The Project Gutenberg eBook of Si Rizal at ang mga Diwata: Zarzuelang Tagalog na may Dalawang Yugto This ebook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this ebook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. Title: Si Rizal at ang mga Diwata: Zarzuelang Tagalog na may Dalawang Yugto Author: Jose N. Sevilla Release date: July 22, 2006 [eBook #18887] Language: Tagalog Credits: Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza, and the Online Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net Handog ng Proyektong Gutenberg ng Pilipinas para sa pagpapahalaga ng panitikang Pilipino. (http://www.gutenberg.ph) *** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK SI RIZAL AT ANG MGA DIWATA: ZARZUELANG TAGALOG NA MAY DALAWANG YUGTO *** Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza, and the Online Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net Handog ng Proyektong Gutenberg ng Pilipinas para sa pagpapahalaga ng panitikang Pilipino. (http://www.gutenberg.ph) [Transcriber's note: Tilde g in old Tagalog which is no longer used is marked as ~g.] [Paalala ng nagsalin: May kilay ang mga salitang "ng, mga," at iba pa upang ipakita ang dating estilo sa pag-sulat ng Tagalog na sa ngayon ay hindi na ginagamit.] [Patalastas Manuel de Leos/Libreria de R. Martinez] =Si Rizal at ang mga Diwata= =_(ZARZUELANG TAGALOG NA MAY DALAWANG YUGTO)_= TUGTUGIN NG =Gurong Manuel Lopez= AT TITIK NI Jose N. Sevilla (Unang Pagkalimbag) MAYNILA, 1913. Imp SEVILLA, Ilaya 601 Tondo, Manila. [Larawan: Dr. José Rizal y Mercado] _Dr. José Rizal y Mercado_ _Ala-ala sa dakilang Bayani, bilang pamimintuho sa kanyang mga banal na mithiin._ =Ang Kumatha= MGA TAONG GAGANAP Rizal 14 na taon Filipinas Anangki Sakim Ingit Minerva Panahon Mga Diwata Kagandahan Karangalan, Kasayahan at Kayamanan Coro Ng Kabataan Kabinataan Mga Panganay TAGUBILIN: Ipinagbabawal ang pagtatanghal na walang pahintulot ng Gurong si G. Manuel Lopez at ng Kumatha. =SI RIZAL AT ANG MGA DIWATA= =_UNANG YUGTO_= _Sa kabilang dako ng tanawin ay kakahuyan at bundukin at sa kabilang dako'y bahagi ng dagat BAY._ _Isang bangkang lunday ang nakapugal na bay-bayin._ =_Lalabas ang Coro ng Kabataan na boong lugad na nagaawit._= I TUGMA _AWITIN_ (Lahat) Tayo na't magpaliguan Dito sa dagat na tabang Tubig niya'y sakdal linaw Anong sarap! Anong inam! (Lalaki) Banka'y atin nang ibunsod At sabayan ng pag-gaod Kapit kayo't mahuhulog Mahirap na ang malunod. (Babai) Anong sarap na aliwan Ng mamangka sa dagatan Huwag kayong magagalaw Ang bangka ay gumigiwang. (Lahat) Tayo na't maglusungan Sa tubig na sakdal linaw Hayo na't maglundagan Anong sarap manimbulan! =_Magpapasukang lahat sa loob. Si Rizal ay lalabas sa kabilang dako na wari'y may hinahanap._ = II TUGMA Rizal:--Ako ay iniwan.... Hindi na inisip, Ang nagsisiluhang Ina at kapatid, Nagpasasang lahat sumimsim ng tamis Ng pagliliwaliw.... at kami'y sa sakit. Anong pagkahirap ng ganitong buhay Maraming kapatid ay di maasahan, Ang nangatuturing na mga panganay Na dapat huwarin sa mabuting asal, Sa landas ng puri'y dapat na mag-akay At dapat magsikap ng ikararangal, Ng kanyang kaanak, ng kanyang pangalan, Ay siyang nagiging masamang huwaran At dumog sa hilig na napakahalay. Ang tanang pag-asa ng Ina kong giliw Ang kabinataang dinaladalangin, Siyang tatawagan, aking ituturing Yaring kalagayang balot ng hilahil. Nguni't hindi kaya ariing aglahi Ng mga kapatid ang gayong mungkahi? _(Mag-iisip ng boong alinlangan)_ Sa ano't ano ma'y aking luwalhati, Ang