The Project Gutenberg eBook of Esperanza

This ebook is for the use of anyone anywhere in the United States and most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this ebook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you will have to check the laws of the country where you are located before using this eBook.

Title: Esperanza

Author: Jose Maria Rivera

Release date: July 18, 2006 [eBook #18858]

Language: Tagalog

Credits: Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza, and the Online
Distributed Proofreading Team at http://www.pgdp.net Handog
ng Proyektong Gutenberg ng Pilipinas para sa pagpapahalaga
ng panitikang Pilipino. (http://www.gutenberg.ph)

*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK ESPERANZA ***


Cover

AKLATAN NG̃ «TALIBA»

ESPERANZA

DULANG SOSYAL

NA MAY

ISANG TANGING YUGTO

Nagkamit ng̃ Unang Gantingpalà sa Timpalak
ng̃ mg̃a Dula, na binuksan ng̃
samahang "Ilaw at Panitik".

katha ni

JOSE M.a RIVERA

MAYNILA, 1916

Limb. ng «La Vanguardia» at «Taliba»
Gunaw 126, Kiyapo.


DULANG TAGALOG

ESPERANZA

DULANG SOSYAL

na may

ISANG YUGTO

TUNDO, MAYNILA
1913.


TALAAN NG NILALAMAN

I TAGPO.Si Esperanza, pagkatapos, si Artemio.
II TAGPO.Si Esperanza ay nagiisa.
III TAGPO.Siya din at si Ramón.
IV NA TAGPO.Si Esperanza at Rafael.
V TAGPO.Sila rin at sina Salustiano at Delfin.
VI TAGPO.Sila din at si Artemio.
VII TAGPO.Sila din at si D. Luis at D.a Amalia.
VIII TAGPO.Sila rin at si Mateo.

MGA TAO NG DULA

ESPERANZA.
ARTEMIO.
RAMON.
RAFAEL.
SALUSTIANO.
DELFIN.
G. LUIS.
Ga. AMALIA.
G. MATEO.

Pinangyarihang Panahon: Kasalukuyan.


ALAY..... sa mg̃a mahal na katotong Cirio H. Panganiban at Teodoro E. Gomez. ANG KUMATHA

Decorative motif

TANGING YUGTO

Bahay ni Artemio.—Pagbubukás ng̃ Tabing ay mamamalas ang kagayakan ng̃ isang loob ng̃ bahay ng̃ mahirap. Makikitang si Artemio ay nakahigâ sa isang papag na may talì ng̃ isang panyô ang kanyang ulo. Ang ayos ni Artemio ay parang may dinaramdam na sakit. Sa kabilang panig ng̃ bahay, na mangyayaring maging sa batalán, ay makikita si Esperanza na naglalabá==Pag ang̃át ng̃ Tabing at pagkaraan ng̃ isang sandalî, ay titindig sa kanyang pagkakaupô si Esperanza.

Hapon, at ang ilang anag-ag ng̃ araw na matuling tinutung̃o ang kanyang kanlung̃an, ay pumapasok sa isang bintanà ng̃ kababayan.


Páhiná 12

I TAGPO

Si Esperanza, pagkatapos, si Artemio

Esp.

(Mula sa labas.) Kaawaawa ang aking si Artemio!... Tatlong araw na ng̃ayong hindi makakain!.. Lagi nang asa mo'y may malalim na iniisip!... May sakit kaya?

Art.

(Mula sa kanyang hihigan. Uubo, at pagkatapos ay magtuturing.) Bathala!... Lahat na po ng̃ hirap ay ibagsak na sa akin, ng̃uni't ipagkaloob mo po lamang na magpatuloy sa pagbuti ang puso at kalooban ng̃ aking si Esperanza!... (Hihintong sumandali.) Di po kailang̃an na batahin ko ang lahat ng̃ pahirap matubos ko lamang siya....

Ay ...!!!

Páhiná 13

Esp.

(Papasok.) Bakit, aking Artemio, may sakit ka bang dinaramdam?

Art.

Wala, aking mahal na asawa.

Esp.

(Kulang nang paniwala.) Wala? Nagkakaila ka sa akin.

Art.

(Pang̃iti.) Maniwala ka aking Esperanza sa katatapos na isinagot.

Esp.

