The Project Gutenberg EBook of La Divina Comèdia: Paradìs, by Dante Alighieri

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org

** This is a COPYRIGHTED Project Gutenberg eBook, Details Below ** ** Please follow the copyright guidelines in this file. **

Title: La Divina Comèdia: Paradìs

Author: Dante Alighieri

Translator: Ermes Culos

Posting Date: October 11, 2010 [EBook #16189] Last Updated: July 3, 2005

Language: Friulian

*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK LA DIVINA COMÈDIA: PARADÌS ***

Produced by Al Haines

La Divina Comèdia Paradìs di Dante Alighieri

Tradusiòn furlana di Ermes Culòs

Dante’s Comedy in Friulian

Translator’s note

Friulian is the language of my childhood, the language I spoke with my parents and brothers and friends in my hometown in the northeastern region of Italy known as Friuli. It is still my preferred language of conversation with my brothers and Friulian-speaking friends. What’s Friulian? Maybe the best way to describe it is by imagining what England was like, say, a hundred years or so after the Normans invaded it & settled in for the long haul. In doing so they pretty much changed the cultural and linguistic landscape of England. In pre-Norman times, the English were quite contènt to do their rough & tumble business in the old “Saxon” language; but with the coming of the Normans, the old Saxon was just not good enough for the conquering overlords. It needed something more to enable them to take care of their educational, religious, social and commercial needs. And so you had a situation where the ruling classes spoke a sort of Frenchified Saxon (which was to become the English of today), while the workers, the peasants—you know, the lower sort—went on speaking Saxon. And so those rude folks kept on raising and butchering pigs and cattle for their masters; but they never ever served pig or cow steak for them. No—their masters insisted on being treated with luscious chunks of pork or beef (boef). That, in more ways than one, has been the case in Friuli. Italian has been—and continues to be—the educational, commercial and administrative language of the region, while Friulian has traditionally been the language spoken by the common folk, mainly in the rural areas. Time was when speaking Friulan in a public, “polite” setting, would give away your “peasant” origin, and that wouldn’t do. But let’s not think that this sort of linguistic snobbery is a peculiarity of Italian only. Every language has its Professor Higgins & Eliza Doolittle. Friulian itself is not squeaky clean when it comes to that. My Dante itself may, by some purists, be seen as a Friulian aberration, since it does not conform to what is generally regarded as the “classical” Friulian, the Friulian spoken in such strongholds as Udine or San Daniele del Friuli.

My Friulian translation of Dante, then, is, in part at least, a reaction to that sort of thing. Could Friulian—the lowly, peasant Friulian, particularly the Friulian used in the fields and alleys and bars of Pasolini’s Casarsa—cope with the supreme sophistication of Dante’s language and concepts? The readers will, of course, judge for themselves. Certainly they will get at least a sense of what would have happened if Dante’s muse had been weaned on the banks of the Tagliamento instead of the Arno.

(Ermes Culòs, Ashcroft, June 2006)

Preàmbul

Chista tradusiòn a è stada fata par divièrsis rašòns. Ta li mès ùltimis vìšitis a San Zuan i’ai notàt che i zòvins a no ùšin cuaši maj il furlàn cuant ca discòrin fra di lòu. Cuaši sempri a si esprìmin in taliàn—encja cuant ca cjacarèjn cuj so genitòus. Che chistu al sedi in ducju i sens un ben o un mal a è roba discutìbil. A somèa, però, che sta ušansa daj zòvins a stà segnalànt un mandi a la lenga furlàna. Cuant che scju zòvins a saràn encja lòu pàris e màris, cuaši sensaltri a ghi parlaràn taliàn ai so fioj, cul rišultàt che paj fioj di che generasiòn lì il furlàn al sarà na curiošitàt e basta; sensaltri a nol sarà pì che lenga viva ca ušàvin i so nònus. Cussì chista tradusiòn a è un me pìsul contribùt a la prešervasiòn da la lenga daj nustri vècjus.

I me fioj, nasùs in Canada, a cognòsin amondi puc il furlàn. Una dì, forsi, a saràn tentàs di parlà il furlàn si no altri par capì sè cal à scrìt so pari. A pòl dasi encja che il me lavoru a ju incuriošarà a leši Dante—ca no sarès tant na bruta roba.

A mi par di capì che La Divina Comèdia a è stada zà tradušuda in furlàn, però in tal furlàn clásic, di Ùdin, di San Danèj. Da sé ch’i saj jò, li òperis di Dante a no sòn maj stàdis tradušùdis (par complèt) tal furlàn di San Zuan di Cjašarsa—cal sarès il me furlàn, la lenga daj me vècjus, daj me fràdis, da li me memòris da frut. Par traduši Dante a no mi ocorarès altra rašòn che chista.

Pasolini, in ta un daj so scrìs, al à sugerìt che par tant valòu culturàl cal vèdi, il furlàn al resta pur sempri la lenga dal contadìn; a me mòut di capìlu, na lenga che, encja se coma spièli a fà ben jodi se cal è un furlàn, a resta pur sempri na lenga semplicjòta, adatada a la vita da paešùt, cu la so parlada daj cjamps, da li stàlis, da la plasa, dal bar, da la marìnda e sèna, da li nòsis, daj funeraj, e daj odòus e rumòus da li sèris di estàt. Una lenga, duncja, sensa nisuna pretèša di podej tirasi sù da la cjera e rivà a esprìmi valòus culturaj pì als e astràs.

E che lì, che di jodi se Dante al varès podùt ušà il furlàn coma il so “dolce stil novo” invensi dal toscàn—che lì a è stada na roba ca mi’a incuriošìt tant e ca mi a pocàt un bièl puc a fà stu còmpit.

Guida a la pronuncja dai vocàbuj ušàs in ta chista tradusiòn

Vocàls:

Li vocals a vàn pronuncjàdis coma chès dal taliàn. Il acènt vièrt ( ` ) al è ušàt par indicà la sìlaba ca risèif ’l acènt naturàl da la peràula o pur par indicà significàs diferèns da la peràula, coma par ešempli “nòta” e “notà.” Par rašòns di semplicitàt a no sòn ušàs altri acèns (coma chèl sieràt o chèl dopli). Coma tal cašu di “nòta” e “notà,” la distinsiòn di significàt a è rinduda asaj ben dal acènt vièrt.

Consonàntis:

1. La i-lùngja ( j ) a è ušada par indicà il sun da la “j” in peràulis coma “jò” e “cjàša.”

2. La “z” a è sempri dolsa, coma ta li peràulis “zìn” e “zìmul.”

3. La “s” a è cuaši sempri dura, coma in ta li peràulis “stala,” “strapàs” e “mestri.” Ogni tant a ritèn il sun dols, coma tal taliàn; par ešempli “sdrondenà, “sbati,” e “slungjà.” Cuant che la “s” in miès di dos vocàls a è dolsa, a vèn indicada cul sen diacrìtic “ˇ”, coma in ta scju ešèmplis chì: “cauša,” “mulišìn,” “Cjašarsa.”

4. La “c” o la “g” seguida da la i-lùngja a ghi conferìs a la “c” o a la “g” il sun mol coma ta li peràulis “dincj” e “grancj” o pùr “dongja” e “stangja.”

5. La tradusiòn a no fà distinsiòn fra la “c” dura e la “q.”

Ešigènsis di rima:

La tradusiòn a mantèn il pì pusìbul la tersa rima dal originàl, encja se ogni tant a rìmin doma li ùltimis dos lèteris di na riga (o adiritùra l’ùltima e basta), càšus ca susèdin raramìnt in Dante.

La tradusiòn a si atèn pur a la endecasìlaba dal originàl. Purtròp, rìghis di dèis o dòdis sìlabis, na volta chì, na volta lì, a sbrìsin jù. A è da notà, però, che encja Dante ogni tant al uša cualchi sìlaba in pì o in mancu.

Riconosimìnt:

Ta la me tradusiòn a mi’a tant asistìt La Divina Commedia, Testo Critico della Società Dantesca Italiana, riveduto, col commento Scartazziniano rifatto da Giuseppe Vandelli. A mi’a pur judàt la version eletrònica Mediasoft da La Divina Commedia. Par mancjànsa di un vocabolari dal furlàn di San Zuan di Cjašarsa, i’ai ušàt il Vocabolario della Lingua Friulana di Maria Tore Barbina, ca mi è stàt amondi ùtil, coma che ogni tant a mi è stàt ùtil pur Il Nuovo Pirona. A standardišà la me ortografìa a mi à pur judàt tant me fradi Tony.

Edizione riveduta Decembre 2009

Cjànt Prin

La gloria di chèl che movi dut al fà, lušìnt in tal univèrs a penetra cun lus pì intensa uchì e mancu là.

Tal cjèl, ’ndà che pì da la so lus vi’èntra, i eri jò, e contà li ròbis ch’i’ai jodùt nol sà nè’l pòl chèl che jù’l vèn da parzora;

pars’che al so dešideri fašinsi visinùt, il nustr’ intelèt a si sprofonda tant che il recuardasi ’ndavòu’l resta dut.

Ma almancu di chel tant di stu post sant ch’i’ai podùt’n ta la me mins fà tešoru, i faraj adès materiàl dal me cjànt.

O Apòl me bon, di st’ultin lavoru da la to virtùt fà ch’i sedi un cussì grant vàs da meretà ’l oràr, pal poèt dut oru.

Fin a stu punt la man ch’i’ai vùt dal Parnàs mi’a bastàt, ma adès jùdimi pur tu a contà cun onòu la storia daj beàs.

Tal me pet entra e ispìrimi tu cussì coma cuant che Marsia sfoderàt da la natura dal so cuàrp ti’as tu.[1]

O valòu divìn, si ti mi vèns prestàt chel tant che l’imàgin finuta dal beàt regn figurà i posi, che’n mins mi’a restàt,

rivà i ti m’jodaràs al to miej len[2] e coronami alòr cun che fuèis che la matèria’e tu i mi parèis degn.

Rari vòltis, pari, a vègnin cjòltis[3] par segnà’l trionf d’un Sešar o poeta, colpa e vergogna da l’umani vòis,[4]

che parturì plašèis’n ta la contenta deitàt delfica’l dovarès il ramusèl di Peneo[5] cuant ch’a vignì godùt al parta.

Na faliscjuta a pòl tacà un bièl foghèl: forsi davòu di me e cun tant miej vòus, si prearà par che Cir al rispundi dal cjèl.[6]

Chì e là a si fà alt, paj mortaj, luminòus, il lampiòn di stu mont; ma pròpit par là cuatri sèrclis al unìs con tre cròus,

cun percors pì bièl e cun tant miej stela, fòu al vèn congjùnt, e la mondana cjera com’cal vòu al tempra e sigila.

Fàt al veva di là matina e di cà sera chel post, o cuaši, e dut al era là blanc chel emisferi, e chì neri al era,

cuant che Beatrìs, a sinistra, tal flanc so, jodùt i l’ai voltada vièrs il sol: nencj’ àcuila lu veva maj fisàt cussì al lunc.

E pròpit coma ch’un secònt raj al pòl, e’l vèn, dal prin, fòu, e di nòuf’l torna’n sù, com’ch’a la mari al vòu sempri tornà’l fiòl.

Cussì dal so àt, paj so vuj vegnìnt’n sù in tal me imaginà, il me si’a pur fàt, e i vuj, pì dal nustr’ušu i’ai puntàt in sù.[7]

Tant a è lècit là, che chì nol pòl èsi fàt da li nustri virtùs, par gràsia dal lòuc[8] che doma par l’omp al era stàt creàt.

Jò’i no l’ai sopuartàt a lunc, nè tant puc, da no vej podùt jodi’l sfavilà ’ntòr coma’l fièr cuant che ruvìnt al vèn fòu dal fòuc;

e a colp’a parùt che d’un dì il dì dut atòr cresùt al fòs, com’ se chèl che fà’l pòl sti ròbis n’altri soreli’l vès fàt zì atorotòr.

Beatrìs duta’n ta l’eterni ròdis fisa cuj so vuj a steva; e pur jò da la sù cjòlt, su ic i vevi li me lùcis.

Tal vuardala, cambià mi soj sintùt jò com’che cambiàt si’a Glauc, tal gustà l’erba,[9] coma àltris tal mar, pur luj in Dio.

Significà’l trašumanà per verba no si pòl; ma ca basti sè che Glauc al veva fàt par chèl che gràsia’al à di provà stà “erba.”[10]

Se doma i’eri chèl ch’i ti mi vèvis creàt di nòuf[11], grant ben che il cjèl ti govèrnis, tu ti lu sas, che la to lus mi’a’n alt partàt.

Cuant che li ròdis ca zìrin etèrnis, par volej to, a mi’an a sè atiràt cu l’armonia che tu ti minìstris,

mi vev’alòr parùt che’l cjèl dut cuant al era ’mpijàt cu la flama di Febo, che ploja o flun un lac cussì grant a no’a pròpit maj fàt.

La nuvitàt dal lustri e dal grant sùn di savej la rašòn na voja’mpijàt mi’a granda tant ca no la crodarès nisùn.

Alòr ic, che’l me al so còu a veva leàt, par tegni calmàt il me spirt comovùt, prin ch’alc i podès jò diši, a’a tacàt

cussì: “Tu stes i ti t’insiminìs dut cun stu fals figurà, ch’jodi no ti pòs sè ch’i t’jodarès se pì’udisi ti vès vùt.

Miga ti sòs in cjera, com’ch’i ti cròs; ma na saèta, ca scjàmpa dal so post,[12] coma te a no cor, che pì svelt cori fin là ti pòs.”

Se’l prin dùbit mi’a cjòlt, e di chist i’ai vùt gust, dut suridìnt cu li so peraulùtis, un’altri ghi’a sùbit cjapàt il so post,

e dìt i’ai: “Contènt i soj pa li ròbis ch’i’ai amiràt; ma’dès mi staj marveànt di com’che pì’n alt i vaj di scju cuàrps lišèis.”[13]

Alora ic, il so cjàf un puc scjasànt, vièrs me a’a vuardàt cuj vuj impensierìs di na mari di front dal fì delirànt,

e’a tacàt: “Li ròbis, dùtis cuantis, tra di lòu a’an òrdin, e chist’a è forma ch’al univèrs ghi da qualitàs divìnis.

Chì a jòdin l’altri creatùris l’òlma dal eterno valòu, che luj stes al è’l fin pal cual dut stu òrdin al è doventàt norma.

In ta stu ’nsièmit leàdis si tègnin duti li natùris, se pur divièrsis, stànt, cuj pì cuj mancu, al prinsìpit visìn;[14]

e’n ta divièrs puàrs si spartìsin dùtis tal grant mar dal èsi, e a ognuna a ghi’è dàt ’l istìnt di zì’n ta li so àghis.

Chist’istìnt al parta’l fòuc vièrs la luna; chistu’n ta ogni nemàl al è motòu; e dut in cjera al lèa e al raduna:[15]

e no doma li creatùris ca sòn fòu da l’inteligensa di sta fuarsa a sòn sot, ma encja chès ca’an intelèt e amòu.[16]

La providensa, ch’a dut chistu a prejòt, cu la so lus a fà’l cjèl[17] sempri cujèt, ’ndà che pì svelt si zira chèl che dut al à sot;[18]

e adès lì com’che par nu al è stàt decrèt, a n’invìa la fuarsa di che cuarda ca scata e’l bon a bàt’n ta sè ch’a a dirimpèt.[19]

Ma com’che na òpera a no vèn formada sempri secònt la vera intensiòn da l’art, parsè ch’a rispundi la matèria a è sorda;

cussì chistu percòrs al vèn spes stuàrt da la creatura che’l podej a à di zì chì o là, nonostànt il sen just e fuàrt.[20]

E com’ch’ogni tant si pòl jodi a colà un folc da li nùlis, cussì ’l impùls prin,[21] distràt da fals ben, in cjera’l và a plombà.

Basta maravèis, alòr, dal to cjamìn vièrs il alt; pensa invensi al rivulùt che dal di sù vignì jù a val i jodìn.[22]

Gran maravèa a sarès di vej te jodùt, sensa ’mpedimìnt, la jù dut cuant sestàt, com’na flama che zì’n sù no vès podùt.

E chì i vuj vièrs il cjèl a à di nòuf voltàt.

Cjànt Secònt

O vuàltris che’n ta na barcjuta mi stèis atòr, dešideròus di scoltà, e voja i vèis di seguì la me nàf, che cjantànt a cor,

tornàit pur a rijòdi li vustri rìvis: che forsi dut, si vi metèis in onda, restànt lontàn da me, i pierdarèsis.[23]

L’aga ch’i cjapi no’è maj stad’esplorada; a mi’spira Minerva e Apòl mi guida e l’Orsa li Mùšis mi tegnin mostrada.

Vuàltris pus che la mins i tegnèis alsada par godi’n timp’l pan daj ànzui, dal cual chì[24] a si vif sensa maj vèjni avonda,

i podèis ben mètivi in tal alt sal[25] cul bastimìnt vustri, davòu da la me agàr, prima che l’aga a torni tal e cual.

Chej gloriòus che a Colchis ’sòn zùs pal mar, mancu mar’veàs si sòn, che vuàltris i sarèis, cuant che Gjason’an jodùt, bifòlc, ta l’agàr.[26]

La sèit ch’i vìn sempri vùt in ta li nustr’idèis in tal alt Empireo a ni partava svelta, cuaši coma’l cjèl che la sù i jodèis.[27]

Jò’i vuardavi Beatrìs che’n sù a vuardava; e forsi tal timp che na frecja si distàca dal arco e a la so fin a riva,

mi soj jodùt vignì indà ca taca che miràbil roba; ma chè ca era là[28] ben jodìnt sè ca mi feva ’mbacucà,[29]

voltàt si’a vièrs di me, contenta e biela, e mi’a dìt: “A Diu dìšghi ben gràsis, ch’adès unìs ni’a cu la prima stela.”

A pareva che na nula la cujerzès, duta solida e lustra e neta, com’adamànt che cun lus dal soreli a ardès.

Dentri di sè l’eterna margarita[30] a mi veva risevùt, com’che l’aga a surbìs un raj di lus e unida a resta.[31]

S’jò i’eri cuàrp, e chì a no si capìs com’che na dimensiòn in ta n’altra a s’unìs, ca à di èsi se cuàrp in cuàrp a s’inserìs,

alòr il me dešideri cjalt coma flàmis al sarès d’jodi che esensa[32] ca mostra com’che Diu e ’l èsi nustri a sòn unìs.

Ulà sè ch’i crodìn par fede a s’jodarà, sensa rašonalu, ma tant clar’l sarà chèl com’chè ch’i acetàn che par prin a è vera.[33]

Alòr rispundùt i’ai: “Siora me, cussì fedèl com’che pì i no pòl èsi, ringrasiàlu i vuej che dal mont mortàl mi’a partàt via stu cjèl.

Ma dišèimi: alc jò’i volarès savej daj sens scurs di stu cuàrp che la jù’n cjera Caìn a còntin ca si pòl jodi’n chej.”

E ic cun bocja ridìnt: “Se sbaliàd’a era,” a’a dìt, “l’opiniòn da la zent mortàl bašada su sensasiòns, com’ca era,

nosta fà alòr la part dal bašovàl e mar’veàti masa; chè ben ti sàs che fra sens e rašòn curt al è ’l intervàl.

Ma dìšmi ’nvènsi sè che tu pensàt ti às.” E jò: “Chej che ca sù diferèns mi pàrin, in cuàrps pì rars o dens a sòn stàs creàs.”[34]

E ic: “T’jodaràs com’ca s’impantànin tal fals li to idèis, se ben ti scòltis com’che cul me rašonà a s’inturgulìsin.[35]

L’otava sfera jodi vi fà lùcis a plen, e chès o par coma o par cuant lasù a vi mòstrin divièrsis mùšis.[36]

S’a la diversitàt a fòs dovùt dut cuant, dùtis a varèsin la stesa virtùt spartida, tant al pìsul lumìn che’al grant.

Divièrsis virtùs a’an alòr d’èsi frut di prinsìpis formaj, e chej, fòu che un,[37] a vegnarèsin, secònt te, ognùn distrùt.

Duncja, se dal rar sti màcis colòu fun a sòn par dut o’n part secònt te caušàdis, al sarès di so matèria cussì dišùn

stu planèt, o in tal mòut ca si spartìs il gras e’l magri ta’un cuàrp, cussì chist in sè’l cambiarès li pars dènsis e ràris.

Se dal rar si tratàs, al sarès manifest in ta n’eclìs solar che trasparì a farès la lus, com’che nisùn cuàrp rar al rešìst.

Ma chist nol è’l cašu, e alòr d’jodi a sarès ’l altri[38], e s’jò chèl i zès a smuarsà, il to parej falsificàt’l vegnarès.

Se’l rar da na banda’o l’altra nol trapàsa, alòr lì un punt di èsi al varès che’l so opòst di zì oltri nol lasa;

e di lì si riflèt’l raj che lus ghi dà’ai pianès, cussì com’che colòu da veri’l vèn rifletùt, che plomp al tèn platàt davòu di se stes.[39]

Ti dišaràs cal somèa pì scurùt uchì il raj che in ta altri bàndis, par via che di pì’n sot al vèn rifletùt,[40] ma in chistu cašu fà’i podarèsis un’sperimìnt, se provalu i volèis, che font al è dal flun da l’idèis vùstris.[41]

Tre spièlis ti ocòrin; doj ti’u pošisiònis no tant lontàn; il ters, pì lontanùt mètilu e pròpit in miès daj àltris.

Davànt di lòu, ma a li spàlis metùt, fà ch’un lumìn al ilùmini i spièlis cussì che’l so raj a te’l vegni rifletùt.

Se ben che la lus in tal miès da l’altri lùcis da li àltris a è pì pìsula, t’jodaràs che luminoša a’è coma li àltris.[42]

Adès, com’ch’al bati daj ràis infogàs da la nèif al resta dut nut il sogjèt, esìnt il colòu so e’l frèit cul cjalt scjampàs,

alòr, cussì restàt tu’n tal to’ntelèt, di lus tant viva ’mplenìti adès i vuej, che stela lušìnt ti somearà dal aspièt.

Dentri di chel cjèl dal divìn benvolej[43] atorotòr si zira un cuàrp[44] che la virtùt al à di vej il èsi di dut sè ca è di miej.

Chel cjèl[45] ca ni tèn cun tancju vuj jodùt, chel èsi al spartìs in divièrsi esènsis, di luj distìntis, ma part dal so contenùt. I àltris ziròns in vàriis diferènsis li esènsis che dentri di sè a’an paj so ušus a dispònin coma simìnsis.[46]

Scju òrgans dal mont zirànt cussì a vàn, com’ch’jodi ti pòs, da scjalìn a scjalìn, e di sù a cjòlin e di sot a fàn.

Vuarda ben tu ch’i ti stàs scoltànt sidìn com’che a sè ch’i ti vus[47] mi staj visinànt, che dopo ti pòsis tu fà da lumìn.

Il motu e la virtùt d’ogni zìru[48] sant, coma che pal fabri a è l’art dal marcjèl, i motòus als e beàs[49] ju stàn caušànt;

e’l cjèl[50] che tanti lucjùtis a fàn bièl, da la granda mins che movi’l fà e ’nforma[51] l’imàgin al cjoj par ogni so lumìn bièl.

E coma che tal vustri pòlvar l’alma ta li so divièrsis pars a si difònt e ognuna di sti pars a ànima,

cussì la ’nteligènsa—di chist tèn cont— a sparpaèa’l ben so’n ta li stèlis, movìnt atòr da l’unitàt dal so mont.

L’angjelica virtùt divièrsis lèghis a fà cuj presiòus cuàrps[52] che ic a ispìra e taj cuaj, coma vita’n vuàltris, a s’unìs.

Pa la natura alègra[53] da’ndà ca spira, la virtùt tal cuàrp misturada a lus com’che la biela lus’n tal vuli a si mira.

Da chista a vèn chèl che da lus a lus al somèa diferènt, no da fìs e ràr: ic a è’l prinsìpit formàl ca prodùs

secònt il so bon volej, il scur e’l clar.

Cjànt Ters

Chel sol[54] che prin scjaldàt mi veva il pet, rivelàt mi veva la biela veretàt,[55] provànt e riprovànt[56], e’l so dols aspièt;

e jò, ch’i volevi tegni dimostràt che corešùt i’eri e sigùr doventàt,[57] par cussì dìšghi’l cjàf i vevi alsàt;

ma na višiòn a mi si’a prešentàt, ch’al jòdila tegnùt mi’a cussi tant stret che di confesàmi mi soj dismintiàt.

Coma ta un veri trasparènt e net amondi, o’n t’àghis lìmpidis e cujètis, ma no tant fòndis da no jòdighi’l jèt,

a s’jòdin li nustri mùšis spielàdis, ma debulùtis, coma pèrlis’n blancja front ch’un puc a vòu par rivà a jòdilis;

cussì, mùšis che tabajà ’volèvin un mont jodùt i’ai, e’n tal sbàliu contrari i soj colàt di chèl ch’amòu ’l veva ’mpijàt tra omp e font.[58]

Al momènt che jò i vevi lòu notàt, ca fòsin figùris di spièli pensànt, par jodi cuj ca fòsin mi soj ziràt;

e jodùt no’ai nuja, e di nòuf ’ndavànt, dret taj vuj da la me dols’guida, i’ai vuardàt; ic’a surideva, e’i vuj sans ghi ardèvin tant.

“Se ridi ti n’jòs, nosta èsi maraveàt,” a mi’a dìt: “al è’l to pensà da frutùt che’n tal just’l piè nol à ’ncjamò pojàt,

ma ’torotòr si zira, com’ch’i’ai jodùt: chès ch’i ti jòs a sòn veri sostànsis e’a sòn chì pars’che’l so voto no’an finìt dut.[59]

Ma parla pur e cròdighi a chìstis; che la lus dal alt che contèntis li tèn chì a vòu che dùtis si tègnin fèrmis.”

E jò al spìrit cal pareva pì ben dispòst a contà, voltàt mi soj, dišìnt, com’omp che puntàt al è’n tal so dišèn[60]:

“O spirt ben creàt, che’i ràis ti stàs godìnt da l’eterna vita, e’l ben so ti sìns che prin di vèjlu gustàt a nol s’intìnt.

Gust i varès se adès ch’i sìn visìns il nòn to ti mi dišès e da la to zènt.” Alora ic, pronta e cuj vuj ridìns:

“La nustra caritàt no’a nisùn intènt al just di sieràighi’l cancèl, com’la caritàt di chè che com’ca è ic a vòu vej la so zent.[61]

Com’na vèrgin mùnia’l mont mi veva ospitàt, e se la to mins sù e jù mi vuarda, ch’jò i soj pì biela no ti tegnarà platàt,

ma a ricognosarà ch’jò i soj Picarda, che, metuda chì cun scjù altri beàs, beàda i soj’n ta la sfera pì tarda.[62]

I nustri afiès, ca vègnin inflamàs doma in tal plašej dal spìrit sant, gust a’an di èsi’n tal so òrdin formàs.

E stu destìn, che bas al par d’èsi tant, dàt a ni’è stàt pars’che trascuràt i vìn i nustri vòtos, o lasàs ju vìn dibànt.”

E jò a ic: “Cualchicjusa di divìn luši a s’jòt dal vustri tant bièl aspièt che cussì tant vi cambia da com’ch’i’èris prin;

e prin d’adès no mi’eri’mpensàt, puarèt ch’i soj; m’adès m’juda sè ch’i ti mi dìs, ch’al recuardàmi a mi parta dirèt.

Ma dišmi: vuàltris ch’i sèis chì contèntis, no dešideràišu di zì’n ta un lòuc pì alt ’ndà che pì visìn[63] ghi sarèsis?”

Cuj altri spirs a’a prin suridùt un puc; e mi’a dopo rispundùt cussì contenta ca pareva àrdi d’amòu dal prin fòuc:[64]

“Fradi, di sè ch’i volìn a mi cujèta la caritàt stesa, ca mi fà volej doma sè ch’i vìn, e d’altri no n’impuarta.

Se di zì pì’n alt i vèsin da volej, puc d’acòrdu’l nustri dešideri’l zarès cul volej di chèl che chì ni vòu vej;

e chistu chì ben d’jodi ti podarès s’èsi’n caritàt a’è chì necesitàt, e se la so natura di capì ti vès.

Ànsi, a ghi tòcja a stu èsi beàt tègnisi dentri dal alt volej divìn par che di doj volèis un sòu’l vegni formàt;

cussì che com’da scjalìn a scjalìn i stìn in ta stu regnu, a dut il regnu ghi plàs com’pur al re ch’al so volej ni tèn visìn.

In ta la so volontàt a è la nustra pàs: ic a è chel mar che vièrs di chèl dut s’inclìna ’n tal mont, fin i ànzui da ic stàs creàs.”

Clar mi’era alòr com’che ducju i cjèj a èrin paradìs, encja se pa la gran gràsia dal Creatòu ducju compàis no la godèvin.

Ma com’ca capita ch’un mangjà al sàsia e di un’altri a resta la gola, che d’un si vòu e dal altri si ringràsia,

cussì fàt i’ai jò, cun fàt e cun peràula, par capì da ic cual’ ca era la tela[65] che’l tesi nol era ’ncjamò zùt a finila.

“Par vita buna e grant mèrit a è ulà, pì’n sù,” mi’a dìt, “na fèmina[66] che nòrmis a’a dàt al mont par cuj sì si vistìs e vela,

che fin al murì, dì e nòt, cun chel nuvìs[67] si stedi ch’ogni voto al aceta se fàt al è cun amòu e ’ntensiòns bùnis.

Par zìghi davòu, lasàt i’ai da zovinuta il mont, e il so àbit[68] i’ai vistìt cul propòšit di vivi la so vita.

Ma alora òmis di puc bon propòšit fòu mi vèvin tiràt da la dols’claušura. Diu’l sà ben cuant che dopo i’ai patìt.

E chist’altri splendòu ch’a te si mostra a la me destra indà cal stà ardìnt di dut il luši da la sfera nustra,

sè che jò’i ti dìs di me, ic a s’intìnt: mùnia a era, e ic pur a à cussì pierdùt il vel da chej[69] che puc a’n vèvin di sintimìnt.

Di rimètila’n tal mont a’an podùt, cuntra’l so volej e la bun’ušansa, ma’l vel dal so còu jù nol è maj vegnùt.

Chista a è la lus da la gran Costansa che pròpit dal secònt vint di Soave dàt a veva la tersa e ùltima potensa.”[70]

Cussì mi’a parlàt e dopo’a tacàt l’Ave Maria a cjantà e cjantànt a è svanida com’alc che’n t’aga scura ’nglutìt al è.

I me vuj chel tant a l’àn seguida che pusìbul ghi’era, e a la fin si àn ziràt vièrs l’imàgin’ lìmpida

di Beatrìs e lì fìs a restàvin; ma chè cun’un lamp ferìt a à’l me sguàrt cussì ch’in alt restà i me vuj no podèvin;

par chèl di domandàighi i’ai fàt ritàrt.

Cjànt Cuàrt

Fra doj plàs, l’un da l’altri altritànt bon e distànt, un omp lìbar al morarès di fan prin che d’un al cjolès un bocòn;[71]

cussì’l starès un agnèl’n miès da li bràmis di doj lùpos crudej, di ognùn temìnt; e cussì’l starès un cjan tra do dàinis:[72]

par chèl, s’jò’i taševi, d’incolpami no intìnt, nè di laudami; taši mi tocjava, daj me dùbis tal stes mòut pocàt esìnt.

I taševi, ma’l dešideri me s’jodeva ’n tal me colòu, e’l me domandà cun chèl; pì clar di cussì èsi nol podeva.

Fàt a veva Beatrìs com’che fàt’l veva Danièl, da Nabucdònošor calmànt la colera che rindùt lu veva cussì tant crudèl;[73]

e’a dìt: “Ben i jòt com’ca ti tira uchì e ulì ’l un e l’altri dešidej, che diši no ti pòs sè ch’ti vòus na vura.

Tu ti rašònis: ‘S’al dura’l bon volej, la violènsa d’àltris par cuala rašòn a ghi cjòlia mèrit al me dešidej?’

E di dubità ti somèa pur bon il tornà da l’ànimis’n ta li stèlis, secònt sè cal à dìt il Platòn.[74]

Tal to volej a prèmin sti domàndis duti dos compàgnis; ma’i vuej par prin tratà la pì sindiòsa di sti idèis.[75]

Daj Serafìns, chèl ch’a Diu ghi’è pì visìn, Mošè cal sedi o Samuel o chel Zuan, il un o’l altri, o Maria, dišìn,

ta un’altri cjèl di sigùr a no stàn che chiscju spìris che adès ti’an jodùt che’n tal so èsi pì o mancu’l stes timp a’an;[76]

ma dùcjus a fàn bièl il prin zir par dut, e ognùn al gòt, tal so mòut, il dols stà ’n ta stu post dal spirt eterno intìnzùt.

Chì a si pòsin jodi, no parsè che chista a è la so sfera, ma coma un sen dal pì bas di st’alta sfera celesta.[77]

Stu parlà ’ghi zòva pì al vustr’inzèn, che dom’di sè ca è sensìbil al capìs, che’n sèguit al intelèt a si rìnt dègn.

La scritura cussì a l’inteletuàlis facultàs vùstris si adàta, e piè e man a Diu, altri intindìnt, ghi atribuìs;

e la Glišia Santa, cun aspièt umàn Gabrièl e Michèl vi raprešenta, e l’altri che Tubia’l à rifàt san.

Chèl che Timeo[78] da l’ànimis al conta a nol è coma chèl che chì i jodìn, encja s’al pàr cròdighi a sè cal conta.

Li ànimis ta li so stèlis a tòrnin, al dìs, crodìnt d’èsi da chì distacàdis cuant che natura i cuàrps a vòu ca ’nfòrmin.[79]

Ma forsi n’ocòr cussì capì sè cal dìs, e a pòl ben dasi, encja s’a no pàr, ch’intìndi nol voli ròbis ridìculis.

Se’nvènsi al intìnt laudà’l rotònt altàr[80] cun mèrit o colpa, alora forsi alc di just al riva a meti al ripàr.[81]

Mal capìt, stu prinsìpit a stuàrzi al è zùt cuaši dut’l mont, cussì che Gjove pur, e Mercùri e Mars nomàs sòn stàs cussì.

L’altr’idea che di chè no ti sòs sigùr mancu velèn a’a, pars’che la malìsia so asaj no è par rìnditi impùr.[82]

Se justa a no par la nustra gjustìsia ai vuj daj mortaj, al è pur argumìnt di fede e no di bruta erešìa.

Ma par cal posi’l vustri rašonamìnt penetràighi ben in ta chista veretàt, ti faraj contènt, com’ch’i ti stàs volìnt.

S’a si’a violènsa cuant che il violentàt a nol juda par nuja chèl cal sfuarsa, alòr un spirt cussì a nol vèn scušàt;

che’l volej, s’a nol vòu, no si smuàrsa, ma’l fà, com’ca ghi’è naturàl di fà al fòuc, encja se mil vòltis si gh’impòn fuarsa.[83]

Par chèl, se chèl a si plèa tant o puc, la fuarsa’l juda, e chìstis cussì’an fàt, che tornà a varèsin podùt’n tal sant lòuc.

Se’l volej pròpit intej al fòs stàt, com’chèl di Sa’Lurìns’n ta la grilia metùt[84] e di Musio ch’a la so man dur si veva mostràt, e tornà’n claustri ’varèsin cussì podùt, so vera cjaša, na volta liberàdis;[85] ma’un volej cussì grant si lu’a di rar jodùt.

E sti peràulis, si ti li’as capìdis benòn, il rašonamìnt a’an anulàt ca ti varès turbàt ben altri vòltis.

Ma èco ch’i ti’as n’altra dificoltàt da afrontà, e besòu no ti rivarès a svinculati: ti restarès prin stracàt.

Ta la to mins chist’i’ai jò lasàt imprès che ànima beàda bušìis a no dìs pars’che dongja a ghi stà a Diu stes;

e da Picarda dopo ti sintèvis com’che Costànsa al vel ghi era stada fedèl, cussì ca somearès che chì a mi contradìs.

Tanti vòltis, fradi me, a si fà chèl che par scjampà’l perìcul, e a malavoja, a si fà chèl, com’ch’i dìs, cal è puc bièl;

com’Almeòn che, se pur cun pucja voja, preàt dal pari, so mari al veva copàt, e mòstru si veva cussì fàt, cuntra voja.

Uchì i vuej ch’i ti tègnis ben pensàt che violensa e volej a’nsembrasi a vàn e sè cal ufìnt nol vèn sempri scušàt.

Il volej asolùt a si opòn al dan; ma chel tant e basta a ghi cunsintìs che sinò si varès pì ’ncjamò malàn.[86]

Duncja, cuant che Picarda di chèl a dìs, dal volej asolùt, e no d’altri[87], a’ntìnt, cussì che tant ic che jò i dišìn ròbis vèris.”

Dal sant flun chistu al era ’l ondulamìnt cal sgorga da’ndà che dut’l ver al vèn; cussì dut contènt mi’a fàt il so rašonamìnt.

“O tu, divina, amada dal prin ben,” alòr i’ai dìt, “che’l to parlà m’inònda e scjàlda tant che sempri pì vif mi tèn,

la me afesiòn a no è asaj fonda par rivà a favi gràsia par gràsia; chist lu farà chèl cal jòt e’l pòl avonda.

Ben i jòt che maj, ma maj, no si sàsia ’l intelèt nustri s’a nol vèn luminàt da Diu, che sinò il ver maj a no si’a.

Tal ver divìn a si mèt[88], com’ nemàl ’ntanàt, apèn ch’a luj s’unìs; e ghi resta unìt: sinò se’l valarèsia’l dešideràt?

Al nàs par chèl, coma menàdis’n ta li vis, al piè dal ver il dùbit; e a è natura ca ni pòchi sempri pì’n alt vièrs li pìchis.

Stu chì m’invida, chistu mi sigura, madona me, di domandavi cun rispièt, di n’altra veretàt, ca mi’è scura.

Al pòsia ’l omp dà sodisfasiòn, puarèt, ai vòtos mancjàs cul fà daj altri bens ch’al Alt ghi somearès ognùn corèt?”

Beatrìs mi’a vuardàt cuj so vuj plens di lušìgnis di amòu, cussì divìns, che rindùt mi soj al so splendòu intèns:

calàs mi sòn i vuj, e scurida la mins.

Cjànt Cuìnt

“Se ’nformada ti mi jòs dal vif amòu che di compaj in cjera no si jòt sen, cussì che daj to vuj i vìns dut il valòu,[89]

nosta fati maravèis, che chist’ al vèn dal jodi perfèt, cussì che un ben jodìnt, il piè al mòuf vièrs il ben jodùt ben.

Ben i’jòt com’che zà al và risplendìnt tal to intelèt ’l eterno luši e, jodùt, dom’par luj e sempri’l và ardìnt;

e, s’altri’l vustr’amòu al và’a seduši, altri a nol è che di chèl na olma mal capida che chì si la jòt straluši.[90]

Savej ti vùs se’n altri mòut, e coma, compensà si pòl pal mancjàt voto, tant che di pari pas a zèdin il Alt e la vustr’alma.”

Cussi Beatrìs scuminsiàt a à stu cjànt; e com’un che’n tal dut diši si’a butàt, a’a continuàt cussì’l so discòrs sant:

“Il me regàl che Diu, di so maestàt creànt al à fàt e da la so bontàt cussì ben si riflèt e tant al è apresàt,

al è stàt chèl di dàighi al volej libertàt; che doma li creatùris inteligèntis, il Signòu dùtis di chista al à dotàt.

‘Adès t’jodaràs, se tu ti mi seguìs, ’l alt valòu dal voto, se cussì al è fàt che Diu’l cunsìnt cuant che tu ti cunsìntis;

chè, tal stabilì tra Diu e ’l omp il pat, sacrifìsis si fàn di stu tešoru, zà minsonàt, e si lu fà cul stes àt.[91]

Duncja, cun sè a si pòsia scambiàlu? Se ben ti cròdis d’ušà chèl ch’i ti’as ufrìt, dal mal cal vèn d’àltris, fà’un bon lavoru.

