga-una sa atin na pamagatan siya n~g pan~galang: _Bunga_. Ang lahat n~g nakilalang halamang bumubun~ga at nag-dudulot sa m~ga tao n~g ano mang pakinabang, ay nagtamo n~g pan~galawang pan~galang o pinakasaguisag na pagkakakilanlan; datapwa't ang halamang "bun~ga" ay siyang napakatan~gi na hindi nagtamo n~g biyaya mabinyagan, at ang kanyang puno ay pinamagatan na lamang n~g "bun~ga" Lubhang maraming salin-saling kaugalian ang yumaon--ang idinugtong n~g matanda--ang m~ga bagong sibul na batbat n~g katalinuhan, ay di nan~gasiyahang siya'y panoorin na lamang at gamiting palamuti sa m~ga kaparan~gan, hindi nayag na siya'y hindi magamit, at lahat n~g sikap ay guinugol upang maangkapan n~g ikapakikinabang sa kaniya; n~guni't ang kanyang tingtin~ging puno ay hindi maagpang sa ano mang paggamitan dahil sa napakarupok, datapwa't isang kataon, (yamang n~ginan~ganlan kataon ang m~ga bagay na nangyayari n~g hindi kinukusa, baga mang ang lahat ng bagay ay nakatakda, na talagang mangyayari) ay isang tanghali umano na ang isang taong hindi pa nakasasapit sa m~ga lupalop na yaon at hindi pa nakakikilala sa dalawang halamang ating ibinubuhay (ang =ikmo= at _bunga_), ay sinumpong n~g pagkadayukdok at walang malamang sulin~gan n~g katutuklasan n~g ipagpapatid gutom. Tinamaan n~g kanyang malas ang puno n~g halamang hitik na hitik n~g mapupulang anaki'y hinog na bun~ga, at sa paniwalang makapagdudulot sa kanyang kagutuman n~g malinamnam na pagkain, ay dagling pumitas at linasa ang pinakalaman; subali't tan~gi sa isang matigas at mapaklang nakapaglalaway, ay wala siyang nalasap; bagama'y binayaan na sa kanyang bibig yamang lubhang nanunuyo ang kanyang lalamunan at iyao'y nakapananariwa. Sa malaking kagutuman n~g abang napaligaw na yaon n~g landasin, ay lumabnot n~g ilang dahon n~g _ikmo_ na nagsusumawang lumingkis sa puno n~g _bunga_, n~ginata rin at ninamnam ang mahan~glay na dahon n~g _ikmo_, n~guni't hindi tangapin n~g kanyang sikmara at ang laway niya ay lubhang kumakatay; subali't ang hindi kinukusang pagkakahalo n~g _ikmo_ sa _bunga_, ay nagkatalo at ang pakla at ang han~glay ay nakaayaw at nalasap niya ang isang panglibang na n~gataing nakapagpapasariwa n~g lalamunan. Sa di kawasa ay dumating siya sa isang bahay at sa masidhing han~gad na makakain kahit na ano, ay tinikman ang isang bagay na maputing nasa isang munting pasu-pasuan sa ibabaw n~g bintana; ang maputing kanyang tinikman, ay =apog= na ipinanguguhit n~g may bahay sa m~ga panakot n~g halaman. Hindi niya sinasadya ang pagkakahalo halo n~g tatlong bagay na hindi kilala; n~gunit wari'y pinagtiyap o itinuro sa kanya n~g pan~gan~gailan~gan ang isang n~gataing panglibang sa gutom. Tinaglay niya hangang bayan ang tatlong bagay na kanyang natuklas at ipinagparan~galan sa m~ga dinatnan. --Aanhin mo iyan?--ang usisa n~g kanyang m~ga kasama sa bahay. --Ah!--ang tugon kung nalalaman ninyo ang kapakinaban~gan n~g tatlong ito kung magkahalo--at ipinakitang muli ang _ikmo, bunga_ at _apog_,--ay walang salang di ninyo pakamamahalin. --Anong pakinabang ang maidudulot n~g tatlong bagay na iyan? Bilang tugon ay naglahok at inialay na pinatikman sa m~ga kasangbahay. Labis daw na napahan~ga ang m~ga dinulutan sa pagkakalasap n~g isang mabisang pampasariwa n~g lalamunan, at buhat na noo'y pinasimulan na ang pagpapatikim sa bawa't dumating na kasambahay, hangang sa naguing kaugaliang ipanalubong sa panauhin ang _hitso_. Ang salitang paglahukin ay itinutumbas nila sa salitang =pahitso=, at hanga n~gayon ang m~ga