Huwag mong ipilit Artemio ang pagkakailá ng̃ iyong dinaramdam sa katawan. Talos ko, aking mahal na Artemio na tatlong araw na ng̃ayong hindi ko man halos makakain. ¿Alin ang sanhî ng̃ gayon?... (Pasumala) Marahil ay hindi ko nararapat na malaman, at dahil dito'y hindi naman akó nagpupumilit na manawa ang gayon.

Art.

Huwag, huwag kang magturing ng̃ ganyan. Esperanza pagka't ang sarili mo ang siya ring sinusugatan: Tunay ng̃ang may kaunti akong dinaramdam, ng̃uni't wala namang gaanong kabigatan.

Esp.

Kung gayon, ay hayo, turan mo sana sa akin ang iyong damdamin.

Art.

Tunay ng̃ang may mg̃a tatatlong araw na ng̃ayon na laging sumisikip ang aking dibdib.

Esp.

Gayon pala, ay ¿bakit hindi mo nasabi sa akin?

Art.

Mangyari, ay walang kabigatan.

Esp.

Marahil ng̃a'y tunay ang iyong sapantaha, ng̃uni't kailang̃an din yata Páhiná 14na ikaw ay makita ng̃ mg̃a gamot.

Art.

Huwag na.

Esp.

Hindi. Ng̃ayon din ay tatawag ako ng̃ isang manggagamot at ng̃ makilala ang sanhi ng̃ iyong dinaramdam. (Anyong aalis. Sasansalain ni Artemio.)

Art.

Bayaan mo na, at ito'y walang anoman. Kabigatan.

Esp.

Hindi, hindi ko matitiis na makikita kang may karamdaman at hindi ikita ng̃ lunas ang gayon.

Art.

Kung mapili ka sa iyong nasa, ay bayaan mo ng̃ ako ang siyang tumung̃o roon. Arimuhanan din ang mabawas sa dalawang piso na ating ibabayad sa Mangagamot, kung siya pa ang paririto.

Esp.

Huwag na, at baka ka pa abutan sa iyong pagtung̃o doon.

Art.

Hindi, huwag kang mag-ala-ala. Sa awa ni Bathala, ang dati kong lakas ay hindi pa din nagbabawa, ni hindi humihiwalay sa akin.

(Aalisin ang nakataling panyô sa kaniyang ulo. Huhusain ang kaniyang buhok, at pagkatapos ay kukunin ang kaniyang sombrero at bago umalis ay magtuturing ng̃:)

¡Hangang mamaya!

Esp.

Hanggang mamaya aking Artemio, at kaiing̃at ka sana sa iyong katawan.

(Aalis si Artemio.)


Páhiná 15

II TAGPO

Si Esperanza ay nagiisa

Esp.

(Luluhod sa harap ng̃ isang Kristo. Malumbay) ¡Bathala!... ¡Bathala!... Ipagkaloob mo po sanang ang sakit na dinaramdam ng̃ aking Artemio ay huwag maging mabigat. Ipagkaloob mo po Diyos ko, na ang manggagamot na titing̃in sa kaniyang damdamin, ay matuklas ang gamot ng̃ kanyang karamdaman!... ¡Para mo na pong habag sa akin!... At, kung ang ikagagaling po niya'y ang aking buhay, naito po, at maluwag kong inihahandog sa inyo ang aking puso ...

Mula sa labas.

¡Tao po!

Páhiná 16

Esp.

(Sa sarili). ¡May tao!... (Tatayo sa kanyang pagkakaluhod tutung̃uhin ang tarangkahan at bubuksan). ¡Tuloy po!

Lalabas si Ramon.


Páhiná 17

III TAGPO

Siya din at si Ramón

Ram.

¡Esperanza!... ¡Anong sayá at nakita kitang ulî ... (Anyong yayakapin).

Esp.

(Pasansala kay Ramón at waring galit). Ginoo! dahandahan! Huwag ka po magasal ng̃ papaganiyan.

Ram.

(Mamasdan ng̃ pakutya at pagkatapos ay hahalukipkip.) Esperanza, nagpakikilalang tila mabuti ang natagpuan mong ka agulo, pagka't tila ... nalimutan mo na tuloy akó.

Esp.

(Galit) Ginoo, huwag mo pong lapastang̃anin ang isang katulad kong na sasa loob ng̃ kaniyang sariling pamamahay.

Ram.

(Palabag) ¿Pinupuno mo pa ako ng̃ayon? ¿Di yata? ¡Ja! ¡Ja! ¡Ja!..... Páhiná 18Kilalanin mo akong mabuti. Ako ang isa sa mg̃a giniliw mo sa Salon, sa Bahay sayawan!... ¿Hindi ka na ba sumasayaw ng̃ayon?