Che sè ch’i ti dìs al è just ti’as zà ben capìt; ma la Glišia Santa a da dispensa, contrària, si pensarès, a sè ch’i’ai dìt;

chì alòr a è miej ch’i ti fèdis pauša par dàighi timp al mangjà ch’i ti’as mangjàt che d’un bon digerì nol resti sensa.

A chèl ch’i ti spieghi tenti ben sveàt, e tègnilu cont; che a no è siensa chè di vej alc capìt ma no conservàt.

Do ròbis a ocòrin par vej l’esensa di stu sacrifisi[92]: la prima ’è chista, chè ca si fà[93]; l’altra a è la promesa stesa.[94]

Di st’ùltima maj si pòl diši “basta” prin da la so fìn; e di chèl ti pòs adès ben jodi di sè ca si trata:

par chèl necesari ghi’era ai Ebrèos di ufrì, encja se chèl ca ufrìvin permutà’l podeva, com’ch’al curìnt ti sòs.

Che altra, la matèria stesa, dišìn, a si pòl forsi, cuj sàja, scambiala cu n’altra, sensa ca nasi alc di biàšin.

Ma che nisùn il cargu da la spala di so volej’l cambi se prin voltada no’è stada la claf blancja e la zala;[95]

e ogni permutasiòn a è ’nvàlida se la matèria vecja’n ta la nova com’l cuatri’n tal sèis a no vèn tegnuda.[96]

Ma s’alc i vìn che cul so valòu al và dut scuilibrànt cualsìasi balansa,[97] altra matèria alòr’ puc a zova.

Il voto a nol è monada, se ben si pensa: fedej bišugna èsi, tegnìnt ben badàt di no fà com’ Jefta cu la so promesa;[98] ca sarès tant miej s’al vès dìt: ‘Mal i’ai fàt,’ che, mantegnìnt, fà pešu; e cussì cretìn jodi ti pòs che’l gran duce daj Grecs al è stàt,

che planzi al à fàt Ifgenia’n tal so aspièt ninìn[99] che planzi’a fàt di sè i triscj’ e i bòis ch’a un cussì crudèl cult maj crodùt a vèvin.

Tal mòvisi, Cristiàns, sèrius d’èsi i vèis; no stèit èsi coma na pluma’n ta ogni vint, pars’che lavàs d’ogni aga i no vegnèis.

I vèis il nòuf e il vecju Testamìnt, e’l pastòu da la Glišia ca vi guida: vi basta chistu pal vustri salvamìnt.

Si sintèis da la malvoja la clamada, òmis a bišugna ch’i sèdis, no piòris, che ’l Ebreo no vi fedi na riduda.[100]

No stèit coma ’l agnèl fà cal lasa li tètis di so mari[101] e, taj so saltùs dut atìf, al fin a si parta ’ntòr ròbis brùtis.”

Cussì Beatrìs a mi, com’ch’jò i scrìf; dopo cun tant dešideri si’a voltàt vièrs ’l alt indulà che’l mont al è pì vif.[102] Il so taši e’l so aspièt dut cambiàt, la me granda voja a àn stupidìt di vèighi ’ncjamò tanti domàndis fàt;

alòr, com’na frecja che’l sen a tèn culpìt prin che’l spac al vedi di tremà smetùt, che zà rivàs i’èrin tal secònt cjèl[103] i’ai capìt.

Beatrìs i’ai chì cussì contenta jodùt che pì vièrs la lus di chel cjèl a zeva e pì e pì’l luševa’l pianeta’n dut.

E se’n ridi la stela si cambiava, cussì encja jò, che la me natura a tramutà sempri a mi partava!

Com’ta na vasca di pès, calma e pura, atiràs a sòn i pès a chèl cal vèn di fòu, e vièrs chel pàscul a vàn cun primura,

cussì un miàr jodùt i’ai jò cun splendòu vignì vièrs di me, e d’ognùn si sinteva: “Eco chèl[104] che pì grant’l farà’l nustr’amòu.”

E pròpit com’ch’ognùn vièrs nu’l vegneva, jodi’l feva’l spirt di contentèsa plen in ta la lus clara che’n luj a splendeva.

Di chèl che chì a taca, letòu, pensa ben coma ch’i ti ti sintarès tormentàt se di zì avànt i no farès pì sen;

e t’jodarès tu com’che dešideràt i vevi da lòu di sinti com’ca èrin, cussì com’ch’ai me vuj si vèvin mostràt.

“Beàs chej che, com’te, i trònos a jòdin dal triònf eterno par vej la gràsia vuda prin che la milisia[105] a bandònin!

Dal lustri che par dut il cjèl si spàsia impijàs nu’i sìn; e si ti dešìderis di nu savej, ti dišarìn sè che chì si’a.”

Cussì a mi’a un di chej sans di spìris dìt; e alòr Beatrìs: “Domanda pur, e cròdighi com’a peràulis divìnis.”

“Ben jò i jòt com’ch’i ti t’inglùsis sigùr tal luši che daj to vuj a ti vèn fòu e che’nflamàt’l vèn dal to ridi pur;

la me mins, bunànima, savej a vòu cuj ch’i ti sòs, e parsè che chì ti àrdis, in ta la sfera che d’altri[106] a risèif’l lušòu.”

Sti peràulis ghi’ai dìt a la lus, e drètis, che prin mi veva parlàt, e ic lušìnt pì di prin si’a fàt, e tant, al sìntilis.

E com’il soreli ca si plata ridìnt di masa lus, com’che’l cjalt’l tèn rošeàt chel vel di vapòu ca lu stà cujerzìnt,

pal so grant gjoldi mi si tegneva platàt dentri dal so raj luminòus il spìrit sant; e cussì rispundùt mi’a, in sè dut sieràt,

in ta la maniera cal cjanta’l pròsin cjànt.[107]

Cjànt Sest

“Dop’che Costantìn l’acuila ’l veva voltàt cuntra’l cors dal cjèl, che ic a veva seguìt davòu dal antìc[108] cun Lavinia maridàt,

sent e sent’àis e pì, in tal lontàn lìmit d’Europa ’l usièl di Diu si veva tegnùt in ta l’altùris da’ndà cal era prin[109] partìt;

e da l’ombra da li plùmis sàcris, dut il mont da lì ’l veva governàt, di man a man, e plan plan ta la me man al era cussì vegnùt.

Sešar i soj stàt, e i soj Gjustiniàn, che par volej dal Signòu, benevolènt, li lègis i’ai ben rafinàt, di me man.[110]

Ma prin ch’a l’òpera i stès lì atènt, ch’una natura[111] Crist al vès, e no dos, i crodevi, e di chist i’eri contènt;

ma alora’l benedèt Agapitos, màsimo pastòu, a la fe’ sincera indresàt mi’a cu li peràulis sos.

Crodùt ghi’ai, e sè che so fede a era, cussì clara i’ai jodùt com’ch’i vevi sempri jodùt ta na contradisiòn la falsa e la vera.[112]

Apèn che cu la Glišia i piè i’ai movùt, par gràsia so Diu a mi’a ispiràt il grant còmpit[113], e dut’n luj mi soj metùt;

al me Belizàr li àrmis ghi’ai fidàt, e chist’al cjèl stes a ghi’a plašùt[114] cussì tant, ch’al lavoru[115] pì ’ncjamò mi soj butàt.

Par rispundi a la prin domanda[116], pì avànt n’ocòr ch’i zedi; ma la so condisiòn a mi costrìns di zìghi pì in davànt

par ch’i t’jòdis cun se sorta di rašòn ca si mòuf cuntra chel sacrisant di sen[117] tant chèl ca lu fà so com’chèl ca lu opòn.[118]

Jòt cuanta e cuala virtùt cal à fàt degn di riverensa; e dal momènt a à tacàt che Palànt al è muàrt par conferighi’l regn.

Tu ben ti sàs che’n Alba a si’a’ncjašàt par trešinta àis e pì, fin che fin’n fin dom’par luj i tre e i tre a’an lotàt;[119]

cussì pur dal mal da li Sabìnis fin al dolòu di Lucrèsia ben i ti sàs com’che i sièt re vinsùt a vèvin dut il visìn.[120]

Ti sàs pur sè cal à fàt[121] cuant che’n taj bras daj Romàns partàt al è stàt cuntra Pir e Bren e cuntra comùns[122] e principalitàs;

e da chì’l vèn’l Torcuàt e’l Cuìns, cal otèn daj cjavielàs’l nòn[123], e i Dècjus e i Fàbius, famous, che di laudà volentej ghi tèn.

Par cjera ’sòn i Àrabos da luj stes metùs che davòu dal Anibal a’an pasàt chej valòns alpìns da l’àghis tos, Po, scorùs.

Sot di luj, da zovinùs, a’an trionfàt Sipiòn e’l Pompèo; e là che nasùt ti sòs, sot’l Fièšul[124], tant amàr al era stàt.

Alòr, al timp che dut’l cjèl al veva volùt a so mòut rindi dut’l mont serèn,[125] Sešar al à cjòlt e, Roma volìnt, tegnùt.

E chèl che fàt al à dal Var fin al Ren, Jodùt’an il Isàr e’l Er, coma pur’l Sena e ogni val indà che ’l Rodàn al è plen.[126]

E chèl che fàt al à dopo’vej lasàt Ravena e saltàt’l Rubicòn, di un svualà al è stàt tal che nè bocja a pòl contà nè pena.

Dut armàt si’a dopo vièrs la Spagna voltàt e, pasàt Duràs, Farsàlia ’l à bastonàt, cussì che fin tal Nil cjalt ’l dolòu al è rivàt.[127]

Vièrs Antandri e’l Simoènt si’a ’lòr aviàt, jodìnt pur’l post ’ndà ch’Etore’si cuba[128] e tant dan al Tolomèo ghi’a dopo fàt.[129]

Da là com’un folc si’a butàt su Juba; l’àlis al à dopo spleàt, vièrs la Spagna zìnt, par fà taši la pompeana Tuba.[130]

Di sè che cul sen al à fàt’l duce, tèn a mint, Brutus cun Casio’n tal’Infièr al bàja, e Perugia e Modena lasànt lì, patìnt.

Cleopatra pur’a planzùt, pì di na scàja, e, da chèl scjampànt, da’un madràs velenòus si’a fàt becà, murìnt cainànt da sta plàja.

Fin al Mar Ros chistu al à sfueàt i colòus;[131] e’n dut’l mont al à partàt tanta pas che’l templi di Zan[132] al è restàt silensiòus.

Ma sè che stu sen—e di luj jò’i no tàs— prin fàt’l veva, e di fà ghi restava pur ’n taj terèns che da luj ’èrin dominàs,

in tal jodi al doventa puc e scur, se’n man al Ters Sèšar[133] a si lu mira cun vuli clar e afièt amondi pur;

che la granda gjustìsia ca m’ispìra, concedùt ghi’a, par man di chèl minsonàt,[134] la gloria di vendicà la so ira.[135]

E chì ti pòs ben tènti maraveàt: pì tars cun Tito a fà vendeta al è zùt[136] da la vendeta dal tant antìc pecjàt.

E cuant che’l dint longobàrt al à muardùt la Glišia Santa, sot da li so àlis a judala Carlo Magno si’a metùt.

Adès gjudichèa tu che figùris ch’jò i’ai acušàt, e’i so fàj ch’an caušàt duti li vustri malòris.

Il prin[137] di lòu al sen public i gìlios zaj a contrapònin, e’l secònt ’l altri al sostèn, cussì che cuj che’n tal just al è no si sà maj.

Ca fèdin i Ghibelìns, sot altri sen, ca fèdin pur; parsè che’l mal sempri chèl al seguìs che dal just pì lontàn si tèn;

e ca no lu bati stu Carlo novèl[138] cuj so Guelfs; ma che tant’l temi li sgrìnfis ch’al pì grant leòn a ghi’an gjavàt il pel.

I fioj a’an belzà planzùt tanti vòltis par colpa dal pari, ma no’è da crodi che pal so gìlio Diu’l cambi plùmis!

Plena di spirs sta steluta si pòl jodi, spirs bòis, ca si sòn tegnùs indafaràs par che a onòu e fama davòu ghi stèdi:[139]

e cuant ch’i dešidèris ’vègnin chì pojàs, dal just deviànt, a’è encja just che’i ràis di amòu puc vièrs ’l alt a vègnin alsàs.

Ma cuant ch’i mišuràn i nustri guadàis ai nustri mèris, lì a è contentèsa, pars’ch’i savìn ch’ai mèris a sòn compàis.

Par chèl a è ch’in nu la viva gjustìsia tant ni dulsìs ’l afièt che maj no podìn, ma pròpit maj, tramutalu’n malìsia.

Da pì vòus dòlsis nòtis a si sìntin; cussì, divièrs scjalìns in nustra vita bun’armonìa’n ta sti ròdis[140] a crèjn.

E ben dentri di chista margarita[141] a lùs la lus di Romeo, che di bièl tant’n veva, ma puc gradìt e basta.[142]

Ma i Provensaj che ’nflamàt a vèvin chel omp, ridùt a’an[143], e mal al cjamìna chèl che dan si fà criticànt d’àltris il bièl.

Cuatri fiòlis al veva, e ognuna regina, Raimont Beringhier, dùtis maridàdis da Romeo, persona ùmil e buna.

Puc dopo, il cont[144], movùt da cjàcaris, il cont ghi’a domandàt a chist’omp sant ca ghi veva tornàt sièt e sinc par dèis.[145]

Alòr al è partìt stu vecju, lambicànt, e se’l mont il grant còu cal veva al savès, di com’che di dì’n dì’l zeva lemošinànt,

tant pì che maj a lu laudarès.

Cjànt Siètim

“Osanna, sanctus Deus sabaòth, superillustrans caritate tua felices ignes horum malacoth!”

Cussì al ritmo di stu cjànt chistu’a si’a voltàt, cjantànt luj stes sta sostansa, fašìnghi, a ducju doj i lumìns[146], copia:

e chist e chej, al sun di sta sostansa, movìnsi svels com’il lušòu di falìscjs, a sòn sùbit svanìs’n ta la distansa.

“Sù,” mi’ai dìt, “faighi pur li to domàndis!” “Dìšghi,” mi diševi, “a la me madona che la sèit’mi cjoj cul dols da li so gòtis.”

Ma che riverensa ca s’imparona di dut me stes, cun chel Be e chel trìs, colà mi feva’l cjàf, coma un mona.[147]

Cussì stupidìt mi’a’un puc lasàt Beatrìs, ca à dopo tacàt, cun bocja tant suridìnt che contènt a varès fàt encj’un omp in flàmis:

“Il me alt parej infalìbil esìnt, com’che vendeta justa punida a vèn cun gjustìsia, i vuej zì chì esponìnt;

i dislearaj’l grop che’n dùbit ti tèn; tu scòltimi ben, che li me peràulis grandi veretàs ti partaràn a sen.

Par vej “no” dìt al alt no da li stèlis che frenalu a volèvin, ’l omp maj nasùt[148] al à se stès danàt, e danàt ducju’i àltris;

l’umanitàt a à dopo la salùt pierdùt e par tancju sècuj a è restada’n grant eròu,[149] fin ch’al bon Diu vignì jù ghi’a plašùt

indà che la natura, dal so fàtòu lontanada, a sè unìt al à’n persona doma cul àt dal so eterno amòu.

Adès alsa’l cjàf a chèl ca si rašòna. Sta natura, al so fatòu unida, creàda a era sincera e pura;

ma par fal so a è stada dopo butada fòu dal paradìs, ma a’è ic ca si’a sbandàt, e fòu dal ver e da la vita a è restada.

Duncja, la pena che la cròus a ghi’a dàt,[150] s’a la so natura umana si mišura, nisùn in mòut cussì just a’a maj becàt;

ma nisùn’ofèša’è stada cussì dura se ben si pensa a chèl[151] ca la sufriva, ch’in sè al veva cjòlt sù sta natura.

D’un àt do ròbis vignì fòu s’jodeva: a Diu’e ai Ebrèos ghi’a plašùt na muàrt; par chèl ’l mont al tremava e’l cjèl si vierzeva.[152]

Ti jòs cussì ca no è nuja di stuàrt cuant ca si dìs che na justa vendeta vendicada ’e stada da magistràt[153] pì fuàrt.

Ma jò’i jòt adès che la to mins, streta dal pensej, a disleà un grop a stà tentànt, e di sleàlu cun granda voja a si speta.[154]

Ti dìs[155]: ‘Ben i capìs sè ch’i staj scoltànt; ma’i no capìs la sièlta che Diu al à fàt di salvàmi cun’un sacrifìsi cussì grant.’

Stu misteri, fradi, ghi resta platàt ai vuj di dùcjus chej ca no’an ’l inzèn cal vèn da la flama d’amòu maduràt.

Ma pa la rašòn stesa che chistu sen[156] tant al vèn oservàt ma puc a si capìs, ti dìs jò pars’che pì d’àltris al era degn.

La divin’ bontàt ch’a l’invìdia ’ghi dìs ‘Và via!’, in sè ardìnt a sfavilèa, mostrànt cussì li eterni bielèsis.

Chèl che’n tal mòut da ic si distilèa dopo a nol à pì fin, ch’a no si mòuf pì’l so sen cuant ca lu sigilèa.[157]

Chèl che da ic sensa mediatòu al plòuf[158] lìbar al è, parsè ca no ghi stà sot di chèl che’n tal mont creàt al è alc di nòuf.[159]

Pì ch’a ic si visina, pì ic si la gòt; e pì ch’al benvolej divìn, ch’a dut ghi da lus, ghi somèa, e pì lušìnt a si lu jòt.

A pòl vantagjàsi di ducju scju frus[160] l’umana creatura; e s’un’l mancja, alòr la nobiltàt so a si ridùs.

A piert la so libertàt cuant ca pecja e tant mancu a ghi somèa al pì grant ben, parsè che dal so lustri puc s’imblàncja;

e la so dignitàt maj pì a otèn s’a no’mplenìs di nòuf il vuèit da la colpa, cuntra’l mal gjòldi, cul sufrì just e plen.

Vustra natura, dut’ restada’n colpa pa la pècja d’Adàm, da sti dignitàs, com’dal Paradìs, fòu a era—orìbil colpa!

E maj pì—sìnt ben!—a varès di nòuf pàs e a tornarès a vej chisti virtùs sensa vej scjavasàt un di scju pas:

o che Diu stes, perdonànt, sti virtùs ridàt ghi vès, o che ’l omp stes sacrifìs’ fàt’l vès par vej di nòuf i bens pierdùs.

Punta’l vuli adès dentri dal abìs dal consej divìn, e tèn’lu pì ch’i ti pòs, in ta la sostansa dal me rašonà, dut fìs.

’L omp a nol podeva cu li fuàrsis sos maj sodisfà, ùmil doventànt cussì tant cul pentimìnt pal pecjàt ca lu veva scòs,

cuant che , dišubidìnt, sù’l voleva zì tant; e chistu al è’l parsè che ’l omp nol à podùt cu la so salvasiòn besòu zì ’ndavànt.

Diu duncja al à a so mòut dovùt ’l omp ripartà’n ta la so justa strada, e ušà gjustìsia e pietàt al à volùt.

ma pars’che l’òpera a è tant pì gradida da chèl ca la fà, cuant pì a mostra la gran’ bontàt di’ndà ca è vegnuda,

il divìn benvolej, che’l mont al lustra, di fasi avànt cun ogni so via par ripartavi’n alt a si’a dàt cura.

Nè tra l’ùltima nòt e’l dì ch’a dut ghi’a dàt via un suseguìsi di tanti grandi ròbis maj nol è stàt fàt, da’un o d’altra via.[161]

Al podèvia Diu fà ròbis pì gràndis che ufrì se stes par che ’l omp tornà’n alt’l podès pì’ncjamò che dal so perdòn vièrzi l’àlis?[162]

Ogn’altra via bastada no ghi sarès a la gjustìsia se’l fiòl di Diu, puarèt, sè umiliànt, incarnàt a no si vès.

A’mplenì’l to dešideri adès mi mèt e’n davòu i torni un punt a mèti’n clar, che jòdilu pur ti pòdis, bièl e net.

Tu ti dìs, ‘L’aga jò’i jòt, e’l fòuc pur mi pàr, e l’aria e la cjera e li so mistùris si coròmpin e a dùrin un timp avàr;[163]

E sti ròbis a èrin pur lòu creatùris; pars’che, se chèl che dìt al è stàt al era ver, da corusiòn a vèvin d’èsi sigùris.’

I ànzui, fradi me, e stu post sincèr ’ndà ch’i ti sòs, si pòsin diši creàs, cussì com’ca sòn, tal so èsi intèr;

ma i elemìns stàs da te nominàs e che ròbis che gràsis a lòu si fàn, da virtùt creàda a sòn informàs.[164]

Creàd’è stada la matèria che lòu a’an; creàd’è stada chè che dàt ghi’a li fòrmis a li stèlis che atorotòr ghi vàn.

L’ànima d’ogni bèstia e da li plàntis a vèn dal so podej al àt[165] tirada dal raj e dal motu da li lùcis sàntis;

ma la vita vustra vi’è ispirada dal pì alt Ben, chel stes ca la ’namora ” di sè cussì che’n sè sempri a resta ’tirada.

E chì di argumentà n’ocòr na vura par ben capì la vustra resuresiòn: la vustra cjàr, pensa, fàta’è stada’n ta l’ora

cuant che i prins genitòus stàs fàs a sòn.

Cjànt Otàf

Na volta’l crodeva’l mont, cun perìcul,[166] che la biela Ciprina’l ruvìnt amòu[167] a difondès, zìnt atòr dal ters episìrcul;

pars’che no dom’a ic ghi fèvin ’l onòu dal sacrifisi e dal grant venerà li zens antìchis in tal antìc eròu;[168]

ma ghi tegnèvin Diòn e Cupid d’onorà, chista par mari e chist’altri par frut, che Didòn’l veva fàt di Enea ’namorà;[169]

e cun chista[170] i tachi e cun so virtùt, pa la cual il nòn ghi’an dàt a la stela che bunora o tars lušìnt’l sol a mira dut.

No saj pròpit com’ch’i eri rivàt ulà; ma d’èsighi dentri capìt i’ai dal fàt che la madona me a era adès pì biela.

E com’che falìscja si jòt in ta alc d’inflamàt e com’che fra tanti vòus a si sìnt na vòus che fra dùtis cuàntis ben si tèn notàt,

jodùt i’ai pì lùcis’n ta stu post luminòus mov’si ’nzìru, una pì una mancu corìnt, secònt, i cròt, ’l interno so jodi presiòus.[171]

Da nula frèida maj vegnùt jù al è un vint, višibil o no, dal mov’si tant festìn,[172] che lent ghi’vès parùt’n tal so muvimìnt

a chèl che uchì ogni lumìn divìn jodùt al vès vignìni ’ncuntra, lasànt il zìru ’ndà cal stà ogn’alt serafìn;

e fra chej ca èrin pì daj àltris ’ndavànt ‘Ošana’ si sinteva, cussì ch’in sèguit di sinti di nòuf i’ai sempri volùt tant.

Vièrs me al è ’lòr vegnùt un di lòu sùbit e cussì al à tacàt: “Dùcjus si prestàn a dati plašej, ognùn al altri unìt.

Nu’n zìru’i zìn cuj Principàs[173] che’n cjèl a stàn di un zìr e di un zirà e di dešidèis che’n tal mont zà dìt ti’as, e a no ti’è stran:

‘Voi che’ntendendo il ters cjèl i movèis’[174] e’i sìn cussì plens d’amòu, che pal to plašej na dolsa pas ghi dìn ai to dešidèis.”

Dopo che cun riverensa i me vuj a chej da la madona me a si sòn ziràs e d’ic sigùrs si sòn sintùs e tant miej,

a la lus ch’ufrìt si veva si sòn voltàs, e alòr “Cuj sèišu[175] vu?” ghi’a domandàt cun vòus rota da’un còu cal bateva da mas.

E cualicuanti fièstis jodùt i’ai ch’a fàt pa la gran’ contentèsa, che pì sglonfa[176] encjamò a si’a fàt cuant ch’jò i’ai parlàt!

Cussì fata mi’a dìt: “Jù’n tal mont timp fà puc timp i’ai godùt; ma se pì lunc’l fòs stàt vùt no si varès’l mal ca no si pòl disfà.[177]

Da te mi tèn la me ’legrèsa platàt che d’intòr dut luminàt a mi siera com’cavalej da la so seda fasàt.

Asaj ben volùt ti mi’as la jù’n cjera; che se pì al lunc i fòs stàt, ti varès mostràt dal me benvolej la pì biela siera.[178]

Chel trat da la riva sinistra lavàt dal Rodàn dopo ca s’unìs cul Sorga, part da li me cjèris’l sarès doventàt,[179]

cun che part da l’Ausonia[180] cussì carga di poscj’ com’Gaeta, Bari e Catona da ’ndà che’l Tront, e’l Vert, in mar al sgorga.

Zà mi luševa’n tal cjàf la corona di che cjera dal Danubio tajada dopo che li rìvis todèscjs al bandòna.

E la biela Trinacria, frušinada tra Pachìn e Peloro, insima’l golf che da Euro’l risèif la pì gran’ menada,[181]

no da Tifeo ma doj vapòus di solf,[182] i so res a varès encjamò spetàt, nasùs par me[183] da Carlo e da Ridolf.[184]

se’l brut governà, che sempri ateràt il pòpul sclaf al tèn, alòr nol varès il sigà di Palermo—‘Morèit!’—caušàt.[185]

E se me fradi fin d’adès chist al jodès, da la crumira mišeria daj Catalàns, par no ufìndiju, lontàn si tegnarès;[186]

e a è miej ca si sbarasi daj so malàns, o di chej d’àltris, cussì ch’a la so barcja càrgus no si ghi meti masa pešàns.

luj, che di largjesa’n d’aveva pucja— no coma’l pari—tant bišugna’l varès di zent che’l ben daj àltris a no stòrcja.”[187]

Sicòma che jò’i cròt che dut’l gjoldi stes di sè che’l to parlà, o siòr me, m’implenìs, là’ndà ch’ogni ben al tàca e finìs, adès

lu aprèsi jò com’che tu ti lu gòdis, e pì’ncjamò i lu gòt; e chist pur mi’è cjàr, che stu gjoldi in Diu stes ti lu mìris.

contènt com’ch’i ti mi’as fàt, rìndimi pur clar, sicòm’ch’a dubità parlàt ti mi’as movùt, com’che da mari dolsa’l pòl èsi un frut amàr.”

Chist’jò a luj; e luj a mi: “Se jò’n dut ti mostri’l ver, a sè ch’i ti domàndis vièrs il to vuli, da tègnilu ben jodùt.

Il ben che dut il regn che tu ti scàlis al volta e’l fà contènt, ghi dà pur virtùt cu la so providensa a sti grandi stèlis.

E no sòn doma curàdis par dut li natùris che la mins a àn perfeta, ma dut il so èsi e la so salùt:

e par indulà che chist’arco al saèta, a ghi cola la frecja’n ta predestinàt fin com’se’n tal so sen a fòs mandada, e dreta.

Se cussì no fòs, il cjèl ca ti è visìn al produšarès na sorta di efiès che pì che art a sarèsin un cašìn;

ma chist nol pòl èsi, se i intelès ca mòvin sti stèlis no sòn difetòus o al è difetòus il prin[188], ca no ju’a fàs perfès.

Vutu chistu jodi’n ta’un mòut pì luminòus?” E jò: “N’ocòr, chè impusìbul mi par che’l mont’n ta chèl ca à di èsi al sedi estroùs.”[189]

Alòr luj: “Nol sarèsia pal omp amàr se tal mont a nol vès da èsi civìl?”[190] “Al sarès par luj,” i’ai dìt, “un brut afàr.”

“E chèl al pòsia èsi pur tant pusìbil pal omp la jù, sensa vej pì ufìsis? Sens’altri no, se ben vi dìs Aristotil.”

Cussì al à dedušùt chisti ròbis fin a concludi: “Altritànt diferènt a à duncja d’èsi d’ogni cauša la radìs:

cussì che un Solòn’l nàs, n’altri Sers, potènt, un’altri Melchišedech e n’altri chèl che’l fì pierdùt al à, zùt sù’n aria’mpasiènt.

La natura rotonda ca è sugèl pa la mortàl cera ben a fà la so art sensa distìngui fra un o altri ostèl.[191]

Par chèl a par ch’Ešau nol fedi part da la siminsa di Jàcu; e’l vèn Cuirìn di sì vil pari ca si lu dìs di Mart.

La natura generada’l so cjamìn a farès compagna e sempri di chè daj pàris se’n miès a no si metès il volej divìn.

Adès ben t’jòs chèl che prin no ti rivàvis: ma pars’che d’jòditi pì contènt mi plàs, d’un corolari i vuej ch’i ti t’insiàrpis.

Se pucja furtuna in zìru a cjatàs la natura, com’ogn’altra siminsa ’n ta cjera ’nglerada, a no darès rišultàt.

E se il mont la jù ben a ghi pensa al inclìn naturàl che natura a inpòn, di mala zent al restarès’l mont sensa.

Ma vuàltris i pocàis ta la religion un cal è nasùt par partà la spada, e re i fèis un che di predicjà al è bon:

par chèl il vustri pas al è fòu di strada.

Cjànt Nonu

Dopo che’l to Carlo, O biela Clemensa, in clar mi’a metùt, contàt mi’a daj ingàns ca doveva risevi la so siminsa;

ma al à dìt: “Tàs, che’l timp dut al tèn’n ta li so mans”; cussì ch’altri diši i no pòs che cul zì ’ndavànt il just lamìnt si alsarà daj vustri dans.

E belzà la vita di chel lustri sant voltada si’era al Sol[192] ca la’mpleniva coma chel ben che dut al sodisfa tant.

Ah brut’ ànimis che pròpit no vi và di vièrzi a stu grant ben i vustri còus, ma di mostràighi vustra vanitàt viva!

E èco là un’altri di chej splendòus vièrs me vignì, e che plašej’l voleva dami s’jodeva dal so cuàrp luminòus.

“Il me dešideri alòr sodisfa ben, spirt beàt,” ghi’ai dita, “e dami prova ch’in te rifletùt s’jòt sè che pensàt i tèn!”

Alòr la lus ch’encjamò mi era nova, dal so profònt, da’ndà che prin’ a cjantava, com’un’a à dìt che di fà dal ben ghi zova;[193]

tal itàlic toc di cjera cal tocjava, in tal so èsi salvadi, dal Rialt fin là che’l Brenta e’l Piave pur’l naseva,

un culinùt a si alsa, no tant alt, da’ndà che jù na torcja[194] era vegnuda ch’a sta cjera ghi veva fàt grant asàlt.

Da la stesa radìs i soj pur jò nasuda: Cunìsa i soj, e uchì i lùs cussì tant par ca ni veva sta lustra stela[195] vinsuda;

ma contenta i soj cuant ch’i vaj recuardànt, sensa fastidi, la cauša dal me destìn; che’l comùn pòpul forsi nol capirès tant.

Di stu presiòus gjojèl[196] ca mi stà visìn uchì, in tal nustri cjèl, dut luminòus, gran’ fama’è restada; e’i la godarìn

encja taj sècuj da vignì, la so vòus: jòt che se ’l omp al à di fasi ecelènt, di cambià’l vivi al à di èsi volonteròus.

E a chistu adès no ghi pensa la zent ch’entri’l Tilimìnt e l’Adige a’a vùt, no pintimìnt ma mišèria a plen, stà zent;[197]

ma’mòndi prest Padova ta la palùt a cambia l’aga che Vicensa a bagna pars’che fà ’l so volej li so zens no’an volùt;

e’ndà che’l Sil al Cagnan si compàgna, un tal sioràt[198] a s’jòt cal và a cjàf alt, ma puc pì’l godarà la so cucagna.

Feltro’l planzarà pur il viliàc asàlt dal so danàt di vèscul, cussì schifòus ch’in Malta maj un simil al à fàt il salt.[199]

Masa’l sarès il caretèl voluminòus cun dut chel sanc risevùt daj Ferarèis, che di pešalu a sarès na biela cròus,

cal regalarà chistu predi cortèis par ingrasiàsi cuj Guelfs, e scju regaj al paìs stes no ghi sarèsin di pèis.[200]

Chej lasù, ch’i clamàis Trònos[201], spièlis specjàj a sòn che lus ni dàn dal Diu gjudicànt; cussì che just ni par sè che contàt i’ai.”

Chì ic a’a tašùt, e a mi’a parùt tant ch’altri a pensàs, par via dal bièl bal che di nòuf a veva tacàt, com’pì ’ndavànt.

L’altra gjòja[202], ca mi’era tal e cual presiòša com’la prima, jodùt i’ai com’cuant che’l raj al bàt s’un rubìn balascàl.[203]

La sù’l godi si esprìn cul splendòu dal raj com’ch’è cul ridi; ma la jù[204] si scurìs pì e pì’l spirt secònt il pèis daj so maj.

“Se sè che Diu al jòt, tu ti lu jòdis, spirt beàt,” i’ai dìt; “e a’è roba alòr justa che’i volèis sos daj tos no saràn làris.

La vòus to, duncja, che il cjèl a’nfièsta sempri cun chel dols cjantà di chej fòucs beàs che cun l’àlis sèis a la fraresca ju fàn stà,[205]

parsè no tègnia’i me dešidèris sodisfàs?[206] Jò’i no spetarès pa la to domanda se in te, coma tu in me, i entràs.”[207]

“La pì granda val,” al à alòr tacàt, “indà che dal di fòu a sbìcin li àghis di chel mar[208] che la cjera dut a ghirlànda,

cuntra’l soreli, tra oposti spiàgis, tant si espànt cal doventa meridiàn là che orišònt prin ti lu jodèvis.[209]

Da la spiàgja di stu mar i eri jò paešàn tra l’Ebrèo e’l Macra, che par un tocùt curt a spartì al và’l Genovèis dal Toscàn.

Il stes tramònt a si jòt e il stes ort da Bušìa fin al post d’indà ch’jò’i vèn, che cul so sanc al vevà scjaldàt il puàrt.[210]

Folc mi clamava che zent che ’l inzèn a veva di savej’l me nòn; e chistu cjèl di me’l cjoj’l sen, com’ch’jò’l so splendòu i otèn;

che pì no’a maj ardùt la fia di Bel— dant dolòu a Sicheo e a Cruša— di me, fin che cussì ghi zova’l zòvin cjavièl;[211]

nè pur che Rodopea che delùša a’è stada da Demofònt nè Èrcul cuant che d’Jòle tal còu’l jodeva la muša.

Chì ’no si pentìn, ma i ridìn, no cul sens da la colpa, ch’a mins a nol torna, ma par chèl che dut’l prejòt, fin tal so pìsul.[212]

Chì i gjoldìn di che art ca adòrna dut’l dapardùt e che ben mi mostra’l ben pal cual la jù’l mont a chèl chì’l torna.[213]

Ma par che ogni to dešideri a plen ti gòdis di sè ca nàs’n ta la sfera, di parà pì avànt alòr mi convièn.

Savej ti vùs cuj ca è’n ta sta lumiera che visìn cussì tant mi sintilèa, com’raj di soreli in ta n’aga clara.

Èco, la dentri si trancuilišèa Raab; e ic, al nustr’òrdin unida, a chèl ghi dà na luminoša maravèa.

Da stu cjèl, ’ndà che l’ombrena a è puntada che’l vustri mont al fà, prin ch’altr’ànima dal trionf di Crist asunta a è stada.[214]

A è stàt tant just elevala par palma ta un daj cjèj pa la granda vitòria otegnuda cun’l un e l’altra palma,

pars’che ic a à favorìt la prin’ Gloria di Gjošuè in ta la Cjera Santa, che puc ghi meseda al papa la memoria.

La to sitàt, che cjaša a è dut’cuanta di chèl che prin si’a voltàt cuntr’l so fatòu[215] e che pa l’invidia so zent a plans, e tanta,

a prodùs e a spànt chel maladèt di flòu[216] che straviàt’l à li piòris e i agnèj par vej cambiàt in lupo[217] il so pastòu.

Par sti rašòns i grancj’ mèstris i Vanzèj a bandònin, studiànt invensi i Decretaj[218] com’che daj màrgins sos n’idea si pòl vej.

Chistu a ’ntìndin Papa e cardinaj: a no vàn i pensèis sos a Nazaret, ’ndà che ’l Ànzul li gran nòvis al è zùt a daj.[219]

Ma il Vaticàn e ogn’altri post elèt di Roma ca sòn stàs fàs simiteri da che schièris che seguìt’an Pieri, puarèt,

fra puc lìbars a saràn dal adulteri.[220]

Cjànt Dècim

Vuardànt in tal propri Fì cun chel Amòu che dols ’l un e ’l altri’n eterno al tira, il prin, che pì grant dal diši al è’l so valòu,

in dut’l spirt o roba che’n tal mont sempri’a zira, tant òrdin al à creàt che maj nisùn nol pòl tègnisi da godi sè cal mira.[221]

Vuàltris ch’i lešèis alsàit duncja, ognùn, i vustri vuj cun me la sù’n ta che part ’ndà che’i doj mòtus[222] s’incròšin, ognidùn;

e lì, letòu, taca a maraveàti da l’art di chel mestri ch’in sè sempri al àma tant che di dut e’n dut a si tèn necuàrt.

Jòt com’che da chel punt lì si diràma di sbiègu’l sìrcul che’i pianès al parta, par dàighi plašej[223] al mont ca ju clama.

E se la so strada a no fòs stuàrta, tal cjèl si varès na vura di virtùt invàn e ca jù cuaši ogni fuarsa muarta;[224]

e sè dal zì dret pì o mancu lontàn al fòs il partì[225], tant a ghi mancjarès ca jù e pur la sù dal òrdin mondàn.

Adès resta pur tal to banc, tu ch’i ti lès, e’ndavòu vuarda par gustà chèl pì avànt,[226] se contènt ti vùs restà, coma adès.

Mangja pur di sè ch’i ti’ai metùt davànt; che dàighi mi tocja duta la me cura a che matèria ch’jò chì i staj contànt.

Il pì grant ministro da la natura che cu la so virtùt il mont al stampa, e che cul so lustri’l timp a mi mišura,

cun chèl unìt[227] ch’jodùt ghi vìn zà la stampa, a si zirava sempri pì pa li spiràls indà che pì e pì prest[228] gh’jodìn la stampa;[229]

e jò chì cun luj; ma d’èsi’n ta scju poscj’ als rivàt no m’eri necuàrt, com’che un no si rìnt cont daj prin’pensèis prin che zà a sèdin als.[230]

Beatrìs a è chè che pì svelta dal vint mi mena di ben in miej cussì’n ta’un lamp, che’l so àt a no si pòl jodi’n tal timp.[231]

Chèl che lì al era, il lušòu dal lamp da vej’l veva lì che’n tal soreli i jodevi, che no’l colòu, ma’l lustri ghi deva’l stamp!

Chì jò nè ’nzèn nè art ’nvocà’i podevi par diši chèl che doma ’l imaginà al è dur; ma crodighi si pòl, e bramà d’entravi.

E se l’imaginà nustri’l resta al scur di tant’altèsa, di fasi maraveà n’ocòr: pì’n alt di là nisùn al è zùt par sigùr. Cussì a era pròpit la cuarta famèa dal alt pari, che sempri la sàsia mostrànt com’cal ispira e generèa.[232]

Beatrìs alòr’a tacàt: “Ringràsia, ringràsia’l lampiòn[233] daj ànzui che’a stu lušìnt pianèta[234] ti’a sù partàt cu la so gràsia.”

Maj nisùn si’a dispòst cun còu tant ridìnt a la devosiòn, rindìnt a Diu dut se stes, cussì svelt, e di falu cussì tant godìnt,

com’ch’al sinti sti peràulis i’ai fàt jò stes; e alòr dut l’amòu me’n luj si’a metùt coma che se Beatrìs dut dismintiàt i vès.