panday n~g pilak ay tinataglay pa, ang salitang _pahitso_ sa paglalahok n~g guinto. Sa pamamag-itan n~g salinsaling kaugalian ay binawas na ang salitang PA, sa _hitso_ yamang yaon ay pangdugtong pan~gun~gusap n~ga lamang. Pagkatapos n~g malawig na salaysay n~g matanda ay tinikman ko kapagdaka ang inaalay sa akin n~g binibini at doon ko napagsiya na tunay n~gang nakalilibang at nakapananariwa n~g lalamunan, at kung mahirati na sa pagn~gata niyaon ay naipampapawi na raw n~g uhaw at gutom, ang pinagpalang _hitso_. Sa lahat n~g iyaon, at sa pan~gan~ga-nib kong ako'y kayamutan ay napaalam na, at nan~gakong muling babalik. Samantalang binabagtas ko ang ikmuhan ay muli kong naulinig ang mapan~glaw na pag-aawit na bumihag sa aking puso. Sino kaya ang pinag-uukulan niya n~g m~ga panambitang iyaon? Siya kaya'y may katipang tumatakuil sa m~ga ipinangako? Ito ang bumabagabag sa aking sarili nang papauwi na sa bahay at siyang umaanyayang muli siyang sadyain; n~guni't lubos na nagpasakit ang mabisang panibugho sa kanyang pinag-uukulan at siyang sanhi n~g di ko na muling idinalaw. Oh! sabay kong natuklas ang pag-ibig at ang HITSO. =HIMIG N~G PIGHATI=[2] _Hinihiling sa aking kasayaha'y tulain_. Saan man ibaling yaring pag-iisip nakikita'y luha at m~ga pasakit kahit sa sariling buhay na tahimik gayon din sa Bayang pinakaiibig ay walang lumual sa kudyaping tin~gig liban na sa lungkot at m~ga ligalig. * * * * * Sa Bayan ang malas kung aking itanaw ang nan~gakikita'y pawang kapan~glawan, magkabi-kabila'y ang pag-iirin~gan na inihahasik n~g buhing makamkam at nan~gagnanais tanghali't igalang kahit na mahamak ang sariling Bayan. * * * * * Sa kabila noon ay bilang pamana na kanilang alay sa Bayan at Ina, ay ang pang-aapi at pag-alimura; ang gayo'y kung aking mapag ala-ala tinis n~g kudyapi ay n~gan~gapa-n~gapa at ayaw magbigay n~g lugod at saya. At paghamak lamang, pagsumpa't pag-ayop daing n~g hinagpis ang itinitibok nalilimot tuloy ang ugaling bantog na mahinhi't wagas n~g lahing Tagalog, dahil sa iilang asal na sumalot n~g sariling yaman hindi man inimpok. * * * * * Ano kaya n~gayon ang aking gagawin sa iyong napitang ako'y paawitin guinaganap ko man n~g boong pag-guiliw ay ang lumuluwal na tinis ay daing at hindi pumulas ang mithi mong hiling... kasayaha'y nanaw sa aking damdamin. Pagtamanan mo na ang taghoy n~g puso kahit napipigta sa luhang tumulo, pagka't ang ligaya ay hindi makurong kusang magwawagui sa madlang siphayo, na nan~gin~gibabaw sa puring nag-laho, sa puring salantang, lugami at hapo. * * * * * Nakasunod kaya sa hin~gi mo't pita ang anak na busong sabik sa ligaya? Hindi man nasiyahan sapagka't di kaya ang daliting n~gayon ang iyong ligaya ay lubos tangapin n~g boong pag sinta: "HIMIG NG PIGHATING" larawan ng dusa ... =Ang Tubo= Ang m~ga alamat kung minsan ay tunay na salat sa katotohanan; datapuwa't lubhang kailan~gang buhayin ang m~ga salinsaling balita yamang ang karamihan n~g ating pinaniniwalaan ay badha niyaon, at n~g m~ga pangyayari; kaya't ang sasalaysayin n~gayon ay tunay na hindi ko na malaman kung saan ko narin~gig o kung sa aling kasaysayan ko nabasa bagamang sariwang sariwa sa aking ala-ala ang pagkakapangyayari. Katanghalian daw noon n~g buan n~g Marzo, mainit na lubha ang daloy n~g m~ga sinag n~g araw, kaya't ang kaalinsan~ganan, ay di magpatiwasay sa madla, lalong lalo na doon sa m~ga pangkating pinag-uusig n~g m~ga batas, doon sa nan~gabubuhay sa pamamag-itan n~g pawis n~g iba at walang bilang himpilan kungdi ang madadawag