Esp.

Alang-alang sa Diyos, huwag ninyong bigyan ng̃ kauntulan ang isang babae na nanunumbalik sa kaniyang kabutihan ...

Ram.

(Pakutya) ¿Nagiisip ka ng̃ bumuti? Loka ka ng̃a yata. Ang lalong kabutihan mong magagawa, ay ang sumama ka sa akin.

Esp.

Ah, hindi, hindi na. Talastasin ninyo na ang Esperanzang ibinulid ninyo sa kasamaan, ay hindi na siya ang kausap sa mg̃a sandaling ito.

Ram.

(Patuya). Loka ka ng̃a palang tao. Dapat mong talastasin na ang isang babayeng na gumon na sa lusak, at ang kapurihan ay nawalan na ng̃ tunay na halaga, ay hindi na mangyayari pang bumuti. Kaya ng̃a't.... (Anyong yayakaping muli.)

Esp.

(Galit) Huwag ka pong mang̃ahas ng̃ ganyan, Ginoo, kung di mo ibig na kayo'y samain.

Ram.

Sasangayon ako sa iyong hinihiling kailan man at sasama ka sa akin.

Esp.

(Boong puso.) ¡Ah!... sukat na ang pagulit ng̃ ganyang pananalita. Tahas kong sinabi sa inyó na hindi ako makapapayag sa inyong hiling.

Páhiná 19

Ram.

(Pakutya, pagkatapos na tignang mabuti ang ayos ng̃ bahay.) ¡Ha! ¡Ha! ¡Ha!... Malasin mo Esperanza ang bahay na itó, na halos ay magibâ na lamang. (Pahikayat) Sumama ka sa akin, at kita ay pagkakalooban ng̃ isang marikit na bahay ... di katulad nitó. Hayo na. Sumama ka sa akin. (Patabanan niya sa kamay si Esperanza at pipiliting sumama sa kanya.)

Esp.

(Galit na galit). Ako'y inyong bitawan ...

Ram.

(Pabatok) ¡Sumama ka sa akin!...

Esp.

(Matatabanan ang isang luklukan, at siyang ihahampas kay Ramon. Ito'y tatakbo sa loob.)

¡Inibig mo ang ganyan, ikaw ang bahala ... (Huhusain ang kanyang damit at buhok na magusot.)

Buhat sa loob: ¡Magandang hapon po!

Esp.

¡Magandang hapon po naman!

Lalabas si Rafael.


Páhiná 20

IV NA TAGPO

Si Esperanza at Rafael

Raf.

(Pagkakita kay Esperanza). ¿Ano, Esperanza, kumusta ka?

Esp.

(Magalak) Ikaw pala, Rafael. Mabuti sa awa ni Bathala.

Raf.

¿Si Artemio, saan naroon? ¿Wala ba siya rito?

Esp.

Wala, tumung̃o siya sa bahay ng̃ isang mangagamot at ikinuhang sangguni ang kaniyang karamdamang tinataglay.

Raf.

¿May sakit? ¿Mabigat bagá?

Esp.

Hindi, ayon sa sabi niya sa akin, ng̃uni't sa palagay ko ay hindi nararapat na palampasin. Akó na sana ang tatawag sa Mangagamot, ng̃uni't hindi siya pumayag, dahil sa malaki pa raw ang aming ibabayad.

Páhiná 21

Raf.

Matagal kaya siya?

Esp.

Hindi naman marahil. Matagal ka rin hindi nakaka-ala-ala sa amin.

Raf.

Tunay ng̃a, pagka't tumung̃o akó sa lalawigang Pangasinan at pinakialaman ko roon ang isang Lupain. Ng̃ayon, ay kararating ko pa lamang. Ipinalalagay ko Esperanza, ng̃ayon sa ayos ng̃ inyong tahanan,na dumadanas kayó ng̃ di kakaunting hirap at paghihikahos, at dahil sa gayon, ay tangapin mo ito. (Ibibigay ang isang bilot na papel moneda.)

Esp.

(Tututulan ang ibinibigay sa kaniya) Payagan mo sana Rafael, na huwag kong tangapin ang inyong ibinibigay sa amin. Gayon man, ay asahan mong pinasasalamatan namin ng̃ marami.

Raf.