A no si l’à cjapada; ma tant’a podùt cul splendòu di chej so vuj ca ridèvin che la me mins alòr’a à pì ròbis jodùt.

Jodùt i’ai lušòus, ch’atòr a splendèvin; cun nu’n tal miès a si fèvin corona; i’u sintevi pì dols che’n tal jodi a lušèvin:

cussì serclada la fia di Latona ogni tant i jodìn cuant che l’aria cussì plena a è ca ritèn i ràis ca fàn stà zona.[235]

In ta stu alt cjèl ’ndà che rivàt i’eri apena, gjèmis an d’era a plen, ninìnis e bièlis, che chì nè’n vòus nè’n fàt nisùn maj ni mena;[236]

cussì ’l era’l dols cjantà di che lùcis; chej ch’a svualà’n sù no si prepàrin, da’un omp mut ca spètin alòr notìsis.

Alòr che’i sorèlis, che sì tant ’ardèvin, atòr di nu ziràs si vèvin tre vòltis, coma stèlis che visìn’l so pòl a stèvin,

frùtis a parèvin al bal encjamò strètis ma al smèti pròntis e sidìnis, scoltànt atèntis’l tacà da li novi nòtis;[237]

e dentri d’un[238] sintùt i’ai cussì tacà: “Cuant che il raj da la gràsia, ca impìja il benvolej che dopo al crès amànt,

tant moltiplicànt in te la so Gloria che la sù’n alt ti parta par la scjala che, zìnt jù, di torna’n sù sempri al à un voja;

se un t’impedìs na gota di vin di bèvila par cjòiti la sèit, libertàt nol varès, com’ca no varès aga che’n mar no cala.[239]

Se flòus a soni chej, savej ti vorès, che cun cussì tanta gràsia a’nghirlandèjn chè che d’jòditi zì’n sù cussì tant a vorès?

Stàt i’eri un daj agnèj ca pasculèjn cun Meni[240], che pur ju mena pa’un cjamìn plen di buni ròbis, s’a no si stravièjn.

Chistu, che a la me destra mi’è visìn, Berto al è e fradi e mestri mi’è stàt; da Colonia ’l è; e jò’i soj Tomàs d’Acuìn.[241]

E se di scju àltris ti vùs tegn’ti ’višàt, seguìs ben il me parlà cul to jodi sta corona e ogni so sant beàt.

Chel altri flameà fòu’l vèn dal ridi di Grasiàn[242] che tant ’l un che l’altri foru[243] al à judàt fin a fài’lu al paradìs godi.

’L altri che visìn al ornèa’l nustri coru, Pieri al era che cu la puora vèdula ufrìt’l veva a la Glišia’l so tešoru.[244]

La cuinta lus, fra di nu la pì biela, cussì tant d’amòu a gjugjulèa[245] che dut’l mont, di ic curiòus, la jù’l tèn vièrt l’orèla[246]:

dentri d’ic a’è la mins ’ndà che un cussì profònt savej al è stàt metùt che s’an d’è di vertàt, di cussì tant jodi no si’a maj vùt un secònt.

Visìn chì t’jòs pur stu post iluminàt che la jù’n cjàr e vuès[247] pì a fìn’l à jodùt il ministeri[248] ch’ai ànzui ghi’è stàt dàt.

Pur cal rìt si lu jòt’n ta stu luminùt chel avocàt daj lontàns timps Cristiàns che dal so latìn Justìn[249] si veva prejodùt.

Adès se tu’l vuli da la mins ti tèns puntàt su ’l un’e l’altra lus ch’i staj laudànt, di sinti da l’otava zà ti sìns afàns.

Par podej ogni ben jodi, il spìrit sant dentri a vi gòt che’l mont d’ogni falsitàt ghi mostra a chèl che ben lu và scoltànt:[250]

il cuàrp che fòu di chèl stu spirt al è stàt butàt, jù a Cjèldauri al è, e dal martìr e ešilio’n ta sta pas al è rivàt.

Pì’n là jòt’l flameà dal ardìnt respìr di Išidoru, di Beda e di Ricart,[251] ch’a pensala ben al è stàt pì che vir.[252]

Chistu, dal cual a me’l torna il to sguàrt, al è’l lumìn di un spìrit che’in pensèis sèrius di murì nol voleva èsi’n ritàrt:

chista ’è la lus eterna di Sigèis[253] che, in ta la via da la pàja discurìnt, al silogišava veritàs scòmudis.”

Alòr, com’che ’l orlòj sunà si sìnt cuant che la spoša di Diu bunora al nuvìs ghi cjanta’l so amòu volìnt,

tant che na banda a mola e l’altra a tira, un dindinamìnt cussì dols fašìnt, che un grant sintimìnt d’amòu al spira;

cussì i’ai da la glorioša roda’l muvimìnt jodùt e l’armonìa da li vòus sintùt che par vej di dut stu dols’l just sintimìnt

ulà si’a d’èsi, ’ndà che sempri al è godùt.

Cjànt Undicèšin

O’nsensada cura da li zens mortàlis, cuant ca sòn difetòus i silogìšmos, chej ca ti fàn in bàs bati l’àlis!

Un davòu d’jura[254] e un daj aforìšmos al zeva, un al seguiva il sacerdosi e’un cun fuarsa’l regnava o cun sofìšmos;

e un tal trufà o’n tal civìl negosi, e un in tal plašej da la cjàr ’nviscjàt al era, e un jòt lì a’mpoltronasi,

cuant che, da duti sti ròbis disleàt, cun Beatrìs i’eri stàt la sù tal cjèl cun bras vièrs e glorioša-mìnt[255] acetàt.

Dopo che ognùn al era tornàt’n ta chel punt dal Sìrcul ’ndà che pì avànt al era, fermàt si veva, com’ta cjandelàr’l so luši bièl.

Alòr che lus da la splèndida siera che parlàt prin mi veva, dut suridìnt a mi’a dìt, doventànt sempri pì clara:

“Com’che jò daj so ràis i vaj risplendìnt, cussì, ben vuardànt ta la lus eterna, i pensèis tòs e li caušis[256] sòs i intìnt.

Tu ti dubitèis e ti vòus ch’esterna di pì e pì clara si fedi la vòus me par ch’in te si fìsi, dut interna,

cuant ca trata di buni ròbis—la me vòus— e ca dìs di no vej ‘maj vùt un secònt’; e chì a’è miej mostrà dut’n taj juscj’ colòus.[257]

La providensa ca governa il mont cun chel sintimìnt che da chèl ogni aspièt creàt[258] vinsùt al è prin di zì a font,

par ca podès zì ’ncuntra al so dilèt, la spoša che di chèl’n cròus a era àvida, a à spošàt cun chel sanc tant benedèt[259],

e par ca fòs ic com’cun’un ch’in dut si fida, doj prìncipes ordinàt a à’n so favòu, che cussì e culà[260] ghi fòsin di guida.

Il prin al era dut seràfic in tal so ardòu; chel altri pal so savej’n cjera al era stàt di lus cherubica un grant splendòu.

Dal’un i dišaraj, ma pur ’l altri laudàt al è dal me diši di un, o chistu o chèl,[261] par ch’al stes fin si veva ognùn dedicàt.

Fra Tupìn e l’aga ca và a dislivièl dal alt dal mont[262] sielzùt dal beàt Ubàlt, un trat fèrtil’a si slungja’n jù, pel a pel,

vièrs Perugia, ca ghi sìnt il frèit e’l cjalt dal Puartòn dal Sol; e davòu[263] ghi stàn planzìnt, par èsighi sot[264], tant Nocera che Guàlt.

In ta che riva chì, indà che lišerìnt si fà’l so zì’n jù, un soreli’n tal mont al era nasùt, com’ch’ogni tant dal Gange chistu’l vèn, risplendìnt.[265]

Si chè, se un di stu post’l vòu contà dut, ca nol diši Asìši, che puc al sarès, ma che Oriènt lu clami, chistu postùt.[266]

Pì zovinùt di sè ca si pensarès tant cunfuàrt ghi deva zà a la cjera cu la gran’ virtùt ca era part di sè stes;

che par sta siora[267], zovinùt, in guera dal pari al è corùt, che com’la muàrt la puarta volentej ognùn ti siera;

e davànt da la so spirituàl cort et coram patre[268] luj a si ghi’a unìt; e di dì’n dì ’l amòu par ic[269] si veva fàt pì fuàrt.

Chista, dop’che’l prin omp[270] ghi veva sparìt mil e sent àis prin, vilida e scura fin a stu chì a era stada sens’invìt;

zovàt no veva che cjatada sigùra cun Amiclàt a la veva al sun da la vòus so chèl ch’a dut’l mont ghi veva fàt poura;[271]

nè zovàt al veva’l so fà coragjòus cuant che, cun Maria restada a bas, ic cun Crist a veva planzùt tal alt da la cròus.

Ma timìnt che dut chistu scur ti lu pensàs, Francesc e la Povertàt a sòn i amàns che’n tal me rašònamìnt ziràs a sòn stàs.

Il mòut che lòu si caresàvin li mans, li maravèis ca si fèvin e’l so dols sguàrt nasi’n altra zent a fèvin pensèis sans;[272]

fin al punt che il veneràbil Bernàrt, sensa calsìns, par prin davòu di tanta pas al veva corùt, e corìnt parùt ghi’era d’èsi’n ritàrt.

O scognosùt tešoru! O cjamps ben sestàs![273] A si gjava i calsìns Gidio, e pur Silvestri, e’l seguìs il spošu, che la spoša ghi plàs.

E cussì’l và chel pari e chel mestri cu la so fèmina e che famèa che cul umil cordòn davòu ghi vàn dal mestri.

Nè sbasà al à dal so sguàrt la sèa par èsi il fì di Pieri Bernardon, o par èsi jodùt com’na maravèa;[274]

ma coma un re la so ferma intensiòn a ’Nocènt[275] ghi veva prešentàt, e da chèl vùt il permès pa la so nova religion.[276]

Cussì ghi’era’l grup di scju puarès cresùt davòu di luj, che la so miràbil vita tal alt dal cjèl ben cjantà si varès podùt,

tant che na seconda corona ghi’è stada data da Onorio[277], dal spìrit sant ispiràt, al puòr pastòu di chista mandria santa.

E dop’che, di martìri dut asetàt, pròpit davànt di chel orgoliòus Soldàn[278] Crist e i so disèpui al à predicjàt;

e par no vej di conversiòn vùt asaj ledàn, ’n ta l’erba italica al era ’lòr tornàt par miej godi sè che là ghi sarès stàt invàn,

tal cret cal è tra’l Tever’ e ’l Arno ’nmiešàt al veva ’l ultin sigìl[279] di Crist risevùt, che par ’ncjamò doj àis al veva ’ntòr partàt.

Cuant che Diu, ch’a tant ben lu veva sielzùt, di vèjlu sù cun luj lu veva premiàt par èsisi fàt cussì picininùt,

ai fràris sos, com’justa ereditàt, racomandàt ghi veva la siora so pì cjara[280] e di volèighi sempri ben cun fedeltàt;

e dal so grin[281] la so ànima clara movùt si veva, tornànt la sù in tal so regn, lasànt il so puòr cuàrp in ta la cjera.

Pensa adès cuj che stàt al era un so degn colèga[282] par ben pilotà la barcja di Pieri’n ta la buràscja, fin al so sen;

e coma nustri patriarca, encja luj, coma chèl coma luj, al comanda, e, com’ch’i t’jòs, roba buna’l mèt in barcja.[283]

Ma la so mandria a no’n cjata avonda dal sòlit mangjusà, cussì ch’i no ti pòdis tegnila ta’un boscùt, ca vòu zì in ta n’altra banda;[284]

e pì che li so piòris torzeònis remòtis e lontànis da luj a vàn, mancu lat a dàn in tal tornà’n ta li crìgnis.[285]

An d’è però di chès ch’an poura dal dan e si’ngràpin al pastòu, ma pùcis a sòn che pa’ncapucjà puc’a vòu chès cussì a man.[286]

Adès, se a sè ch’i’ai dìt ti’as fàt atensiòn e se ben capìt ti’as li me peràulis, s’a ti è sè ch’è stàt dìt da lampiòn,

contèns a saràn in part i to dešidèris tal jodi d’indà che ì maj[287] di sta planta a vègnin, e ben ti comprendaràs i me pensèis

su li buni piòris ca no si stravièjn.[288]

Cjànt Dodicèšin

Al momènt stes che l’ùltima peràula la flama benedeta dìt a veva, a zì atòr tacàt a veva la santa muèla;[289]

ma’encjamò tal prin sìrcul si moveva che n’altra dut atòr a la’nserclava e motu a motu e cjànt a cjànt ghi zeva.

E ogni spirt tant miej lì al cjantava da li nustri mùšis, serènis, dòlsis, com’l prin splendòu chèl ch’in luj si spielava.[290]

Com’ca si mòvin ta nùlis finùtis doj arcos paralèlos daj stes colòus, cuant che Gjunòn un sen ghi fà a Iris,[291]

doventànt dal di dentri chèl di fòu sfarsòus, com’il parlà di che biela ninina[292] cunsumada d’amòu com dal soreli i vapòus;

e che chì a la zent ghi dàn n’idea fina dal pàt che Diu cun Noè’l veva fàt, che maj pì sot aga ’zarès nè val nè culìna;

pròpit cussì ogni sìrcul ghirlandàt di chisti bieli rošis sempitèrnis a un si voltava, cun l’altri concordàt.

Dop’che ’l vif balà e l’altri grandi fièstis tant dal cjantà che di dut il sflameà si vèvin, lus cun lus, ’lègris e dòlsis,

cujetàdis, dùtis d’un’unica plèa, com’che i vuj che dal stes plašej sòn movùs tal stes timp si mòvin, da maravèa;

alòr dal miès d’una da li novi lus èco na vòus che com’na bùsula vièrs la stela[293] a si mòuf, cussì i me vuj vièrs ic a sòn zùs;

e’a dìt: “Il benvolej ca mi fà biela dal altri duc’a rašonà mi parta com’che da là dal me[294] tant ben si favèla.

Just a è che com’l prin, ’l altri pur al impuarta, parsè che ognùn al è stàt bon militàr par dàighi a la gloria na lus pì fuarta.[295]

’L ešercit militàr di Crist, che cussì cjàr di riarmà al è stàt, davòu da l’insègna plan si moveva, sospetòus e di rar,

cuant che ’l Imperatòu che sempri’l regna l’armada malandada al à judàt, par gràsia so, no parsè ca era degna;

e com’zà dìt[296], a la spoša so ghi’a mandàt doj grancj’ campiòns che cul so diši e fà tanta zent il troj just a à di nòuf cjatàt.

Da indulà cal sofla e vièrzi’l fà chel dolsùt di Zèfir li frescj fràscjs e cun chès a rivistì l’Europa’l và,

no tant lontàn dal bati da li òndis che davòu di lòu, che cussì tant si slùngjn, da ogn’omp si plata’l soreli a vòltis,

i furtunàs camìns da Cal’roga[297] s’jòdin ca èrin sot la protesiòn dal grant scùt cuj leòns che sot e parzora s’jòdin.[298]

In ta stu post nasùt al era ’l amoròus drut[299] da la fede cristiana, sant’atleta bendispòst cuj sos ma cuj nemìs[300] dur e crut.

Dal inìsi a era tant completa la so mins di na tant ruvìnt virtùt che’n ta la mari al veva fàt da profeta.[301]

Dopo il so spošalisi tegnùt cu la fede là dal batisteri sant, indà ca si’an dotàt di mutua salùt,

la santula ca si’era par luj fata ’ndavànt jodùt a veva’n sùn il straordinàri frut che dàt ’varèsin luj e’i sos[302] cul zì ’ndavànt.

Ma par cal fòs com’cal era stàt pre-jodùt, un spirt a si veva movùt a nominalu cul posesìf di chèl che zà’l veva dut.[303]

Meni al era stàt nominàt, e jòdilu i podìn coma chel contadìn che Crist al à metùt’n tal so ort par judalu.

Un bon servitòu al era, e mès di Crist, chè’l prin amòu che’n luj si’a manifestàt al è stàt chèl di seguì’l prin consej[304] di Crist.

La so puora serva, sidinùt ma sveàt, distiràt’n cjera a lu jodev’a vòltis, com’cal dišès: ‘A chistu i soj rivàt.’

Oh so pari al era pròpit Felìs! Oh so mari pròpit a era Giovana,[305] se pròpit a è vera sè ca si dìs!

No pal mont, pal cual adès si si afàna a stàighi’al Ostièns e a Tadèo davòu ma par puc amòu da la vera mana

ta’un gran puc timp al è doventàt dotòu; cussì che ben di vuli’l tegneva la vigna ca si sècja se cont no la tèn’l vignaròu.[306]

E a la sinta che stad’era benigna ai puòrs pì d’adès, e no a chel grant poltròn ch’a vòltis lì si sinta, grant lagna;

di no dà doj o tre cuant che’l sèis al sarès bon, o di godi’l rèdit daj benefìsis, non decimas, quae daj puòrs di Diu a sòn,[307]

domandàt’l veva, ma cuntra li mondani pècis[308] na licensa di combati pal gragnèl che fàt cresi al veva sti vincjacuatri plàntis.[309]

Pì tars, cun dutrina e volej, cun dut chèl; e sot ufìsi apostòlic movùt si’a, com’na curìnt cuant che dal alt si sglonfa’n rusèl;

e tal’erètic borascjàn si’a sbatùt il so sburt, e pì’ncjamò’n ta sti bàndis[310] indà che testàrdus an d’era par dut.

Da luj a vegnèvin dopo fòu pì rojùtis che ’l ort catòlic ognùn al irìga cussì che pì sànis a sòn li so plantùtis.

Se cussì a era na roda da la biga che la Glišia Santa a veva difindùt e judàt li so ròbis a distrigà,[311]

clara a varès d’èsiti’n dut e par dut l’ecelènsa di che altra[312], che Tomàs, cortèis, prin di me a descrivi ’l era zùt.

Ma i sèrclis a vègnin cussì puc ušàs ca fòrmin il difòu di chisti ròdis, che plens di rùšin a si sòn incrostàs.

La so famèa, che ben li so tràcis a veva seguìt, a si’a’dès tant voltàt che là ’ndavànt ’ndavòu a par seguìlis.[313]

Dal racòlt ben s’jodarà il rišultàt di no tindi ben i cjamps, cuant che ’l òrzul si lagnarà che sensa’l gragnèl al è restàt.[314]

Lo stes jò’i dìs che s’al sfueàs un bon ànzul il nustri libri, al lešarès cjarta ca dìs ‘com’il prin Checo i soj jò pìsul’;[315]

ma nol sarès da Cašàl nè d’Agasparta, da’ndà che cussì a rìvin a la scritura ch’un l’ignòra e ’l altri a la strins pì fuarta.[316]

Jò’i soj l’ànima di Bonaventura da Bagnorea che ai grancj’ ufìsis i’ai sempri tralasàt la sinistra cura.[317]

Iluminàt e Gustìn uchì ti jòdis, che fra i prins a zì a piè nùs a èrin, ch’a Diu ghi’èrin cul so cordòn amìs.[318]

Ugo da San Vitòu a ghi’è pur visìn, e Pieri Mangjadòu e Pieri ’l Ispàn,[319] che la jù i so dòdis lìbris a lùšin;

Natàn[320] profeta e’l metropolitàn[321] Crisostòm e Anselmo[322] e chel Donàt[323] ch’a la prim’art[324] degnàt si veva di mèt’ghi man.

Reban al è chì, e a mi lùs al lat encja chel abàt calabrèis Gjovachìn, che di spirt profètic al era dotàt.[325]

A ešaltà un cussì grant paladìn[326] mi’a movùt l’inflamada cortešìa dal frari Tomàs e dal so bièl latìn;

e cun me si’a movùt pur sta compagnìa.

Cjànt Tredicèšin

Cal imàgini chèl che ben capì’l vòu chèl ch’jodùt jò i’ai—e che chist’imàgin, intànt ch’i conti, cal tegni tant a còu—

cuìndis stèlis che chì e là a luminèjn il cjèl cu la clarèsa d’un bièl serèn che li nulùtis via svèltis a còrin;

cal imàgini il cjàr che in tal sen[327] dal nustri cjèl si tèn di dì e di nòt cussì che zir’e zira, sempri lu jodìn nu ben;[328]

cal imàgini la bocja di chel got che dal spìs dal so mani zì atòr la sù’n alt la prima roda a si jòt,[329]

che la sù’n tal cjèl fàt a vès doj sens[330] alòr com’che fàt a veva la fiòla di Minòs cuant che’l frèit da la muàrt sintùt a veva ’ntòr;[331]

e che’ un in tal altri al vès i ràis sos e che’i doj a ziràsin in tal maniera ch’jòdiu zì’n davànt e’ndavòu a si pòs;[332]

e n’idea’l varà alòr di com’ca era[333] la costelasion e la dopla dansa che zì atòr di me i’jodevi ’ntera;

pars’ch’è tant pì’n là da la nustr’ušansa com’che dal mov’si da la nustra Chiana a si mòuf’l cjèl che ducju’i àltris al avànsa.[334]

Lì a si cjanta no Bacò, no Peana,[335] ma tre persònis in divìn’ natura, e’n una persona, chè e l’umana.[336]

Dal bal so e cjànt finìt la mišura, a nuàltris si sòn chej sans lumìns prestàs, contèns di mostrani la so primura.

Ma ròt al era’l silènsiu stàt di scju beàs premuròus da chèl[337] che tal sìntilu dal sant puarèt contà i èrin contèns restàs,

“Sta pàja,” al à dìt, “zà’i vìn tajusàt pì avànt e la so siminsa zà via metuda; ma ’dès bati’n t’altri al vòu ’l amòu tant.

Ti cròdis tu che’n tal pet da’ndà che gjavada la cuesta par fà la biela muša[338] a’è stada cun che gola ch’al mont tant cjàr’a ghi è stada,

e’n ta chèl che, da lancja ben gusada trafìt, prin e dopo[339] tant al à sodisfàt che ogni colpa a vìns la so banda,

par cuant ca ghi sedi lècit a l’umanitàt di podej rašonà, il dut al è infùs da chel valòu che ’l un e l’altri[340] al à fàt;

par chèl a ti pàr ch’i no si sìn pì ’ntindùs di sè che pì’n sù contàt i’ai che’l secònt dotàt nol è dal ben da la cuinta lus.[341]

Adès vièrs i vuj a chèl ch’i vuej rìnditi cont, che’l to crodi, e’l me diši, al puntarà chì, pròpit in tal centri dal stes rotònt.

Sè ca no mòu e che maj no morarà di che idea a no è che’l splendòu di chè[342] che amànt al parturìs chel là parzora:

che lus viva, alòr, ca s’jòt vignì fòu dal so grant luši, ca no si dišunìs da luj[343] ma a lòu s’intrèa[344] cul so amòu,[345]

par bontàt so il so luminà a s’unìs coma’n ta spièlis, in ta nòuf susistènsis[346] ma par sempri’l resta un, com’ch’i dìs.

E tant jù’l vèn, fin a l’ùltimi potènsis, d’àt in àt, pì e pì dèbul doventànt, fašìnt doma pìsuli contingènsis;[347]

e chisti contingènsis a sòn chel tant di che ròbis generàdis cal prodùs, cun siminsa o sensa, il cjèl zirànt.

La so cera e di chej ca ghi dà inflùs[348] sempri no’è la stesa, ma lo stes sot’l sen dal ideàl a s’jòt che pì o mancu’a stralùs.[349]

A susèit pròpit par chèl che’l stes lèn, d’un tipo, al dedi miej o pešu frutàn; e che vu’i nasèis[350] cun pì o mancu ’nzèn.

S’a la cera a puntìn ghi vegnès dàt man e s’al fòs’l cjèl la so virtùt suprema la lus dal sigìl s’jodarès da lontàn;

ma uchì la natura a à’l stes problema che tanti vòltis al à un artista partàt a l’art ma cun man ca ghi trema.

Però se’l vif amòu a la clara vista da la prin’ virtùt a dispòn e’a segna, duta la perfesiòn uchì a cuìsta.[351]

La cjera ’era cussì stada fata degna di podej ben rivà a la perfesiòn; cussì da la vergin rivàt al è chèl cal regna:[352]

cussì ch’jò i pòl doma laudà la to opiniòn, che l’umana natura maj, coma lòu, a no’a vùt, nè maj varà, la perfesiòn.

Adès, s’jò uchì i ti lasàs besòu, ‘Duncja, coma ’l èria stu chì[353] sensa par?’ di domandà a ti colarès il còu.

Ma par ca pari ben sè ch’adès no pàr, pensa com’che stu re al à reagìt cuant che ‘Dìs pur,’ ghi’è stàt dìt ben clar.[354]

Chist’i no’ai dìt par tegniti di vej ben capìt cal era un re cal voleva’l sintimìnt vej di podej’l just diši su ogni dirìt;

no pal gust di savej in cuàncjus ca sòn chej motòus[355] ca sù, o se’l necesari’n sè, cul contingènt, maj àvos d’un necesari a sòn;[356]

nè, si est dare primum motum esse,[357] o se un semisìrcul maj vej’l pòs un triàngul ca nol sedi ret’n sè.[358]

Alòr, se sè ch’i’ai dìt, prin[359] o adès, ben t’jòs, na real prudensa a è chel jodi ’mpàr[360] che tant turbàt al veva i pensèis tos;

e s’al ‘maj’[361] i ti àlsis il to jodi clar, ben t’jodaràs che dom’a si riferìs ai re, ca sòn tàncjus, ma un bon al è rar.

Cun sta distinsiòn il me diši capìs; cussì ti pòs ritegni sè ch’i ti cròs d’Adàm e di chèl che godi ni fà[362], jò’i dìs.

E che chist ai to piè’l sedi’un toc di plomp gros[363] par fati zì a plan e stà tant atènt di chèl sì e di chèl no che tu no t’jòs:

pars’ch’un pì stùpit si lu cjata a stent ch’a dišì’l sì o’l no si mèt sensa distinsiòn[364] roba che maj no varès da fà la zent;

pars’ca susèit che la nustra opiniòn a vèn pleàda ta la banda sbaliada cussì ch’afièt e’ntelèt spes leàs a sòn.[365]

Pì e pì da la riva a si sbanda, che maj nol torna com’prin di vèisi movùt, chèl che di pescjà pal ver nol sà avonda.[366]

Tàntis a sòn li pròvis, e prin di dut Parmenide, Melìs, e Bris[367]e àltris che di zì—ma’ndulà?—nisùn al era maj pasùt:

cussì pur Sabelio e Ario[368] e i stùpis ch’a li scritùris a èrin coma spàdis ch’jodi a fàn stuàrtis li mùšis drètis.

Ca no sèdin li zens masa sigùris tal dà judìsi, coma chel tal cal stima li panòlis prin ca sèdin madùris:

ch’jodùt jò i’ai durànt dut ’l unvièr prima che’l rošàr cal pareva spinòus e brut, pì tars in bòcuj vièrzisi, e coma!

E’un batèl dret e ràpit jodùt i’ai cori tal mar durànt dut’l so cjamìn, e visìn dal puàrt—èco jù cal è zùt!

Ca no crodi siora Berta o’l siòr Martìn, tal jodi un robà e n’altri ufrì, di savej sè cal sarà’l judìsi divìn;

che un al pòl zì’n sù, e’l altri’n jù’l pòl zì.

Cjànt Cuatordicèšin

Dal centro dal sercli, o dal sercli al so còu a s’jòt ca mòuf l’aga ta’un vas rotònt, sè’l sburt al vèn da dentri o dal di fòu:

la me mins a’a pròpit a colp tegnùt cont di sè che jò’i dìs, cussì ch’apena dìtis che santi ’monisiòns di Tomàs al mont,

èco doventà do ròbis sìmilis,[369] il so discòri e chèl di Beatrìs, che, dopo di luj, tacàt a veva cun sti peràulis:

“A chist ghi plašarès, ma no vi lu dìs, nè a vòus e nencja encjamò pensànt,[370] d’jodi di n’altra veretàt la radìs.

Dišèighi se la lus ca’nflurìs cussì tant la vustra sostansa, cun vu’a restarà, com’ca’è, taj secuj ca ni stàn davànt;

e dišèit coma, se cussì a restarà dopo ch’i sarèis višìbils rifàs,[371] puc a puc a no vi imbarlumirà.”

Coma, da nova contentesa partàs, ogni tant chej che in ziru a bàlin cjantànt fuàrt, pì vita ’ghi dàn ai so às,

cussì al preà[372], ch’atèns stàs ghi èrin, i sèrclis sans a colp mostràt pì legrìa tal so dols cjantà e balà a vèvin.

Chèl che chì di murì al à pùcja voja par zì a vivi la sù, ulà maj al à godùt chel bièl frescùt da la eterna ploja.[373]

Chel un e doj e tre che sempri al à vivùt[374] e che sempri’l regna’n tre e’n doj e’n un, maj circoscrìt ma che pur al circoscrìf dut,

tre vòltis cjantàt al era da ogni un di chej spìris cun tanta melodìa che just regàl al sarès pal mèrit d’ognùn.

E sintùt i’ai jò na vòus che dal pì lustri’a vegneva dal sìrcul minòu dut modesta, com’chè, forsi, dal ànzul a Maria,

rispundi: “Fin ca durarà la fiesta in tal paradìs, tant il nustri amòu atòr’l spandarà na lus coma chista.

La so clarèsa davòu ghi stà al ardòu; ’l ardòu a la višiòn, e chè a’è tanta com’che di gràsia an d’à il so valòu.[375]

Coma che la cjàr glorioša e santa a sarà rivistida, la nustra persona tant miej sarà par cussi èsi duta cuanta;[376]

parsè ca cresarà sè ca ghi dona di gràsia luminòša il pì grant ben, lus ch’a jodi luj a mi condisiòna;

in tal cresi, sta višiòn a lasa un clar sen, e l’ardòu ca’mpìja al và cussì cresìnt, fašìnt cresi pur’l raj che da chèl al vèn.

Ma pròpit coma’l cjarbòn che flama al rìnt, e che di chè al è’l so splendòu pì grant, cussì che la so ’parènsa nol và pierdìnt,

cussì stu lušòu ca n’inglusa dut cuant, dal jodi da la cjàr’l sarà superàt, ch’encjamò sot cjera a è’n chistu istànt;

ma di barlumièris no’n varìn afàt, pars’che i òrgans dal cuàrp a saràn fuàrs a dut sè che di dilèt ni sarà dàt.”

Di chistu a si sòn prons tegnùs e necuàrs tant ’l un che ’l altri coru, “Àmen” dišìnt! dešideri cussì mostrànt paj so cuàrps muàrs;[377]

pa li màris[378], e no forsi par lòu stes volìnt; e paj pàris e chej che ben ghi volèvin prin d’otegni stu eterno aspièt lušìnt.

Èco che’ntòr, par dut compaj, a jodèvin un lustri nasi p’intèns di chèl cal era che’i so ràis in tal orišònt dut a splendèvin.

E coma ch’al tacà di prima sera la sù’n tal cjèl a s’jòdin ròbis nòvis cussì che la vista a pàr e a no pàr vera,

a mi’a parùt lì che altri ànimis ta n’altri ziru jodi a si fèvin al di fòu da li prin’ circonferènsis.

O sfavilà dal Spirt Sant, vero lumìn!, com’ch’a jodi, incandesènt, i’ai provàt cuj me vuj che, domàs, no lu sufrìvin![379]

Ma Beatrìs, biela e ridìnt, si’a mostràt davànt di me, che tra chès ch’i vevi jodùt par no vej la mins seguìt, ’ndavòu i vevi lasàt.[380]

I me vuj alòr’an di nòuf[381] vùt la virtùt d’alsasi, e jodùt mi soj trasportàt besòu cun ic in ta na pì alta salùt.[382]

Mi soj ben necuàrt ch’i’eri pì’n alt rivàt pal ridi, com’un fòuc coloràt, da la stela, che pì ros dal sòlit mi’era someàt.

Cun dut il me còu e cun che peràula che dentri ducju’i vìn, Diu ošanàt i’ai par vej vùt sta gràsia nova e biela.

Tal me spirt no si veva ’ncjamò ’nfreidàt il colòu dal me laudà, che savùt i’ai che, dal jodi, luj lu vev’apresàt;

che cun’un grant luši di rubìn ’ntinzùt tal miès di doj ràis jodùt i’ai doj lušòus, ch’i’ai dìt: “O Elios com’ch’in lòu ti s’jòt dut!”[383]

Com ch’jodi si fà, cun puntìns luminòus pìsuj’e grancj’, blancjastra fra i pòlos dal mont Galàsia, ca si gràtin’l cjàf òmis famous,[384]

cussì costelàs chej ràis’n tal profònt di Mars a fèvin il veneràbil sen[385] ca unìsin i cuadràns ta’un rotònt.

Chì pì fuarta ’è la memoria me dal inzèn; parsè che’n ta che cròus al lampava Crist cussì ch’jò no saj cjatà fòu un ešempli dèn;

ma chèl cal cjoj sù la so cròus e’l seguìs Crist, mi scušarà par chèl ch’jò’i no pòl diši e’i tàs, ben jodìnt ta dut chel lušòu balenà Crist.

Da’un bras al altri e fra’l pì alt e’l pì bas[386] un sintilà s’jodeva di gjugjulùtis, pì di dut tal so unìsi e tal trapàs:

cussì a s’jòdin, drètis e stuàrtis, svèltis e stràchis, rifašìnt la vista, duti che robùtis che, lùngis e cùrtis,

tal raj si mòvin, cu li cuals si lista spes l’ombrena[387] che, pa la so protesiòn cun inzèn e art a otèn a pusta.

E com’che giga[388] o arpa, cu la tensiòn di tanti cuàrdis un tintinà dols ghi crèjn a chèl che ben nol capìs la so funsiòn,

cussì da li lus ca mi si mostràvin da la cròus’l vegneva’l sun di na cansòn ca ni estašiàva, sensa capì ’l ìn.

Ca’ntendeva tant laudà’i capìvi benòn, che a mi “Risurìs’ e “Vìns” mi vegnèvin com’a chèl cal sìnt ma di capì nol è bon.

Chisti melodìis tant gust a mi dèvin che fin a chel momènt lì nuja di nuja a veva vèncs tant dols che cussì leàt mi vèvin.

A pareva chista na tant granda voja da pospòni il plašej di chej vuj[389] biej che’n chej mirànt dutl’ rest si ridùs’n nuja;

ma chej ca jòdin che chiscju sigìj miej a fàn ogni bielesa pì’n sù ch’i zìn, e ch’jò no mi’eri’ncjamò voltàt a chej,

di chèl ch’i mi acuši par scušàmi a pòsin scušàmi[390], jodìnt che jò i dìs il ver; pars’che’l plašej nol à chì’l so cunfìn,

ma zìnt in sù si fà pì e pì sincèr.[391]

Cjànt Cuindicèšin

La benevula volontàt ta la cual sempri si dìsfa ’l amòu che dret al suspira coma la cupiditàt ta chè[392] dal mal,

sidina sidina a’a fàt stà che dols lira,[393] cussì che tašùt’an che santi cuàrdis che la destra[394] dal cjèl a mola e tira.

Cuant maj a sarani al bon preà sòrdis che sostànsis che par dami coràgju di fàighi domàndis sidìnis sòn stàdis?

Al è un ben[395] che sensa fin a ghi planzi sù chèl che, par amòu di ròbis ch’etèrnis no sòn, il vero amòu al buta jù.

Coma ta li nòs cujètis e pùris ràpit s’jòt un foghùt ogni tant che’l vuli al mòuf ta che plàcidi sèris,

e’a pàr stela che’l so post a stà cambiànt, s’a no fòs che par indà ca s’impìja dut al è compaj e chèl’l dura’un istànt;

cussì dal bras ch’a destra’l para via, ai piè di che cròus al à corùt un astro da la costelasiòn brilànt di gloria;

sta gjèma a no’a lasàt il so nastro ma pa la strica radiàl si’a movùt, someànt fòuc davòu dal alabàstro:

svelt cussì[396] al era’l spirt d’Anchìs davànt vegnùt, se fede i vìn ta la nustra miej muša, cuant che’n Elišio dal fì si’a necuarzùt.[397]

“O sanguis meus, o superinfusa gratia Dei, sicut tibi cui bis unquam coeli ianua reclusa?”[398]

Cussì’l lumìn, ch’jò voltàt mi soj a luj; e’i me vuj a sòn dopo zùs a Beatrìs, che, zìnt chì e là, ’mbacuchìt mi’vèvin i vuj,

chej che tant ridìnt a ardèvin di Beatrìs ca pareva che’i mès tocjàt a vèsin’l font da la me gràsia e dal me paradìs.

Alòr, in tal jodi e’n tal sinti gjocònt, si’a metùt stu spìrit a contà ròbis ch’jò’i no’ai capìt pal so parlà profònt;

intindùt nol à di dìšmi ròbis scùris, ma ghi’a tocjàt, par via che’l so concèt tant pì alt al era dal capì daj òmis.

E cuant che ’l arco dal so ruvìnt afièt sfogàt si’era, che’l so parlà ’l era jù vegnùt visìn di lì cal taca’l nustri intelèt,

chistu al è stàt chèl ch’i’ai par prin comprendùt: “Che benedèt ti sèdis Tu, triùn e un, par vèighi a la siminsa me cussì ben tindùt!”

E al à seguìt: “Un bièl e lontàn dišùn che vegnùt mi veva’n tal leši’l libri grant[399] che fòu nol lasa nisùn sen, ma nisùn,

contènt ti’as fàt, fiòl me, stu lušòu, e tant, da’ndà ch’i ti parli, da che stesa[400] ’sistìt che l’àlis ’mplumàt ti’a par zì’n alt cussì tant.

Che’n me’l to pensej al lus, ti pàr di vej capìt, da chèl che prin[401] al è, com’cal radièa dal’un il sinc e’l sèis, sè ben al è capìt;

par chèl cuj ch’i soj e parsè ca ti somèa pì viva la me flama no ti domàndis, di ogni altra tal splendòu di st’asemblèa.

E ti par just; chè, pìsuj e grancj’, i spìris di chista vita tal spieli a jòdin, tal cual, prin di pensalu, il pensej t’jòdis;[402]

ma pars’che dal amòu sant, ch’jò’i jòt da visìn e no mi’è maj fòu di vuli e m’implenìs di na voja dolsa, àltris ghi gòdin,

cun buni peràulis, sigùris e fuàrtis, il volej to cal suni e’l to dešidej, ch’jò’i rispùnt par volej di altri lègis!”

Voltàt mi soj a Beatrìs, che’l pensej me zà’a saveva e, ridìnt, un sen mi’a fàt che l’àlis ghi’a vièrt al me volej.

Tacàt i’ai alòr cussì: “L’afièt e’l sen,[403] cuant ch’jodùt i vèis la prim’ ecualitàt, compàis vi sòn stàs dàs, ch’ognùn adès al tèn,

chè’l soreli che àrdi vi’a fàt e luminàt cul cjalt e cu la lus[404], in dut al è compaj, che chist a chèl nol pòl èsi paragonàt.[405]

Ma voja e argumìnt ’n taj mortaj,[406] pa la rašòn ca vi’è manifesta, àlis da li stèsis plùmis no ùšin maj;

jò, duncja, ch’i soj mortàl, i sìnt chista dišegualitàt, e par chèl i ringrasièj cul me còu par chista paterna fièsta.

E alora, topàs bièl, ti suplichèj, te che chistu presiòus gjojèl t’ingjèmis, di dìšmi’l to nòn—èco’l me dešidej.”

“Contènt di vèiti fra li me ramàsis[407] i soj belzà stàt; jò’i soj la to radìs”: tacàt al à cussì a li me peràulis.

E pì ’ncjamò al à dìt: “Chèl dal cual si dìs che’l to nòn al vegni, e che sent’àis e pì ziràt al à’l mont’n ta la prima curnìs,

il to bišàvul al era e me fì: pròpit ben ’zarès se la so fadìja lungja[408] cul to fà ti vès da scurtàighi.