at masukal na yun~gib sa kaparan~gan; doon sa lupalop na pan~gublihan man ay wala, at paubayang pinasasaksihan sa tumutunghay na lan~git ang tanang kabuhun~gan kanilang lagui nang ikinaaaliw. Sa panig n~g sansinukob na pinangyarihan n~g buhay na ito, ay wala niyaong mayayabong na halamang karaniwang sumibol sa m~ga kabundukan, na nagkakandili sa tanang magnais na sa kanya'y man~ganlong, doo'y wala n~ga, iyaong malalabay na san~ga n~g nan~gag-lalakihang punong kahoy na naggagawad sa madla n~g malalamig na lilim kung katanghalian, at tan~gi sa ilang halamang gumugubat na kawangki n~g palasan ay wala n~g iba pang sumisibol. Ang halamang ito'y mabulo ang pinakakatawan matatalim at nakasusugat ang kanyang m~ga dahon, at walang munti mang maituturing na pakinabang sa kanya; ang sino mang mapasagui, ay dumadanas n~g isang di magpatahimik na kakatihan kawangki n~g tinatawag nating NALILIPA. Umano'y sa m~ga kadawagang iyaon nan~gun~gubli ang m~ga may malalaking sagutin sa pamahalaan, pagka't doo'y hindi nakasasapit ang lalong masigasig na kagawad. Apat kataong nagkaisa n~g ugali, at nan~gasawing mamuhay sa pamamag-itan n~g panghaharang, ang kasalukuyang tumatalaktak sa matutulis at nakakapasong batong maliliit na nan~gag-sambulat sa m~ga landasin; ang mainit na simoy n~g katanghalian ay tumutupok sa kanilang m~ga noo at nagparamdam n~g malaking kauhawan; datapwa't ang kanugnog na yaon n~g m~ga lupalop na di sinasapit n~g may matahimik na kabuhayan, ay di sinibulan n~g tubig; doo'y walang m~ga bukal, walang batisan, at walang ano mang pampawing uhaw na matutuklas; kaya't ang pagn~gan~galit ay siyang pinagbubuntuhan, kaayaw n~g pakikiayon, yamang wala namang ibang magawa. Sa di kawasa'y nakasalubong sila n~g isang matandang lalaki na sa kanyang anyo, ay tila may isang malaking katan~gian at mandi'y umaanyayang siya'y pakagalan~gin, datapwa't ang sibul na marun~gis na budhing taglay n~g apat na tinutugaygayan natin, ay siyang nanaig, at inakalang pagliban~gan~g uruyin ang kagalang-galang na matanda. Ang isa sa kanila ay siyang unang umaglahi. --Matandang hukluban, saan ka paro-roon sa ganitong kainitan?--ang pang-unang tanong. --Ang dugo nito ang ating inumin--ang saad n~g pan~galawa--Kasabay nang bunot n~g itak sa sukbitan na biglang iniyamba. --Antabayanan muna nating siya'y tumugon, bago ganapin ang nais--ang salo n~g pan~gatlo. --Magsalita ka--ang pakli n~g pang-apat. --Aking hinahanap--anang matanda--ang panig na aking tinutuklasan n~g pampawing uhaw. Sa tuwing hapon--ang dugtong--kung sumasapit ang ikatlong oras ay pinagkakalooban ako n~g Makapangyarihan na makasimsim n~g pampawing uhaw. --At saan ka naman kukuha n~g maiinom sa kadawagang ito, na kinaigahan n~g tubig at kinaitan n~g kanyang balong? --Tingnan natin at tila ito ang makapag-aalay n~g ating kailan~gang di matuklas--ang anas n~g isa sa kanyang kasama. --Kung ang pagkakatiwala sa kanya'y ating ilalagay ay matitira tayo sa isang kabiguan--ang paan~gil na tugon. --Narito--anang matanda--ang lagui kong iniinom kung dumarating ang oras na aking sinambit. --Dito'y walang batisan... --Hindi ko kailan~gan ang makikinang na daloy n~g batis, upang ipamawi n~g kauhawan; sa aki'y sukat ang m~ga halamang inyong namamalas, pagka't sa kanya'y nananamnam ko ang matamis at masaganang katas, sa m~ga oras na ang Sumakop sa tanan, ay nagsabing "AKO'Y NAUUHAW", sa kanyang Pitong Wika, bago naglakbay sa kalowalhatian n~g Lan~git at tinalikdan ang pagkatao. --Tila ito'y may nais magpalaganap dito