agad malaman yaring pagwawari. (_Anyong hahanapin, sa kabilang dako'y lalabas ang Kabinataan._) III TUGMA (ANG KABINATAAN AT SI RIZAL) _SALITAAN:_ Kabinataan:--Ang buhay ng tao ay isang pangarap Isang kasayahang walang makatulad Ang di magtamasa ay hangal at uslak Laging magtitiis, laging maghihirap. Rizal:--_(sa sarili)_ Ang kabinataan.... _(lalapitan)_ Kayo 'y siyang pakay Talagang sadya kong kayo'y tatawagan, Sana'y isasamong si Ina'y káwaan. _(tunog)_ Ibig baga ninyo mga hinihirang Na samahan ako't Siya'y saklolohan? Kabinataan:--Kami ay may lakad; huwag abalahin At ang kasayaha'y dapat tamasahin, Hindi mo ba tantong ang hindi sumimsim Sa kanyang tagayan ay mangmang ó baliw? _(hihimukin)_ Sumama ka Rizal, sa ami'y sumama At doon pahirin ang bakas ng dusa. Rizal:--_(malungkot)_ Sumama pa ako?.... Paano si Ina?.... Kabinataan:--_(pakutya)_ Si Ina?... Bayaan. Siya ay saka na. _(Pasubali)_ Tawagan na muna ang mga panganay: Rizal:--Kayo'y kapatid ding dapat na asahan; Kabinataan:--Sila'y siyang unang dapat na dumamay. Rizal:--Samahan na ako. Tayo na't suyuan. Kabinataan:--Nalalaman mo nang kami ay may lakad. Rizal:--Matitiis kayang hindi bigyang lunas Ang sakit ni Ina sa gitna ng hirap? Kabinataan:--May panahon pa rin.... _(aalis)_ Rizal:--Kung tapos nang lahat. =IV TUGMA= _Mapagiisa si Rizal._ Rizal:-- Ang aking pag asang mangakakatulong Na mangag-iibis ng dusa't lingatong, Di man nabahala sa tapat kong lungoy, Hindi man dinigig ... Agad nang yumaon. Masayang masayang parang walang malay, Nagsasamantala ng galak sa buhay; Parang mga musmos na di nalalamang Ligayang sandali'y agad napaparam. _(Mayuyukayok sa isang dako ng tanawin na waring may iniisip.)_ Lalabas Ang Mga Diwata Na Mag Aawitan Ng Kaakit-akit. Si Ingit at Si Sakim Ay Sa Kabilang Dako. =_SALITAAN._= Anangki:-- Mga Diwata kong hirang Inyong akitin si Rizal; Akitin mo Kagandahan, Ganda ang iyong ialay. Kagandahan:--Siya'y aking lalambingan. Anangki:-- Ikaw naman Kasayahan Pilitin mong siya'y mapukaw. Kasayahan:--Sa puso'y siyang bubuhay. Anangki:-- Tulungan mo Karangalan Gayumahi't nang masilaw Karangalan:--Aalayan ko ng dangal. Anangki:-- Akitin mo Kayamanan Ng salaping makikinang. Kayamanan:--Sisiluin ko ng yaman. Anangki:-- Hayo na at siya'y lapitan At gisinging malumanay. _AWITIN:_ Mga Diwata:-- Tayo na't ating gisingin Halina't atin siluin Alayan natin ng lambing Upang siya'y sumaatin. Rizal, Rizal, gumising na Silayan kami ng mata Asahan mong liligaya't Malilimot ang balisa. _SALITAAN._ Anangki:-- Rizal, Anó't namamanglaw? Baki't ka ba nagdaramdam? Sabihin mo, iyong tura't Ako'y handa sa pag-damay Rizal:-- Dahilan kay Inang mahal Na nagagapos ng lumbay. Anangki:-- ¡Ah! Yaon ang dahilan Ng di mo ikatiwasay? Ibig mong aking lunasan Ang mga sakit sa buhay? Rizal:--_(sa sarili)_ ¡Oh pusong napakarangal! _(sa kausap)_ Kayo ay pagtatapatan Ang tanging pag-asa, ang Kabinataan, Ang nangatuturing na mga panganay Ang dapat lumunas, ang dapat dumamay Ay na nga hihimbing, at nalilimutang Sila'y may ina pang dapat paglingkuran. Anangki:--Dahil lamang doon, ikaw ay nalumbay? Ayokong makitang sino may lumuha, Kaya't tangapin mo ang aking kalinga. Ako'y si Anangki. Ako'y si Tadhana. Nariyat kasama ang tanang Diwata. _(tatawag)_ Kagandahan: Siya, kayo'y magpasasa Pawiin kay Rizal ang bakas ng luha Iyong ipatantong ikaw ang Hiwagang Hinababol-habol ng tanang Makata. At siya'y suyuin ng boong pag-giliw, Sa kanya'y idulot ang timyas ng lambing, Siya'y dalhin mo sa mga tanawin Ng mga pangarap. Kagandahan:--Akin