Florensa dentri da la mura vecja, da’ndà ca cjoj ’ncjamò la tersa e la nona,[409] a viveva moderada e sensa pecja.[410]

Cjadenuta no veva nè corona, nè còtulis ornàdis nè sintùra che’l vuli a fès tirà pì da la persona.

No ghi fèvin, nasìnt, encjamò poura li fiis al pari; chè’l timp e li dòtis no’èrin’ncjamò fòu d’ogni mišura.[411]

Non d’èrin cjàšis di famèa vuèjtis;[412] nol era ’ncjamò rivàt Sardanapàl[413] a mostrà sè ca si fà’n ta li cjàmaris.[414]

Encjamò nol era vinsùt Montemàl dal vustri Usieladòu che coma vinsùt tal zì’n sù, cussì al sarà’n tal so cal.[415]

Cun sintùra di coràn e vuès i’ai jodùt Belincjòn Berti, e sensa truc fasi avànt la so fèmina, ch’era naturàl in dut;[416]

Chej dal Nerli e dal Vecju lì davànt i jodevi, contèns, cun pièl scujèrta, e li so fèminis ca filàvin cjantànt.[417]

Furtunàdis lòu! ch’ognùn’era certa di vignì lì soterada[418], e nisuna pa la Fransa, a era lì tal jèt dešerta.[419]

Una a tindeva’l nini’n ta la cuna e cul ninanana lu consolava, che paj genitòus ’ndà’n èria roba pì buna?

Che altra’nvensi, mentri ca filava, fiàbis daj Trojàns a la so famèa —e pur di Fièšul e Roma—ghi contava.

Ta chej timps a sarès stada na maravèa na Cjanghèla o un Lapo Saltarèl com’ch’adès’l sarès Cincinàt o Cornèa.[420]

Ta’un cussì ripošàt e ta’un cussì bièl vivi di citadìns e ta’un so Cristiàn ambiènt ch’alora al era chistu ostèl,

Maria mi’a dàt, clamada dal sigà san;[421] e’n ta chel antìc Batisteri[422] vustri fàt i soj stàt Cjasaguida e Cristiàn.

Morònt mi’era fradi, e Elišeo n’altri; la me fèmina’era da Val di Pat,[423] e da là’l vèn il nòn di Alighieri.

I’ai dopo seguìt ’l imperatòu Coràt;[424] e pa li me òperis al à vùt la gràsia di ricognòsimi, e cavalièr mi’a fàt.

Davòu ghi soj zùt cuntra la malìsia da la lès di chel pòpul cal ušurpèa par colpa daj pastòus[425], la vustra gjustìsia.

Da che zentàja—eše maravèa?— dal mont fals i soj stàt alòr disleàt che par amòu so tant’ànimis al plèa;

e dal martìri a sta pas i soj rivàt.

Cjànt Sedicèšin

O nobilitàt dal nustri sanc, se tu puarèt la zent zì cussì tant in gloria i ti fàs ca jù indà che flap al è’l nustri afièt,

na maravèa maj no ti mi saràs; pars’che là che maj al è’l nustri apetìt sviàt, tal cjèl i dìs, gloria i’ai sintùt, e pas.[426]

Ti sòs tu com’un mant ca si tèn prest scurtàt che, s’a no si lu slungja’un puc di dì’n dì, coma cun fuàrfis a lu tèn’l timp ben tajàt.

Cul “vu”[427] che par prin i vìn jodùt Roma sufrì, e che la so famèa no’a pì tant ušàt, alora i’ai di nòuf scuminsiàt a partì;

ma Beatrìs, ca no mi veva maj lasàt, ridìnt, a pareva chè ca veva tosùt al prin fal di Ginevra, com’che scrìt a è stàt.[428]

“Vu’i sèis me pari,” a diši mi soj metùt; “Vu’i mi dèis di parlà gran cunfidènsa; vu’i mi tegnèis alt, cussì che jò’i soj pì che jò’n dut.

La me mins a gòt cussì tant di sè stesa, e dapardùt di contentèsa a s’implenìs, ca no si romp di tanta ’leg

Alòr, bon pari, i vuej ch’i mi dišèdis cuj ca èrin i vustri vècjus, e com’che’i àis a èrin ta’i vustri prins mèis e dìs.[429]

Dal pioràr di San Zuan s’eše ch’i pensàis?[430] com’ al èria alora? E li zens cuj ca èrin ulà di pì grant mèrit, si vi recuardàis?”

Com’ch’al soflà dal vint àrdi pì ben i jodìn la flama dal cjarbòn, jodùt i’ai che ulà al me dols diši pì’l luševa’l lumìn;

e com’ch’ai me vuj si feva la lus pì biela, cussi cun vòus Oh cussì biela e dolsa, ma no cun chista moderna favela,

mi’a dìt: “Dal dì dal prin ‘Ave,’ com’si sà, che dal so part me mari, ca è santa, cun me liberàt si’a da la gravidansa,

al so Leòn ben sincsènt e sincuanta e trenta vòltis al è vegnùt chistu fòuc a’nflameàsi di nòuf sot ogni so planta.[431]

Jò e i me antenàs nasùs[432] i sìn tal lòuc indulà cal scumìnsa il ultin sest[433] par chèl ch’ogni àn’l cor tal vustri zòuc.

Chistu’a basta sinti daj vècjus, zent di sest; cuj ca èrin e da’ndà che vegnùs a èrin al è miej’l taši che’l discori onèst.[434]

Ducju chej che, che volta, chì a podèvin àrmis partà fra Mart e il Batista[435], il cuint a èrin di chej ch’adès chì a vìvin.

ma la citadinansa, ca e adès mista, di Cjamps, di Certaldus e, sì, di Feghìn, a era pura fin al ùltin artista.[436]

Oh cuant ca sarès miej èsighi visìn da li zens ch’jò’i dìs, e a la Galusa e al Trespiàn di vej il vustri cunfìn,

che dentri vèilis e sopuartà la spusa dal contadìn di Guigliòn e di Signa, che’l vuli par baratà sempri’l gusa![437]

S’a no ghi fòs stada a Sešar madrigna che zent che tant miej da curà’l mont ’varès e coma mari al fì èsighi benigna,

un tal[438], fàt fiorentìn, al cambia’e smercja’dès, invensi di zì dret là daj Similfòns, elemošinànt, com’i so àvos puarès;

Montemurlo’l sarès encjamò daj Cons; a sarèsin i Sercuj sot’l plevàn d’Acòn, e forsi in Valdigràf i Bondajmòns.[439]

’L inflùs di zens nòvis al crèa cunfušiòn e chistu al è sempri’un mal pa li contràdis,[440] com’che mal ghi vèn a un cal è mangjòn;

un toru svuàrp a colà pì svelt ti lu jòdis che n’agnela svuarba; e spes a taja di pì e tant miej una che sinc spàdis.

Se tu ti vuàrdis Luni e Urbisalia com’ca sòn zùdis, e coma ca zaràn davòu di lòu Chiuši e Sinigalia,[441]

di sinti com’che li stìrpis a disfasi’a vàn no ti sarà nè roba nova nè dura cuant ca’è clar ch’encja li sitàs na fin a àn.

Ca mòri dut a è roba sigura, e vuàltris pur, ma la muàrt’n cualchiduna[442] ben a si plata; ma la vita puc’a dura.

E com’che’l zirà dal cjèl da la luna sempri’l cujèrs e’l discujèrs li spiàgis, cussì a Firense ghi fà la furtuna:

par chèl un nol à di fasi maravèis s’jò a parlà’i mi mèt daj als Fiorentìns ca’an li so grandi làudis’n tal timp platàdis.

Jodùt i’ai jò’i Ugos e’i Catelìns, i Filìps, i Grecs, i Ormàns e’i Alberìcs, zà’n tal calà, ma ilùstris citadìns;[443]

e di chej’n daj jodùs, tant grancj’ che antìcs, cun chèl da la Sanèla, chèl da l’Arga, e Soldanièrs e Ardìngas e Bostìcs.

Là di che puarta ch’adès a è carga di cussì tanta cativèria in dut, ca’nfondarà sta barcja[444] di maj cussì carga,

I Revignàns a èrin, da’ndà che vegnùt al era’l cont Guido e ducju chej che’l nòn di Beluncjòn a àn in sèguit otegnùt.[445]

Chej che da la Preša a savèvin zà benòn coma governà, e chèl dal Galigaj zà di oru a vèvin il pòmul dal so nòn.[446]

La strica dal Gris[447] era granda asaj, com’pur i Sachès, Zòucs, Fifàns e Barùs e Gjaj e chej che ros a doventàvin pal staj.[448]

La sòcja che cresi a veva fàt i Calfùs a era zà biel’e grosa, e zà magistràs a èrin i Sìsios e i Arigùs.

Oh cuant ben ch’jodùt i’ai chej stàs disfàs da la so rogansa! E li bàlis d’oru[449] flurì a fèvin Firense in ducju i so gran fàs.

Cussì a fèvin i pàris di chej che di oru, cuant che la vustra glišia’l vèscul no veva, gràs si sòn fàs sintàs a consistoru.[450]

Che rasa di zent ’rogànta, ca è belva cun chèl cal scjàmpa, ma s’jodi un’l fà’l dint, o’l tacuìn, na pioruta a fasi jodi a và,

se pur zentuta, zà si zeva ’ngrandìnt; chist no ghi zeva dret a Bertìn Donàt, che’l misièr al à chej[451] dopo fàt parìnt.

Belzà al era’l Caponsàc tal mercjàt, da Fièšul vegnùt, e belzà al era un bon citadìn Gjuda, e’l Infangàt.

I dìs na roba ’ncredìbil ma vera: tal sìrcul di miès si’entrava pa na puarta ca cjoleva’l nòn da chej da la Pera.[452]

Ognùn che la biel’insègna al parta dal grant baròn, cun che stima e nòn ch’a recuardà il dì di San Tomàs ni parta,

da luj tìtul e patrimoni cjòls a sòn; encja se cul pòpul vuej si tèn unìt chèl cal à cun fàsa ornada benòn.[453]

Gualtièrs e Importùns zà a stèvin pulìt; e’l Borc encjamò pì cujèt’l sarès se’l bacàn di cers visìns[454] nol vès subìt.

La cjàša ca’a caušàt il vustri planzi e sighès pal just disprès che caušàt vi’a la muàrt, e partàt vi’a al scunfuàrt ch’i vèis adès,

onorada a era, sensa tuàrt: O Bonbelmònt, se mal ch’a scjampà ti’as fàt da li so nòsis par cjatà t’altri bras cunfuàrt![455]

Scontèns a sòn tàncjus che’l cjèl a varèsin laudàt se Diu a Ema ti vès concedùt cuant che par prin in sitàt ti’èris rivàt.

Ma’a che sema di piera[456] ghi’a convegnùt —chè ca vuarda’l punt—che Firense a finìs che pàs che par un bièl puc a veva vùt.

Cun chisti zens e cun lòu pur cun àltris, ta sta calma Firense i vevi jodùt che rašòn no veva di spandi làgrimis:

cun sti zens d’jodi la Gloria i’ai podùt dal so pòpul, e just, tant che’l so gìlio maj nol era cul cul in sù stàt metùt,

nè maj al era doventàt ros, stu gìlio.[457]

Cjànt Dišisietèšin

Com’chèl zùt a Climenè, sigùr volìnt èsi di sè che da n’altri’l veva sintùt, che pur vuej il pari al fì di dà tant no si sìnt;[458]

tal i’eri jò, e’i eri cussì stàt sintùt da Beatrìs e pur da chel sant lumìn che prin par me dal so post si veva movùt.

Par chèl ic “Èco, fà che ben a lùšin i to dešidèris,” mi’a dìt, “ cussì che chìscjus ben segnàs tal so flameà a vègnin,

chè, se’i to pensèis zà i cognosìn dùcjus, il to parlà lo stes ti tèn abituàt a diši ‘I’ai sèit’ cuant che’i làvris ti’as sùs.”

O antenàt me che tant i ti tèns levàt che com’che ta’un triàngul li mins terènis doj ànguj vièrs no’an maj cjatàt,[459]

cussì tu’i t’jòs li ròbis contingèntis prin che’n sè a sèdin, ben mirànt il punt ch’al stes timp dùtis al jòt li èpochis;

cuant che cun Virgìlio i’eri, punt par punt, sù pal mont che li ànimis al cura, e pur cuant che jù’i zèvin ta mont defunt,[460]

dìt mi’era stàt da la me vita futura roba seria, ma ch’a ogni violenta scòsa ic a si varès tegnùt dura.

Par chèl a sarès la me voja contenta di savej sè che’l cašu mi tèn visìn; ch’un folc ca s’jòt rivà di fà mal al stenta.”

Cussì ghi’ai dìt alòr a chel stes lumìn che prin mi veva parlàt; e com’ca’a volùt Beatrìs li me vòis a si averàvin.

No cun stupidàdis, che’l mont pagàn, dut, inviscjà si lasava prin che ’l Agnèl paj pecjàs dal mont a murì ’l era zùt,

ma cun peràulis clàris e cun bièl Latìn precìs dìt mi’a chel amòu paterno,[461] che’nglusàt al era’n tal so ridi bièl:

“La contingensa, che fòu dal cuaderno da la vustra matèria a no si spànt, ben joduda a’è dal vuli eterno:

necesaria a no và par chel doventànt, com’ca no và dal vul’ndà ca si spièla na nàf che la curìnt a stà jù partànt.[462] Da là, cussì com’ca vèn ta l’orèla la mušica dolsa dal organo, mi vèn tal vuli il disèn da la to tela,[463]

com’ch’ešiliàt al era stàt Ipòlit d’Atèn par cauša da la so crudèl madrigna,[464] a ti pur zì fòu di Firense ti convièn.

Chist a si vòu e zà’a si s’impegna, e prest’l sarà fàt da chèl ca ghi pensa là’ndà ch’a baratà Crist dut’l dì si s’impegna.[465]

La colpa davòu ghi zarà, com’si sà, a la banda urtada, ma la vendeta a mostrarà il ver ca la dispensa.

Ti lasaràs ogni roba, puareta, che pì a ti plàs; e chista a è la frecja che ’l arco dal ešilio par prin’l saèta.

T’jodaràs cuant amàr ca ti sarà’n bocja il pan d’àltris, e cuant ca saràn dùris da scalà li scjàlis cuant ca tocja.

E chèl che pì ti pešarà’n ta li spàlis a sarà che compagnìa, bruta e trista, ch’i ti zaràs a cjatà’n ta che cjèris;

sta mata di zent, sensa Diu e’ngràta, ti si farà cuntra; ma dopo, e no tant, a varà ic—no tu—la muša rota.

La so bestialitàt a zarà ben mostrànt sta marmàja; cussì che par te a sarà miej da stu bacàn èsiti tegnùt distànt.

Il prin rifugjo ch’i ti pod’ràs vej cun benvolej al sarà dal grant Lambart,[466] che’n ta la scjala’l parta’l pì sant[467] daj usièj;

che di te a varà un sì grant riguàrt che tra’l fà e’l domandà, fra di vuàltris prin’l sarà chèl che cuj àltris al è pì’n ritàrt.[468]

Cun luj t’jodaràs chèl[469] che, nasìnt, tràcis ’la vùt—e bùnis—da che stela fuarta,[470] che’n tal mont lu faràn fà grandi ròbis.

I no saj se la zent si e zà necuàrta che zà par nòuf àis, ta la so zòvin etàt, atòr di luj sti ròdis[471] ghi’an fàt scorta;

ma prin che’l Guasc l’alt Rico’l vedi ’nganàt, sintìlis s’jodaràn da la so virtùt[472] pal disprès paj sfuàrs e bès belzà mostràt.

Cuant che da li so magnificènsis savùt si varà, alòr nencja i so nemìs di luj tegn’si da tabajà no pod’ràn dal dut.

Ta li so mans a è miej ch’i ti ti mètis; luj’l sarà cauša di tancju sestamìns, condisiòns cambiànt par zèns siòris e puòris.

E’i ti tegnaràs scrìt in ta la mins di luj, sensa dìšilu”; e dìt al à ròbis incredìbilis a chej ca èrin prešìns.

E dop’la dìt: “Fiol me, adès tu ti capìs chèl ca ti’è stàt dìt; èco li insìdiis ca ti vegnaràn entri pus àis mostràdis.

Ma’i no vuej che’i to paešàns t’invidièis, che tant a si slungjarà la to vita pì’n là dal castìgu da li so cativèris.[473]

Dopo che, tašìnt, chista ànima santa da tesi mostràt a veva di vej finìt la tela che da me ghi’era stàt data,

tacàt jò i’ai, com’un che plen di dùbit, consej ghi domanda a na persona che tant ghi plàs e che dut a tèn capìt:[474]

“Ben i’jòt, pari me, com’ca si spiròna il timp vièrs di me par tègn’mi ben zveàt, che pešu a’è par un ca si bandòna;[475]

alòr dal ocorìnt mi tegn’raj armàt cussì che se’l post che pì mi plàs cjòlt mi vèn, fòu d’àltris pal me rimà no vegnaraj butàt.

Jù’n tal mont che di amarèsis al è plen e’n tal mont che’nsima al à’l bièl gjardìn che paj vuj di Beatrìs jodùt i’ai, e ben,

e dopo’n ta chej poscj’ als che cussì tant a lùšin savùt i’ai chist e chèl che se da contà i vès, di savòu fuàrt tàncjus lu cjatarèsin;

E s’jò al ver di èsi timidùt i varès, da chej i no vegnarès maj recuardàt ch’antìc jodaràn il timp ch’i vivìn adès.”[476]

La lus ridìnt ca’nglusava’l me antenàt, presiòus gjojèl, a sfavilà si’a metùt com’un raj dal soreli ta’un spièli doràt;

e chistu al à dìt: “Dom’un còu cal è brut par vej di sè o d’àltris vergogna al volarà che tu ti tàšis dal dut.[477]

Lo stes, na volta netada la fogna, và a mostràighi a dùcjus [478]la to višiòn, e ca si gràtin pur chej ca àn na rogna.

Che se’nsindiòša’sarà la so lesiòn al prin bocòn, un bièl puc di nutrimìnt a lasarà na volta digerida benòn.

La to vòus a farà pròpit coma’l vint ch’a li pì alti pùntis a ghi dà frustàdis e a tì onòu e riconosimìnt.

Ma mostràdis ti sòn ta chisti ròdis, tal alt mont e’n ta la val doloroša encj’ànimis par grandi ròbis famòšis,

che’l spirt di chèl cal sìnt a nol ripoša nè maj si ferma su ešempli cal sedi puc cognosùt o platàt’n ta na buša,

o che, par altri, rišàlt a nol fedi.

Cjànt Dicjotèšin

Dal so verbo si godeva luminòus chel spièli beàt, e jò i stevi gustànt il me, temperànt dut’l dols cul sindiòus;[479]

e che fiòla ch’a Diu mi steva menànt a’a dìt: “Cambia pensej; pensa che visìn jò’i soj di chèl[480] che’i maj al và liberànt.”

Voltàt mi soj cuj vuj ca mi lušèvin vièrs la biela vòus dal me cunfuàrt, e’i tàs dal ben che chej vuj sans mi volèvin;

no parsè che dal me parlà mi fidi dom’in part, ma pa la mins ca pòl fà doma chel tant se pì ch’judada no vèn dal alt, e fuàrt.

Di chel momènt, cuant che ic i stevi vuardànt, dom’chist i pòl diši, che il me afièt lìbar al era d’ogn’altra voja, dut cuant,

fin che il plašej eterno, che dirèt al luševa in Beatrìs, su me pur a si rifleteva dal so bièl aspièt.

Alòr, cu la lus di un ridi bièl e pur, ic dìt mi’a: “Vòltiti e scolta; di paradìs al di fòu daj me vuj an d’è pur.”[481]

Com’che uchì a si jòt cualchi volta la voja che’ tal jodi, s’a è tanta, da ic a vèn duta l’ànima cjolta,

cussì, tal sflameà da la lus santa che voltà mi’a fàt, la so[482] brama jodùt i’ai che di parlami an veva tanta.

E al à tacàt: “Chi sù ch’i ti sòs vegnùt, in ta stu àrbul cal vif dal insima, che maj no si sfuèa e che sempri’l fà frut,

i spirs a sòn beàs, che la jù, prima da vignì’n tal cjèl a èrin ognùn famòus, tant da vej da li mùšis granda stima.

E alòr vuarda ben ta’i bras di sta cròus: chèl ch’i minsonaraj, lì’l farà chel àt che’n ta na nula’l fà’l so lamp[483] luminòus.”

Pa la so cròus jodùt i’ai un lušòu tiràt dal nòn Gjošuè, apena’pen’ minsonàt; che’i no saj se’l diši al era prin dal fàt.

E cuant che Macabeo’l è stàt nominàt èco n’altri[484] cal vegneva rodolànt, e dal godi al era stu tròtul animàt.

Cussi par Carlo Magno e par ’l Orlànt, doj ch’atènt al à seguìt il me sguàrt com’vuli’l seguìs il so falcòn svualànt.[485]

Dopo al à ’tiràt Gulielmo e Renoàrt e encja’l duca Gotfrèit la me vista ’nta che cròus, coma pur Berto Guiscart.[486]

Alòr, cun l’altri lùcis’n motu’n ta sta pista, mostrat mi’a l’ànima ca mi veva parlàt cuant che cun chès tal cjantà a er’artista.

A la me destra mi soj alòr voltàt a Beatrìs par jodi s’al me dovej, cun peràula o cun sen, mi vès guidàt;

e jodùt i’ai i so vuj lušìns e biej, lùstris di legrìa, che il so aspièt i’àltris al vinseva e’l so ùltin parej.[487]

E pròpit coma, par sinti pì dilèt tal ben fà, ’l omp di dì in dì, plan planìn a si necuàrs cal fila sempri pì dret,

cussi mi soj rindùt cont che lì ch’i èrin dut’l cjèl cresùt al veva il so arc[488] jodìnt chel miràcul[489] ch’i vevi visìn.

E com’ca si tramuta’n ta’un pisul arc di timp na fruta in blanc, cuant che’n muša a discarga da la so vergogna’l car’c,[490]

cussi ai me vuj, vìnt voltàt la muša, al era’l candòu pì dols da la sesta stela[491] che ta’un tic e tac ni veva fàt di cjaša.

Jodùt i’ai’n ta che stela buna’e biela il luši dal grant amòu che lì al era paj me vuj scrivìnt la nustra favela.[492]

E coma grus ca si àlsin da la cjera, cuaši godìnt di diši ch’èrin pasùdis, a crèjn na tonda o altra schiera,

cussì’n ta li lus li santi creatùris svualànt a cjantàvin, e’a fašèvin un D o’un I o’un L cu li so figùris.

Prima, cul so cjantà a si movèvin; dopo, doventànt un di chiscju dišèns, a stèvin fers un puc e a tašèvin.

O divina Pegasèa[493] che’i nustr’ inzèns par timp e timp ti fàs che gloriòus a rèstin, e cun chej pur li nustri sitàs e regns,

’luminèjmi di te, che spic a fèdin sti figuris com’ch’jò li’ai concepìdis: che’n ta scju vers’l to podej dùcjus jodi a pòsin!

Sinc vòltis sièt si sòn alòr mostràdis vocals e consonàntis; e notàt i’ai sti pars coma ch’jò li’ai jodùdis.

‘DILIGITE IUSTITIAM’ ben oservàt i’ai sè che par prin’era chì pituràt, da QUI IUDICATIS TERRAM[494] seguitàt.

Tal EM dal cuint vocabul dut ordinàt al steva ogni spirt, cussì che Gjove stes d’arzènt al fasava stu luši doràt.

E pì lùcis jodùt vignì jù’an i vuj mès e pojàsi tal colm dal EM, da indà che’l ben pì alt a laudàvin, dùtis chès.[495]

Dopo, com’ch’al bati di na sclampa brušada, na nula si’jòt saltà fòu di falìscjs che paj vilàns a’è roba furtunada,

èco alòr il lampà di mil lùcis, e pì, zì’n sù t’jodèvis, o tant o puc, par volej di chèl[496] ca li veva ’mpijàdis;

e cuant ch’ogni lumìn al era zùt tal so lòuc, i’ai il cjàf e’l cuèl di n’acuila jodùt vignì fòu dal dišèn ben clar di stu fòuc.

Il pitòu di dut chistu, mestri nol à maj vùt; ma mestri ’l è luj, e da luj a vèn fòu la virtùt ca informa[497] i nìs dapardùt.

I altri beàs, che contèns ognùn di lòu a parèvin d’èsi’n ta la M ingiliàs, puc’a puc pal usièl jodùt si ghi’a’l còu.[498]

O biela stela, cuanti gjèmis ch’i ti’as ca mi mostrin che la nustra gjustìsia a vèn da scju cjèlos ch’i ti tèns ’ngjemàs!

Par chèl jò i prej la mins che inìsi a ghi dà al motu to e virtùt che ben a vuardi da’ndà che’l fun’l vèn che’l to raj’l vìsia;[499]

cussì che n’altra volta’l mostri’l so disdèn di dut chel baratà dentri dal templi[500] che daj màrtirs che fàt lu vèvin al era plen.

O soldàs sans dal cjèl che jò’i contempli, lotàit fuàrt par chej che la jù in cjera pierdùs a sòn par via dal brut ešempli!

Cu li spàdis si feva na volta guera; ma ’dès ’la fàn chej ch’al cjòli a sòn atìfs il pan[501] che’l bon Pari a nisùn maj’l siera.

Ma tu che doma par scancelà[502] ti scrìfs, pensa che Pieri e Pauli, che muàrs a sòn pal cjamp[503] ch’i ti guàstis, a sòn encjamò vìfs.

Tu ti pòs ben diši: “Jò’i saj sè ca è bon; jo’i vuej doma chèl che besòu al à vivùt e ca àn pal saltusà martiriàt’n tal salòn;

jò il pescjadòu i no cognòs, nè’l Paulùt.[504]

Cjànt Dicjanovèšin

Davànt di me i jodevi cun l’alis vièrtis il bièl dišèn[505] che cun chel so godi grant a fèvin l’ànimis ulì unìdis.

Ogn’un’a pareva un rubìn che tant cun’un raj di soreli ardìnt al stes che ai me vuj si rifleteva brilànt.

E chèl che a contà i mi mèt adès, dìt nol è maj stàt, nè scrìt da vingjòstri, nè d’inventalu nisùn maj s’insumiarès;

ch’jodùt i’ai e pur sintùt i’ai il rostri[506] che al “jò” e al “me” a ghi dà vòus invensi di ušà il “me” e’l ‘nustri.”[507]

E alòr: Par èsi bon e gjudisiòus, ešaltàt i soj jò chì a che Gloria che di pì no si pòl èsi dešideròus;

e’n tal mont i’ai lasàt la me memoria buna, tant buna, ma che li zens trìstis a làudin ma a no seguìsin par nuja.”

Cussì dom’un calòu di tanti bòris sinti si fà, com’che da tancju amòus un sun sòu si sinteva da li so bòcis.[508]

E alora jò: “O semprivèrs flòus dal eterno bon godi; che pur dom’un someà mi fèis ducju i vustri odòus,

sodisfàit suspirànt il me grant dišùn che par cussì tant timp mi’a lasàt plen di fan, che’n tal mont di cjoli nol è stàt bon nisùn.

Jo’i saj ben che se’n cjèl ta n’altri reàn[509] sempri a si spièla il volej divìn, puc’n vu a si riflèt, e sensa velàn.

Ben i savèis ch’i mi tèn pront e visìn par scoltavi; i savèis cual cal è chel dùbit che’n mins nol vòu maj stami sidìn.”

Coma un falcon cal vèn fòu dal cjapièl,[510] al mòuf il cjàf e l’àlis al bàt contènt, granda voja mostrànt e fašìnsi dut bièl,

cussì al fasi i’ai jodùt dut intènt stu sen, da gràsia divina festegjàt cun chel dols cjantà che là’n alt al è sempri prešènt.

E ’l à tacàt: “Chèl che’l compàs al à slungjàt fin al fin dal mont, e dentri di chel trat il misteriòus e’l manifest al à lasàt,

nol à’l so valòu podùt lasà cussì stampàt dapardùt ’l univèrs, che il so verbo, infinìt, parzora di dut’l fòs restàt.

E a è par chèl che il prin superbo[511] che pì grant al era d’ogni creatura, crut al è colàt crodìnt di savej pì dal verbo;

e da chistu s’jòt ch’ogni inferiòu natura un vàs masa pìsul a’è par dut chel ben sensa fin e che’n sè cun sè’l mišura.[512]

Duncja la nustra vista, ch’al pì a tèn doma cualchidùn daj ràis da la mins che dùtis li ròbis dal mont a contèn,

a no pòl da se stesa tegni a mins tant che’l so prinsìpit[513] a no s’interna tant pì’n là daj nustri sòlis sintimìns.

Cussì che’n ta la gjustìsia eterna il disèrni cal risèif[514] il vustri mont, coma vuli tal mar, dentri a s’interna;

che, par tant che da la riva’l jòt’l font, lontàn tal mar no lu jòt, cal è lo stes lì, ma platàt’l tèn il so èsi profònt.

Lustri nol è, s’a nol vèn dal serèn stes che maj si turba; ma ’l è ’nvènsi dut scur, o par pasiòn da la cjàr o velèn daj bès.[515]

Adès che chel post profònt ti sòs sigùr ca ti platava la gjustisia viva, che fin a capìla ti’era stàt dur;

che chist ti dišèvis: ‘un al nas’n riva dal Indus, indà che nisùn’l da lesiòns su Crist, nè di luj a leši o scrivi al và;

e’l so volej e li so buni asiòns, par cuant che’l nustri rašonà’l jòt, sensa pecjàt tal diši o vivi a sòn.

Sensa fede o batièšin al mòu: jòt— parsè’l vegnia condanàt stu puòr’on?[516] ’ndà a eše la so colpa se luj nol cròt?[517]

Cuj sotu tu da mètiti tal cjadreòn[518] par gjudicà da miàrs di mìis di lontàn, che d’jodi nencja na cuarta’n là no ti sòs bon?

Chej che voja di zì’n tal sutìl a’an, se guidàs da la scritura i no fòsis, rašòns di dùbit in varèsis a plena man.

Oh nemaj da la cjera! Oh mins sglònfis![519] La prima volontàt, ca è’n sè tant buna, e ca è’l pì grant ben, sempri lì a è, tal so post fìs.

Ogni roba a è justa se cun ic a è una:[520] roba creada’l ben a sè’a no tira, ma ic, risplendìnt, a ognùn lu dona.”[521]

Com’che’nsima’l nit zvualànt a zira dop’che la cicògna’l past ghi’a dàt ai fìs, e com’che chèl cal è pasùt al amira,

cussì si’a fàt[522], e cussì alsàt i’ai li sèis, la figura benedeta, che l’àlis a moveva sburtàdis da tancju consèis.

Atorotòr svualànt a cjantava: “Li nòtis mès, a’è clar, ti fàs fadìja a capìlis; il pensej di Diu pur’i no comprendèis.”[523]

Al cujetasi di che lustri flàmis dal Spirt Sant ch’encjamò ’l era’n tal sen ch’ai Romàns ghi veva dàt riverènsis,

di nòuf ’l à tacàt: “Chì sù, in ta chistu regn, maj nol è vegnùt nisùn ca nol crodès in Crist nè prin nè dopo cal vegnès ’nclaudàt tal lèn.

Ma jòt: tàncjus di lòu a sìghin ‘Crist, Crist!’ e’n tal dì dal judìsi a saràn pì lontàns di luj[524] che chej che maj cognosùt no’an Crist.

E l’Abisìn’l danarà chiscju Cristiàns cuant ca si spartiràn chisti do scuèlis, una sempri siora e l’altra’n taj dàns.[525]

Se dišarani i Persiàns ai re vùstris? Coma a jodarani chel libri vièrt ’ndà che li pècis sòs a sòn dùtis scrìtis?

Lì s’jodarà, tra l’òperis d’Albert,[526] chè che fra puc a scrivarà la pena su chèl ca cambiarà’l regnu di Praga’n desèrt.[527]

Lì a s’jodarà’l mal che là dal Sena al caušarà, falsificànt bes a plen, chèl che’l cinghiàl’l farà crepà, cun pena.[528]

Lì di che supiàrbia s’jodarà il sen che màt a fà doventà ’l Inglèis e’l Scosèis che bòis no sòn di restà tal so terèn.

La lusùria a s’jodeva e li coròtis plèis di chèl di Spagna e di chel re Boèm, che virtùt maj ’la vùt, ma doma brus plašèis.[529]

Si gh’jodarà al suèt di Gjerusalèm segnada cun una I la so bontàt, ma l’opòst ghi sarà segnàt cu na em.[530]

S’jodarà l’avarìsia e la viltàt di chèl che vuardiàn al è da l’išula dal fòuc ’ndà ch’Anchìs finìt al veva la so lungja estàt;

e par da n’idea di cuant cal è luj puc a bastaràn un pu’ di lèteris scurtàdis ch’un biel puc ni dišaràn cul diši puc.[531]

E s’jodaràn pur li òperis spòrcis dal barba[532] e dal fradi che na nasiòn a’an dišonoràt e pur do corònis.

E chej che re dal Portogal e Norvegja a sòn, lì si cognosaràn, e chèl di Rasa[533] che cuj bès di Venesia al veva fàt puc di bon.[534]

Beàda Ungaria s’a no si lasa pì malmenà! e beàda Navàra s’a si armàs dal mont[535] ca la fàsa!

E ducju’an di crodi che par capara di chistu, Nicošia e Famagosta fuàrt si làgnin pal nemàl di so cjera[536],

che d’imbànda daj àltris no si scosta.

Cjànt Vincjèšin

Cuant che chèl che dut’l mont al luminèa, dal nustr’emisferi jù’l vèn e’l và via cussì che’l dì dapardùt si distudèa,

il cjèl, che doma di luj prin s’impìja, ai nustri vuj si fà di nòuf a colp prešìnt par ducj’ chej lumìns ch’ognùn di luj s’impìja;

e’n mins stu da fà dal cjèl si’a fàt prešìnt cuant che’l sen dal mont e daj so dùcis di parlà ’l à smetùt, cujèt restànt e tašìnt;

ma sùbit dopo, l’altri bieli lùcis sempri pì lušìnt a cjantà si’an metùt cansòns ch’i recuardi ben ca èrin soàvis.

O divìn amòu, di ridi dut cujerzùt, cuant ch’i ti lušèvis cun che melodìis dòlsis che di pensèis sans a cjantàvin par dut!

Dopo che chisti lustri pièris presiòšis che la sesta lus ’ngjemà i vev’ jodùt cujetàt a vèvin l’angjèlichis nòtis,

di sinti’l murmurà d’un rìvul mi veva parùt che da clap’a clap jù’l vèn lìmpit e clar da la gran fontana ’ndà cal è nasùt.

E com’dal cuèl da la ghitara’l sun clar dut ben si sesta, com’cal fà dal bušùt da la pìva il soflà dal montagnàr,

cussì, sensa nencja spetà un minùt, il murmurà da l’àcuila sbušigànt al è vegnùt sù pal cuèl, fin che dols lu’ai sintùt.

Da mùrmur’a vòus sè stesa alòr cambiànt, fòu dal so bèc in forma di peràulis bièlis i’ai sintùt, che chì i’ai scrìt dut cuant.

“La part che’n me a jòt e che’n àcuilis mortàlis’l soreli a vuarda,” al à tacàt, “a’è miej che adès benòn i ti vuàrdis,

pars’che daj fogùs che forma mi’an dàt, chej ’ndà che’l vuli’n tal cjàf mi sflamèa, tant miej daj àltris al è ognùn di lòu dotàt.[537]

Chèl che tal miès dal vuli al sfavilèa, il grant cjantadòu ’l è stàt dal Spìrit Sant, che da post a post l’arca movùt al ve’a:

adès ben’l cognòs il mèrit dal so cjànt,[538] che luj stes al è efièt dal so consej stes par gràsia vuda che granda’è altritànt.[539]

Daj sinc che sercli mi fàn dal vuli stes, chèl[540] che al bèc pì visìn a mi è, la veduluta consolàt al à pal fì stes[541]:

adès tant ben al sà cuant costòus cal è il stà lontàn di Crist, pa l’esperiensa di sta dols’ vita e di chè ch’oposta ghi’è.[542]

E chèl che dopo a si jòt’n ta la sirconferensa che minsonàt i’ai, tal alt da la sèa, la muàrt al à ritardàt par fà penitensa:[543]

adès al sà ch’encja cuant ch’un al prèa che chèl di vuej’l sedi pal domàn lasàt il gjudìsi eterno a nol cambièa.[544]

Chel altri pì’n là, cu li lègis al me làt, cu na buna intensiòn ca’a vùt brut frut, par zì davòu dal pastòu, grec si veva fàt:[545]

adès al capìs com’che’l mal ca si’a vùt dal so ben operà a no ghi’a fàt dan encja se’l mont da là’n cà’n malora ’l è zùt.

E chèl che ta la curva’n jù i oservàn,[546] Gulielmo ’l era, che che cjera a plans a st’ora par Carlo e Federico e’l so malàn:[547]

adès al sà coma ca s’inamòra il cjèl di un re just, e a li sintìlis dal so splendòu encja ’dès a s’indòra.[548]

Cuj’l crodarèsia la jù, tal mont di pècis, che Rifèo Trojàn[549] al fòs’n ta stu rotònt uchì la cuinta da li lùcis sàntis?

Adès alc al cognòs ben di sè che’l mont nol pòl par nuja jodi da la gràsia divìna, o almancu no fin in font.”

Com’na ’lodula che’n aria si spàsia, prin cjantànt, e dopo tašìnt contenta da li dolsi nòtis ca la làsin sàsia,[550]

cussì ben clara mi’a parùt la ’mprònta dal plašej eterno, e’l so dešideri che a chèl ogni roba si atèn e doventa.[551]

E forsi pars’che plen di dùbit i’eri com’un spièli plen di ròbis coloràdis, pì’a lunc di spetà, tašìnt, bon ’no’eri;

ma li peràulis: “Se soni sti ròbis?” a mi sòn fòu di so volej sbrisàdis; e’a colp un faliscjà jodùt i’ai di fièstis.

Sùbit dopo, cun brilanti ocjàdis chistu sen benedèt a mi’a rispundùt prin ch’i ghi fès jò stes altri domàndis.

“Chistu tu i ti cròdis di capìlu dut parsè ch’jò’i lu dìs, ma’l coma no ti lu sàs; com’che’l crodùt spès a nol è comprendùt.

Com’chej ca pàrin capì li ròbis’ti fàs, par nòn e basta, ma la so “quiditàt”[552] no la jòdin se d’àltris no vegnìn judàs.

Regnum coelorum a sufrì ’l è partàt dal grant amòu e da la speransa ch’a vinsi a và la divìn’ volontàt;

no’un lotà tra omp e omp, com’ca si pensa, ma ic a vìns pars’ca vòu èsi vinsuda e, vinsuda, a vìns cu la so benevolensa.[553]

La prima e la cuint’ànima[554] là ’mpostada a ti lasa a bocja vièrta, che’n ic t’jòs la regjòn daj ànzui ben piturada.

Daj so cuàrps fòu no sòn vegnùs, com’ch’i ti cròs, spirs pagàns, ma cristiàns, cun fede plena sul Crist che da zì o zà zùt al era’n cròus.

Ch’un da l’infièr, da’ndà ca no si torna maj par fà dal ben, taj so vuès al è tornàt, pa la gràsia che’l sperà a adòrna;

dal gran sperà che sì tant al à judàt il preà[555] che Diu lu risusitàs, par podej vej’l so dešideri scoltàt.