n~g m~ga katakata niyaong m~ga mapagsampalataya n~g kung ano anong kadayaan. --Ang taong ito'y tila tayo ang pag-lalaruan--ang sabad n~g isa. --May orasan ba kayong taglay--ang malumanay na usisa ng matandang inaaglahi. --Ang orasan namin ay anyo n~g araw na lumiliglig sa boong Tinakpan. --?Ano na kayang bahagui ang ating kinalalagyan? --Tayo'y nasa ikatatlo na n~g tanghali; yaong oras na inaantabayanan mo upang numamnam n~g pinakananais naming pampawing uhaw ... Hayo ipakita mo sa amin ang pagsipsip n~g katas n~g halamang iyong sinambit at kapagkayao'y aglahi lamang ay kaawa-awa ang iyong sasapitin. Pagkarin~gig n~g bihigkas na ito n~g nagtatapangtapan~gan tulisan ay lumuhod pagdaka ang matanda at idinaing sa Lumikha ang kanyang kalagayan; at pagkaraos n~g pananalan~gin ay nagtuluyan bumakli n~g m~ga halamanang naroon at pinan~gos na sinipsip ang katas. Pagkakita nito n~g m~ga tulisan ay nan~gagsitulad sa matanda at nakipan~gos naman; datapwa't ang kanilang nalan~gap, ay ang di masaysay na hanglay at sa kadahilanang ito'y inasod n~g palo ang kagalanggalang na matanda hangang sa nalugmok sa m~ga nagkabalibaling san~ga n~g halaman. Sa gayong kahabag habag na anyo'y nagturing: --iOh m~ga kulang palad! Darating ang panahon na inyong pagsisisihan ang inasal na kaimbihan; pagka't sa inyong panunumbalik sa puok na ito sakaling kayo'y magkapalad na tan~glawan ng pananampalataya sa ating Mananakop, ay inyong mapagkikitang ang bawa't tilamsik n~g m~ga dugo ko ay sisibulan n~g ganyan ding halaman; subali't ang bawa't dito'y tumubo, ay magdudulot sa katauhan n~g isang malinamnam at matamis na katas, na siyang katutuklasan n~g tanan, n~g isang mabisang pampawing uhaw, pampatid gutom at sangkap sa ano mang kakailan~ganin n~g katauhan, Pinaslang ninyo ang isang nahilig sa pagninilay n~g mahalagang "PITONG WIKA" n~g ating MANANAKOP, nawa'y siya ninyong laguing pakinaban~gan. * * * * * Nakaraan ang isang munting bahagui n~g panahon, ang pagkakataon ay naguing tagapamag-itan upang ang apat na buhong ay muling mapabalik sa kanilang pinagdausan n~g huling kalupitan at nang magunita nila an~g m~ga huling binikas n~g napan~ganyayang matandang kanilang inumog, ay dumanas sila n~g isang pagnanais na alamin kung tunay n~ga ang kaniyang m~ga huling panambitan, at di nalaunan, ay su-matitig nila ang mayayabong na halamang nagsisupling na pawang malulusog, matataba at lubhang mayabong, at silang lahat ay di nakapiguil n~g gayong bigkas: iTumubo! ... Naganap ang kanyang huling tagubilin. At sabay na nan~gagsibakli n~g naturang halaman at kanilang pinan~gos. Isang malinamnam at matamis na katas ang kanilang nalasap, at paulit-ulit na binigkas na-matamis ang _tubo_, na siyang kaipala'y sumapit sa ating kapanahunan at ang salitang iyaon na niyaong una'y pinalalawig upang ang maguing kahulugan ay _supling_, n~gayo'y bigla na kung bigkasin at nakikilala sa pan~galang tubo. Bilang pasasalamat ay isang mataos na dalan~gin ang kanilang pinailanlang sa kalawakan n~g hiwaga at isang matamis na pag-aawit ang kanilang naulinig na ganito ang badha: "Ano kaya yaong tinamaang malas na nan~gin~gibabaw sa tanang liwanag nagtaboy na bigla't humawi sa ulap na pinaglagusan n~g ningning at sinag at umaanyayang lubusang magalak yaring abang pusong sinupil n~g hirap?" "Siya kaya yaong maningning na Ilaw na pumapatnugot sa Sangkatauhan, panan~glaw sa gabi n~g nadidiliman at sa may pighati'y pang-aliw na tunay Badhang taga-turo n~g iisang daan sa m~ga alagad na nan~galiligaw?" "Oh