pong gagawin. _(Lalapit at hahawakan si Rizal)_ Halína, halina sa bayan ng tuwa, Limutin na Rizal ang mga pag-luha, Puso ko't puso mo'y mag-iisang diwa At magasusumisid sa dagat "biyaya". Ikikitil kita ng mga bulaklak At siyang idadampi sa pusong may hirap Kita'y susuubin ng aking pag-liyag Ng sa pighati mo'y siyang maging lunas, Siya na ang sakit. Rizal:--_(alinlangan)_ Hindi ko magawang Agad na sumimsim ng ala'y mong tuwa; Ang Ina ko'y siyang sumasagunita Mandi'y nakikitang lunod na sa luha. Kagandahan:--Pawiin sa loob ang tanang ísiping Makapagdudulot ng dusa't hilahil At ngayo'y panahong ating tamasahin Ang galak sa buhay na sumasaatin. Buklatin ang pusong iyong iyo lamang, Tanging makikita'y pagsintang dalisay Tahas masasabing tanging-tanging ikaw Ang itinitibok ng puso ko't buhay. Pawang tuwa't suyo, ang ipakikita Ng nananabik kong puso sa pagsinta't Di ka babahiran bahagya mang dusa. Rizal:--Tunay ang sabi mo? Anangki:--Yao'y nasulat na, Nang lalong maganap ang dulot kong alay Ngayo'y kilalanin ang isa pang abay. _(Tatawag)_ Kasayahan ... Lapit: Siya ay alayan Ng tanging samyo mong kabangubanguhan. Ang mga mata mong kapilas ng langit, Ay tanging kay Rizal dapat mong ititig; Ang masayang ngiting sa dusa'y pambihis, Ang mabining kilos na nakasakit Ang mahinghing anyo, ang timyas ng halik, Ang gandang sariwang laging nagtatalik, Ang matang mapungay, ang diwang malinis, Idulot kay Rizal. Kasayahan:--Ganap na ang nais! Rizal:--_(Hangang-hanga)_ Ito kaya'y tunay? Kasayahan:--Hindi panaginip. Anangki:--_(tatawag)_ Karangalan ... Siya ay iyong putungan Ng nakahihiling iyong katangian: Gawin mong si Rizal ay laging hangaan Sa boong daigdig ng lalo mang paham. Ibig kong makita na siya'y kapiling Ng lalong Bayaní, ng lalong Magiting, Ibig kong makitang siya'y pintuhuin Ng tanang linalan.... Karangalan:--Ang gayo'y gagawin. Anangki:--At kulang pa yata ... _(mag-iisip)_ Ah! si Kayamanan! Kayamanan:--Ako po'y utusan. Anangki:--Ngayon di'y gampanan, Yarin tagubilin, sa íkatitibay Na kanyang ligayang walang katapusan; Sinupin mong lahat, na ang kayamanang Mahahagilap mo sa boong tinakpan, Ang lahat at lahat ay iyong ialay Kung kailanganin ng batang si Rizal. Rizal:--_(magalang)_ Bago ko tangapin ang tanang biyaya'y Bayaang ialay ang aking paghanga. Anangki:-- Sila'y alipin mo; ang mga Diwata'y Iyong iyo lamang. Hayo't magpasasa. Rizal:--_(Magalang)_ Anangki, salamat. _(sa mga Diwata; boong tamis)_ Halina kay Ina Oh! mga giliw kong panglunas sa dusa, Tayo na't piliting siya'y lumigaya, Yamang ako'y inyo, kayo nama'y kanya. Lahat:--_(sabay)_ Di kami nanayag. Kami'y iyo lamang. Kagandahan:--Ang kahi ma't sinong magnais umagaw Ng biyayang iyo, iyong iyong tunay Ay aming kagalit gagawing kaaway. Rizal:--Sa makatwid, ay ... Lahat:--Iyo nang nalaman. Kagandahan:--Na sino't sino mang sa iyo'y pumiling, Sino mang aagaw ng sariling amin Ay sisiphayuin ng siphayong baliw. Rizal:--_(magalang)_ Anangki, Tadhana, ako'y patawarin. Ang tanang Diwatang kaloob sa akin Ay di maaaring aking tamasahin, Náiyan, kunin na, muli mong bawiin. Anangki:--Sa anong dahilan? Rizal:-- Sa malaking bagay. Ako ay di akin, ako ay kay Inang, Ang kanyang tiisin ay akin ding tunay, Ang aking ligaya'y kanyangkanya lamang Kaya't di maaring ang tanan mong alay ay tamasahin ko at pagpasasaan. Anangki:--_(matimyas)_ Ano pa ang ibig? pinawi kong lahat Ang mga hirap mo ng mabisang lunas. Rizal:--Di ko kailangan ... Nais ko pa'y hirap Kung akin sarili. Aanhin ang galak Na di maihandog sa Ina kong