Il spirt gloriòus ch’adès ni tèn voltàs,[556] tornàt a la cjàr, e lì par amondi puc, tant al à crodùt che luj a lu judàs;

e crodìnt impijàt a si’a’n ta un cussì grant fòuc di amòu par luj[557], ch’a la so muàrt seconda uchì al è vegnùt, in ta stu bièl lòuc.[558]

’L altri[559], che par gràsia di na tant fonda fontana’l sgorga, che maj creatura jodi’a podùt fin ta l’ùltima onda,

dut’l so amòu la jù al à dàt a vita pura; che Diu, da gràsia ’gràsia[560] ghi veva vierzùt il vuli a la nustra redensiòn futura:

e alòr ’n chè luj ’la crodùt, e pì nol è zùt a sufrì la spusa dal paganèšin; ma à criticà che perversiòn si’a metùt.

Che tre siòris[561] lì a ghi’an fàt da batièšin, che visìn la roda destra ti’as jodùt, davànt dal batiešà pì di un milèšin.

O predestinasiòn, che maj’an podùt la to radìs jodi, nè maj podaràn, chej che’l prin motu[562] maj comprendaràn dut!

E vuàltris, puora zent, no stèit dasi afàn a gjudicà; chè nu stes, che Diu i jodìn, dal cognosi ducju’i elès i sìn lontàn;

e dols ni’è che dal savej lontàns i sìn e’l nustri ben a chistu ben s’inclina,[563] che chèl che Diu’l vòu, encja nu’i volìn.”

Cussì da che splendida lus divina, par ben sclarìmi la me puora vista risevùt i’ai sta buna midišina.

E com’un cjantadòu un bon citarista davòu ghi và cuj so zòucs da la cuarda, ch’encjamò pì gust al à un che’l cjànt’l scolta,

cussì ’ntànt cal parlava, di recuardà mi vèn ch’jodùt i’ai li do lus beàdis che, com’che cul bati’nsièmit da li sèis un’l vuarda,[564]

cul so parlà si movèvin li flamùtis.

Cjànt Vincjunèšin

Belzà si’èrin i me vuj di nòuf fisàs su la me Beatrìs[565], e cun lòu’l me còu, che pì d’ic no ešìst altri ca ghi plàs.

Ic a no rideva; ma “Se’l colòu dal me ridi t’jodès,” mi’a dìt, “ti restarès com ‘Semlè’ che’n siniša si’a fàt par amòu;[566]

la me bielesa, che’n tal alsasi stes dal eterno palàs, pì’a và lušìnt coma che fin chì jodùt i ti’as tu stes,

s’a no si temperàs, tant pì risplendìnt[567] al doventarès[568] che li fuàrsis tòs al so lušòu a sarèsin com’alc che’l folc’l và distrušìnt.

I sìn adès rivàs al siètin splendòu che sot dal dišèn dal leòn dut ardìnt la jù’l radièa misturàt[569] il so valòu.

Davòu daj to vuj tèn ben fisada la mint e fà che chej a spièlin la figura che’n ta chistu spieli[570] ti zaràs jodìnt.”

S’un’l savès ch’jò’i mi stevi godìnt na vura dut il me contemplà di chel aspièt beàt, cuant che d’jodi altri mi soj dàt cura,

al capirès benòn cuant ch’i eri grat di ubidì a la me biela scorta, balansànt chistu cul splendòu zà contemplàt.

In ta chel cristàl che il nòn al parta— zìnt atòr dal mont—dal so duce, tant bon che sot di luj a era ogni malìsia muarta,[571]

dut d’oru che tant’a brilava e benòn jodùt i’ai na scjala ca zeva in sù fin che’i me vuj pì no la jodèvin benòn.

par scju scjalìns i’ai pur jodùt vignì jù tancju di chej lušòus ch’ogni lus dal cjèl a pareva ca si difondès ca jù.

E com’che par natura al fà ogn’usièl, ducju ’nsièmit, bunoruta, i crovàs par scjaldasi ducju’a fàn’l so saltusèl;

e dopo an d’è di chej ca vàn a spas, àltris a si zìrin ma fìs lì a rèstin, e àltris atòr a vàn di lì ch’èrin pojàs;

pròpit cussì mi pareva ca fèsin l’ànimis che chì a lušèvin insièmit cuant che’n tal stes scjalìn si visinàvin.

E che che pì visìn i’jodevi, e pulìt, tant clar’si veva fàt, ch’jò mi diševi pensànt: “Ben jò’i jòt il ben ch’i ti mi tèns sclarìt.”

Ma chè[572] che da chè jò’i spetavi’l coma e’l cuant dal diši e dal taši, a tàs; e alòr jò, cuntra’l me volej, sidìn i soj stàt dut cuant.

Alòr ic, che ben jodùt a veva’l me puòr taši tal jodi di chèl che dut[573] al jòt, dìt’a mi’a: “Dìs pur di sè ch’i t’jòs atòr.”

“Il me mèrit,” i’ai alòr tacàt di bot, “grant nol è asaj par vej da te[574] risposta; ma par chè[575] che’l me grant dešideri a jòt,

dìšmi, beàda vita, che in ta chista alegrìa i ti ti tèns platada, sè che tant dongja di me a ti parta;

e dìšmi parsè ca tàs’n ta sta roda —chè che’n ta àltris[576] a par èsi goduda— che sinfonìa celestiàl e ’nmielada.”

“La muša e’l sinti mortàl ti’as, ben vuarda,” rispundùt mi’a; “par chèl chì no si cjanta, com’che a ridi Beatrìs no ti l’às joduda.[577]

I soj paj scjalìns da la scjala santa vegnuda tant in jù dom’par fati fiesta cul dìš’ti e cu la lus ch’ognùn chì an d’à tanta;

e’a no’è pal pì grant amòu ch’i ti faj fiesta; ch’altritànt amòu o pì chì sù ti jòdis, com’che dut stu sflameà ti manifesta.

Ma l’alta caritàt, ca ni fà sèrvis di chel alt consej che’l mont al governa, uchì a ni sièls, com’che tu ti osèrvis.”

“Jò’i jòt ben,” i’ai dìt, sfavìl di lus plena, com’che uchì al basta’l vustri benvolej par seguì la providensa eterna;

ma chistu al è chèl ch’i vorès tant savej— pars’che predestinada tu, besola, chì a èsi ti sòs, fra tancju spirs biej.”

No’eri nencja’n ta l’ùltima peràula, che’n tal so miès a si’a sta lus centrada, atòr di sè piruetànt com’na trotula;

cussì mi’a ’lòr dìt chist’ànima beàda: “La lus divìna che su di me si punta penetrànt’n ta chè ca mi tèn ’nglusada,

che cul me jodi a si tèn ben streta, cun me su di me a si alsa, ch’jò’i jòt la pì alt’esènsa da’ndà ca’è cjolta.[578]

Èco duncja l’alegresa che’n me a s’jòt; pars’che cuant ch’al me jodi a’è clara cussì’l me luši’l lus coma’l luši ch’jò’i jòt.[579]

Ma che alma dal cjèl che pì a vèn clara, chel serafìn che’n Diu’l vuli pì’l tèn fisàt, al to domandà nol pòl dà risposta clara;

par via che’n tal abìs al è tant sprofondàt dal eterno decrèt chèl che savej ti vùs, che capìlu nol podarà maj spirt creàt.[580]

Cuant che’i to piè jù’n tal mont sòn di nòuf zùs, chistu conta, che pì a nol prešumi di zì ’ndà che nencja’i beàs d’jodi no’an asaj lus.

Com’a pòsia la jù la mins prešumi d’jodi tal so scur sè che d’jodi no pòs nencja’n ta chista lus chì—adès dìšmi.”

Di stà sidìn mi’an cussì dìt li peràulis sos, che lasàt i’ai la cuestiòn e domandàt, ùmil, ghi’ai se di cognòs’lu pusìbil mi fòs.

Un cret a s’jòt che’n Italia al è’nmiešàt, [581] e no tant lontàn da la to patria, tant alt che dal ton pì’n bas si sìnt’l boàt;

e na goba’l forma dal nòn di Catria, cun sùbit sot un monasteri consacràt che d’adorà Diu maj a nol vària.”

Cussì il so ters discòrs al à tacàt: al à dìt, seguitànt cuj so motìfs: “Uchì al servìsi di Diu i soj restàt,

che cul mangjà cunsàt cul vuèli d’ulìfs, i pasavi tant’l cjalt che’l frèit amondi ben, dut contènt cuj me pensèis contemplatìfs.

Par scju cjèlos stu claustri al era ben fèrtil; e adès dut vuèit i lu cjatàn,[582] cussi che di rivelasi al farès ben.

Ta chel post jò i’eri Pieri Damiàn, e Pieri pecjadòu i’eri’n ta la Glišia da la Madona visìn dal mar Adriàn.[583]

Di vivi ulà mi restava pucja gràsia cuant ch’i soj stàt pocàt vièrs di chel cjapièl che travašàt da mal in pèšu spes d’jodi a si’a.[584]

Cefàs vegnùt al era, seguìt dal grant vasèl[585] dal Spirt Sant, discòls, puarès, e màgris, mangjant frigùis in ta chistu post o’n ta chèl.

Adès si spètin tanti di che ròbis chiscju modèrnos pastòus, e che ben ju àlsi, pa li so gravitàs pešàntis.

Cul mant so a cujèrzin il palafrèn, cussì che do bèstis a stàn sot di na pièl: Oh pasiènsa, cuant ch’i ti ghi dàs sostèn![586]

Lumìns jodùt i’ai, al sinti chist da chèl, vignì jù svels paj scjalìns e zirasi e a ogni ziru’l so lumìn si feva pì bièl.

Visìn di stu spirt[587] a sòn vegnùs a fermasi, dànt insièmit un cussi grant sigòn ch’a nuja chì al pod’rès paragonasi:

nè jò’i lu’ai capìt, par tant fuàrt cal era’l ton.

Cjànt Vincjaduèšin

Plen di maravèa, a la me guida voltàt mi soj, coma un ninùt cal còr sempri là indà che pì si cunfida;[588]

e chè, coma una mari ca socòr sùbit il fi dut pàlit da la poura e coràgju a ghi dà e ghi stà atòr,

mi’a dìt: “Ma no satu che’n cjèl alora zà’i ti sòs? E’i no satu che’n cjèl dut a è sant e che lì dut sè ca’è fàt al è fàt cun cura?

Coma ca ti varès tramutàt il cjànt, e’l me ridi, adès imaginà ti pòs, cul tonà di che vòus che movùt ti’a cussì tant;[589]

che se ben i ti capìs i pensèis sòs, zà ti savarès cuala ca è la vendeta ch’i t’jodaràs prin da la fin daj dìs tos.[590]

Casù la spada a no tàja masa a la svelta nè masa tars, com’che’nvènsi a ghi pàr a chèl che cun voja o timòu a la speta.

Ma a è ora ch’i ti vòltis il to sguàrt clar; che spìris grancj’ e famòus i t’jodaràs se’l cjàf ti zìris, com’ch’i dìs, vièrs’l scjalinàr.”

Com’ch’ic voleva, i me vuj si sòn voltàs e jodùt i’ai sent balìns che insièmit cuj ràis di dùcjus a vegnèvin ben ’luminàs.

Com’un di chej i’eri jò che, par no someà mas’ardìt, la gola’l copa, e’n davòu a si tèn dal domandà, par no vignì stracapìt;

e’l lumìn pì grant cal luševa pì ben fra che margarìtis pì’avànt al è vegnùt par volej di sè stes contentami ben.

“Se tu t’jodès,” da chèl alòr i’ai sintùt, “coma me la caritàt che tra nu’a art, ogni to pensej jodi i ti farès, dut.

Ma pars’che tu no ti tàrdis, nencja’n part, di rivà al pì alt[591], ghi daraj risposta jò a chel pensej ch’i ti tèns in riguàrt.

Chel mont cal à Casìn[592] ta la so costa frecuentàt al è stàt fin la sù insima da zent ’nganada e puc ben disposta;[593]

e chèl jò’i soj che la sù al à par prima[594] partàt’l nòn di chèl che la veretàt in cjera dal alt ghi’a mostràt a ogn’ànima;

e da tanta gràsia i soj stàt luminàt che i vilàns di chej poscj’ i’ai convertìt, che sedušùs ’èrin stàs da’un cult disgrasiàt.[595]

Contemplatìf al era stàt ogni spìrit di scju fòucs tegnùs inpiàs’n ta chel cjalt che crèsi’l fà’i flòus e’l frutàn sant e scuišìt.

Chì al è Macario, chì al è Romuàlt, chì a sòn i me fràris che in taj clàustris i piè’an puntàt e tegnùt il còu salt.”[596]

E jò a luj: “’L afièt ch’i ti mi mòstris parlànt cun me e’l calòu di chel aspièt ch’jò ben i’jòt in tal brilà daj vustri lùstris,

che fede’n vu tant granda i sìnt’n tal me pet com’na roša cuant che tant vièrta a vèn che dà no podarès encjamò pì dilèt.

Ma par plašej, o pari me, dìšmi ben se jò’i pòs da te la buna gràsia vej d’jòditi dentri di stu luminòus sen.”[597]

Alòr luj: “Fradi, chistu grant dešidej scoltàt ti sarà’n ta l’ùltima sfera,[598] ’ndà che scoltàs dùcjus a saràn dal alt volej.

Ulà a è perfeta, ma dura e’ntera ogni sodisfasiòn, e doma’n ta chè, sìnt, ogni roba a è ’ndà che sempri a’era,[599]

pars’che’n lòuc no è, nè zìrus a stà fašìnt; e la nustra scjala’n sù a và’n ta chel marc, che daj to vuj a và plan plan scomparìnt.[600]

Fin la sù al à joduda’l patriàrc Jacob[601] cuant che, pojada’n tal punt pì alt, ogni scjalìn a ghi era di ànzui car’c.

ma par zìghi sù cuj’l fàja pì un pìsul salt fin al prin scjalìn? Il me regulamìnt a nol vèn pì seguìt nencja da’un puòr Svuàlt![602]

Li mùris ca èrin na volta’un cunvìnt,[603] adès sòn tànis di làris, e’i vistìs sòn sacs di farina zuda malamìnt.

Nencja la pešu ušura ch’i ti pènsis tant no ghi displàs a Diu com’chel frut[604] che mat al fà doventà’l còu daj fràris;

che dut sè che la Glišia a custodìs, dut al è da la zent ch’a nòn di Diu’a domanda; no daj parìncj’ e nè di altri pì brut.[605]

La cjàr dal omp a’è debula avonda ca no basta pal bon propòšit da la zent vej’l timp dal rori, dal nasi a la so glanda.

Pieri al à tacàt sens’oru e sens’arzènt, e jò cun tant preà e cul fà dišùn e Cesco[606] cun umiltàt il so convènt.

E se’l prinsìpit ti vuàrdis d’ognidùn e’ndà ch’a finì ’l è zùt dopo i ti vuàrdis, t’jodaràs che da blanc scur si’è fàt ognùn.

Ma vej l’àghis dal Gjordan’n davòu movùdis, o vierzùt’l mar cuant ch’a Diu ghi’a plašùt, pì d’un judà uchì a èrin sti maravèis gràndis.”[607]

Cussì a mi’a dìt, e dop’a si’a metùt di nòuf cuj sos e cuj sos si’a miscjàt; e cun chej zì’n sù a mulinèl i’ai jodùt.

Zì davòu di lòu mi’a Beatrìs alòr fàt cun’un so pìsul sen sù par che scjala, e la so virtùt pì dal me pèis’a zovàt;[608]

nè maj ca jù’ndà ca si monta e cala com’che sempri i fin, un motu cussì svelt jodùt si’a, com’chèl di sta me nova ala.

Si podès maj jò, letòu, tornà al alt trionf celestiàl pal cual jò’i plans tant spès i pecjàs ca mi tègnin lontàn dal alt,

pì timp il dèit tal fòuc a ti volarès di mèti’e tirà fòu, che’a mi d’jodi’l sen che dopo dal Toru’l vèn, lì ch’a colp i’eri jò stes.[609] O stèlis gloriòšis, o grant splendòu plen di che alta virtùt ca mi conferìs, par puc o tant cal sedi, dut’l me inzèn,

cun vu’l naseva e tramontava, o stèlis, chèl ch’a dut sè ca’è mortàl ghi da vita cuant ch’i’ai par prin godùt li àriis toscànis;

dopo, cuant che vustra virtùt conferìt’a mi’à d’entrà’n ta l’alta[610] roda ca vi zira, pal momènt chì cun vuàltris mi’è dàt di stà.

E adès l’ànima me tant vi suspira— oh cussì tant!—par podej vej che virtùt ca ocòr pal gran pàs ch’a sè la tìra.[611]

“Ti sòs tant dongja da l’ùltima salùt,” Beatrìs a’a tacàt, “ch’adès ti convièn vej’l jodi da li to lus clar e acùt;

però, prin che tu ti èntris ta chel ben, dà na ocjada’n jù e jòt pur cuant mont sot i piè ti’ai zà lasàt vej—oserva ben;

cussì che’l to còu, par tant cal pòs, gjocònt si prešenti a la fila[612] trionfànt che contenta a vèn tra stu etere rotònt.”

E chèl che a stu mont ghi fà puc cont jò i lu amìri, e chèl ch’a altri al pensa bravo al è, che la schena ghi volta’al mont.

Jodùt i’ai Diana, dut’clara, ma sensa che màcis scùris ca èrin stàdis rašòn ch’jò i la vevi croduda rara e densa.[613]

Il grant splendòu di to fì, o Iperion,[614] jodi i’ai podùt, e com’ca si mòvin atòr e visìn di luj, Maja e Dion.[615]

E’n tal miès dal pari e’l fì, jodùt ghi’ai visìn Gjove stes, pì tempr’àt[616]; e clar mi’è stàt com’che da’un post al altri a varièjn.

Dùtis sièt sti sfèris mi si’an dimostràt cuant gràndis ca sòn e cuant velòcis e com’ch’ogni pianèt si tèn tal so post ’ncjašàt.[617]

Chel ortùt che cussì tant ni fà salvàdis tal zì atòr cun scju etèrnos zìmuj, dut i’ai jodùt, daj glasàrs a li fòcis.

I vuj i’ai dopo voltàt di nòuf ai biej vuj.

Cjànt Vincjatreèšin

Coma ’l usièl che’n ta li so amàdis fràscjs, pojàt’n tal nit daj so biej usielùs al è lì’n ta la nòt ca scurìs li ròbis,

che’ par ben jodi i so picininùs e par cjatàighi da mangjà un vierùt o doj a no si tèn maj ’ndavòu, da mùs,

al cricà dal dì, fòu dal nit’l vèn spes jodùt, che cun grant afièt il soreli’l speta e’l vuarda fìs pal prin lušòu, a stent stànt mut;

cussì la me Beatrìs a stev’atenta e dreta, cuj vuj par che banda voltàs ’ndà che’l soreli’l par mòvisi mancu a la svelta:[618]

cussì che, jodìnla cuj vuj tant ešaltàs, doventàt i soj com’chèl che, dešiderànt di vej altri, cul còu’n gola al spera e’l tas.

Ma di timp no’n d’era pasàt par nuja tant, tra’l me dešiderà e’l jodi, i dìs, il cjèl che pì e pì si zeva’mpijànt.

E alòr Beatrìs: “Èco li scuàdris dal trionf di Crist e di dut cuant’l frut vendemàt dal zirà di chisti sfèris!”[619]

’L aspièt so mi pareva cal ardès dut, e di gjoldi a veva i vuj cussì plens che’l diši a è miej tègnilu tašùt.[620]

Com’cuant che’i cjèlos a sòn dùcjus serèns Diana s’jòt ridi fra li nìnfis etèrnis che dut la sù a piturèjn cuj so biej sens,

jodùt i’ai’mparzora di miàrs di lùcis un soreli che dùtis al impijava com’che’l nustri’l fà cun dùtis li stèlis;

e’n ta sta viva lus a traspareva che sostansa cussì tant brilànt e clara che’l me vuli sostegni nol podeva.

Oh Beatrìs, guida me dolsa e clara! Cussì a mi’a dìt: “Sè ca ti fà mancjà’l flat la virtùt[621] a’è ch’a dut ghi stà parzora.

Uchì’l è’l savej e’l podej ca ni’e stàt dàt par vièrzini li stràdis tra cjèl e cjera che par cussì a lunc i vèvin dešideràt.”

Com’che’l fòuc che il nul in sè al siera a si slargja e da chèl nol è pì tegnùt, e cuntra natura jù’l và vièrs la cjera,[622]

cussi la me mins, nudrida da dut chel ben di Diu, èco che fòu a vèn e di savej sè ca’a fàt no’a pì podùt.

“Alsa pur i vuj che jòdimi ti pòs ben;[623] i ti’as jodùt ròbis che preparàt ti’an a sostegni’l me ridi, com’ca convièn.”

Jò’i eri com’chej che da’un sun sveànt si stàn e, cul sun cal và svelt svanìnt, a pròvin a ripartalu a la mins, ma invàn;[624]

cussì i’eri cuant che’n mins mi vegnèvin li peràulis sos, dègnis di èsi scrìtis taj libris che’l pasàt sempri’a ritègnin.

S’adès a sunàsin dùtis che lènghis, che Polimnia e li so sòus fàt a vèvin cussì tant dòlsis e sempri miej nudrìdis,

par judàmi, dal just nencj’un milèšin a no rindarèsin dal so ridi sant, e nencj’al so aspièt sant si visinarèsin.[625]

Cussì cuant che dal Paradìs i stìn contànt a’è miej ch’un salt’l fedi’l sacri poema, com’cuant che un fosàl i si cjatàn davànt.

Ma s’un’l pensàs al grant pèis di chistu tema e a sta puora schena ca lu parta, il cjàf’nol scjasarès se sot di chèl a trema:

nol è un mar par na barcja pisuluta chèl che cun coràgju a vièrs sta brava prora,[626] o d’un timonej che pauròus’n davòu’l resta.

“Parsè ti eše la me muša tant cjara che’i vuj no ti vòltis vièrs il bièl gjardìn cuj flòus che’i ràis di Crist’a tègnin sot cura?

Uchì a è la roša che’l verbo divìn incarnàt ti’a; ta scju gìlios volta i pensèis che tal so bonodòu tacàt’l veva’l so cjamin.”[627]

Cussì Beatrìs; e jò, che ai so consèis i eri dut pront, i mi soj alòr metùt a lotà cuntra li me debuli sèis.[628]

Com’che na dì da l’ombrena i’ai jodùt un raj di soreli che un prat di flòus da’un barconùt dal nul al luminava dut;

èco, cussì jodùt i’ai tancju splendòus iluminàs dal alt da ràis infogàs, sensa jodi la cauša di scju lušòus.[629]

O Signòu me, che un sen cussì clar ti ghi dàs, tant’n alt ti stèvis che’i me vuj alòr miej jodi’a podèvin’l splendòu di ducju i beàs.[630]

Il nòn dal bièl flòu che jò sempri i’nvochèj di dì e di nòt, a mi’a dut ingropàt, e cul còu’n gola’l so fòuc jodùt i’ai’ntèj.[631]

E ’ntànt che in tant e in cuant[632] i vuj pituràt mi veva la lus di che viva stela che la sù a vìns com’che ca jù a’a fàt,

dal alt jù si’a fàt na flamuta biela, rotonda pròpit coma na corona, ch’atòr ghi’a zùt di sta dolsa stela.[633]

La pì dolsa melodìa ca suna ca jù e che pì l’ànima a tira, altri no’è che un nul che sclapàt’l tona,

in paragon dal sunà di che lira che coronànt a zeva chel bièl zefìr che di sè’l cjèl a’ngjemava, sta biela piera.[634]

“Amòu angjelic jò’i soj che inzìr’ ghi vaj dal grant gaudio cal vèn di dentri— nustri dešideri!—di stu dols zefìr;

e cun te’i staraj, o roša dal cjèl, mentri che’l fi ti compagnaràs, radiant, O pia!, ta la roda suprema[635], cul èsighi dentri.”

Cussì a si strinzeva la melodìa ch’atòr di sè a veva, e l’altri lùcis a cjantàvin pur lòu’l nòn di Maria.

La mantelìna real[636] che duti li sfèris dal mont a cujèrs, fervida e viva, godìnt di Diu’l calòu e ušànsis,

parzora di nu’l so disòt a veva cussì tant lontàn che la so aparènsa, da lì ch’i eri, jodi’ncjamò no si feva:

i me vuj, alòr, no’an vùt la potensa di stà visìn di che glorioša flama ch’alsàt si veva davòu da la so siminsa.[637]

E com’chel fantulìn che vièrs la mama al slungja’i brasùs, dopo vej ben tetàt, par chel amòu che dut di fòu lu’nflàma;

ognùn di chej lušòus in sù si’a butàt cu la so flama, cussì che’l grant afièt che par Maria a vèvin palešàt mi’è stàt.

E lì davànt mi sòn restàs, dirimpèt, cun tal gràsia, ‘Regina coeli’ cjantànt, che ’ncjamò adès ghi sìnt dut il dilèt.

Oh cuant ben di Diu ca si và cjatànt fra chisti bunànimis dal còu d’oru che jù a semenàvin il bon e’l bondànt![638]

Chì a si vìf e a si gòt dal tešoru otegnùt cul lagrimà’n tal ešilio di Babilon, ’ndà ca si’a lasàt ’l oru.

Chì al trionfa, sot dal fì di Dio e di Maria, da la so vitòria, e cul vècju e cul nòuf concilio,

chèl che cont’l tèn li clafs di chista gloria.[639]

Cjànt Vincjaquatrèšin

“O vuàltris ch’elešùs a la gran sèna i sèis dal Àgnul benedèt che godi la sù vi fà cun mins sempri serena,

se par gràsia di Diu chistu’l pòl godi di na frigùja o dos da la vustra mensa prin che finìghi’l timp la muàrt’a podi,

vuardàit ben la so granda voja, imènsa; fèighi sercjà’l vustri ben: i bevèis vuàltris sempri da l’aga che luj dom’al pensa.”

Cussì Beatrìs; e l’ànimis beàdis coma sfèris si’an fàt tal alt di paj fìs, e flameànt a ziràvin coma comètis.

E com’atorotòr i tocs daj orlòis si zìrin, cussì ch’un toc al par mov’si planìn, mentri ’l ùltin al somèa vej àlis,

cussì che zirulìnis, ca balàvin ben e bièlis, di cuant ca èrin bràvis in tal so bal, o lent o svelt, capì mi fèvin.

Da una pì presiòša da li àltris fòu jodùt i’ai da li pì bieli flàmis un fòuc ch’àltris no’n d’era di pì lùstris;

che tre vòltis ’torotòr di Beatrìs al era zùt cjantànt un cjànt cussì tant divìn ch’un pì alt diši a vòu par diši di sti nòtis.

E alòr la me pena a salta stu scjalìn; ch’al nustri pinèl par tal’sfumadùris, com’al contà, colòus mancu vifs ghi vòlin.[640]

“O Sòu me santa, cu li to prejèris sincèris, e’l to grant e ruvìnt afièt, da che biela sfera ti mi lìberis.”[641]

E uchì a si’a fermàt il fòuc benedèt e vièrs ic indirisàt al à’l so rispìru e com’ch’i’ai dìt ghi’ai dìt, cun grant rispièt.

E ic: “O lus eterna di chel grant viru[642] che dal Signou Nustri li clafs al à otegnùt che partàt jù’l veva da stu lòuc d’oru,[643]

stu omp tenta, chì e lì, un puc par dut, su la fede, s’a ti plàs, dàighi pur sot, che par ic tal mar tu ti zèvis a piè nut.[644]

S’un al è ben dispòst e ben’l spera e’l cròt, ocultàt no ti’e, ma chì in Diu t’jòs, indulà che dut pituràt a si jòt;

pars’ch’a vignì chì zent jodi a si pòs par fede vera, alòr par gloriàla falu parlà a è’un ben, e ben a si pòs.”

Com’che’l bacelièr[645] si tèn pront e nol parla fin che’l mestri la cuestiòn no ghi propòn, par provala e no par terminala,

cussì jò’i mi armavi di ogni rašòn mentri ch’i la scoltavi, par èsi pront par un cussì alt mestri e na tal cuestion.[646]

“A dìšimi, da bon cristiàn, tègniti pront: la fede, sè ca è?” Sùbit alsàt i’ai la front vièrs la lus che di chist a era la font;

Beatrìs alòr coràgju mi’a dàt un mont par che jò adès a spandi mi metès l’aga ch’i vevi’n ta la me ’nterna font.

“La gràsia ch’a rispundi mi’ocòr adès,” tacàt i’ai, “di front di stu tant alt campiòn, ca mi jùdi a esprìmi ben i me concès.”

E paràt i’ai’n davànt: “Com’che tant benòn, O pari me, al à’l to bon fradi[647] scrìt, che’n tal just cjamìn, Roma, ti’a’mpostàt benòn,

la fede a è sostànsa dal speràt, al à dìt, e argumìnt di chèl ch’jodi i no podìn; e la so esensa a è chè, com’ch’i’ai capìt.”

E luj: “Pròpit cussi; basta ch’a puntìn ti capìsis pars’che tra li sostànsis, davànt daj argumìns[648], al à metuda prin.”

E alora jò: “Li ròbis profòndis che uchì i rivi a jodi benòn, ai vuj di la jù a sòn tant platàdis,

che doma’n tal crodi a si sà ca sòn e sul crodi al è’l grant sperà fondàt; e par chèl in sostansa si fà l’intensiòn.[649]

E da chistu crodi la jù a ni’è dàt di silogišà, sensa vej altra vista;[650] e cun chèl i rivàn a la veretàt.”

E di nòuf luj: “Se dut chèl ca si ’cuìsta ca jù cu la dutrìna’l fòs cussì ben pensàt, nol ocorarès ’l inzèn dal sofista.”

Cussi chel amòu in bora’l à soflàt; e dopo al à dìt: “Pensej ti ghi’as cun fuarsa[651] al pèis e lega di sta monèda dàt:

ma dìšmi se pròpit ti l’ às in borsa.” Alòr jò: “Sì ch’i l’ai, tant lustra e tonda, ca è la so’mpresiòn[652] i ghi cròt par fuarsa.”

E chist si’a fòu fàt da la lus profonda che lì’a splendeva: “Sta biela gjoja[653] che su di sè ogni virtùt si fonda,

da’ndà ti vègnia?” E jò: “La gran plòja dal Spìrit Sant ca cola ben dapardùt tal vecju e tal nòuf Testamìnt—sta plòja

silogismo a’è ca mi’a dut concludùt, e cussì ben, che si vès di fà’un paragòn ogn’altra prova a sarès roba da frut.”[654]

E i’ai chist sintùt: “Chista propošisiòn, vecja o nova[655], che cussì ben si conclùt, coma satu ca è na divina cansòn?”[656]

“La prova dal ver da chèl ch’i’ai lešùt a sòn che ròbis nòvis che la natura a scjaldàighi il fièr a no’a maj podùt.”[657]

E a chist’mi’a dìt: “Sè ca ti sigùra che chès[658] a sèdin vèris? Dom’ chel medèšin ch’i ti vòus provà, doma chèl ti lu zùra.”

“Se’l mont si’a convertìt al Cristianèšin,” i’ai dìt, “sensa miràcuj, chist stes al è’un che’n paragon i’àltris no sòn che’un centèšin;

jòt tu, ch’entràt ti èris, puarèt e a dišùn, tal cjamp, par semenà che buna planta ca no vèn vendemada pì da nisùn.”

Finìt chistu, la cort alta e santa a plena vòus Diu’a laudàt’n ta li sfèris cu la melodìa[659] che la sù si cjànta.

E chel siòr che da una a l’altri bràghis cu li so domàndis mi veva partàt, fin che dongja i’èrin da l’ultimi fràscjs,

di nòuf ’l à tacàt: “La Gràsia che marošàt cu la mins a à, i làvris ti’a vierzùt fin chì, com’ca è just che cussì a sedi stàt,

e contènt i soj di sè che fòu a’è vegnùt; m’adès sclisàn pur fòu sè ch’i ti cròs, e d’indà che stu crodi saltà fòu al à podùt.”

“O bon pari me sant, spìrit ch’i ti jòs chèl che doma cul crodi batùt ti’as a la tomba piè ben pì zòvins daj tòs,”[660]

i’ai tacàt, “ti vorès ch’i ti manifestàs duta la sostansa di sè che jò’i cròt e la rašòn pur ti vorès ch’jo ti pasàs.

E jò’i ti rispùnt: In ta un Diu i cròt, ùnic e eterno, che dut’l cjèl al mòuf, sens’èsi movùt—a chist cun amòu i cròt.

E a crodi a dut chist a no mi mòuf nè fišica nè metafišica, ma chista granda veretàt che sù di me a plòuf,

e plovùt a à sù Mošè, sul Vangelista, suj sàlmos e’i profès e dùcjus vuàltris indà che’l Spìrit Sant al à fàt posta.[661]

E i cròt in tre’tèrnis persònis, e stis chì, i cròt, a sòn una e a sòn trina,[662] ma’n una sostansa a sòn unìdis.

Da la profonda condisiòn divina ch’i staj tocjànt, la mins ’mi sigilèa chèl che’n tal Vanzèli a’è spes dutrina.

Chistu al è’l prinsìpit, cal sfavilèa, viva lus doventànt cuj so ràis ’nflamàs, e com ’astri’n tal cjèl’n me’l sintilèa.”

Coma’l siòr che dopo vej scoltàt sè ca ghi plàs, il servo al imbràsa, congratulànt chel brav’omp pa li nòvis, apèn cal tàs;[663]

la benedisiòn cussì mi’a dàt, cjantànt, e’mbrasàt tre vòltis mi’a apèn’ch’i’ai tašùt, il lustri apostòlic, che al so comànt

parlàt i vevi; e tant ghi vevi plašùt.

Cjànt Vincjasincuèšin

Se maj a capita che’l poema sacri che a scrivi mi’an judàt cjèl e cjera, e che par pì àis a mi’a tegnùt magri,

la crudeltàt al vìns che fòu mi siera dal pioràr indà che durmìt i’ai d’agnèl, nemìc dut daj lùpos ca ghi fàn guera;

cu n’altra vòus alòr, e cun blanc cjavièl, poeta i tornaraj, e in ta chel stes font dal me batièšin, sù’i metaraj’l cjapièl;[664]

pars’che lì, in ta che fede ca ghi tèn cont l’ànima a Diu, lì ghi soj entràt, e par chè uchì Pièr cussì ziràt mi’a la front.

Na lus alòr a mov’si vièrs nu’a tacàt da la roda da’ndà cal era vegnùt fòu chèl che prima Vicari di Crist al era stàt;[665]

e Beatrìs, ca era lì contenta’n dut, mi’a dìt: “Vuarda, vuarda: èco lì’l baròn che a Galisia’l tira zent dapardùt.”[666]

Pròpit com’cuant che’un colomp si tèn benòn visìn dal compaj e zirànt e riširànt a mostràighi a si mèt la so afesiòn;

cussì i’ai jò jodùt ’l un da ’l altri grant principe e gloriòus vignì risevùt, laudànt chèl che lasù ju nudrìs ben e tant.

Dop’che di fasi fièstis ’vèvin smetùt, sidinùt coram me ognùn si’a’mpostàt, lušìnt cussì tant che ’mbarlumìt mi’a dut.

Ridìnt si’a Beatrìs a un di lòu voltàt: “Spìrit grant che da la divin’ largèsa da la nustra bašilica[667] i ti’as scrìt,

fà risunà’l sperà’n ta chist’altesa: chist’ ben ti lu sàs tu che tant ti còntis di com’che Gjesù scju tre pì’l caresa.”[668]

“Alsa pur’l cjàf e scolta sè ch’i ti dìs; che sè che ca sù a vèn dal mont mortàl a’è miej ca si abìtui ai nustri ràis.”

Stu cunfuàrt dal secònt fòuc a mi’è stàt tal che levàt i’ai jò’i vuj a li altèsis che il grant luši ghi vèvin prin fàt mal.[669]

La gràsia’vòu che’n front ti ti prešèntis dal nustri imperatòu, prin da la muàrt, visinùt, com’l’ànimis sos pì nòbilis,[670]

cussì che, jodùt chì’l ver, dut e no doma’n part, la speransa, che la jù in mòtu a mèt te e àltris vièrs sè ch’è di pì alt cunfuàrt,

dìšmi sè ca’è, e com’che’n flòu a mèt la to mins, dìšmi pur da’ndà ca vèn.” Cussì al à finìt stu secònt lumìn, e sclet.

E che pìa che guidàt a veva ben l’àlis mès fin ca sù, ta chistu alt svuàl par me rispundùt a’a, e mi’a fàt da fren:[671]

“La Glišia militànt di luj un tal e cual cun pì speransa ’no’n dà, com’ca’è scrìt da Diu che chì’l fà luši ogni cristàl:

par chèl ghi’è stàt concedùt che dal Egjt al vegni a Gjerušalem, par podej jodi’l ver prin che di lotà’l vedi finìt.[672]

Li altri do ròbis, ca no sòn par savej domandàdis, ma par che riferimìnt al fedi di cuant che sta virtùt ti da plašej,

a luj ghi lasi, che nè d’impedimìnt nè di vant ghi saràn; e ch’al rispundi ben l’alta gràsia ghi dèdi sugerimìnt.”

Com’ch’un student di rispundi al mestri si tèn amondi pront lì che luj al è espèrt, par fà rišaltà chèl che luj’l cognòs ben,

“La speransa,” i’ai dìt, “a’è un spetà cert da la gloria futura, ch’a nu ni vèn da la gràsia divina e dal nustri mer’t.

Da tanti stèlis[673] chista lus i otèn ma chèl che prin ’la metuda’n tal me còu il pì grant cjantadòu[674] al è stàt dal pì grant Ben.[675]

‘In te’a spèrin,’ tal so cjànt il cjantadòu al dìs, ‘chej che ben a cognòsin il nòn to’:[676] e chej lu sàn che la me fede a àn tal còu.

Tu pur ti mi’as ’stilàt cul istilà so, cu la to epìstula; cussì ch’jò i soj plen, e sù àltris la vustra ploja’i plouf jò.”[677]

Intànt ch’i parlavi, dentri dal vif sen di chel lušòu al tremulava un lamp[678] dopo l’altri, com’che jò’i jodevi ben.

Alòr: “’L amòu ch’encjamò t’jòs’n tal me lamp la virtùt mi’a dàt ch’i’ai tegnùt in pet fin a la palma e al zì fòu dal cjamp,[679]

al vòu ch’i ti rispiri pal to dilèt; ma’i vuej che, par plašej, i ti mi dìšis sè ch’i ti cròdis che’l sperà a ti promèt.”

E jò: “Li novi scritùris e antìchis il sen a mètin, e’l sen a ghi mostra ’l prèmiu a l’ànimis da Diu elètis.

Išaìja’l dìs che’n ta la so cjera ognuna sù’al tegnarà’un dopli vistìt;[680] e chista vita chì a’è la so cjera.

E to fradi[681] ta’un mòut tant pì definìt, là ’ndà cal parla da li blanci stòlis, sta rivelasiòn a ni tèn ben descrìt.”

E alòr, sul finì di sti peràulis, ‘Sperent in te’ i vìn ’nsìma di nu sintùt; cul èco di dùtis li ànimis beàdis.

E èco che na lus i’ai tra di lòu jodùt che, se’l Cancri’l vès altritànt di cristàl, ’l unvièr doma dì’l sarès par un bièl mešùt.[682]

E com’ca si alsa e a và e a entra’n bal na fantasuta, doma par fàighi onòu a la nuvìsa, intindìnt nuja di mal,

cussì i’ai alòr jodùt chel grant splendòu unìsi ai doj su la stesa cansòn com’che just a era pal so grant amòu.

Lì, tal cjànt e tal bal si veva ’nserìt benòn; e fis su lòu a veva Beatrìs ’l aspièt com’na nuvìsa ca jòt e dut ghi par bon.

“Chistu al è chèl che pojàt al à’l cjàf sul pet dal nustri pelicàn, e chist’al è stàt tal alt da la cròus al grant còmpit elèt.”