kulang na kulang yaring pan~gun~gusap upang patunayan nakikitang sinag, ayo't nagniningning, anaki'y busilak sa ibabaw niyaong bunton buntong ulap, ayo't bawa't anyo ay isang pagliyag ang isinasaboy sa puso n~g lahat." "Siya yaong Pusong Kamahal mahalan na n~gayon ay ating kinahahan~gaan Siya ang dinusta at pinakapaslang n~g sibat n~g sala n~g Sangkatauhan, Siya ri't di iba ang kaguinhawahan at tunay na aliw n~g may kalumbayan." Dagli silang nagtindig at pinaghanap ang pinagbubuhatan n~g gayong kawiliwiling pag-aawit, at nang kanilang makita'y lubos napahan~ga pagka't dili iba kundi ang kaawaawang matandang kanilang pinaslang na biglang nawala sa kasukalan n~g gubat. Ito n~ga kaya ang sanhing pinagbuhatan n~g halamang tubo? ... =PAN~GARAP= (_Sa laguing pinagalayan n~g m~ga katha ko_.) I Sa galaw n~g tubig; gayon din sa himig na pabalik-balik sa lalim, at batong pinag saglit-saglit, doo'y namamasid n~g abang pag-big ang kagandahan mo sa linaw n~g batis. II Ang itim mong buhok lugay na nag-sabog sa maputing batok, ay siyang anag-ag sa batisa't ilog sa dakong pag-lubog n~g araw sa laot kung makaliglig na sa boong Sinukod. III At sa pan~gan~garap n~g sariling hagap, aking namamalas ang iyong larawang sipian n~g DILAG. Ampunan n~g lahat na m~ga bulaklak na niyuyurakan sa m~ga paglakad. IV Sa palad na aba kung guinugunita ang pagdaralita ay namamalas kong ikaw ay may awang iniaapula sa agos n~g luha n~g lunos kong buhay at pusong mahina. V N~guni't ... iPagkasawi! ... Ang abang ibinudhi'y hindi namalagui, Dagling binagabag, at ang pag mumuni'y kumalag sa tali, at itiniwali ang aba kong palad na inilugami. VI Biglang nasiwalat dini sa hinagap at ipinamalas Ang iyong larawang may hinampong in~gat na nagtutulak sa aba kong palad at sa lantang pusong napapawakawak. =Wakas=. Mga Talababa: [1] Hayop pa sakdal ban~gis na pagkaamoy sa tao'y sinisila; ito'y kawangki n~g kalabaw baga man may kaliitan, at kailan may hindi napaaamo. [2] Tulang binikas n~g magandang binibining Natalia Buencamino sa "veladang" idinaos sa, "INSTITUTO DE MUJERES", niyong ika 23 n~g Diciembre n~g taong 1906. Palatuntunan. Ilang-ilang, Tudling, 3. Ang hitso, Tudling, 16. Himig nang pighati, Tudling, 30. Ang tubo, Tudling, 33. Pan~garap, Tudling, 44. M~ga nobelang sinulat n~g Kumatha nito Mapagpuyat P.0.20 Pag-ibig n~g isang General P.0.20 iM~ga imbi! (unang bahagui) P.0.30 KASALUKUYANG NILILIMBAG Mapagkandili. iM~ga imbi! (pan~galawang bahagui) End of Project Gutenberg's Alamat ng Ilang-Ilang, by Jose N. Sevilla *** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK ALAMAT NG ILANG-ILANG *** ***** This file should be named 13156.txt or 13156.zip ***** This and all associated files of various formats will be found in: https://www.gutenberg.org/1/3/1/5/13156/ Produced by Jeroen Hellingman, Tamiko I. Camacho, Jerome Espinosa Baladad and PG Distributed Proofreaders. Produced from page scans provided by University of Michigan. Updated editions will replace the previous one--the old editions will be renamed. Creating the works from public domain print editions means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. They may be modified and printed and given away--you may do practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution. *** START: FULL LICENSE *** THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase "Project Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg-tm License (available with this file or online at https://gutenberg.org/license). Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm electronic works 1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. 1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic works. See paragraph 1.E below. 1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is in the public domain in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg-tm License when you share it without charge with others. 1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country outside the United States. 1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: 1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed: This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org 1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived from the public domain (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work. 1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg-tm. 1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg-tm License. 1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than "Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm License as specified in paragraph 1.E.1. 1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided that - You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, "Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation." - You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg-tm works. - You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work. - You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg-tm works. 1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below. 1.F. 1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread public domain works in creating the Project Gutenberg-tm collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain "Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment. 1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE. 1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem. 1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. 1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions. 1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause. Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life. Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation web page at https://www.pglaf.org. Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at https://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state's laws. The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S. Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered throughout numerous locations. Its business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email business@pglaf.org. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation's web site and official page at https://pglaf.org For additional contact information: Dr. Gregory B. Newby Chief Executive and Director gbnewby@pglaf.org Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide spread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS. The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit https://pglaf.org While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate. International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: https://pglaf.org/donate Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic works. Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support. Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition. Most people start at our Web site which has the main PG search facility: https://www.gutenberg.org This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.