(Pasamo) Kunin mo sana, Esperanza, at iya'i huwag mong ipalagay sa bilang limos ko baga sa iyo, kundi, parang isang abuloy ko sa inyó ni Artemio.

Esp.

Kahit na, hindi ko sana ibig tang̃apin ang gayon alang-alang lamang sa iyong mg̃a pang̃ang̃atuwiran ay paiirugan kita, ng̃uni't ¿hindi ba ang lalong mabuti ay kay Artemio mo na ibigay kung siya ay dumating?

Raf.

Oo, tunay ang iyong sinabi.

Lalabas sina Salustiano at Delfin.


Páhiná 22

V TAGPO

Sila rin at sina Salustiano at Delfin

Sal.

(Papasok) ¡Magandang hapon po!

Esp.

Magandang hapon po naman. Magtuloy po sila. (Ang dalawa ay papasok. Si Rafael, pagkakita kay Delfin ay magalak na yayakapin ito.)

Del.

(Kay Rafael) ¡Kaibigang Rafael!...

Raf.

(Pataka) ¿Anong hiwaga ito? (Ap) Ano't pati ng̃ mg̃a umalipusta kay Artemio sa kanyang pagaasawa kay Esperanza, ay nagsitung̃o ng̃ayon dito?

Esp.

(Kay Rafael) Tunay ang iyong katatapos na sinabi, Rafael.(Sa dalawang bagong pasok). ¿Kang̃ino pong santó utang namin ang inyong pagkakaparito?

Sal.

Sa kang̃ino man po sa mg̃a santo, ay wala, ng̃uni't o, sa isang balitang tinanggap kagabi sa bahay ng̃ Páhiná 23amá ni Artemio na umano'y may sakit daw. ¿Tunay ng̃a po ba? (Kay Esperanza.)

Esp.

Tunay ng̃a po, ng̃uni't wala namang anomang kabigatan, na di gaya mandin ng̃ gumalang balita.

Del.

¿Ng̃uni't saan po naroroon si Artemio? ¿Nasaan po ang aming giliw na kaibigan?

Raf.

(Galit, ng̃uni't nagpipigil. Aparte.) ¿Kaibigan nilá? (Sa dalawa.) At, hindi ng̃a ba't kayó ang mg̃a nagsipagpuno ng̃ pagkutya kay Artemio, na ng̃ayon ay tinatawag na mahal na kaibigan, ng̃ gabing humihing̃i siya ng̃ tawad sa kaniyang amá? ¿Sa palagay kaya ninyó, ay mabuti ang gayon kagagawan?

Ang Dal.

(Kay Raf. pakumbaba) Namamali ka, kaibigan; hindi kami ang nagsimula ng̃ gayon?

Raf.

At sino?

Ang Dal.

Hindi namin alam.

Esp.

(Ap. kay Raf.) Bayaan mo na silá. Sila'y pinatatawad namin.

Del.

Ng̃uni't, saan ng̃a po ba naroroon si Artemio?

Raf.

¿Bakit anong pilit ng̃ inyong pagtatanong sa kaniya?

Del.

Pagka't, mayroon kaming ibabalitang isang bagay.

Páhiná 24

Sal.

Tunay ng̃a po, ibabalita namin sa kaniya na siya ay.... pinata ...

(Lalabas si Artemio, na may tali'y na dalawang sisiglan ng̃ gamot.)


Páhiná 25

VI TAGPO

Sila din at si Artemio

Esp.

(Sasalubung̃in). ¡Salamat, dumating ka! Kang̃ina ka pa hinihintay ng̃ mg̃a kaibigan mo ...

Raf.

(Yayakapin) ¡Mahal na kaibigan!...

Art.

(Yayakapin din). ¡Kaibigang Rafael!...

Sal.

Kaibigang Artemio ... (Anyong yayakapin).

Art.

(Pataka). ¡Aba, naririto pala kayo!... (Ap). ¿Ano kaya ang sanhi?

Del.

Ipagtataka mo ng̃a marahil, ng̃uni't kapag natanto mo ang sanhi ng̃ gayon, ay hindi malayong iyong ikatutuwa.

Sal.

Tunay, ang sinabi ni Delfin. Naparito kami upang ibalita sa iyo, na Páhiná 26kumalat ang balitang ikaw ay may sakit na malubha.

Art.

(Pang̃iti). Malubha ang aking sakit? ¿Nabalita ang gayon? Saan?

Del.