Cussì Beatrìs; ma no si àn par chel sviàt i vuj sos di stàighi sempri atenta, pur dopo di vèjmi dal sant’usièl ramentàt.[683]

Com’chèl che n’ocjada’l vòu dàighi, e’l tenta, puarèt, al eclisà dal soreli un puc, che, cul jodi, un ca nol jòt’l doventa;

cussì i’eri jò’n front a chel ùltin fòuc fin ch’i’ai sintùt: “Parsè t’imbarlumìstu par jodi ròbis che chì a no’an lòuc?[684]

In ta la cjera, cjera al è’l me cuàrp, jòt tu, insièmit ai àltris, fin che’l nùmar nustri compaj’l doventa dal dišèn di ca sù.[685]

Cun ducj’ dòj i vistìs[686] tal beàt claustri a sòn dom’che do lùcis che’n sù’sòn zùdis; e chist ti lu contaràs tal mont vustri.”

Apèn’dìt chistu, stu sìrcul di flàmis cujèt al è stàt, insièmit cul dols mìscju da li vòus da li tre ànimis beàdis,

cussì, com’par no fà fadìja o vej rìscju, i rèmos ch’èrin prin’n ta l’aga stàs batùs, in banda pojàs a vègnin da’un fìscju.

Oh, cuant ca èrin i me sintimìns movùs cuant che voltàt mi soj par jodi Beatrìs, ma jòdila’i no’ai podùt[687], se ben che’a pus

piè i eri da ic, la sù’n tal mont felìs.

Cjànt Vincjasejèšin

Di no podej pì jodi i vevi temùt pal sflameà[688] che i vuj mi veva distudàt, cuant che dut ta’un colp na vòus i’ai sintùt

ca mi’a dìt: “Intànt che’l jodi ti vèn ridàt che cul fisami si’era zùt cunsumànt, rašona pur par tègnilu compensàt.

Tàca duncja; e dìs a sè ca và puntànt la to ànima, e fà cont cal sedi zùt pierdùt il to jodi, ma no par tant;

pars’che Beatrìs, ch’adès no’è tal to dì[689], ma che par chì a ti mena, a pòl cul so sguàrt di nòuf dati com’la man d’Anania’l jodi.”[690]

E jò: “Cuant ca ghi fà plašej, prest o tart, ca curi ic i vuj che stàs a èrin li puàrtis ca vev’ušàt par dami’l fòuc che’n me sempri’l àrt.

Il ben cal fà contèntis st’ànimis beàdis, Alfa e O al è’n ta la scritura che amòu m’insegna in pì manièris.”[691]

Che stesa vòus ca mi veva cjòlt la poura di èsi stàt par sempri imbarlumìt, ’ncoragjàt mi’a di parlà, sensa poura;

“Un crivièl[692] pì pìsul,” a mi’a duncj’dìt, “adès ti ocòr: diši a ti convièn com’che da stu amòu ti sòs stàt culpìt.”

E jò: “D’argumìns filošòficos al vèn, e da sè che da ca sù mi vèn rivelàt, chel amòu’l vèn, che’n me prin al à lasàt’l sen.

Chè’l ben, coma ben, na volta apresàt, amòu al impìja, che sempri pì grant al doventa, secònt da la so bontàt.[693]

Duncja, a l’esènsa che di bon an d’à cussì tant che ogni ben che fòu d’ic jodi i podìn, altri nol è che’un raj che da chè al vèn radiànt,

a’è mièi che pì che vièrs l’àltris ch’i jodìn, si movi, amànt, la mins di chej che ben a sàn la veretàt[694] che discutìnt i stìn.

Chista veretàt al me intelèt a vèn da chèl[695] che jodi mi fà il prin amòu di dut sè ca’è eterno—da là i la otèn.

A mi la mostra pur la vòus dal prin autòu che a Mošè a ghi’a dìt, di sè parlànt: ‘I ti faraj jò jodi ogni valòu.’

Ti mi la mòstris pur tu[696], scuminsiànt cul alt avìs[697] cal siga dut il arcàn di chì la jù pì d’ogn’altri avìs, e tant.”

Cussì mi’a dìt: “Gràsis al intelèt umàn e a l’autoritàs ca lu concòrdin, fra’i to amòus, chèl par Diu al è sovràn.

Ma dìšmi pur s’altri cuàrdis ti tirin vièrs di luj, cussì ca podi la to cansòn cjantà daj dincj’ che cun stu’amòu ti muàrdin.”

A no’era platada la santa intensiòn da l’àcuila[698] di Crist, e ben mi soj necuàrt di sè cal voleva ch’i fès profesiòn.[699] )

E alòr jò di nòuf: “Dut chel muàrdi fuàrt che a Diu’l pòl fani voltà il còu a tegni vìf’l me amòu al à fàt la so part;

chè’l èsi me e dal mont, o grant amòu, che muàrt[700] che l’ànima me a tèn viva che a ognùn da sperà ghi dà, com’a mi, besòu,

cu la so cognosensa rivelada e viva, tiràt fòu mi’an dal mar dal amòu stuàrt e lì di chèl dret mi’an pojàt’n ta la riva.

A li fràscjs ca gh’inghirlandèjn dut ’l ort dal etern’ortolàn[701] ghi vuej ben, e tant, e tant pì pars’che dal so ben a sòn puàrt.”

Apèna tašùt, sintùt i’ai un cussì dols cjànt risunà’n tal alt dal cjèl, e Beatrìs cuj àltris ca diševa: “Oh sant, sant, sant!”

E com’ch’un lustri fuàrt ni svèa a vòltis par via dal spirt dal jodi cal sìnt taj vuj il splendòu da li so sèis,

e’l sveàt sè ch’a colp al jòt al risìnt pal masa lustri ca lu imbarlumìs, fin che il bon sens visìn ghi và corìnt;

cussì daj me vuj li pècis vansadìsis cjòlt a mi’a Beatrìs cul raj daj so vuj, cal risplendeva par pì di mil mìis:

e pì di prin a jodèvin alòr i me vuj; che un bièl puc stupidìt ghi’ai domandàt di un cuàrt lušòu che cun nu al era luj.

E ic: “Dentri di chej ràis, dut ’luminàt jodi’l fà’l fatòu che ànima prima che la prin’ virtùt a vedi maj creàt.”[702]

Com’la frascja ca si sbasa dal so’nsima al pasà dal vint, e dop’di nòuf si leva e sù’n tal alt a torna, coma prima,

cussì i’ai fàt jò ’ntànt che ic a parlava, plen di maravèa, e dopo sigùr mi’a vegnùt na voja di tabajà ch’ardeva. E i’ai tacàt: “O milùs[703] che dut madùr dom’tu ti sòs stàt fàt, o antìc pari ch’ogni spoša fìa ti’è, e nuàra pur,[704]

I ti vuej adès suplicà, bon pari, di parlami: tu t’jòs la me granda voja che davòu dal diši tò zà si mèt a cori.”

Com’un nemàl sot’un nisòu’l zùja e’i so muvimìns jodi a si pòsin dal tiremòla dal nisòu ca lu ’mbròja,

pròpit’n ta stu mont chì stu spìrit prin al traspariva sot la so cujèrta,[705] e di dami plašej i so zujès a parèvin.

E luj: “Se ben che la domanda fata da te no mi’è stada, la to voja i saj miej ch’ogn’altra roba a ti ti sedi certa;

ch’jò’n tal miej spièli[706] d’jodi i’ai’l podej ch’in sè’l tèn dùtis l’altri ròbis rifletùt e nuja luj di riflèti al à’l podej.

Savej ti vòus cuant che Diu mi’a metùt in ta chel bièl gjardìn[707] indà che Beatrìs tal scjalìn che ca sù’l vèn mètiti’a volùt,

e[708] sè che tant plasùt ghi à a li me lùcis e la rašòn justa dal so gran disdèn e la lenga ch’i ušavi’n ta che sgjvìgnis.

Duncja—O me bon frut—il gustà dal len[709] stàt nol è cauša’n sè stes dal grant ešilio; stàt al è ’nvènsi—chèl sì—il trapasà dal sen.[710]

Tal post che movùt’a Beatrìs Virgìlio volùt par cuatrimiltrešinta e doj zirus dal soreli i vevi stu concilio;

e chèl jodùt i vevi in ta dùcjus chej sens dal so cjamìn noufsènt e trenta vòltis da la cjera tornà’e fà’i so zirus.[711]

La lenga ch’i parlavi a era dut cuanta zuda prin ch’a l’òpera ’ncompletàbil la zent di Nembrot a stes dut’atenta;[712]

che’a no è nisùn efièt rasionàbil,[713] che pal plašej umàn a si rinovèa seguìnt’l cjèl, che sempri’l sedi duràbil.[714]

Che ’l omp al parli a no è maravèa; ma cussì o culà il mont al lasa ch’i fèdis com’ca vi plàs, in famèa.[715]

Prima ch’i zès jù’n ta l’infernàl fasa,[716] I si clamava’n cjera il pì grant ben da’ndà cal vèn il godi ca m’inglusa.

El[717] si vev’dopo clamàt, com’ca convièn, che la zent coma li fuèis a fà avonda, che’n ta na vit una a và e n’altra a vèn.

Ta chel mont che pì a si’alsa da l’onda jò’i eri, cun vita pura e dišonesta, da la prin’ora a chè ca la seconda,

com’che’l soreli’l cambia cuadrant ogni sesta.”[718]

Cjànt Vincjasietèšin

“Al Pari, com’al Fi e al Spìrit Sant, gloria!” dut il paradìs al cjantava, cussì ch’ešaltàt i eri jò da chel dols cjànt.

Sè ch’jodevi un ridi’l someàva dal’univèrs intèj, che lègri e sturnìt tal jodi e’n tal sinti mi tegneva.

Oh cuant godùt cal vev’alòr il me spìrit!
Oh vita plena di amòu e di pàs!
Oh cuant bon stà ca era chì e cuant mèrit!

I so cuatri aspiès[719] di lušòu ducju’mpiàs davànt m’jodevi, e chèl che pì visìn[720] mi’era sempri pì pareva ca s’iluminàs

e’n tal jodi’l doventava plan planìn com’che Gjove’l doventarès se luj stes e Mars da usièj li plùmis si scambiàsin.

La providensa che da chì, com’adès, a decìt sul fà e rifà, il coru beàt sidìn’n ta stu momènt a voleva cal stes,

cussì ch’jò i’ai sintùt: “Nosta stà marveàt se di colòu ti m’jòs cambià; che ’ntànt ch’i dìs, i’àltris pur il so colòu a varàn cambiàt.

Chèl che’n cjera’l me post ušurpà t’jòdis — il me post, il me post!—che pì a nol tèn ’n sè’l Fì di Diu—Oh se bruti ròbis!—

il me simiteri ’nledanàt a plen al à di sanc e di spusa; cussì che’l tristàt[721] che di ca sù al è plombàt, la jù[722] si’l’gòt ben.”

Dal colòu cal tèn il soreli pituràt il nul al tramònt e al prin cric dal dì, alòr i’ai jò jodùt dut’l cjèl ’luminàt.

E com’na fèmina che com’ogni dì onesta si mantèn, sintìnt da li pècis d’àltris, timiduta ’si fà, da no crodi,

a Beatrìs pur ’nrošàt si ghi’an li mosèlis; e na eclìs cussì’n cjèl maj si’a jodùt da la volta’n cà da li pènis suprèmis.[723]

E’n davànt cu li so peràulis al è zùt cun vòus ca era cussì tant tramutada che’l so aspièt a veva cambiàt in dut.

“La spoša di Crist[724] no’è stada ’levada cul sanc me, chèl di Lin e pur chèl di Clet par èsi al baratà d’oru ušada;

ma par podej vej stu vivi benedèt tant Sisto che Pio, Calisto e Urban spandùt’l veva’l so sanc, ognùn di lòu puarèt.

Maj no’era stada nustra ’ntensiòn ch’a man destra daj sucesòus nùstris part si sintàsin e’n ta che altra’l rest[725] dal pòpul cristiàn;

nè di che clafs che a mi pasàdis mi’èrin sìmbul di na bandiera ’doventàsin che cuntra’i batiešàs a combatèsin;

nè doma com’un sigìl mi ušàsin par privilès bušiàrs e baratàs che dut ros mi fàn cuant ch’in mins mi vègnin.

Ma vistìs da vèscuj cers lùpos sfondràs ucà e ulà’n ta li fàldis s’jòdin: O vuardiàn di Diu, parsè ch’i ti tàs?

Dal nustri sanc il Guascòn e’l Caorsìn[726] si tègnin prons a bevi; o prinsìpit bon a se ušu viliàc che a jòditi i zarìn!

Ma l’alta providensa che cul Scipiòn a Roma’a difindùt la Gloria dal mont, prest’la judarà, coma ch’jò i saj benòn.

E tu, fiòl, che di tornà ti saràs pront prest’n ta chel bas mont, dìs, ch’i ti tèn scoltàt, e domanda pur dut, sensa nisùn scont.”[727]

Cussì, com’che’l vapòu al floca gelàt in jù ta la nustr’aria, cuant che il cuàr dal cjavròn[728] dal cjèl cul soreli si tèn tocjàt,

in sù jodùt i’ai cuant biela che l’àjar[729] trionfànt a flocava cu li lušìgnis che uchì a vèvin adornàt stu altar.

E’i me vuj davòu ghi sòn zùs a sti lùcis fin che dut che’l so’ntèns flocà luminòus impedìt a mi’a d’jodi chès pì àltis.

Alòr Beatrìs, ch’jodùt mi veva dut studiòus cuj vuj voltàs’n sù, mi’a dìt: “Da là ’nsima sbasa’l cjàf e gòt da la cjera i valòus.

Da cuant ch’jò i la vevi oservada prima notàt i’ai che movùt’i eri stàt’n tal’arc cal fà dal miès a la fin il prin clima;[730]

cussì che’n jù, pasàt Cadìs, jodùt i vevi di là dal arc il brut pàs d’Ulìs, e par di cà chel post ’ndà ch’Europa cjòlt a veva’l so dols car’c.[731]

E pì’ncjamò a mi sarès stàt espòst di stu bièl ort[732]; ma’l soreli’l moveva sot i me piè di un sèn[733] e pì, e prest.

La me mins ’namorada, ca bramava ogn’istànt la me Beatrìs, di tornà cuj vuj a ic pì che maj a ardeva:

e se natura o art pàscul a fà pal dilèt daj vuj o gust dal intelèt, in cjàr umana o’n tal so piturà[734]

dut’nsièmit ’darèsin tant mancu dilèt di chel plašej divìn ca mi’a ingolfàt cuant che’i vuj voltàt i’ai al so ridìnt aspièt.

E’l grant plašej che’l so vuli soàf mi’a dàt, dal bièl nìt di Leda[735] discjòlt mi’a e straviàt, e vièrs chel cjèl[736] svelt com’un folc mi’a pocàt.

Par chì e par là mi tegneva stu post ’ncolàt, e dut bièl al era, ch’jò’i no saj diši ben indulà[737] che Beatrìs mi veva partàt.

Ma ic, che dal me volej a jodeva’l sen, tacàt cussì a veva, ridìnt e contenta, che’ntòr d’ic Diu’l pareva godi a plen:

“La natura dal mont, ca tèn cujèta la cjera e dut chèl che atòr ghi mòuf, uchì a taca e chì a è la so meta;[738]

e stu cjèl a nol à altri ca si mòuf fòu che’l pensej divìn[739], che ’mpijàt al tèn ’l amòu so e la virtùt che da luj’a plòuf.

Da lus e amòu circondàt al è a plen, com’che’i àltris da luj; e stu grant sìrcul doma’l so grant fatòu a lu comprent ben.

Nol è daj àltris mišuràt chistu mant[740] ma da chistu a sòn i àltris mišuràs, cussì com’il dèis dal miès e dal cuint al è mant.[741]

E com’che’l timp al tèn in ta stu vas[742] li so radìs e’n ta àltris li fràscjs, adès ti è ben manifèst e ti lu sàs.

Oh voja che la zent a font ti màndis tant sot di te, che nisùn a à pì’l podej di levà i so vuj fòu da li to òndis!

Al flurìs ben in taj òmis il volej; ma la ploja che maj a smèt a marsìs chej èmuj ca varèsin da èsi biej.

Fede e inocensa a sòn restàdis doma’n taj frutùs; e’n ta puc timp ogni una a sparìs prin ch’alc[743] s’jodi’n ta li mosèlis.

Chèl al è che da ninùt ’ncjamò’l dišuna ma puc’a puc gološàt al doventa di dut sè cal jòt e sot di ogni luna;

e chèl al è che da frut ben ghi vòu e’l scolta so mari, ma doventànt grant al cambia siera e nol cròt l’ora di jòdila muarta.[744]

Cussì a si fà la pièl blancja nera tal prin aspièt da la biela fia strèa[745] di chèl che matìn ni dà e ni lasa sera.

Par ch’i no ti ti fèdis maravèa, pensa tu che’n cjera nisùn’a governa; l’umana famèa par chèl a si disvièa.[746]

Ma prin che zenàr zùt’l sedi jù pa la gorna[747] par che centešima[748] che la jù i trascuràis, scju ràis chì cussì tant su la furtuna[749]

a splendaràn che da timp i spetàis, che li pòpis si voltaràn in prùis cussì che la flota[750] zì dreta i jodarèis;

e bon frut’l darà ’l àrbul che’n flòu t’jòdis.

Cjànt Vincjotèšin

Dop’che dut cuntri da la vita prešìnt di nu, puora zent, cul just[751] si’a sbrocàt chè che la me mins a zeva ’mparadišìnt,[752]

com’che’n tal spièli’l cjandelàr ’nflamàt al jòt chèl che davòu al vèn ’luminàt prin di vèighi o’n vista o’n pensej rivàt,

e’n davòu curiòus si zira dut ta’un trat par jodi se’l veri’l ver’l dìs, e’l jòt ben che sì, com’che’l ritmo’l cjànt’l tèn mišuràt;

cussì’l me pensej a si recuarda ben di chel momènt cuant che’n taj so vuj vuardànt, ’l Amòu, fàt cuarda, a ic leàt mi veva ben.

E al momènt ch’i mi soj voltàt, dut cuant jodìnt e godìnt di chel bièl mont celèst cuant ch’jodi si fà’n tal so splendòu pì grant,

un puntìn di lus[753] jodùt i’ai alòr e prest cun cussì tant lušòu che’l vuli da luj ’nfogàt sierasi a ghi tocjava, fuàrt e prest;

e com’astri che puc’l pàr da uchì vuardàt luna’l somearès visìn di chèl metùt com’ch’astri cun astri i vìn sempri notàt.[754]

Fors’altritànt visìn—mi veva parùt— dal sercli che la lus a colorèa cuant che’l so vapòu a tèn ben intinzùt,[755]

un sercli di fòuc cussì mi parè’a ch’atòr dal punt ghi zès pì svelt, e tant, dal motu che pì visìn’l mont al circondèa.[756]

E a chèl n’altri atòr ghi zeva zirànt, e a chèl un ters, e a chel ters un cuàrt, e al cuàrt il cuint, e’l sest pì avànt.

Il siètin s’jodèv’alòr, almancu’n part, chè cussì grant al era che’l mesagej di Gjun[757] a lu varès tegnùt dentri doma’n part.

Cussì ’l otàf e’l nonu, e ognidùn pì lent si moveva, secònt cal era ’n tal so èsi pì lontàn dal nùmar un;

e chèl al veva la lama pì clara che pì visìn al era da la lus pura e che, coma chè, pì daj àltris a’era.[758]

Beatrìs, che’l me nul’a jodùt[759], cun primura a diši si’a’lòr metùt: “Da chel puntìn[760] il cjèl dut al dipènt e la natura.

Mira’l sercli che dongja di chèl i jodìn; ti’as di savej ca lu tèn cussì svelt movùt il amòu ’ncandesènt che pì ghi stà visìn.”

E jò a ic: “Se’l mont al fòs disponùt cun dut ’l òrdin ch’jo i jòt’n ta che ròbis, pasùt zà’i sarès cun chèl che davànt mi’è metùt;

ma tal mont sensìbil, la jù di nuàltris, li sfèris i jodìn che tant ni pàrin pì divìnis par èsi dal miès[761] pì remòtis.

Se’l me dešideri al à ’lòr di vej fin in ta stu miràbil e seràfic templi che dom’amòu e lus al à par cunfìn,

miej a è ch’i sinti com’che ’l ešempli e ’l ešemplàr [762]a no sòn d’acordu’n dut, che jò il parsè invàn i contempli.”

“Se’i to dèicj’ disleà stu grop no’an podùt dal dut, nosta fati tant maraveà; chè cul puc tentà si’a pì’ncjamò strinzùt!”

Cussì l’amada me che, “Seguìs la plèa,” mi’a dìt, “dal me discòrs, se pì savej ti vùs; che par tajà’l grop ti ’ngusarà la sèa.[763] I sèrclis corporaj pì grancj’ o pisulùs a sòn secònt’l pì e’l mancu da la virtùt ca àn, che sinò puc a sarèsin dùcjus.

Pì bontàt ca si à e pì a si’a salùt; e pì salùt a ghi và al cuàrp pì grant, se li so pars a sòn perfètis in dut.

Stu chì, duncja, che davòu di sè dut cuant ’l altr’univèrs’l strisìna, ben ti lu jòdis riflèti’l sercli che miej ’l cognòs e ama tant.[764]

Par chèl, se tu a la virtùt ti ùšis la to mišura, e no a l’aparènsa da li sostànsis ca ti somèjn rotòndis,

t’jodaràs na biela corispundensa fra’l pì e’l pì, e’l mancu e’l mancu pur, in t’ogni cjèl, cu la so’nteligensa.”[765]

Splèndid al resta e serèn di sigùr ’l emisferi da l’aria cuant che Borèa a sofla cun chel so destri flat[766] puc dur

ma che lo stes’l sporc a sclarìs sta dèa che ’l alt al turbava, cussì che’l cjèl adès al rìt pal blue che par dut si gh’jòt, da maravèa;

pròpit cussì a à’l me spìrit sclarìt la me Beatrìs cul so rispundi clar, e com’na stela’n cjèl il ver ’l è trasparìt.

Tašùt ca veva’n ta chistu post stelàr, pròpit com’che il fièr al sfavilèa cuant cal bol[767], cussì i sèrclis cun lušòu solàr.

Davòu d’ogni sintìla’l lušòu’l zè’a; e cussì tàntis ’èrin che’l so nùmar pì dal doplà da la damiera s’inmilèa.[768]

D’ogni coru i sintevi ’l ošana clar al punt fìs che in ta scju poscj’a ju tèn e tegnarà e tegnùs ju’a’l prin luminàr.

E chè che daj dùbis a jodeva’l vaevèn ta la me mins, a mi’a dìt : “I sèrclis prins Serafìns e Cherubìns jodi ti’an fàt ben.

Cussì prons e svels a sòn cuj so leamìns par someàighi al punt pì ca pòsin;[769] e tant’a pòsin cuant ch’a jodi’a sòn sublìns.

Chej altri amòus ch’atorotòr ghi zìrin, a si clàmin Trònos dal divìn aspièt che chista prima terna[770] a tèrminin.

E di savej ti’as che dùcjus a’an dilèt cuant che cu la so vista tant profonda jodi a pòsin’l ver cal cujèta ogn’intelèt.

Da chist jodi ti pòs com’ca s’infonda ’l èsi beàt in tal àt stes dal jodi, no dal amà, che dopo’l vèn, com’na onda;[771]

e’l mèrit mišura al è dal jodi che gràsia e buna voja a parturìsin:[772] en’sù e’n sù[773] cussì, com’ch’i ti pòs crodi. L’altra terna che’n flòu a vèn tal gjardìn di chista primavera sempiterna che encja cul Arièt’n tal scur i jodìn,[774]

com’i prins usièj[775] sempri a cjantin ‘Ošana’ cun tre melodìis, che tre si sìntin dòlsis rivà daj òrdins[776] da’ndà ca vègnin.

Àltris spirs divìns uchì a si cjàtin— prin li Dominasiòns e dopo li Virtùs; il ters’òrdin li Potestàs a fòrmin.

Penùltins’n ta stu post di Gloria metùs, Principàs e Arcànzui uchì si zìrin; par ùltins i Ànzui chì si la gòdin dùcjus.

Chiscju òrdins in sù dùcjus a mìrin, e di sot a si fàn tant sinti, che’a Diu stes dùcjus a sòn tiràs e dùcjus a tìrin.

E’l Dionìs[777] cun granda voja, sìnt ben adès, a contemplà scju òrdins a si’a metùt, e nomàs ju’ai com’ch’i ti’ai apèn’dìt adès.

Ma Gregorio dut chist nol à condividùt; par chèl, apen’apèn che’l ver al à capìt ca sù’n tal cjèl, di sè stes al à ridùt.

E se un segrèt cussì tant ver al à ufrìt un mortàl di la jù, n’ocòrin maravèis; pars’che vuardànt’n sù un[778] lu veva zà scuprit

cun tant altri di ver di chisti sfèris.”

Cjànt Vincjanovèšin

Cuant che ducju doj i fioj[779] di Latona cujèrs dal Montòn e da la Libra a fàn di dut ’l orišònt na zona,

chel tant che dal punt che’l zènit ju ’cuilìbra, fin che ’l un e ’l altri da che sintura, cambiànt ’l emisferi, a si scuilìbra,

tant cussì, cul aspièt ridìnt na vura, Beatrìs’a tašùt, chel punt fis vuardànt —che vinsùt mi veva—cun granda cura.[780]

Alòr’a tacàt: “Jò’i dìs, e no dibànt, sè chì ti vùs sinti, pars’ch’i l’ai jodùt là ’ndà ca s’unìs ogni ’ndà e ogni cuant.[781]

No par vej ’l acuìst di altri bens volùt, ca no pòl dasi, ma par che’l so splendòu diši’l podès “I ešìst!”, risplendìnt dut,

e la so eternitàt di timp, fòu d’ogni altri comprendi, pal so plašej vierzùt si’a’n nòufs amòus ’l eterno amòu.[782]

Nè miga inèrt’l pasava prin’l timp intej; chè nè prin nè dopo cori t’jodèvis il spirt sant di Diu’n ta l’àghis daj mars bièj.[783]

Forma e matèria, insièmit e distìntis, fòu sòn vegnùdis ta’un èsi sensa fal, com’da’un arc’ di tre cuàrdis tre frècis.[784]

E com’tal veri, ta l’ambra e tal cristàl un raj tant al risplìnt che dal entrà al èsi a no è nisun intervàl,

cussì dal triform’efièt[785] di Diu a’è pur vera che’n tal so èsi al à ta’un colp radiàt dut sensa distinguj fra chèl che prin al era.

Concreàt al è stàt ’l òrdin e’l costrùt[786] da li sostànsis; e chès sù’nsima dal mont a èrin, ’ndà che actus purus al è dut;

potensa pura ghi’a zùt tant sot dal insima;[787] e’n tal miès si’a leàt la potensa cul àt cussì fuàrt che’l un l’altra sempri’l brama.[788]

Daj ànzui Gjeronimo a vi’a contàt che tancju sècuj prin a èrin stàs creàs di cuant che ’l altri mont al è stàt creàt;[789]

ma an d’è doma una di veretàs com’ch’i savèis daj scritòus dal Spìrit Sant;[790] e, a ben pensà, chistu ti capiràs;

e la rašòn pur a amèt altritànt, ca no pensarès par nuja che i motòus perfesiòn a vèsin in tal stà dibànt.[791]

Adès ti sas’ndulà e cuant che scju amòus creàs sòn stàs e coma; sì che’nsinišìnt da la to voja zà a sòn stàs tre ardòus.

Si contàsin fin al vincj’ svels coma’l vint pì timp ni volarès ch’a cualchi ànzul ghi’a volùt di remenà’l sogjèt di ogni vustri elemìnt.[792]

I àltris restàs a sòn, che’a colp a’an podùt sta art tacà, che tu t’jòs cun tant dilèt, che di smeti di zighi atòr[793] maj no’an volùt.

Il straplòmp al à tacàt cun chel maladèt, chel rogànt insupiarbìt che tu ti’as jodùt la jù da ducju i pèis dal mont tegnùt stret.

Chej ch’i ti jòs chì la modestia’an vùt di ricognòsisi’n ta la divìn’ bontàt che, da chè fàs, di tant capì ghi’a concedùt;[794]

par chèl il so jodi al è stàt ešaltàt cul splendòu da la gràsia e cul so mer’t, cussì ch’adès a’an ferma e plena volontàt.[795]

E no ti’as di dubità, ma stà ben cert che’l risevi gràsia al vèn meretàt secònt ’l afièt che pal creatòu si tèn vièrt.[796]

E adès su chist’asemblèa a ti’è dàt di capi ’ncjamò di pì, s’a sti peràulis ti ghi’as ben pensàt, sens’èsi pì judàt.

Ma pars’che la jù, ta li vustri scuèlis a si lès che l’angjèlica natura savej e volej a à, e ben’a capìs,

i vuej pur diši, par ch’i t’jòdis, dut’pura, la veretàt che la jù’a vèn stracapida taj ecuivocamìns di sta letura.[797]

Chisti sostànsis, ognuna gjoconda taj jodi’l bon Diu, il vuli no ghi’an voltàt a chèl che dut’l jòt e dut al guida:

par chèl il so jodi a nol è straviàt da altri ròbis, e par chèl bišugna no àn di vej di recuardà un concèt lontanàt;

cussì che la jù, durmìnt a vuj vièrs, suns a si àn, crodìnt di diši’l ver e a vòltis no crodìnt; ma scj’ultins pì colpa e vergogna a àn.[798]

Jù pal stes troj i no stèis vuàltris zìnt filošofànt, che tant menà vi lasàis dal ben figurà che sempri vi và’nsiminìnt!

E cun stu fà mancu displašej cà i lasàis, oh tant mancu, che cuant ch’i fèis a pusta a stuàrzi’l scrìt divìn o’i lu bandonàis.

A no si pensa a cuant sanc cal costa il semenalu tal mont e cuant cal plàs un che, ùmil, visìn di chèl s’impòsta.

Par pari bon si tègnin dùcjus ’mpegnàs cu li so ’nvensiòns, e chès a sòn contàdis daj predicjadòus, e’l Vanzèli si tàs.

Che la luna ’ndavòu ’è zuda, un’l dìs, durànt la pasiòn di Crist e’n miès si’a metùt cussì che la lus dal soreli pì no t’jodèvis;

che just no’è che la lus si’a platàt dal dut par dut; da la Spagna fin là da l’India, com’a Gjudèa, sta eclìs a à rispundùt.[799]

Firense tancju Làpos e Bìndos[800] no’a com’che fiàbis cussì da àn a àn contàdis a vègnin da chì o da là;

cussì che li agnelùtis che puc a sàn a tornin daj pràs pasùdis di vint, e puc li juda il no jodi il dan.[801]

Ai sòs no ghi’era Crist zùt prin dišìnt ‘Zèit, e predicjàighi al mont balòtis’; no: a ghi veva dàt ’nvènsi’l just fondamìnt.[802]

E chèl tant sigàt al à’n ta li so bòcis che tal lotà par tegni ’mpijada la vòus dal Vanzèli scudo a’an fàt e làncis.

E adès si sìntin scju predicjadòus diši pajasàdis e, tant par fà ridi, da stùpis a ti’n fàn di ducju i colòus.[803]

Ma se’n tal capùcjo ’l vilàn a jodi ’l usièl al rivàs indà cal fà’l so nìt, il fals perdòn ben al podarès jodi;

pal cual un zèj di schifènsis al vèn dìt che, sensa prova di nisùn testimoni, da tancju vilàns stùpis al vèn stracapìt.

Di chist s’ingràsa’l pursìt di Sant’Antòni, e d’àltris pur che’ncjamò pì porcos a sòn ca vàn moneda falsa a depòni.[804]

Ma voltàn di nòuf, dop’di sta digresiòn, i nustri vuj vièrs la stradela dreta cussì che’l discòrs e’l timp a vèdin proporsiòn.[805]

Sta natura’n nùmar, par dìšila scleta, cussì tant a si alsa che ogni peràula o concèt umàn sempri sot al resta;[806]

e se tu ti vuàrdis sè cal rivèla Danièl, t’jodaràs che i so miliàrdos[807] tal alt dal infinìt a vàn a finila.

La prin’lus, ca radièa dut sè[808] ch’i t’jòs, ta tanti manièris a và mostrada com’che tàncjus a sòn i splendòus daj Trònos.[809]

Alòr al àt ca la tèn concepida a ghi seguìs ’l afièt, e la dolcesa dal amòu par chèl a è pì o mancu cjàlda.[810]

T’jòs duncja’l pì alt e la grandesa dal so eterno valòu ca si và spielànt taj ’nfinìs cristaj ch’jodi a fàn la so bielesa,

e sempri un, com’prin ca fòsin, restànt.”[811]

Cjànt Trentèšin

Forsi no pì di mil mìis da chì lontàn a stà ardìnt la sest’ora[812], e stu mont l’ombrena zà’l sbasa’n tal so plan jèt a plan,

cuant che’l miès dal cjèl, a me profònt, a cambià’l scuminsa, che cualchi stela il so jodi a stà pierdìnt da stu font;[813]

e com’che avànt a vèn sta gran biela serva[814] dal soreli, cussì si siera’l cjèl lasànt sùbit fòu fin la pì biela stela.

Pròpit cussì il trionf[815] che ritornèl sempri ghi fà al punt che svuarbàt mi veva[816] someànt platàt da chèl ch’atòr ghi feva spièl,[817]

al me jodi puc a puc si distudava; par chèl il tornà cuj vuj a Beatrìs il jodi nuja e’l me amòu a mi pocava.

Se chèl che fin uchì di ic a si dìs in ta na làude e basta al fòs includùt, nol bastarès nencja pa la so radìs.[818]

La bielesa so, ch’a chel punt i’ai jodùt, no dom’al di là di me, ma jò’i cròt che doma’l so fatòu godila’l pòl’n dut.[819]

D’adès in davànt, e da sè che jò’i jòt, vinsùt mi sìnt pì che maj dal so tema o cal sedi o comic o tragic[820], chist jò’i cròt;

pars’che coma’l soreli’n taj vuj d’un che pì’l trema,[821] cussì’l recuardàmi dal so dols ridi il me ’ntelèt mi cjoj che pì nol è coma prima.[822]

Dal prin dì che ic i me vuj podùt a vèvin d’jodi in ta sta vita fin adès in ta sta vista, di sfogami cul me cjànt i pòl encjamò godi;

m’adès a è miej che’n davòu i lasi stà la so bielesa, com’che poetànt fin in ùltin al fà ogni artista.

Pròpit com’ch’jò i la lasi a’un sùn pì grant di chèl da la me cansòn, che ben a vòu la so difìsil matèria zì terminànt,

cul fà e cun vòus d’un bravo condutòu tacàt ’a à di nòuf: “I sìn vegnùs fòu dal Prin Motu e’n tal cjèl i sìn di pur lušòu;[823]

lus inteletuàl, plena d’amòu; amòu dal pì grant ben, di gjòldi plen; gjòldi che tant miej al è dal pì dols savòu.

Chì l’una e l’altra milìsia t’jodaràs ben dal paradìs, e un’a jodi ti zaràs com’ca sarà cuant che’l grant judìsi’l vèn.”[824]

Com’ch’a colp un lamp al fà dut un fracàs cu li virtùs višìvis, e a’mpedì ghi và d’jodi ogjès che pì’ncjamo a sòn luminàs,

luši cussì tant mi’a fàt na lus viva e cussì inglusàt a mi’a’n ta stu vel dal so splendòu che nuja pì’l me vuli’l jodeva.

“Pur sempri ’l amòu cal sodìsfa stu cjèl al cjoj sù’n sè cun sta sorta di salùt, par disponi cjandela al so flameà bièl.”

I vevi apena dentri di me sintùt sti pucju peràulis, ch’i’vevi jò ben notàt ch’elevàt mi’eri pì alt da la me virtùt;[825]

e di na nova vista mi eri ’mpijàt che nisuna lus a è tant clara ch’adès i me vuj no varèsin sopuartàt.[826]

E na lus jodùt i’ai, com’na roja vera ca scoreva lušìnt tra li do rìghis pituràdis cuj colòus di primavera.

Da stu scori s’jodèvin falìscjs vìvis che dapardùt a colàvin jù’n taj flòus coma rubìns’n ta corònis indoràdis.

E dopo, coma ’ncjocàdis daj odòus, di nòuf a sprofondàvin in ta sta biela curìnt; e àltris fòu si alsàvin da stu post sfarsòus.

“’L alt dešideri ch’avànt ti poca, volìnt, dut savej di sè che’n ta stu post t’jòdis, a mi plàs, e a mi plàs il to spirt ruvìnt;

ma di st’aga chì a è miej ch’i ti bèvis prin che di sta sèit sasiàt ti vegnis dut”: just cussì al era’l spirt da li so peràulis.

E di nòuf: “Il flun e ogni gjojelùt ch’intòr ghi cola e scjampa, e il ridi da l’èrbis com’ornamìnt d’indìsi al è lì metùt.[827]

No che lòu no sèdin encjamò madùris ma’l difièt al è dut da la to banda ch’jodi’ncjamò no pòl cuant ca sòn vèris.”

Ninùt non d’è che dopo na durmida che pì a lunc dal sòlit a à duràt a si svej sensa voja di na tetada,

coma me che miej spièlis a colp i’ai provàt di fà daj me vuj, bevìnt di che onda divìna che d’un miej jodi ni tèn dotàt;

e cussì com’che bevùt’ a à la gronda[828] da li me sèis, d’jodi a mi’a parùt che lungja pì a no fòs ma rotonda.[829]

Alòr, coma un sot mascara zùt che altri’l par che prin ca si svistìs dal someà che platàt lu veva tegnùt,[830]

cussì jodùt i’ai cambià’n fièstis pì bièlis i flòus e li falìscjs, cussì ch’jò jodùt i’ai li do lìstis[831] dal cjèl fasi manifèstis.

O splendòu di Diu, ca mi’a permetùt d’jodi ’l alt trionf da la vera dominasiòn, la virtùt dami di contà com’ch’i l’ai jodùt!

Un lustri al è la sù ch’jodi al fà benòn il grant creatòu a che creatura che doma’n luj a pòl jodi sè ca è di bon.

E rotonda a si slungja la so figura[832] cussì tant che la so circonferensa al soreli ghi sarès comuda sintura.

Dut di ràis a’è fata la so aparènsa che ’nsima dal prin motu’a vègnin mandàs che da chej al cjoj chèl vita e potensa.

E com’un clif[833] in ta l’aga che’i so piè’a tèn bagnàs si spièla, com’par jòdisi dut ornàt, cuant che plen al à di vert e di flòus i so pràs,

cussì, atòr e’nsima di sta lus pojàt, jodut i’ai spielasi’n ta miàrs di scjalìns ognùn daj nùstris che la sù al è tornàt.

E se’n sè’l circonda’l pì bas daj scjalìns na lus cussì granda oh cuant’ca è la largjèsa di sta roša’n taj so òrlis pì lontàns!

La me vista’n tal larc e’n ta l’altesa a pièrdisi’a no zeva, ma a’ncludeva il tant e’l coma di che alegresa.

Chì’l visìn e’l lontàn, nè meti nè cjoj’l podeva; che’ndà che Diu sensa mediatòu’l governa, la lès naturàl nencja un puc no zova.

In tal zal da la roša sempiterna ca si slargja e a si alsa e a dà fòu odòu di benvolej pal còu che dut’l governa,

coma chèl cal tàs ma che diši al vòu, Beatrìs mi’a ’tiràt e dìt: “Ben mira cuanti stòlis blàncis[834] ca sòn in ta stu colòu!

Jòt cuant che la nustra sitàt[835] a zira: jòt ben cuant che i nustri scjalìns a sòn plens, che chì a no ocòr pì tanta zent vera.[836]

In ta che gran sinta che tu i vuj fisàs ti tèns pa la corona che’ntòr ghi’è zà metuda, e prin’encjamò ch’a sti nòsis[837] ti vègnis,

zà l’ànima granda a sarà sintada dal imperiàl Rico, ch’a’ndresà l’Italia prin’l vegnarà ch’a chèl a sedi disponuda.[838]

Cussì tant vi stupidìs la vustra voja ch’amondi sìmil vi’a fàt dal picinìn che di fan al mòu e la balìa’l manda via.