liyag? Anangki:--_(payamot)_ At tumatangi ka sa mga biyaya? Rizal:--_(boong saklap)_ Hindi maaari, di ko magagawang Ako ay mag isang lumasap ng tuwa. Anangki:--_(boong poot)_ Ako'y ginagalit. Rizal:--_(mayumi)_ Ikaw ang bahala. Anangki:--_(galit)_ Ang ngit-ngit ni Sakim, ang poot ni Ingit Ang aking higanti'y siyang mag-uusig Asahan; asahang ano mang masapit Kita'y tatalian ng mga pasakit. _(tatawag)_ Ingit, Sakim, Ayan: _(ituturo)_ Siya'y kilalanin Siya'y higantihan ng ngit-ngit ng baliw Sa hapis na buhay, huwag pagitawin At ipaglubugan sa tanang hilahil. Sakim:--_(boong kasiyahan)_ Ako ang bahala; aking nalalaman Ang aking gagawin upang pasakitan. Sakim:--Di ako tutugot na siya ay gumitaw Aking pipilitin na siya'y mamatay. =TABING.= =SI RIZAL AT ANG MGA DIWATA= =_IKALAWANG YUGTO_= I TUGMA _Pagbubukas ng tabing ay makikita si Rizal nayuyukayok. Lalabas ni Filipinas na nag-aawit ng isang mapanglaw na karaingan._ _AWITIN:_ Filipinas:-- Rizal, Rizal, bunsong hirang Ina mo'y huag bayaan Ina'y iyong saklolohan Sa dagat ng kahirapan. Ang Ina mong tumatangis Nalulunod na sa sakit Wala nang kayang magtiis Sa lingap mo'y nagnanais. _SALITAAN._ Rizal:--_(alinlangan)_ Anong aking magagawa Sa ako'y mus-mos pang bata. Filipinas:--Sukat ang banal mong nasa Kung iyong isasagawa. Rizal:--_(susuyuin)_ ¡Ina! siya na ang pag-luha Handa akong kumalinga. Filipinas:-- Ay Rizal ng aking buhay. Sa tanang kong katiisan, Hininga mandi'y papanaw; Mga binata'y tawagan Nang ikaw ay matulungan. Hanapin, tawagan sila, Ibalita yaring dusa Nang kanilang maalalang May tumatangis na Ina. At sa kanila'y isulit, Ang pighating tinitiis Ng Inang tanging ninibig Sa libinga'y maghahatid; Kailangan ko ang tangkilik. _(malulugmok)_ Rizal:--_(aalalayan)_ Ina ... Inang minamahal Huag mo akong iiwan Aanhin ko yaring buhay Kung ikaw ay mamamatay? =_Lalabas ang mga Panganay na may dalang manok, baraha at bote ng alak._= =II TUGMA= Ang Mga Panganay, Si Rizal at Si Filipinas _SALITAAN:_ Panganay 1.º:--Mabuhay ang kasayahan! Panganay 2.º:--Mabuhay ang paglilibang! Lahat:--Mabuhay! Laging mabuhay! Rizal:--_(luhog)_ Lingapin ninyo si Inang Mga kapatid kong hirang Ako ay inyong tulungan, Kung kayo man ay may buhay Ay sa kanya tanging utang. Lahat:--_(pakutya)_ Ohu?... mapagdunung dunungan. _(sa sarili)_ Bakit malakas ang sugal Hahanapi'y kapalaran. Filipinas:--_(sa mga Panganay)_ Ay mga anak ko ...kayo'y nasisinsay Sa dapat landasin.... Panganay 1.º:--_(padabog)_ Aking nalalamang Kaliwa'y kaliwa at kanan ang kanan. _(anyong aalis)_ Rizal:--Kami na'y lingapin ... Sandaling maghintay ... Panganay 2.º:--(kay Rizal) At ibig mo yatang kami pa'y turuan?... Panganay 3.º:--Kung sana'y marunong ó kaya'y mayaman Disin ay agad kang pinaniwalaan. Panganay 1.º:--Tayo'y tanghali na. Panganay 2.º:--Halina at iwan. Rizal:--_(boong lungcot)_ At kami ni ina?... Panganay 3.º:--Kayó? Lahat:--Ating lisan. _(sabay ng alis)_ =III TUGMA= =Si Rizal at Si Filipinas= _SALITAAN_ Rizal:-- Ituro sa akin Inang ginigiliw Kung sino ang dapat na aking suyuin At pakaasahang kahit puhunanin Ang murang buhay kong aking ihahain. Filipinas:-- Tanging bunsong nagmamahal Ikaw mandin ang nahirang Na sa aki'y tumangkakal Noong Bathalang Kumapal. Rizal:-- Kung magulang yaring bisig. Kung ganap na yaring bait, Asahan mo Inang ibig Na sisikapin kong pilit Ang sa iyo'y pagtangkilik. Filipinas:-- Napakabanal ang nasa Kung iyong isasagawa Ang iyong layong dakila Na sa aki'y pagkalinga. Subalit lalong mainam Ang ikaw sana'y tulungan Ng aking mga Panganay