Sa lahat ng̃ mg̃a pahayagan dito.

Art.

Sa mg̃a pahayagan? (Kulang ng̃ paniwala.) Huwag sana ninyo akong biruin ng̃ ganyan....

Sal.

Hindi biro, kaibigan....

Art.

Sa makatwid pala ay tu ...

Del.

Oo, tunay, maniwala ka sa aming ibinalita sa iyo.

Art.

¿Hindi kaya iyan, ay katulad ng̃ inyong ginawa sa akin na pagkatapos na udyukan upang tumung̃o sa bahay ng̃ aking mg̃a magulang ng̃ doo'y ipinagdiriwang ang kanyang kapistahan, na pagkatapos ay kayó pa ang siyang umalipusta sa akin? ¿Hindi kaya itó ay isa na namang kabuluhang ibig ninyong idulot sa akin?

Del.

(Papakumbaba). Maniwala ka sa aming hindi.

Sal.

At ang balitang ibibigay namin sa iyo, ay kagabí lamang namin tinangap. ¿At, nalalaman mo ba kung saang bahay namin tinanggap?

Art.

(Boong pagnanasa). Kang̃ino?

Esp. at Raf.

Siya ng̃a, kang̃ino?

Del.

Sa bahay ng̃ iyong papá.

Páhiná 27

Art.

Sa bahay ng̃ pa ...? (Alinlang̃an) ¡Ah!... Hindi ko mapaniniwalaan!

Del.

Ayaw kang maniwala? Siya, mg̃a ilang saglit na lamang, at makikita mo din kung ang balita namin ay biro lamang ...

Sal.

At, lalong hindi ninyo mapaniniwalaan marahil kung aking sabihin na, tanggapin ng̃ mag-asawa ni D. Luis ang balitang tinuran na, ay kapuwa nang̃apaiyak, at si D. Luis ay nagturing na «Amalia, tung̃uhin natin siya» ...

Art.

(Kulang paniniwala. Waring galit). Salustiano, Delfin, hangga ng̃ayon ay ipinalalagay ko pa kayong kaibigan, ng̃uni't utang na loob kong kikilanlin sa inyo na huwag na akong biruin. Huwag na ninyong ulitin kapuwa ang pagbabalita ng̃ hindi tunay. Ang aking ama ay hindi makapagpapatawad sa akin, talos ko ang kanyang ugali. At talos ko din naman na kanya nang ipahihiwatig sa mg̃a lalong kapalagayang loob na ako'y kaniyang isinusumpa ... At wala akong mahihintay na mana sa kaniya ...

Del.

Maniwala ka at siya ay paparito.

Sal.

Tunay, gayon ang kanilang sinabi sa akin.

Art.

¿Paparito? (Galit) ¡Sukat na ng̃ inyong pagkutya! ¡Sukat na!...

Sal.

Huwag kang magalit. Sa katunaPáhiná 28yan, ang mama mo ay itinanong pa tuloy sa inyong Papa kung ikaw ay pinatatawad na niya sa iyong pagkakamali.

Art.

(Kulang ng̃ paniniwala). At ano ang isinagot?

Sal.

Na ikaw ay pinatatawad niya, at muling kinikilalang anak, alalaong baga'y parang walang nangyari sa inyo.

(Makariring̃ig ng̃ mg̃a yabag ng̃ kabayong wari ay katitigil lamang sa tapat ng̃ bahay ni Artemio. Dudung̃aw si Rafael at pagkatapos ay sasabihing sakdal tuwa.)

Raf.

Artemio, naririto ang iyong mg̃a magulang! (Lalabas na nagdudumali sina D. Luis at D.a Amalia.)


Páhiná 29

VII TAGPO

Sila din at si D. Luis at D.a Amalia

D. Luis.

(Yayakapin) ¡Artemio!.... ¡Anak kong mahal!

D.a Am.

(Yayakapin) ¡Anak ko!

Artemio.

¡Papá, Mamá!... Patawarin ninyo kamil!... (luluhod siya.)

D. Luis.

Pinatatawid kana namin!... (Makikita si Esperanza pa pakating̃in lamang sa kanila na waring takot at tatawagin.)

¡Esperanza halika!...

Esp.

(Lalapit ng̃ patakot) ¡Patawarin mo na po kami!..... (Luhod).

D. Luis.

(Ititindig at yayakapin si Esperanza.) Pagtindig, Esperanza, at ikaw ay pinatatawad namin!..... Ako, oo, akó ang siyang lalo mo pang dapat patawarin dahil sa pagapi kong ginawa sa iyo.