E a chel timp capo dal foro divìn al sarà un tal che di dentri e di fòu cun luj nol zarà pròpit pal stes cjamìn.[839]

Ma par puc’l sarà lì, com’che Diu’l vòu, tal ufìsi sant; ch’a finìla’l zarà, pì’n jù di’ndà che’l Simon Magu[840] al è zùt, puc di còu,

e chel d’Alagna’l farà zì encja pì’n jù.

Cjànt Trentunèšin

In forma duncja di candida roša mi si mostrava la milisia santa[841] che cul so sanc Crist al veva fàt spoša;

ma l’altra[842] che svualànt a jòt e cjanta la Gloria di chèl ca la inamòra e la bontàt che ’legresa ghi veva dàt, e tanta,

pròpit com’un scjàp di às a s’inflòra par un puchitìn e n’altri al torna ’ndà che gust al lasa ’ntànt cal lavora,[843]

jù’a zeva’n ta chel grant flòu ca si’adorna di tanti fuèis, e da lì a tornava la sù ’ndà che’l so amòu[844] al eterna.

Li mùšis dùtis a vèvin di flama viva e d’oru li àlis, e il rest tant blanc che nencja la nèif fin là no ghi riva.

Cuant ch’jù’a vegnèvin tal flòu, di banc’n banc, a ghi ufrìvin la pas e il ardòu ca otegnèvin svintulànt il so flanc.

Nè’l zì’n sù e’n jù tra ’l insima e’l flòu di dut’chista sgaravana svualànt la vista a impedìva o’l splendòu;

pars’che la lus divina a penetra ’l grant univèrs secònt il mèrit che chèl al tèn cussì che nuja gh’intriga pì di chel tant.[845]

Chistu post sigùr[846] e di chel gjoldi dut plen, di zent nova e antica popolàt, vuli e amòu al puntava vièrs il stes sen.

O trìn lušòu che’n ta’un unic punt ’nstelàt ducju’ chìscjus sintilànt ti contèntis, ca jù vuarda’n ta stu post[847] nustri’mborascjàt!

Se i bàrbars, vegnìnt ta li contràdis che ogni dì da l’Enìs a si cujèrzin, che cun so fì balànt sempri ti la jòdis,[848]

ta li grand’ òperis di Roma a rivàvin, maravèis si fèvin cuant che’n Lateràn il pì bièl di sè ca’è mortàl a jodèvin;[849]

jò che’n ta stu post divìn da chel umàn, in tal eterno dal timp i’eri vegnùt e da Firense’n ta pòpul just e san,

figurasi cuant marveàt ch’i’eri jò’n dut! Par sigùr chistu godi tant ’nsiminìt mi veva che ’nbacuchìt i’eri e mut.

Coma un pelegrìn che’n tal templi entrànt dal so voto a ghi vèn di pensà tant, e’l spera na dì contènt di tornà contànt,

cussì sù pa la viva lus pasegjànt i pojavi jò’i me vuj in taj scjalìns o’n sù o’n jù, atorotòr dut vuardànt.

Caritàt mostrànt, dùcjus, lontàns e visìns i jodevi, dal so ridi ornàs e ràis[850], ca vistìvin buni asiòns com’ornamìns.

Zà la forma generàl dal paradìs il me jodi dut al veva comprendùt ma nè chì nè lì a si’era puntàt fis.

Alòr il me dešideri ’l è di nòuf zùt a la me Beàda par cognòsi ròbis che’l savej la me mins a veva sospendùt.

D’ic i dìs, ma sintùt i’ai atri peràulis: tal post di Beatrìs jodùt i’ai un ansiàn vistìt coma l’altr’ànimis gloriòšis.

Taj vuj e’n dut al splendeva d’un lušòu san di benevula ’ligrìa, che, sturnìt, in luj ’jodevi un pari[851] bon e cristiàn.

E “Indulà ca è?” i’ai alòr ’a colp dìt. e luj: “Par partà’l to dešideri a la fin di lasà’l me post mi’a Beatrìs sugerìt;

e se’i to vuj al ters zir zì a’ntìvin dal pì alt scjalìn, tu ti la jodaràs in tal trono che’i so mèris ghi conferìsin.”[852]

Sensa rispundi, i vuj alsàt i’ai dal bàs e joduda i l’ai coma na corona che cuj ràis etèrnos ni tegneva luminàs.

Da che regiòn che pì in sù a tona, il mortàl vuli pì di tant a nol dista di un che’n mar pì’n jù sì bandòna,

com’che lì da Beatrìs la me vista;[853] ma no’era nuja che la so figura vegnìnt jù, nulànt a mi fès rivà mista.

“O madona me, font di sperà pura, che sbasada ti ti sòs pa la me salùt di zì fin tal infièr[854]—pa la me cura!—

di cussì tanti ròbis ch’jò i’ai jodùt, dal to grant podej e da la to bontàt la to gràsia i cognòs ben, e la virtùt.

Tiràt ti mi’as tu fòu da serf[855] a libertàt da duti che stràdis e che manièris, che di cussì fà ti vèvis la potentàt.

In me la to granda virtùt custodìs, cussì che l’ànima me, chì ti’as fàt sana, tal sleàsi dal cuàrp, godi pur[856] ti pòdis.”

Cussì preàt i’ai; e chè, par lontana ca someàs, cun vuli ridìnt mi’a vuardàt, tornànt dopo a l’eterna fontana.

E’l vecju sant: “Par che dut ben completàt e perfèt’l sedi,” mi’a dìt, “il to cjamìn, che par chèl’l preà e pur amòu mi’a mandàt,

svuàla pur in alt cuj vuj par stu gjardìn che luj par jodi pront ti tegnaràs’l sguàrt cul zì sempri pì’n sù cul bièl raj divìn.

E la regina dal cjèl, che par ic jò’i àrt dut di amòu, a mi darà la gràsia, parsè ch’jò i soj’l so bon e fedèl Bernàrt.”[857]

Coma chèl che forsi da la Croàsia a jodi al vèn la Veronica[858] nustra che pa l’antica fama nisùn d’ic si sàsia,

ma tal pensej a dìs, fin ca si mostra: “Signòu me Gjesù Crist, Diu vero e bon, a èria pròpit cussì la muša vustra?”;

cussì jò’i jodevi e’i scoltavi benòn la caritàt di chèl che’n ta chistu mont contemplant’l godeva dut sè ca’era bon.[859]

“Fì da la gràsia, chistu èsi gjocònt,” al à tacàt, “gòdilu no ti podaràs, jòt, se i vuj ti tèns sempri ca jù’n ta stu font;

ma vuarda ben i sèrclis fin al pì remòt, che jodi ti podaràs la regina[860] che chistu regn dut sùdit a à e devòt.”

Alsàt i’ai i vuj; e com’di matìna la banda pì oriental dal orišònt pì a lus di chè ca ghi’è pi lontana[861],

cussì, cuaši coma zì da val a mont cuj vuj jodùt i’ai part da l’estremitàt[862] luši un bièl puc di pì da l’altra front.[863]

E chì com’tal post dal timòn che mal guidàt al veva’l puòr Fetòn, pì a s’inflàma e’n ta li bàndis al è’l lustri mancu’nfogàt,[864]

cussì che biela e buna oriflàma[865] in tal miès a splendeva e dut atòr di sè si gh’jodeva calà la flama.

E’n ta chel post, cun l’àlis vièrtis, alòr jodùt i’ai ànzui e ànzui che fièstis ghi fèvin cun plùmis coloràdis ’ntòr.

’N ta stu gjoldi ’mplombàt di cansòns dòlsis jodùt i’ai na bielesa ch’un ridi beàt ghi deva ai vuj di duti li sant’ànimis.

E s’jò i vès’n tal diši tanta capacitàt com’ch’i’ai tal imparà, i no ausarès contà cuant biela ca’era’n realtàt.

Bernart, che ben jodùt al veva i vuj mès fisàs ta sta font di gràsia e atèns, i vuj a ic cul stes gust ’l veva puntàt luj stes,[866]

e’l mirà me si veva cussi fàt encjamò pì’ntèns.

Cjànt Trentaduèšin

Pur godìnt il so plašej, chèl contemplànt a fà’l bon mestri a si’a alòr metùt, e scuminsiàt al à cun stu discòrs sant:

“La plàja che Maria risanàt[867] a à e onzùt, chè che cussì tant biela ai so piè a s’jòt, chè[868] a è che vierzùda ’la veva prin di dut.

Tal ters òrdin di scjalìns e sùbit sot di chista, èco là ca sòn la Rachèl e la Beatrìs, com’ch’ognùn di nu’l jòt.

Sara e Rebeca, Gjudit e chì—ta stu cjèl— che bišàvula dal cjantòu a era[869], com’ch’i savìn, che pal so fàl “Miserere mei” al veva dìt chèl,

jodi ti pòs che da scjalìn a scjalìn, coma fuèis i vaj un’a una’ nominànt da la roša ’ndà che cuj vuj zìnt i stìn.

E dal siètin scjalìn’n jù, com’pì ’ndavànt fin a chèl, Ebrèis a si suseguìsin, il flòu[870] dal so fueàn dut cuant separànt;

pars’che, secònt la višiòn che vùt a vèvin cu la so fede’n Crist, chìstis a sòn’l mur[871] che i doj òrdins sàcris a divìdin.

Ta sta banda chì, indà che il flòu al è madùr[872] di duti li so fuèis, a sòn impostàs chej che crodùt ghi vèvin a’un Crist futùr; ta l’altra banda, ’ndà ca si jòdin ’ntajàs di poscj’ vuejs[873] i semisìrcuj, a stàn chej ch’èrin da un Crist zà vegnùt stàs ispiràs.

E com’ch’uchì cu la madona dal cjèl a stàn sti fèminis gloriòšis, e sot di lòu i’àltris[874] na gran separasiòn a fàn,

cussì’l grant Zuan[875], al opòst di lòu, che’l dešèrt e’l martìr sempri da sant sufrìt’l veva, e ’l infièr pur, prin di vignìghi fòu;[876]

e par segnà sta divišiòn a sòn stàs pì avànt sielzùs Checo, Benedèt e Agustìn e pì’n jù, di ziru’n ziru, pur altri grant sant.

Adès vuarda ben il prejòdi divìn; che da la fede tant ’l un che ’l altri aspièt balansàt e plen’l tegnarà stu gjardìn.[877] E jòt ben che dal post’n jù cal taja net e’n tal miès sti dos beàdis divišions, no si si sinta par propri mèrit e sclet,[878]

ma par chel d’àltris, cun certi condisiòns; che asòls a sòn stàs dùcjus scju spìris prin di vej otegnùt veri elesiòns.[879]

Di chist ti ti rìndis ben cont da li mùšis ma encja da li so vòus zovinùtis, se tu atènt i ti vuàrdis e scòltis.

Adès dut sidìn ti stàs paj to dùbis; ma jò’l grop i ti dìsfi, com’ch’i t’jodaràs, che ingropàt ti tèn d’idèis fìnis.

In ta stu post indà ch’jodìn dùcjus scju beàs nuja uchì doma par cašu a ešìst nè jodi malinconìa o fan o sèit ti podaràs;

pars’che par lès eterna dut se ca ešìst a ešìst com’ca ešìst cussì che just e ben al dešideri al corispùnt ’l acuìst.[880]

Chista ’mprimurida zent—alòr jòt ben— a vera vita a no è sine cauša intra sè, in ta stu post alt, pì o mancu ben.[881]

Il re che’n ta stu regnu ni conferìs pauša di cussì tant amòu e altri tant dilèt che di pì fà nisùn volej al àusa,[882]

duti li mins tal just e beàt aspièt creànt, a so gust di gràsia al dota cussì e culà; e chì cal basti ’l efièt.[883]

E chistu dut clar e ben a si nota in ta chej zìmuj da la Santa Scritura ch’òdiu a mostràvin zà prin da la nàsita.[884]

Alòr, secònt la so cjavieladùra, la gràsia da l’alta lus si conferìs cun dignitàt a ogni creatura.

Duncja, sensa’l mèrit da li so ušànsis, a sòn stàs metùs’n ta scjalìns diferèns in conformitàt cu li so primi gràsis.

N’ocoreva altri taj secuj recèns,[885] dongja da l’inocensa, par vej la salùt, che bòis genitòus, di fede sempri plens.

Dopo che stu prin timp pasàt ’l era ’an dovùt i màscjus li so inocenti plùmis circuncidi par otegni la so virtùt.[886]

Ma dopo che vegnùt ’l era’l timp da li gràsis, sensa il batièšin perfèt di Crist, st’ànimis ’nocèntis la jù’a sòn restàdis.

Jòt ben adès’n ta la muša che a Crist pì ghi somèa, che la so claresa e basta ti dispòn di jodi Crist.”

Insìma di ic jodùt i’ai tanta ’legresa plovi, partada in ta li mins sàntis creàdis par svualà’n ta chist’altesa,

che par cuàntis che fin lì’n d’avèva jodùdis tant’amirasiòn i no vevi maj vùt par spirs che di luj a parèvin imàginis.

E chel amòu[887] che par prin al era lì vegnùt cjantànt ‘Ave, Maria, gràsia plena,’ davànt d’ic al veva l’àlis sos vierzùt.

Èco a ghi’an fàt a la divin’cjantilèna ducju i sans e beàs ca ghi èrin atòr, ogni muša doventànt tant pì serena.

“O pari sant, che com’un siòr un puòr coma me di scoltà ti dègnis, lasànt chel bièl lòuc indà che a sè’l volej eterno ti tèn atòr,

cuj al eše, dìšmi, ’l ànzul che cun cussì tant zòuc in taj vuj’l vuarda da la nustra regina, di ic tant inamoràt da pari fòuc?”

Cussì tornàt i soj a la dutrina di chèl che da Maria al era’mbielìt com’dal soreli la stela matutina.

E alora luj: “Maestàt di spìrit, tanta cuant’ch’an d’è’n ànzul o’n ànima, in luj a s’jòt, e cussì sia,” a mi’a dìt,

“pars’che luj’l è chèl ch’a Maria la palma jù ghi’a partàt cuant che’l fì di Diu stes cargasi al à volùt da la nustra salma.

Ma mentri ch’jò’i parli seguìsimi adès cuj vuj tos, e nota li nobil’ ànimis ch’jodìn chì’n ta stu ’mpèro just di Diu stes.

Chej doj sintàs lasù pì contèns t’jòdis par èsi cussì visìns da l’Augusta,[888] a sòn di sta roša cuaši do radìs:

chèl che lì a la so sinistra[889] al stà, il pari al è che par gran gološitàt la rasa umana tant amàr a gusta;

a destra ti gh’jòs ’l antìc pari sintàt da la Glišia Santa che da Crist risevùt al veva li clafs di stu flòu ’ncoronàt.

E chèl[890] ch’jodùt rivà ’l à ogni timp brut, prin cal murìs, da la biela nuvisa che cun un colp di lancja e claus si vev’otegnùt,

sintàt ghi’è visìn[891], e lunc ’l altri’l ripoša[892] il duca che vivi’l veva di mana fàt chel pòpul ’ngràt e sensa costansa.

Dirimpèt di Pieri sintada t’jòs Ana contenta duta di vuardà so fia,[893] e fìsa ’la vuarda pur cjantànt ošana;

e di front dal pì grant capofamèa ti jòdis Lùsia, che Beatrìs’a movùt cuant che pal disperà ti vèvis jù la sèa.[894]

Ma par’che’l timp’l pasa che’mbacuchìt dut ti tèn, chì’un punt ghi metìn, com’bon sartòu che na còtula’l fà secònt la stofa cal à vùt;[895]

e ’ndrisarìn i vuj vièrs il prin amòu, cussì che, vuardànt vièrs di luj, ti penetraràs fin ca è pusìbul in tal so splendòu.

E i vorès pròpit che tu i ti zèdis a mòvi l’àlis tos, crodìnt di zì’n sù cun gràsia che, preànt, otegni ti pòdis;

gràsia che concèditi a pòl chè la sù;[896] e davòu ti mi vegnaràs cun afesiòn, e cul còu al me preà ti scoltaràs sù.”

E tacàt al à sta santa orasiòn:

Cjànt Trentatreèšin

“Vergine mari, fija dal to fì divìn, ùmil e alta pì di creatura, punt fìs dal consej eterno e divìn,[897]

chè tu i ti sòs[898] che l’umana natura cussì tant nobilitàt ti às, che’l so fatòu disdegnàt nol à di fasi so fatura.[899]

Dentri di te a si’a impijàt chel amòu che cul so calòu’n ta la pas eterna uchì al à butàt fòu chistu bièl flòu.[900]

Ti sòs par nu splendòu di lus meridiana[901] di caritàt, e la jù, pa li zens mortàls, di speransa i ti sòs na gran fontana.

Oh siora, cussì tant granda ti sòs e vàls, che se un ben volìnt un a te nol và a ricori, il so dešideri svualà’l vòu sens’ àl’s.

Pì a fà la bontàt to che socori chèl ca la domanda, ma’è pur veretàt che spes prin dal domandà si la jòt cori.

In te mišericordia, in te pietàt, in te magnificensa, in te a si fà una dut sè che in creatura a’è bontàt.

Stu chì, adès, che da la pì scura tana dal univèrs fin uchì al à jodùt li vìtis spirituàls una a una,

te pa la gràsia’l suplichèa la virtùt di vej par podej’l so jodi tegni alsàt pì’n alt, fin lasù, là da l’ùltima salùt.

E jò che, pal me[902], maj no’ai dešideràt tant com’pal so jodi, dut’l me preà risèif, che altri di fà a no mi’è dàt,

pars’che tu di dut sè ca lu’nnulèa cul to prea a liberalu ti zèdis cussì ch’al pì alt jodi alsà’l posi la sèa,

e’i ti prej pur, regina, che dut ti pòdis fà e jodi, ch’i ti ghi consèrvis sans i so sintimìns, dopo duti li so pròvis.

Protèšilu tu daj muvimìns umàns: jòt là Beatrìs cun ducju chej beàs ch’al me preà a si unìsin li mans!”[903]

I vuj da Diu dilès e veneràs, fìs sul oratòu, dimostrasiòn a èrin di cuant gradìt ghi’era’l preà daj beàs;[904]

a l’eterna lus a colp s’indresàvin alòr i vuj sos, ma ca no vegni pensàt ch’altri vuj clars di rivà là’n alt a pòsin.

E jò ch’al fin di dut’l me dešideràt visìn i’eri, com’che di èsi a doveva, al pì ruvìnt dal me dešideri i’eri rivàt.

E Bernàrt, suridìnt, sèns a mi feva che jò i vuardàs in sù[905], ma a è pur vera che jò belzà i fevi sè cal voleva;

chè la me vista, doventànt pì pura pì e pì a ghi entrava in tal raj di che alta lus che in sè a è vera.[906]

Da chì’n sù il me jodi al era stàt pì che maj al è’l parlà nustri, che a cussì tant nol pòs, nè par dut chistu di memoria no’n d’ai asaj.

Com’cuant che durànt un sun clar i ti jòs che dopo’l sun fuàrt ti resta’l sintimìnt ma la virtut di jodilu pì no ti pòs,

pròpit cussì mi’a sùbit zùt scomparìnt la me višiòn, encja se alc pur i ritèn dal mièl che dàt ghi veva indulsimìnt.

Cussì dal soreli la nèif disgjelada a vèn; cussì al vint cu li fuèis lišerùtis ’l oràcul da la Sibìla’l spierdeva’l sen.[907]

O sfavilà di lus che tant ti ti àlsis pì’n sù dal pensej mortàl, cuant ch’i vorès che d’jòditi di nòuf ti mi dès li gràsis, e ch’al me parlà tant pì virtùt ti ghi dès ch’almancu na lušìgna da la to gloria di lasàighi a la futura zent i podès;

cussì che cul tornà ta la me memoria e pur cul cjantà di chista me cansòn pì ben si savarès da la to vitòria.

Jò’i cròt che, pa la granda ’luminasiòn dal alt raj, scumbusulàt i sarès stàt se di tegn’ghi i vuj’ntòr i no fòs stàt bon.

E’i mi recuardi ch’alòr miej mi soj fàt tal sostègnilu, e’l so sguàrt a si’a dut cul valòu infinìt imedešimàt.

Oh generoša gràsia che permetùt mi’a di’entrà cul vuli’n ta la lus eterna tant che d’jòdighi’l pì pusìbul i’ai podùt!

Tal so profònt jodùt i’ai ca s’interna cun amòu ’nsièmit tegnùt’n ta’un volùn chèl che par dut ’l univèrs si scuaderna,[908]

sostànsis e acidèns[909] e il so costùn, jodùt i’ai ca’èrin cuaši unìs insièmit che’l me diši di lòu nol è che un barlùn.

La forma universal di stu’nsièmit di vej jodùt i cròt, pars’che cu’n cargu di godi il diši mi veva ’nvigorìt.

Dom’un punt a mi’è di pì grant letargu che i vincjasìnc sècuj da che impreša che sbalordìt a veva Netùn cu l’ombrena d’Argu.[910]

Cussì alòr la me mins, sensa pauša, fis’a vuardava, imòbil e atenta, chèl che di dut stu marveà al era cauša.

A che lus tant tacàs a si doventa che’l lasala par jodi altri aspièt un a nol pòl e tant mancu al tenta;

par via che’l ben, che dal volej al è ogjèt, in ic dut si concentra, che al difòu di ic difièt a à sè che lì a è perfèt.

Mancu adès i dišaraj, cjàr letòu, di chèl ch’i mi recuardi, che un ninùt al dìs prin di vignì dal tetà lasàt fòu.

No pars’ch’i lu vès di aspièt divièrs jodùt adès che’n ta sta viva lus lu miravi di sè che sempri al era stàt e godùt;

ma pa la miej virtùt d’jodi ch’i vevi tal vuardalu, da na sol’aparènsa cul mutami il so mutà i godevi.[911]

Ta la profonda e clara sostansa da l’alta lus alòr jodùt i’ai tre zìrs di tre colòus e di una grandesa;

e ’l un dal altri coma iris da ir’s[912] rifletùt’l pareva, e’l pareva ’nfogàt chel altri[913] ch’ai prins doj ghi feva da ters.

Che circolasiòn che cussì concepida in te’a pareva coma lušòu rifletùt, daj me vuj tant e a lunc oservada,

in tal so colòu stes, mi pàr di vej jodùt, dentri di sè, o letòu, la nustr’ imàgin; che’l me aspièt in ic al era metùt.

Com chej studiòus ch’a plen si concèntrin tal scuadrà’l sìrcul, e no ghi la fàn, ma pur a sèrcjn pal rapuàrt ca no cjàtin,[914]

cussì jò a che granda višiòn; ma invàn jodi i volevi com’ca si unìvin imàgin e sìrcul e pars’che tacàdis a stàn;

ma li me àlis a chist’no bastàvin: dut ta’un colp la me mins a veva na scosa sintùt com’di un lamp cun ràis che dut a sclarìvin.

L’alta fantašìa no’a chì nuja podùt; ma zà al zirava’l volej me, e’i dešidèris, com’roda che ben a zira’n dut e par dut,

’l amòu che’l soreli al mòuf e l’altri stèlis.

[1] Par vej sfidàt Apòl a sunà il flàut—e pierdùt la sfida—al era stàt spelàt, coma un cunìn. (Tal originàl, natura = vagina.)

[2] ’L oràr. Dante a ghi tegneva un mont di otègni la “laurea” di poetà.

[3] Li fuèis dal oràr.

[4] E sti “vòis” a sòn sempri pì bàsis di chès dal poeta o dal imperatòu.

[5] Dafne, tramutada in oràr, a era fia dal flun Penèo. Duncja, il ramusèl al è di oràr.

[6] Cir = la pica dal Parnàs, ca ghi era sacra a Apòl.

[7] Vièrs il soreli.

[8] Il paradìs terestri.

[9] Glauc, seguìnt ’l ešempli dai pes che dopo vej mangjàt na erba specjàl a si èrin rinvigorìs, al à sercjàt pur luj sta erba, doventànt un diu dal mar.

[10] Sta erba a sarès la stesa esperiensa cu la trašumanasiòn cal à vùt Dante.

[11] Doma Diu al sà se Dante al è stàt partàt sù’n tal cjèl in cuàrp e ànima o doma in spìrit, ca ghi’era apena stàt purificàt.

[12] La saèta a scjàmpa fòu da la sfera dal fòuc; mentri che Dante, purificàt coma cal è, al è cal torna pròpit là.

[13] Dante a si maravèa cal stà zìnt pì’n alt sinò l’aria e il fòuc.

[14] Duti li creatùris a ghi stàn visìnis a Diu (il so prinsìpit) cuj pì cuj mancu secònt li so condisiòns: prima i ànzui, dopo i òmis, etc.

[15] St’istìnt al è la fuarsa che vuèj i clamarèsin “ecològica” tal sens che dut a unìs in ta na manièra o’n ta n’altra.

[16] Stu istìnt al controla dut tal mont—bèstis, òmis e ànzui.

[17] Il Empireo.

[18] Il Prin Mobil, cal sarès il cjèl pì alt e svelt.

[19] La fuarsa istintìva tratada taj ùltins vers a cjoj chì la forma di un arco cul tiru cal và a finìla in ta un post dešideràt.

[20] Pur cognosìnt la strada cal varès il percòrs, il omp da li vòltis al sièls la via sbaliàda, esìnt dotàt da la libertàt di sièlzi.

[21] Il “prin” impùls al sarès l’inclinasiòn “istintìva” pal omp di dirìšisi viers il bon e il just—vièrs Diu. Ma pa la strada stu impùls al vèn deviàt da cualsìasi altra sorta di plašej ca lu tèn lontàn da la so destinasiòn “natural.” (Teorìis modèrnis—la Freudiana in particulàr— a dišarèsin che il contrari a si visinarès pì a la realtàt da li ròbis, almancu par cuant ca riguarda ’l omp—da la fèmina i no mi riscj’ di dìšilu.)

[22] Sta analogìa a somearès contradiši che la tendensa naturàl dal omp a è di zì’n sù. A sarès pì fàsil pensà che ’l omp al è coma il rivulùt, cal tìnt a zì in bas e basta.

[23] Ta sti primi rìghis Dante a ghi consilièa a chej ca no sòn preparàs a seguì il so alt argumìnt di restà indavòu.

[24] Chì in ta la cjera.

[25] Il mar, paj romàns = salum = il mar vièrt e grant. (Espresiòn latìna ca ghi zova a Dante coma ca mi zova a mi.)

[26] Chej ca seguiràn Dante a restaràn pì maraveàs di se ca jodaràn e scoltaràn, che i Argonàutas cuant che, avìnt scjavasàt il mar zìnt in sercja dal vel di òru a’an jodùt Gjason cambiàt in bifòlc.

[27] I comentatòus a ni recuàrdin che il firmamìnt (il “cjèl la sù”) al cor, ta la so rotasiòn, a [84000] mìis al secònt. Encja se chista velocitàt a è justa, il nustri vuli a no si rìnt sens’altri cont di chista granda velocitàt. Pal vuli nustri, il cjèl la sù al pàr di èsi fer. Cussì chè chì jò i resti un puc perplès di sè che Dante al intìnt diši.

[28] Beatrìs.

[29] Ca sarès la brilantèsa da la “prima stela” o luna.

[30] Eterna margarita = diamànt incorutìbil (coma che na volta a si pensava ca fòsin la luna e li stèlis.)

[31] L’aga a resta inalterada dopo la penetrasiòn dal raj.

[32] Gješù.

[33] Coma ch’i acetàn i elemìns fondamentaj da la matematica.

[34] Dante al veva condividùt chista opiniòn di Averroe. (Vandelli)

[35] La limpidesa dal rašonà di Beatrìs a cunfundarà li idèis di Dante.

[36] Li stèlis dal firmamìnt (l’otava sfera) a mostrin divièrsis configurasiòns (mùšis) dipendìnt da la so cuantitàt (= costitusiòn fišica o materiàl) o cualitàt (= costitusiòn formal o sostansiàl).

[37] Chèl da la “densitàt,” za minsonàt taj vers [58]-[60].

[38] Il rar miscjàt cul dens.

[39] La analogìa a è chè di un spièli: un raj al pasa fra’l veri ma al vèn rifletùt dal plomp ca ghi stà davòu.

[40] E chistu secont te al spiegarès li màcis scùris da la luna.

[41] Idèis scolàstichis o Aristotèlichis.

[42] E cussì Beatrìs a dimostra—cu la so maniera medievàl di rašonà—che il pensà di Dante, su li màcis da la luna, al èra sbaliàt. E in ta li rìghis ca seguìsin a darà la vera rašòn di sti màcis.

[43] L’Empireo.

[44] Il Prin Mobil, o il nonu cjèl.

[45] Il nùmar [8]; il cjèl da li stèlis fìsis.

[46] I altri cjej—dal siètim in jù—a ùšin li esènsis ca ghi vègnin jù dal cjèl otàf coma simìnsis (càušis) paj so fins.

[47] Dante al vòu savej la cauša da li màcis lunàris.

[48] Cjèl.

[49] Li inteligènsis angjèlichis.

[50] Il firmamìnt (o cjèl da li stèlis fìsis).

[51] Ca ghi dà forma e ca lu fà movi.

[52] Ca sarèsin li stèlis, consideràdis incorutìbilis.

[53] L’inteligènsa che dut a mòuf.

[54] Beatrìs, ca lu veva fàt namorà da frut.

[55] Da li màcis da la luna e da la “mecanica” dal univèrs.

[56] Provànt la so teši e disprovànt chè di Dante.

[57] Corešùt da la so falsa idea su li màcis da la luna e cunvìnt da la veretàt di sè ca ghi’a dita Beatrìs.

[58] Al contrari di Narcìs, Dante al cròt che li imàginis vèris di sè cal jòt a sèdin fàlsis.

[59] Forsi a vèvin fàt voto di no èsi trìstis cul so canarìn o cul so gjat, sensa stàighi fedèlis a stu voto fin in ùltin.

[60] La so osesiòn di otègni na certa roba.

[61] La caritàt di Diu, ca no ghi sièra maj la puarta a nisùn e ca vòu che la so zent (i ànzui e i beàs) a sedi coma luj.

[62] La sfera da la luna.

[63] Pì visìn da la prešensa di Diu.

[64] Divièrsis interpretasiòns a sòn pusìbilis: a ardeva cul fòuc dal prin amòu; a ardeva cul amòu di Diu; etc. (Parsè no dùtis insièmit, sensa esclùdini una?)

[65] Il voto ca nol era encjamò stàt partàt a la so fin da Picarda.

[66] Santa Clara di Asiši.

[67] Crist.

[68] ’L àbit dal òrdin di Santa Clara.

[69] Chista Costansa, na zòvina di buna famèa, a si veva fata mùnia dopo vej spošàt Rico VI. La legenda a conta, secònt i comentatòus, che in sèguit a era stada cjolta dal convènt dal Arcivèscul di Palermo.

[70] Da Rico VI a à generàt Federico II, ùltin imperatòu da la cjaša di Svevia (Soave). Il imperatòu al è chì clamàt “vint” parsè che un imperatòu al fà sè cal à da fà e dopo al sparìs a colp.

[71] Dante a si baša su un concèt di Tomàs Acuina. Su chistu punt a sòn d’acòrdu encja i ešistensialìscj’ cu la so idea dal “angst” ca ni culpìs cuant ch’i sìn di front a na sièlta da fà. Chistu dilema al fà restà perplès pur li bèstis, coma il me cjan che cuant cal vèn clamàt da me e da la me fèmina al stes timp, par un momènt a nol sà sè fa. A si volta par chì e a si volta par là. A la fin al decìt di zì là di ic. Ta stu cašu, però, un puc di pregjudisi al è: ic a è pì bièla di me e a ghi dà pì biscòs di me. Jò i risolvarès stu problema ešistensialista cul zì “mini maini mo” a l’americana.

[72] Cèrvis.

[73] Il profeta Danièl al veva interpretàt un sun di Nabucodònošor che i so consilièrs a no èrin stàs bòis d’ induvinà, e par chèl condanàs a muàrt.

[74] Secònt Platòn, li nustri ànimis a ešistèvin belzà in ta li stèlis prima di ocupà i nustri cuàrps. Dopo la nustra muàrt a tòrnin la sù.

[75] Chè di Platòn, ca’è contrària ai insegnamìns catòlics.

[76] Spìris coma chej di Picarda che Dante al jòt in ta la sfera da la luna a’an in realtàt residènsa in tal Empireo, insièmit cun ducju i altri beàs, da Mošè a Maria.

[77] Il “sen” al sarès, coma ca si capìs dal contèst, un segnàl o indicasiòn di sè ca è mancu celestiàl dal Empireo—un segnàl che encja un coma Dante (ca nol à la capacitàt di comprensiòn di un beàt coma Beatrìs) al pòsi rivà a capì. Il punt pì bas dal cjèl, dopodùt, a si visìna al punt pì alt dal mont “sensìbil,” comprensìbil encja par un cal è mortàl.

[78] Chel dal Platòn.

[79] Alòra, secònt Timeo, li ànimis a si distàchin da li stèlis cuant ca vàn a “informà” i cuàrps da la zent al momènt da la so nàsita.

[80] Li stèlis dal firmamìnt.

[81] Se Platòn al intìnt diši che li stèlis a’an influensa su la zent, alòra li so idèis a no sòn dùtis da scartà.

[82] Par no rìnditi erètic pensànt a la rašòn pa la cual un al à rašòn da patì par no vej completàt un voto par cauša di violensa esterna coma cal è stàt il cašu.

[83] Li flàmis di un fòuc a pàrin via a zì in alt, encja s’a si prova a controlàlis. Cussì un cal vòu rešìstighi a na violènsa personàl, al para via a rešìsti, no’mpuarta sè ca zarà a susedi.

[84] San Lurìns al era stàt bastonàt e dopo metùt a brušà in ta la grilia par vej rifiutàt di dà sù il tešoru da la Glišia a li autoritàs romànis. Secònt la legenda (Vandelli) na volta ben brušàt ta la schena al à insistìt di vignì voltàt par che altra banda par vignì rustìt par dut compàj. La me volontàt, encja s’a è—ben si sà—fuarta coma ’l asàl, a si visinarès amondi puc a che di Sa’Lurìns!

[85] Na volta liberàdis da la violensa ca li veva cjòltis dal monasteri a varèsin podùt tornà, se pròpit a varèsin volùt. A pensàjghila ben, la Providensa a à da li bièli pretèšis! Par compuartàsi coma Sa’Lurìns o Sevula a bišugna vej dal sorumàn. Purtròp la stragranda magjoransa di nuàltris puòrs mortaj, di che sorta di volontàt lì in d’avìn amondi pucja. Se par zì in paradìs a tòcja fa coma Sa’ Lurìns, jò di sigùr i zaràj a finila al màsimo tal inìsi da purgatori, e forsi nencja lì. Jò a la Providènsa i ghi sugerìs di capì li nustri debulèsis un puc di pì.A varès da bašasi di pì su li intensiòns di un indivìduo che su la so capacitàt di fa ròbis dal altri mont. Jò, par ešempli, s’a vèsin da minacjàmi di tortura—dišìn di cjòjmi il vin a l’ora di sena—jò ai me torturatòus i ghi dišarès dut sè ca vorèsin savej parsè che jò’i no soj bon di sopuartà nisùn tipo di dolòu, èncja si vorès rešisti, fà ’l eròu, fà il martir. Ma jò i no sarès bon; al màsimo i mi rasegnarès a bevi di dut, encja un vinùt di cjaša ca nol è tant bon. E cussì i no doventarès maj protagonista legendari di nisùn libri e di nisùn cine—e nencja, purtròp, se cussì a tòcja èsi, i zaraj maj a finila in paradìs.

[86] Se il volej al permèt il mal a lu fà doma par evità un mal encjamò pešu.

[87] Chist’altri al sarès il volej relatìf, che, al contrari dal volej asolùt, al permèt un mal a cundisiòn che stu mal al vedi il podej di fa evità un mal pì grant.

[88] ’L intelèt umàn a si unìs a la veretàt divina.

[89] I vuj di Dante a no rìvin a vuardà a lunc il splendòu di Beatrìs.

[90] Se un al vèn atràt daj bens dal mont a è parsè che chìscjus a ritègnin un puc dal lušòu dal ben eterno.

[91] Cu la stesa lìbera volontàt, o sièlta. Na sutilesa: Da stu argumìnt a somèa che il Signòu a ni dedi la libertàt di sièlzi, cussì che nuàltris i podìn sièlzi di fà dal ben o di fà dal mal, di stà cul Signòu o cul Diàu. Di conseguensa, si sielzìn di fà dal ben i vegnìn premiàs; o i vegnìn punìs si no sielzìn il ben. Ma chistu al ecuivàl al diši chistu: Jò i vi daj la libertàt di fà sè chi volèis, basta ch’i fèdis sè ch’i vuèj jò, si no….Ah, scju mistèris da la santa fede—a sòn pròpit durs da capì.

[92] Dal voto.

[93] La materia dal voto—par ešempli il voto di sieràsi ta un monasteri a preà.

[94] La promesa di mantegni il voto.

[95] Sensa l’aprovasiòn dal confesòu. (Cfr. Purg. IX, [117].)

[96] Il scambiu a si pòs falu doma cu na materia di valòu superiòu a chè di prima. Par ešempli, se al inìsi i’ai fàt il voto di bevi doma doj gos di vin invènsi di tre, cal è zà un grant sacrifìsi, i sielzaràj, coma “nova materia” di bevini doma un in dì da adès in davànt e fin al cumplimìnt dal voto—un sacrifìsi cussì maestòus cal fa vignì i grìsui doma a pensàighi!

[97] Tal al sarès, secont Vandelli, il voto da la castitàt di na munia. (A mi tocja amèti che il voto da la castitàt al è di cualchi scjalìn superiòu al voto di godi un got di vin in mancu.)

[98] Jefta, il gjudice israelita cal veva prometùt, in voto a Diu, che s’al vès vinsùt la lota cuntra i Amonìs, al varès sacrificàt la prima persona ca ghi fòs vignuda incuntra da la so cjasa. Sta prima persona a era stada purtrop so fìa. In tal Hamlet (II.ii), Hamlet al tormenta il puòr Polonius cun referènsis a stu gjudice ebreo. Polonius al è cunvìnt che Hamlet al è un puc ziràt di cjaf. La realtàt, però, a è che Hamlet zà a si’è necuàrt che la fia di Polonius, che puareta di Ophelia, a ghi stà di miès chì!

[99] Agamenòn, il “gran duce daj Grecs,” al veva fat il voto di sacrificà la so bièla fia Ifgenia se i dèos a ghi dèvin bon timp cuant ca si aviàva vièrs Troja cu li so nàfs,

[100] Al contrari da li piòris ca vàn di chì e di là sensa savej parsè, il Ebrèo a si cumpuarta secònt règulis fisis. (Da li vòltis encja masa, coma dimostràt dal ešempli di Jefta.)

[101] La mari a sarès la Glišia.

[102] Vièrs l’Empireo.

[103] Chèl di Mercurio.

[104] Dante. Secont i comentatòus: Dante al aumentarà il spìrit di caritàt di chiscju beàs cul dàighi l’ocasiòn di rispùndighi a li so domàndis.

[105] Prin di lasà la vita di stu mont. (Militia est vita hominis super terram, coma ca ni recuarda Vandelli da un tocùt di Gjobe (vii.[1])). Dal momènt che la vita nustra a è joduda da stu spìrit coma un continuo lotà, a nol à tant tuàrt. A pensàighila ben, però, la vita sensa “milisia” a no sarès tant da preferì.

[106] La sfera a sarès Mercurio, iluminàt dal soreli. Il spìrit al è chèl di Gjustiniàn.

[107] Il cjànt sest al parlarà dal Impero, coma che il cjànt sest dal Purgatori al à parlàt da l’Italia e il cjànt sest dal Infièr al à parlàt di Firense.