Na kapatid mo ring tunay. Kailangan mong tanglawan Ang isip na nadidimlan. Tumawag ka kay Minerva At sa kanya ay pasama Tiising mawalay muna Sa nalulunos na Ina. Siya kita na'y iiwan Di na ako makalaban Sa dahas ng kahirapan. (_anyong aalis_) Rizal:-- Ina, Inang minamahal Ang bunso mo'y huag lisan. Filipinas:-- Kailangan mawalay muna Sa namimighating Ina. _(sabay alis)_ Rizal:--_(anyong hahabulin)_ Subali't ...May matuwid ka, At ayaw mong ipakita Sa akin ang pagdurusa At aayaw kang talaga Na ang puso ko'y magbata. Pagsisikapan ko ano mang masapit Na sa iyong mata'y huag ng tumigis Ang saklap ng luhang animo ay batis, Pagpipilitan kong magkapatid-patid Ang tanikala mo ng mga pasakit (_papasok_) =(Tabing Na Lansangan)= =IV TUGMA= =_Lalabas ang mga Panganay_= _SALITAAN:_ Panganay 1.º:--Nanalo ka ba? Panganay 2.º:--Kung ako'y nanalo ... Ako ay nahughog. Panganay 1.º:--Ako ay natalo Sa masamang hilig tayo ay nabuyo. Panganay 3.º:--Hindi pa rin huli ... Tayo na'y magbago. Maling mali tayo ng tinungong landas, Ang lansangang yao'y patungo sa hirap; Maligoy matinik, mabato't madawag At pawang balahong hindi madalumat. =V TUGMA= =_Lalabas ang Kabinataan_= Ang Mga Panganay at Ang Kabinataan _SALITAAN:_ Kabinataan:--Oh! mga Panganay ... Nasaan si Rizal?... Kami ay samahan Panganay:--Siya naming pakay Ang aming ginawing madumog sa sugal Siyang naging sanhi ng sakit ni Inang Kabinataan:--At kami?... Oh! kami'y nagsisipagsisi Panganay 1.º:--Tayo na; halina't alayan ng puri Ang Ina't kapatid na laging duhagi. Halina't lunasan ang sakit ni Ina Kalagin ang gapos ng pighati't dusa Halina tuntunin ang himok tuwi na Ng bunsong si Rizal Lahat:--Halina ... Halina, _(papasok na lahat)_ =(Bubuksan Ang Tabing)= =VI TUGMA= _Sa kabilang dako'y lalabas si Rizal at sa kabilang dako'y si Minerva._ _SALITAAN:_ Rizal:--Minerva.... Minerva, ako ay tulungan Ako ay akayin sa landas ng dangal. Minerva:--Ano ang nais mo magiting na Rizal? Sabihin ng agad. Rizal:-- Ang iyong pagdamay Ang Ina kong minamahal Sa pighati'y mamamatay; Minerva ako ay tulungan, Ang hirap niya'y lunasan, Ang isip ko ay tanglawan Ng ningning ng karunungan, Nang si Ina'y maalayan Ng bahagyang kaaliwan. Minerva:-- Ano ang aking magagawa Sa Ina mong lumuluha? Rizal:-- Tanglawan mo ng biyaya Diwa kong napakahina, Nang sa aki'y maniwala, Kapatid kong matatanda Sila ay nangahihimlay Sa mga gawing mahahalay; Kanilang nalilimutang Mahigpit na katungkulang Sa Ina ay tumangkakal; Ang Ina kong minamahal Na Ina rin nilang tunay Sa dusa ay mamamatay ... Minerva sila'y tanglawan Ng iyong kapangyarihan. Minerva:-- Kailangan magsikap ka Kung sa aki'y pasasama; Ang mithiin mong ligaya Matatagpong walang sala ... Kay Panahon ka paakay Siyang may hawak ng buhay _(tatawag)_ Panahon ... Panahon:--_(magalang)_ Ako po'y utusan =VII TUGMA= _Si Panahon si Minerva at si Rizal._ _SALITAAN_ Minerva:-- Iyong samahan si Rizal Hangang sa bayan ng dangal Panahon:-- Ako ay sunudsunuran Sa hari ng karunungan _(kay Rizal)_ Kumapit sa akin Rizal At sa akin ka aakbay; Ang lakas ng kalakasan Ang sa iyo'y papatnubay. _Magtatagpotagpo ang lahat ng personaje tangi si Filipinas ang mga Diwata na nakahanda na sa Apoteosis. Ang mga Panganay ay hahanga sa pagkamatas kay Minerva at kay Panahon. Bubuksan nito ang aklat ng buhay._ =VIII TUGMA= _SALITAAN_ Panahon:-- Ibig mong tahuin ang guhit ng palad?... Narito't pakingan _(bubuksan ang aklat) (babasahin)_ «Laging mahahabag Sa palad ng lahi na nawawakawak, Sa kapabayaan ng dapat magingat Na mga kapatid, hangang