Lalabas si D. Mateo.


Páhiná 30

VIII TAGPO

Sila rin at si Mateo

D. Mat.

(Mula sa pintuan) ¿Se puede?

D. Luis.

¡Patuloy po kayó!... Ginoong Notario.

Art.

(Ap) ¿Ano ang ibig sabihin nito?

D. Mat.

Naparito po akó upang ipagbigay alam sa inyó ang huling habilin at pasya ng̃ isang amain ng̃ inyong asawa. (Kay Artemio)

Art.

(Pataka) Ng̃ aking pong asawa? (Ang lahat ng̃ mg̃a panauhin ay mapataka. Lalo na si Esperanza.)

D. Mat.

Oo, po. Isang amain nila (Ituturo si Esperanza) na siyang lalong mayaman sa Misamis na nagng̃ang̃alang Pedro Abelario, na kamamatay pa lamang sa Bayang ito ay inihalal niyang tunay na magmamana sa lahat ng̃ kaniyang pag-aari.

Art.

(Kulang pa din ng̃ paniwala) ¿Tunay ng̃a po ba?

Páhiná 31

D. Mat.

Tunay po. At sa katotohanan, ay, naririto po ang testamento, at sampu ng̃ lahat ng̃ kayamanan.

(Bubuksan ang kanyang tang̃ang Kartera, at ibibigay ang testamento, mg̃a dokumento at mg̃a salapi.)

Art.

(Boong galak) ¡Esperanza, Mama, Papa.. Mg̃a kaibigan ko.

Lahat.

(Pataka) ¿Ano ang nangyayari?

Art.

(Matuwa). Si Esperanza ay heredera ng̃ lahat ng̃ mg̃a kayamanan ng̃ isang amain niya na kamamatay lamang.

Lahat.

¿Tunay?

Art.

Tunay. At talos ninyo kung magkano? Limang pung libo....

Lahat.

¿Tunay ng̃a ba?

Art.

Oo, at naito, inyong malasin!.... (Ipakikita ang testamento.)

Lahat.

Mayaman pala si Esperanza!....

Esp.

Ganiyan ng̃a ang patunay, mg̃a ginoo ng̃ Notario, ng̃uni't huwag ninyong ipalagay na ang gayon ay magpapabago sa aking paguugali. Ang yaman sa biglaang sabi, ay hindi ko kailang̃an, kundi, ang kapatawaran lamang ng̃ mg̃a nagagalit sa akin. Nasa ko po ang mahirap!

Lahat.

¡Mabuting puso!...

Esp.

(Kay Artemio) Artemio, ang kayamanan kong nagbuhat sa aking mamang Páhiná 32kamamatay pa lamang, ay ipinagpapaubaya ko as iyo ... Nais ko lamang sanang ang dalawang hati, ay ipagpagawa ng̃ isang paaralan para sa mg̃a anak ng̃ mahíhirap; at, isang bahay ampunan para sa mg̃a laging sinasahol ng̃ palad; para sa mg̃a anak ng̃ kahirapan..... ¿Tinutulutan mo ba ang gayon?

Art.

(Magalak) ¡Nang boong puso!... (Sa lahat ng̃ kanyang panauhin) ¡Mg̃a kaibigan!... ¡Papá, Mamá!... Tumubo rin ang aking inihasik na mg̃a pang̃aral!... (Tatabanan sa isang bisig si Esperanza). ¡Naito!... ¡Naito ang ninasa kong tubusin: (Boong puso). ¡Kahapon, siya'y makasalanan, at ng̃ayon ay tunay ng̃ malinis. ¿Siya ang aking Esperanza; ang pag-asa kong naging katunayan!... ¡Dapat matanto ng̃ lahat na hindi ang bawa't nalublob sa burak ng̃ kasamaan, ay hindi na bubuti! ¡Naito si Esperanza na siyang tunay na saksi!... Larawang tunay ng̃ mg̃a nagbabagong buhay!...

(Lahat ng̃ mg̃a panauhin, ay mapapamaang: Ang manggagawa ni D. Luis, ay yayakapin ang dalawa ni Artemio at Esperanza samantalang, ang mg̃a kaibigan naman nito ay magagalak na tatabanan si Artemio sa kamay. Ang TABING sa gayon ay unti-unting malalaglag.)

(KATAPUSAN).