mapahamak Buhay ang kapalit sa ikakakalag Ng lubid na gapos ng Inang may hirap Si Ingit, si Sakim ay kakatulungin Ng mga kaaway na mang aalipin, Sila'y magtatalik, buhay mo'y kikitlin. Ang lahat ay tungo sa hatol ng haling. Ito ang palad mo na tatalimahin Upang mailigtas ang Ina sa lagim. Kung maganap ito, ganap na ang palad Ng Inang alipin ng mga bagabag, Sa inyong silanga'y muli ng sisikat Ang araw na bagong maningning ang sinag, Wala na ang dusa, wala na ang hirap. Sa mga kapatid, sa mga kaanak Ay siyang pupukaw, siyang mag-uulat Ng dapat na gawin sa ikagaganap Ng kanilang laya sa araw ng bukas» Rizal:--_(boong kasyahan)_ Kung ang kulay pula'y kinakailangan Na siyang itina sa sikat ng araw Dugo ko'y ibubo, pangiti kong alay, Nang ang kanyang sinag, lalo pang dumingal. Nang agad mahawi ang kapal ng dilim Na sa kanyang dilag ay nakatatabing. Nang agad sumilay ang kanyang luningning Na nasasaputan ng pighati't lagim. Tangi kong pangarap siya'y maalayan Ng saganang aliw habang nabubuhay Nais kong makilang pawi na ang lumbay. Tingala ang mukha at wala bakas man Ng mga tiniis sa nasawing buhay. Nais kong makitang siya ay hangaan At tawagtawaging "Mutya ng Silangan". _Mabubuksang bigla ang tanawin at makikita ng lahat si Filipinas at sa kanyang paana'y nakahílig ang mga Diwata._ =HULING TUGMA.= Filipinas:-- Ang sapot na itim ng aba kong palad, Ang luha sa matang linipos ng hirap, Ang gapos na sakit, ang tanang bagabag, Ang mga tiisin na sumasahagap Ang lahat ng ito'y walang ibang lunas. Tangi sa mithi kong kayo'y magyayakap. At magkakasamang tumungo sa landas Ng ikalalaya sa araw ng bukas. _AWITIN NG LAHAT:_ Tayo na't siya'y samahan Samahan natin si Rizal Sumunod sa kanyang aral Si Ina'y ating bihisan. Kaalipina'y ibagsak Sukdan tayo'y mapahamak Salubungin tá ng galak "Bagong Araw" na sisikat. APOTEOSIS: Samantalang nag-aawit ay unti-unting nahuhubdan ng sapot na itim ang Inang Filipinas at si Ingit at si Sakim ay masisilaw at mahahanga. Dahan dahang ibababa ang tabing. [Larawan: Mga Patalastas] End of Project Gutenberg's Si Rizal at ang mga Diwata, by Jose N. Sevilla *** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK SI RIZAL AT ANG MGA DIWATA: ZARZUELANG TAGALOG NA MAY DALAWANG YUGTO *** Updated editions will replace the previous one—the old editions will be renamed. Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright law means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™ concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for an eBook, except by following the terms of the trademark license, including paying royalties for use of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the trademark license is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. Project Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away—you may do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution. START: FULL LICENSE THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase “Project Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg™ License available with this file or online at www.gutenberg.org/license. Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg™ electronic works 1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™ electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8. 1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™ electronic works. See paragraph 1.E below. 1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is unprotected by copyright law in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™ works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg™ License when you share it without charge with others. 1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country other than the United States. 1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg: 1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed: This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook. 1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase “Project Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™ trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work. 1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™ License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg™. 1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg™ License. 1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg™ website (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1. 1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9. 1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works provided that: • You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation.” • You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™ License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™ works. • You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work. • You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg™ works. 1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below. 1.F. 1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread works not protected by U.S. copyright law in creating the Project Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™ electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment. 1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE. 1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem. 1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’, WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE. 1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions. 1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg™ electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any Defect you cause. Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™ Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life. Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™’s goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg™ and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org. Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state’s laws. The Foundation’s business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation’s website and official page at www.gutenberg.org/contact Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without widespread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine-readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS. The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit www.gutenberg.org/donate. While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate. International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff. Please check the Project Gutenberg web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: www.gutenberg.org/donate. Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For forty years, he produced and distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of volunteer support. Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition. Most people start at our website which has the main PG search facility: www.gutenberg.org. This website includes information about Project Gutenberg™, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.