[108] Enea, cal era vegnùt a Roma (e spošàt Lavinia) dal oriènt. La capitàl dal’impero a era stada trasferida a Bizansiu da Costantìn un dušìnta àis prima di Gjustiniàn.

[109] Cun Enea cuant ca si veva aviàt vièrs l’Italia.

[110] Gjustiniàn, imperatòu romàn un par di sècuj dopo Costantìn, al è laudàt da Dante pì di dut par vej riordinàt li lègis.

[111] Chistu al sugerìs che, coma cal dis Vandelli, Gjustiniàn al veva in tal pasàt crodùt a la dutrina dal erètic Eutico, secònt il cual Crist al veva doma na natura, chè divina.

[112] Una contradisiòn a si otèn cuant che una propošisiòn vera a vèn contraponùda a una propošisiòn falsa, coma la storiuta di Diu: al eše bon di fà una pièra cussì pešanta da no èsi bon da alsala?

[113] Chèl dal riordinamìnt da li lègis.

[114] Belizàr al veva otegnùt vitòris, coma chè cuntra i Gos.

[115] Il còmpit za minsonàt.

[116] Par.[5].[128].

[117] Il sen da l’acuila, sìmbul dal impero.

[118] I Ghibelìns, i prins; i Guelfs, i secòns.

[119] I tre Oràsios e i tre Curiàsios.

[120] Dante al sà, secont Gjustiniàn, sè ca è susedùt ta chel intervàl da la storia dal rapimìnt da li Sabinis a la muàrt di Lucrèsia (q.v. i comentatòus), durànt il cual i re di Roma a vèvin concuistàt i pòpui ca ghi stèvin in zìru.

[121] Il sen romàn—l’àcuila.

[122] Comùns tal sens di comunitàs o repùblichis. Pir e Bren a èrin doj aversàris di Roma.

[123] Cuìns (Quinzio Cincinnato) al era cussì clamàt par via daj so cjavielàs risòs.

[124] A Firense. Amàr, parsè che chì i Romàns a vèvin, coma ca sugerìsin i comentatòus, pierdùt un ešèrcit.

[125] Stu timp al sarès il timp di Crist.

[126] Scju fluns a delìmitin i teritòris concuistàs da Sèšar in ta la Gàlia antica.

[127] Sèšar al à scunfìt Pompèo a Farsalia. Pompèo al è stàt dopo sasinàt in Egjt, indà cal era scjampàt.

[128] Dopo vej scunfìt Pompeo, Sèzar al à višitàt la zona di Troja.

[129] Sèšar a ghi’a cjòlt il podej a Tolomeo e dàt a so sòu, Cleopatra.

[130] Scunfìt Juba, re da la Mauritania, Sèšar al è zut in Spagna a fà fòu i fìis di Pompeo.

[131] Dal dominio romàn.

[132] Zan=Janus=Ians. (Da lì al deriva il nustri Zenàr.) Al pierdeva il so silènsiu doma cuant cal vegneva vierzùt, in ocašiòn di na guera.

[133] ’L Imperatòu Tiberio.

[134] Tiberio.

[135] L’ira di Diu—placada cu la soferènsa e muàrt di Gjesù pa la colpa di Adàm.

[136] La distrusiòn di Gjerušalèm a era susedùda coma na sorta di vendeta, o retribusiòn, viers i ebrèos par vej caušàt la muàrt di Crist.

[137] Carlo II, re di Napoli.

[138] I Guelfs, alineàs cu la cjaša real fransèša, a si contrapònin a l’acuila, sìmbul dal Impero, cul cual a sòn schieràs i Ghibelìns. (Chej osteàs di Fransèis—encja’n ta chej dìs là a volèvin vej la so; pròpit coma tal dì di vuèj, cuant ca si opònin al volej dal Impero mericàn!)

[139] Scju chì a’an fàt dal ben, encja se’l ben a lu vèvin fàt sperànt di otegni fama in tal mont.

[140] Ta li sfèris celèstis.

[141] Mercurio, cal è raprešentàt coma un brilànt.

[142] Secònt i comentatòus, stu Romeo al veva fàt tanti buni òperis che in ùltin a no èrin stàdis gradìdis.

[143] Chej ca vèvin puc aprèsàt l’òpera di Romeo a ghi vèvin guadagnàt puc; e lòu stes a vèvin sufrìt sot il dominio daj Angjoìns.

[144] Raimont Berighier.

[145] Sot la aministrasiòn di Romeo, il patrimòni di Raimont al era cresùt dal dòdis par dèis.

[146] Li àrmis e li lègis daj imperatòus.

[147] Di front di Beatrìs, Dante a si sinteva coma un frutùt davànt da la so maestra, dut imbacuchìt; pròpit coma un mona.

[148] Adàm. (E cuj sàja parsè alòra che i pitòus di na volta a lu pituravin cul bugnìgul!)

[149] Tal paganèšin cal à caraterišàt l’epoca pre-Cristiana.

[150] A Gješù, o a che part di Gješù ca è umana.

[151] Il Verbo stes, che incjarnàt al era cu la natura umana.

[152] Cu la redensiòn.

[153] Coma cal sugerìs Vandelli, chistu magistràt al pòl èsi o Diu o ’l imperatòu. Ta’un cašu o’n tal altri, però, i Ebrèos a vègnin punìs par vej punìt Gješù.

[154] Dante al vorès ca ghi vegnès risòlt il problema da la redensiòn: a nol vèvia, chel puòr diàu di Diu, altri manièris di redìmi ’l omp (e pur encja la fèmina)?

[155] Beatrìs a si riferìs, i pensi, a sè che Dante al stà pensànt.

[156] Chistu mòut di otègni la redensiòn—cul sacrifìsi di Crist.

[157] Li ròbis ca vègnin creàdis da la bontàt divina a dùrin par sempri.

[158] Sè ca vèn creàt pròpit, e in mòut dirèt, da la Bontàt Divina.

[159] Chistu a mi pàr cal è un concèt Tomìstic, e a si riferìs a sè ca susèit, o a un creàt, in sèguit a la prima cauša, ca sarès Diu stes cun dut sè ca ghi è coevàl.

[160] Coma l’imortalitàt, la libertàt, la someànsa a Diu. (Vandelli)

[161] O da la gjustìsia o da la mišericordia divina.

[162] Diu al varès podùt sièlzi di perdonàighi il pecjàt al omp; invènsi al à sielzùt di sacrificasi luj stes. Cuala sielta a eše stada pì generoša?

[163] Dante al è curious di savej parsè che sti ròbis a no dùrin in eterno.

[164] A risèvin la so forma distinta da chèl che Diu al à luj stes creàt.

[165] A bèstis e plàntis a ghi vèn dàt da li stèlis vita individuàl da la so potensialitàt.

[166] Perìcul di danasiòn par via daj so pensèis pagàns.

[167] Vènere. Ciprina parsè che nasùda a Cipro.

[168] Il paganèšin.

[169] Cùpid al veva caušàt l’inamoramìnt di Didòn par Enea.

[170] Vènere.

[171] Il so muvimìnt luminòus al variava a seconda da la so capacitàt individuàl di jodi Diu stes.

[172] Svelt, dal latìn.

[173] Un daj òrdins daj ànzui.

[174] Riga ca taca na cansòn tal Convivio di Dante.

[175] Carlo Marcjèl, fì di Carlo II d’Angjù, muàrt prima di doventà Siòr da la Provènce e di Napoli. (Vandelli)

[176] Carlo al dovènta pì encjamò contènt tal ricognosi da la vòus Dante, cal veva cognosùt a Firense.

[177] S’al vès vivùt pì al lunc a no si varèsin vùs chej maj ca sòn capitàs dopo la so muàrt e che luj al varès podùt evità.

[178] Carlo a ghi varès mostràt il so amòu in mòut concrèt.

[179] A si trata chì di che part da la Provence ca sarès doventada di Carlo il Marcjèl, coma il regnu di Napoli, dopo la muàrt di so pari, Carlo II.

[180] Che part da l’Italia ca sarès stada il regnu di Napoli e ca cunfinava cuj Stas da la Glišia.

[181] Euro = vint cal vèn dal S-E.

[182] Sòlfar.

[183] Par via di me.

[184] Par parafrašà: I so fiòj a èrin disendèns di nonu Carlo I d’Angju e Ridolf d’Asburgo, me misièr.

[185] ‘Ca mòrin i fransèis!’ a sigàvin i siciliàns, ca no ghi volèvin tant ben ai governàns fransèis—coma che in sèguit a no ghi’an volùt tant ben nencja a altri governàns.

[186] I comentatòus a no sòn dùcjus d’acordu sul significàt di sti rìghis.

[187] Stu Berto, fradi di Carlo, al varès bišugna di vej intòr zent onesta, di governàns ca no si profìtin dal so ufisi par fasi siòrs.

[188] Diu stes.

[189] Seguìnt il pensej scolàstic: sè ca è necesari a nol pòl no èsi necesari. A nol zùja miga ai dàdos, Diu? (A nol vèvia dit chistu, Einstein?)

[190] Tal sens di civis, citadìn.

[191] Li sfèris celèstis a làsin il so stamp in taj indivìduos, ma a no distìnguin tra cjaša e cjaša o generasiòn e generasiòn.

[192] Diu.

[193] Chist’ànima lušìnt, che ’ncjamo i no cognosevi, a si’a metùt a parlà, coma un ca si sìnt ben dišìnt ròbis bièlis.

[194] Il tiràn Ešelìn III da Romàn, cal veva devastàt la cjera trevišana.

[195] Vènere.

[196] Folc da Marsilia.

[197] In cuant a li mišèriis che la nustra zent di cà dal Tilimìnt a à sufrìt in tal zìru daj sècuj, Dante al à sens’altri rašòn; ma’n ta la cuestiòn dal pintimìnt i cròt che Dante a si sbalièj: a no soni li nustri bàndis, dopodùt, plènis di zent ca no ghi interèsa nuja da li ròbis materiàlis, e ca si dedica doma a la vita interiòu e spirituàl?

[198] A Trevìs, Risard dal Camìn, doventàt tiràn, al era pront da vignì butàt jù. (A par di jodi il crolà da la statua dal puòr Sadàm.)

[199] Malta = prešòn riservada paj eclešiastics. Il vescul di Feltro al era stàt lì imprišonàt pal so àt di tradimìnt cal veva caušàt la muàrt di divièrs di lòu.

[200] Dante al è bravùt da ingusà la so lama ironica cuant cal vòu!

[201] Schiera di ànzui, sùbit sot daj Serafìns e’i Cherubìns.

[202] L’altra ànima che pur a splendeva.

[203] Gjojèl di na zona da l’Ašia ca si clama Balascàn. (Robuschi)

[204] Tal infièr.

[205] Scju fòucs a sarèsin i Serafìns. In cuant a li sèis àlis ca ju vistìsin, Dante a si’a bašàt su Isaìa, VI.[2]: “Seraphim stabant super illud: sex alae uni et sex alae alteri…” (Vandelli)

[206] Di savej cuj ch’i ti sòs.

[207] Tal originàl Dante al crea vocàbuj coma “inlùja”, “intuàssi,” e “inmìi” par significà entrà in luj, entrà in te, e entrà in me. Cun granda fasilitàt a si podarès ušà scju vocàbuj encja in tal furlàn: inmeà, inlujà, insujà, innujà, ecc. il “dolce stil novo” a nol è, dopodùt, tant diferènt dal bièl furlàn nòuf.

[208] La gran val = il mediteràneo; chel mar = ’l oceano.

[209] I sugerìs i comentatòus pa na spiegasiòn clara su sti rafinatèsis astronòmichis.

[210] Bušìa, sitàt algerina, a è tal stes paralèl di longitùdin di Marsilia, sitàt di Folc, cal stà parlànt.

[211] A la zoventùt. Crusa a era la prima fèmina di Enea.

[212] I beàs chì a’an dismintiàt, gràsis al Letè, ogni sens di colpa, e a recuardin doma il ben ca ghi è stàt dàt da la providensa.

[213] Al zira, o torna, atòr di chistu.

[214] Raab, ca veva vivùt taj timps pre-Cristians, a è lo stes stada beàda e unìda al rest di chej ca fàn part dal triònf di Crist.

[215] Firense, ca è’n ta li mans dal diau, e che par cauša di chèl tanta zent a sufrìs.

[216] Il florìn—o i bès.

[217] Il papa, ca nol custodìs i so agnèj.

[218] I decrès dal papa.

[219] Indulà che ’l Anzul Gabrièl a ghi’a anuncjàt a Maria il vignì dal Signòu.

[220] A vegnaràn prest premiàs chej ca sòn stàs màrtirs par man di fals pàpis e cardinài.

[221] Chistu concèt dal òrdin e perfesiòn dal mont al vegneva in sèguit ušàt daj Deìscj’ coma baše da la so prova da la ešistensa di un Diu creatòu e perfèt.

[222] Chel equatoriàl e chel zodiacàl.

[223] Par difòndi il so inflùs o virtùt a li ròbis da la cjera. Che la zent medievàl a ghi vès crodùt al podej che i pianès a’an su di nuàltris a si pòs ben jodi dal fat che tanta zent encja al dì di vuèj a no planta li simìnsis tal cjamp e a no travaša il vin se pì che la luna a no è justa.

[224] Par via che, coma ca osèrvin i comentatòus, che gradasiòns di clima ch’i vìn a no ešistarèsin; a si varès invensi estrèmos di cjalt e di frèit.

[225] Il grado di diramasiòn dal sìrcul zodiacàl da chel ecuatoriàl: s’al fòs pì grant o pì pìsul, a si scumbusularèsin li stagjòns, etc.

[226] Pensa a sè ca’è stàt zà dita si ti vòus capì sè ca’a da vignì.

[227] Cul punt ecuinosiàl da la primavera—za indicàt pì’n su (vers [8] +).

[228] Ogni dì a si lu jòt pì prest dal dì di prima par via ca si mòuf di dì in dì dal solstìsi invernàl vièrs chèl dal estàt.

[229] I efiès: par ešempli, a vèn lustri pì bunòra; e chel al aumenta il cjalt; e chel al fà crèsi li plàntis pì a la svelta; etc.

[230] Prima ca no sèdin zà ben formàs.

[231] Sicòma che Beatrìs a ghi fà part dal volej divìn, li so asiòns a vàn aldilà dal zì dal timp, ca ghi è rèdina doma ai mortàj.

[232] Diu a ghi mostra ai beàs da la cuàrta schiera (dopo daj beàs da la luna, di Mercurio e di Vènere) i segrès.

[233] Diu.

[234] Tal mòut Tolemàic di jodi li ròbis, il soreli al era un ùmil pianeta.

[235] La fia di Latona a è la luna (Diana), ca è chì rafigurada cun chel sercli luminòus che ogni tant a la circonda.

[236] Sè che Dante al sìnt e jòt in ta stu post celestiàl a no si pòs maj chì, in tal nustri mont, godi, nè par descrisiòn nè in altra maniera percepìbil.

[237] Pròntis a tacà di nòuf a balà, coma in ta un ritornèl.

[238] Dal interno di un daj splendòus. Chel cal parla al sarès Tomàs d’Acuina.

[239] Se un al ves d’impediti di bevi un tajùt di vin cuant chi ti’as sèit, al zarès cuntra natura, coma ca sarès cuntra natura se l’aga a no scorès jù vièrs il mar.

[240] Il fondatòu daj Domenicans.

[241] Berto = Berto Magno, filošofo e maestro di Tomàs d’Acuina; al insegnava a Colonia, indà cal varès insegnàt encja Tomàs d’Acuina.

[242] Compilatòu benedetìn toscàn di scris bìblics e eclešiastics. Secònt i comentatòus al veva provàt a riconcilià li cuestiòns eclešiastichis e civìlis.

[243] Dal latìn: forum—cul so significàt di centro di publica atensiòn, coma minsonàt in ta la nota apena data.

[244] Pieri il Lombart, teologo daj timps di Dante, al veva ufrìt la so òpera a la Glišia coma ca veva fàt la puarèta dal Vanzèli (Luca, XXI.[1],

[4]), che’n tal so puc, a veva dàt pì daj sioràs.

[245] Coma che cuant che cu l’espresiòn “bròut di gjugjulis” i si riferìn a un bròut cal sintilèa di puntìns di lus.

[246] A si trata chì di Solomòn, sul cual, secònt Vandelli, tàncjus in taj timps di Dante a èrin curiòus di savej se, nonostànt i so guscj’ epicùreos, al veva otegnùt a la fin la so salvasiòn. Il so Càntic daj Càntics al vegneva ušàt coma na cansòn par celebrà li nòsis da la Glišia cun Crist.

[247] Dionìs l’Aeropagita.

[248] Li responsabilitàs ca ghi sòn stàdis conferìdis ai ànzui.

[249] Sant Agustìn. Chel cal “rit” al è un cal veva contribuìt al pensej di Sant Agustìn in ta la so òpera ‘La Sitàt di Diu.’ I comentatòus a no sòn sigùrs di cuj ca si trata.

[250] Il spìrit sant cal è’n ta sta otava lus al è Boetius, ’l autòu di De consolatione philosophiae. Boetius al pol mostràighi la via justa a chej ca lu scoltin.

[251] Dùcjus grancj’ scritòus e teòlogos daj timps medievàj.

[252] Vir = omp.

[253] Sigjèr di Brabànt, un esponitòu da li idèis Averoìstis, ca metèvin in dùbit veritàs tomìstichis coma la imortalitàt da l’ànima, la libertàt di asiòn da la zent, etc. I comentatòus a no sòn pròpit sigùrs parsè che Dante al lauda Sigjer cussì tant, s’a si pensa che Dante al èra amiratòu di Tomàs d’Acuina, cal oponeva li idèis di Sigjer. A proposit, Sigjer al era stàt costrèt da l’Incuišisiòn di taši su li so idèis. E Sigjer a si la veva scjampada cul so sugerimìnt che li idèis filošofichis a no sòn di necesitàt li stèsis ca si’a cu la fede. Taj nustri timps zent coma Sigjer a vèn tamponada da autoritàs macartìstichis o ashcroftiànis.

[254] Un ghi và davòu da li sutilèsis gjuridichis. Chèl ca ghi và davòu daj aforìšmos al entra in taj stùdius da la midišìna.

[255] L’espresiòn (originàl: gloriosa-mente) a rìnt ben l’idea che Dante al è stàt ben risevùt, e ben risevùt da la granda “mins” di Acuinas.

[256] Da San Tomàs, cal era cussì interesàt di coma che li ròbis a vegnèvin caušàdis da altri ròbis, a è doma just cal capìsi li “caušis” dal pensej dubitòus di Dante!

[257] San Tomàs a si riferìs a sè cal à dita taj vers [96] e [114] dal cjànt precedènt.

[258] A ogni creatura a ghi tocja rìndisi prin di rivà a capì (zì a font) i segrès da la providensa.

[259] La uniòn fra Glišia e Crist a è stada fata da la Providensa.

[260] Cussì: cu la granda caritàt di San Checo (Francesc) ; culà: cu la granda sapiènsa di San Meni (Domenic).

[261] O chi conti di San Checo o di San Meni a fà’l stes: tant, contànt di un a si conta di ducju doj, dal momènt che ducju doj a vèvin il benstà da la Glišia in tal còu.

[262] Lasù in ta che montagnùta ca si alsa da Gubio. I doj flumùs a sarèsin il Tupìn e il Chiàsi (Chiascio).

[263] Da che altra banda (orientàl) dal mont.

[264] Nocera e Gualt, secònt cers comentatòus a èrin sot dominio di Perugia e daj Angjoìns.

[265] In ta stu post chì al è nasùt San Chechi, pròpit cuant (i dišarès) ca era bišugna di un rinasi eclešiàstic; coma che il soreli al nàs da stu punt orientàl doma tal ecuinòs primaverìl. Considerànt che chista descrisiòn a vèn da San Meni (Domenicàn), il cumplimìnt al è straordinàri.

[266] A continua la lode di San Meni: Clàmilu Orient, stu post, invensi di Asìši, par via che chì ghi’è nasùt n’altri soreli a la Glišia.

[267] Sta “siòra” a sarès (adiritùra) la povertàt che Checo al veva sielzùt.

[268] Davànt dal pari.

[269] Pa la povertàt.

[270] Crist stes che, nut, al veva spošàt la cròus.

[271] ’L amòu pa la povertàt a nol era rišultàt da ešèmplis coma chèl di Amiclat, chel puòr pecjadòu ca no si veva intimidìt par nuja cuant che Gjulio Sèšar a si ghi veva metùt in front.

[272] Coma oservàt dal Vandelli, la strutura sintàtica di chista tersina a no è tant clara in tal originàl.

[273] Cjamps cussì fèrtils ca sòn prons par dà racòls in gamba.

[274] Par via cal zeva in zìru vistìt coma un pesotàr. (La me fèmina a dišarès coma me!)

[275] Il Papa Inocènt III.

[276] Il òrdin daj Francescàns.

[277] Onorio III, papa, che in tal [1223] al veva pa la seconda volta, e in definitìva, aprovàt il òrdin Francescàn.

[278] Coma ca è contàt tal libri Fioretti di San Francesco.

[279] Li stigmàtis sàcris che San Checo al veva, secònt i so biògrafos, partàt cun luj par un pu di àjs prin di murì.

[280] Èco di nòuf il paradòs da la siòra “povertàt.”

[281] Dal grin da la siora povertàt.

[282] Stu colèga di San Tomàs al sarès San Meni, il fondatòu daj Domenicàns—patriarca stes di San Tomàs.

[283] A si acumulèa mèris pa l’altri mont.

[284] I Domenicàns a no sòn coma i frarùs, puarès; a èntrin invènsi in ta posisiòns di perìcul spirituàl, coma in ta li cjàsis daj aristocràtics, daj governàns, etc.

[285] Stàlis. Lat = sè che i Domenicàns a pòsin dà di cunfuàrt spirituàl.

[286] A basta pucja tela par metighi il capùcjo a chès ca ghi stàn visìn dal pastòu—par via ca sòn amondi pùcis.

[287] La corusiòn daj Domenicàns.

[288] Cf. Par.X.[96].

[289] La corona di ànimis luminòšis.

[290] Par ešempli, la lus da la luna, inferiòu a chè dal soreli, dal cual a deriva.

[291] Iride, la serva mesagèra di Gjunòn.

[292] Èco, che par amòu di Narcìs a si’a ridušùt a nujàltri che na vòus. (Se pasiòn par luj ca’a da vej vùt par ridùšisi pì ’ncjamò che in pièl e vuès!)

[293] La stela polàr. I so vuj a si sòn movùs viers la vòus cal à sintùt cu la stesa naturalèsa e rapiditàt ca si mòuf la gušieluta di na bùsula vièrs la stela dal nord.

[294] ’L altri “duca” al sarès San Meni, da la banda dal cual, par bocja di San Tomàs, cussì ben si’a parlàt dal me duca—San Francesc.

[295] A la gloria da la Glišia, pa la cual ducju dòj, a mòut so, a àn combatùt.

[296] Par.XI.[31]…. Chel cal parla al è S. Bonaventura.

[297] Calaruega, la sitàt da la Castilia indulà cal era nasùt San Meni (Santo Domingo).

[298] Il scudo (o emblema) dal re da la Castilia al mostra un leòn ta un cuadrànt di sot e un leòn tal cuadrànt che in diagonàl ghi stà parzòra.

[299] Druid—predi amondi fedèl a la so fede, coma ca èrin i druids antìcs.

[300] Cuj erètics.

[301] Encjamò prin di nasi a ghi veva caušàt un sun a so mari di parturì un cjan blanc e neri cal varès metùt a fòuc dut il mont. (Vandelli)

[302] San Meni e i Domenicans.

[303] Dominicus (= Domenico = Meni) al è in Latìn il posesìf di Dominus. A è curiòus notà che a no è doma un zòuc di peràulis ma un sugerimìnt su la teoria medievàl (“nomina sunt consequentia rerum,” coma cal dìs Vandelli) che la personalitàt, il caràtar, di na persona al vèn influensàt dal so nòn. (Jò’i provi a pensà in ta cuali manièris jò i soj sè chi soj par via dal me nòn. Cuj sàja sè ch’i sarès se il me nòn al fos stàt Filibert o Ermenegildo invensi di Ermes? Bepi Pelòj: coma ca mi dìšin, la colpa a era un puc so. Ma jò i lu’ai perdonàt tant timp fà, tant par dimostrà la magnanimitàt da la sublimitàt dal nòn ca mi à regalàt. )

[304] Cal sarès chèl di dedicasi a la mišeria. (“Và, vènt li to ròbis e dàighilis ai puarès.” San Matèo, XIX.[21].)

[305] “Felìs” in ta ducju doj i significàs; e “Giovana,” coma cal sugerìs Vandelli, in tal ebràic a si riferìs a na fèmina benvoluda da Diu.

[306] La vigna = la Glišia; il vignaròu = il Papa.

[307] I comentatòus a sòn pì bràvos di me a rindi na idea clara di chisti rìghis.

[308] Pecjàs di erešìa.

[309] Li ghirlàndis daj sans ca inclùdin San Checo e San Meni.

[310] Ta la Provensa, indà ca era na concentrasiòn di Albigèis, che San Meni al provava a convertì.

[311] Una roda (ta la metàfora da la biga) a è che di San Meni, che gràsis a chè la Glišia a veva scovàt via na vura di erètics. Chì a vegnin in mins ròbis puc gustòšis.)

[312] La roda di San Checo.

[313] In altri peràulis, i Francescàns a somèa ca no seguìsin pì ’l ešempli dal puòr San Checo. (S’a si la pensa ben, a si resta impresionàs da sta stesa idea cuant ca si višita la bašilica dal sant a Asiši: al è lì il paradòs di na glišia di un valòu inestimàbil ca celebra un sant ca si veva dedicàt a la mišeria!)

[314] Cuant che i triscj’ a si lamentaràn ca no sòn cuj bòis in paradìs.

[315] Tal elenco daj Francescàns a si pòs encjamò cjatani cualchidùn cal è restàt fedèl ai prinsìpis dal fondatòu.

[316] Scju ùltins a sarèsin i “spirituàj” ca insistèvin che li règulis dal sant a vegnèsin seguìdis cun grant rigòu; chej àltris a sarèsin chej ca volèvin bandonà li so règulis dal dut.

[317] La cura da li ròbis mondànis.

[318] Iluminàt e Agustìn a èrin doj daj prins ca vevin seguìt il zòvin Checo.

[319] Chìscjus, coma i àltris teòlogos minsonàs in ta sti rìghis, a fàn part di che corona ca circonda Dante e Beatrìs. (Vandelli, etc.)

[320] Coma cal sugerìs Vandelli, Natàn e Crišostom a sòn chì coma ešèmplis di òmis ca vèvin ausàt criticà i grancj’. Tal cašu di Natàn, luj al veva criticàt il re Davide par vèjsi incjašàt sù cu la fèmina di Uria.

[321] Patriarca.

[322]Arcivescul di Canterbury.

[323] Autòu di na famòsa Ars grammatica che par sècuj a veva tegnùt contèns i fiòj di scuèla.

[324] La prima art a sarès la gramatica, la prima da li sièt matèris dal “trivio e cuadrivio” (gramatica, dialetica, retorica, aritmetica, mušica, geometrìa e astrologìa).

[325] Tant Gjovachìn che Raban a èrin scritòus di òperis religjòšis.

[326] San Meni? ’L abàt Gjovachìn? Sant Tomàs stes?—Secont Vandelli nisùn al è pròpit sigùr di cuj cal intìnt Dante.

[327] Tal grin, o centro.

[328] Li stèlis da l’orsa granda a ni sòn sempri višìbilis par via ca zirin atòr da la stela polàr.

[329] La prima roda (il prin mòbil) a zira atòr da la stela polàr (il spìs dal mani da la orsa pìsula).

[330] Dante al invìda il letòu a imaginà duti li stèlis minsonàdis fin chì coma do costelasiòns in forma concentrica.

[331] Il riferimìnt chì al è a la costelasiòn da la Corona, ca’a derivàt il nòn da la gloria di Ariana, fia di Minòs, cal veva risevùt da Bacò na ghirlanda in regàl coma consolasiòn par èsi stada bandonada da Tešeo.

[332] ’L originàl “l’uno andasse al prima e l’altro al poi” al sugerìs che li do corònis a si mòvin in sens opòst l’una da l’altra.

[333] Il letòu al varà na idea di coma che….

[334] Il sens di sti rìghis: Si si lasàn imaginà li costelasiòns che Dante a ni’a descrìt, alòra i podìn vej na idea da la granda bielèsa da li corònis di lus che Dante al à jodùt; na idea, però, che, in paragòn, a’è cussì pìsula e indistinta coma che il scori da l’aga da la Chiana (na ròja da la Toscana) al dà na idea da la velocitàt dal Prin Mobil, il pì rapid daj cjèlos. Insoma, na idea amondi pìsula!

[335] Ìn che i antìcs a cjantàvin in onòu di Apòl.

[336] La Trinitàt e, tal stes timp, l’unitàt tal so insièmit di divìn e di umàn.

[337] San Tomàs.

[338] Eva.

[339] Crist, cu la so pasiòn e muàrt, al à sodisfàt li ešigènsis da la gjustìsia divina.

[340] Adàm e Crist.

[341] Solomon, che in ta la sapiensa a nol à vùt compaj. (Q.v. X.[109]….)

[342] Il verbo, o idea di Diu.

[343] Il Diu pari.

[344] A si fà in tre, coma in tal originàl.

[345] Il spìrit sant.

[346] I nòuf òrdins daj ànzui, tacànt cuj Serafìns.

[347] Scju ràis da la bontàt divina a pàsin in jù, da li sostànsis angjèlichis, fin a “informà” che ròbis “contingèntis” ca dùrin puc e ca sòn corutìbilis.

[348] La so aparènsa fisica, coma la influènsa daj cjèlos, a varièa a seconda daj càšus.

[349] Ròbis o bestis o òmis (e fèminis pur) a varièjn ’l un dal altri; però, dentri da la so specje, a si visìnin a l’idea esensiàl dal so èsi. Chì, a mi par, tant Platòn che San Tomàs a sòn d’acòrdu.

[350] Vuàltris i nasèis.

[351] La perfesiòn ta na creatura a vèn otegnùda s’a si’a la mediasiòn dal spìrit sant (vif amòu), dal fì (la clara vista) e dal pari (prima virtùt).

[352] Tant Adàm (la cjera) che Crist a èrin perfès.

[353] Salomòn (cf.X.[114]).

[354] Cuant che Diu a ghi’a dita di domandà un regàl, Salomòn al à domandàt di vej la sapiensa di podej governà cun gjustìsia.

[355] Ànzui. (In altri peràulis, la cognosensa teològica.)

[356] Se do premèsis, una necesaria e una contingènt, a pòsin maj generà na conclušiòn necesària. (Cognosensa lògica e teològica.)

[357] S’a è pusìbul vej un motu no caušàt da n’altri motu.

[358] Il savej sti ròbis al cumpuarta na cognosensa da la geometrìa e da la filošofia.

[359] Tal vers X.[114].

[360] Ca nol è a la par cun n’altri.

[361] Vers X.[114].

[362] Il Signòu.

[363] Chista espresiòn, “piombo a’piedi,” coma cal dìs Dante, a parta in mins l’imàgin di un galeòt cu na bala di plomp incjadenada ta un piè.

[364] Un al varès da èsi amondi stùpit par afermà o negà na roba prin di vèjla studiada benòn, fin taj particolàrs pì pìsuj.

[365] Granda veretàt: I nustri sintimìns a “informin” il nustri pensej o intelèt o rašonamìnt in ta manièris ca sòn fàsilis da jodi

[366] Un ca nol è preparàt par zì in sercja da la veretàt a si insiminìs di idèis ca pòsin èsi pešu dal so restà ignorànt.

[367] Parmenide, cal crodeva che dut il mont al fos creàt dal cjalt e dal frèit; Melìs, cal crodeva che il motu al fòs na ilušiòn; Bris, cal voleva scuadrà il sìrcul.

[368] Sabelio: filošofo africàn dal ters sècul cal negava il dogma da la trinitàt; Ario: fondatòu daj Ariàns, sèta ca negava la eternitàt di Crist; etc. (Robuschi)

[369] Sìmilis ai impùls ca fàn cori l’aga tal vas apena descrìt: San Tomàs al parla dal sìrcul; Beatrìs dal centri.

[370] Beatrìs a cognòs il pensej di Dante—encja prima ca lu cognosi Dante stes.

[371] Dopo la resuresiòn daj cuàrps.

[372] Di Beatrìs ca ju’a apena preàs di sodisfà il pensej (no encjamò nasùt) di Dante.

[373] Da la gràsia di Diu ca plòuf jù par sempri. (A è da notà che Dante stes al uša il vocàbul “ploia,” derivànt dal provensàl ploja. Provensàl…furlàn: cušìns strès!)

[374] Tal originàl Dante al à “sempre vive” cal à un significàt un puc diferènt.

[375] La luminošitàt di ogni un di chiscju spirs a varia a seconda da la gràsia ca ghi’è stada conferìda—par mèrit. Cussì al dìs chel cal parla— Salomòn, cal à di vej un grant mèrit, gjudicànt da la so luminošitàt, pì intensa di ogni altra tal sìrcul di dentri.

[376] Cu la resuresiòn il nustri cuàrp al sarà perfesionàt da la Gloria ca ghi è stada conferìda. (Nùja pì mal di cjaf o di zenòli o di schèna!)

[377] Scju spirs luminòus a si mòstrin ansiòus di rivistì i so cuàrps muàrs. Chì a bišugna che sè che Salomòn al dìs taj vers [56]-[57] al sedi veretàt, parsè che sinò al subentra un problemùt: A è indiscutìbil che tanta zent a à cuàrps ca no sòn par nùja roba da dešiderà—nè da la zent ca ju à nè da àltris. Par podej dešiderà scju cuàrps, chiscju beàs a’an di èsi tant sigùrs che al momènt da la resuresiòn i so cuàrps a saran tant miej di chej ca àn bandonàt al momènt da la so muàrt.

[378] Chista cualificasiòn a risòlf, un puc, chel problema chi’ai esponùt in ta la ultima nota: li màris, com’che ben si sà, a no jòdin i difiès daj so fioj.

[379] A no rivàvin a sopuartàlu par via dal so lušòu incandesènt.

[380] La višiòn di Beatrìs a no vèn data da Dante in taj so particulars par via che scju particulars, insièmit a chej di tanti àltris višiòns di lasù, a ghi sòn zùs da la memoria.

[381] Ispiràs da la višiòn di Beatrìs.

[382] Ta un stàt di beatitùdin pì alt.

[383] A è cussì clar che i ti ju rivistìs dut daj to ràis, o Elios (= soreli = Diu).

[384] “Fa dubbiar ben saggi” tal originàl. La sostansa a è la stesa: filòšofos e siensiàs a’an sempri pensàt ai mistèris dal cošmo cuant ca’an alsàt i vuj a li stèlis da la via Latea.

[385] Il sen da la cròus.

[386] Da na punta a l’altra da la strica orišontàl, e dal punt pì alt a chel pì bas, da la cròus….

[387] Ombrena = zent. (La peràula chì a ritèn pur il so significàt normàl.)

[388] Cussì in tal originàl; un strumìnt mušicàl coma na viola.

[389] Chej, naturàl, di Beatrìs.

[390] Dante a si acùša, par scušàsi, di vej posponùt il plašej di vuardà taj vuj di Beatrìs, dišìnt sè cal dìs ta li ultimi rìghis.

[391] Sclèt.

[392] Ta la volontàt ca parta al mal.

[393] Il coru daj beàs descrìs in tal cjànt precedènt.

[394] La mins a và chì in ta la figura di Diu cal tira e mola li rèdinis su dut sè ca susèit.

[395] Encja comprendìnt la disponibilitàt di scju beàs di fàni fièstis la sù cun lòu, Dante al somèa un puc durùt cun chej ca no’an che granda volontàt di rešisti a li ròbis ca dàn plašej in ta stu mont—e doma in ta stu mont.

[396] Cu la stesa premurošitàt da la gjèma zà minsonada.

[397] Secònt Virgìlio, Anchiše al era zùt di corsa a incuntrà Enea cuant che stu chì, coma Dante, al veva višitàt il aldilà.

[398] Chel cal parla al è Cjasaguìda, un antenàt di Dante. I comentatòus a no sòn sigùrs dal parsè che Dante a lu fa parlà in latìn. (Ca sedi parsè che, al di fòu di luj stes e pus àltris, la lenga “educada” prin di Dante a era il latìn?)

[399] Doventànt beàt, Cjasaguìda al veva za “jodùt” che stu momènt al sarès rivàt.

[400] Beatrìs.

[401] Diu. Tu, al dìs Cjasaguida, ti cròdis che il to pensej al vegni rifletùt in me par volontàt di Diu, che dut al sà; e par chèl i no ti mi domàndis cuj ch’i soj.

[402] I beàs a pòsin dùcjus vuardà Diu, cal riflèt, coma un spièli, ducju i nustri pensèis.

[403] Il sintimìnt (afièt) e ’l intelèt (sen).

[404] Cul cjalt dal so amòu e cu la lus dal so infinìt savej—al dìs Dante—’l intelèt e la caritàt di scju beàs a sòn da la stesa intensitàt.

[405] Par via ca sòn indistinguìbils.

[406] Voja e argumìnt: manifestasiòns dal afièt e dal intelèt, minsonàs pì’n sù, ca si esprìmin in manièris diferèntis.

[407] Cjasaguìda al esprìn contentèsa di vej Dante coma so disendènt.

[408] Cjasaguìda al varès gust se Dante, cu li so òperis, al rivàs a scurtàighi il timp dal Purgatori al so bišàvul.

[409] Da scju murs antìcs al riva encjamò il sun da li cjampànis cal segna il pasà da li òris—coma a San Zuan, po.

[410] La me a’è forsi na pìsula esagerasiòn. Dante, o miej Cjasaguìda, al dìs doma che Firense a steva “sobria e pudica”—ca vorès diši che i so pecjadùs a pòl vèju ben vùs.

[411] Al contrari daj timps di Dante stes, cuant che secònt un so contemporari (citàt da Vandelli) li frùtis a vegnèvin spošàdis a dèis àis o mancu e a ghi vegnèvin dàtis dòtis sfarsòšis che i puòrs genitòus a no podèvin permètisi sensa zi a robà!

[412] Divièrsis interpretasiòns pusìbilis: palasàs cun tanti cjàmaris vuèitis? Vuèitis par via daj vìsis daj pàris? Etc.

[413] Encjamò no era rivada a Firense che corusiòn coma in taj timps dal re Asiriàn Sardanapàl.

[414] Dut chistu laudà da li virtùs da la Firense di na volta a mi parta in mins che rìghis da la Tempest di Shakespeare indulà che il puòr Gonzalo, tontonàt da Antonio e Sebastian, al dà la so višiòn di coma cal governarès l’išula se luj al vès da vej l’oportunitàt:

   …Where I king on’t, what would I do?
   I’the commonwealth I would by contraries
   Execute all things, no kind of traffic
   Would I admit, no name of magistrate.
   Letters should not be known; riches, poverty,
  And use of service, none; contract, succession,
   Bourn, bound of land, title, vineyard, none;…
   No occupation—all men idle, all;
   And women too, but innocent and pure;….

Chej àltris, naturàl, a lu cjòlin inzìru; però la višiòn di un stàt ideal a la à lo stes, coma ca la à Cjasaguìda di che sorta di Firense ca era na volta e che (i cròt che Dante al pensi) a podarès èsi. A pòsia dasi che Shakespeare al sèdi stàt al curìnt di chistu tocùt da la Comedia?

[415] Usieladòu: un pas di montagna da’ndà ca si jòt ben Firense; Montanàl: un pas da’ndà ca si jòt ben Roma.

[416] Pur esìnt siòr, B. Berti a si vistìva a la buna; e la so fèmina pur a no si sbieletava. (Il sugerimìnt chì, però, al è che in taj timps di Dante li fèminis a si pituràvin coma vuèj!)

[417] Famèis Guèlfis siòris.

[418] Na stranèsa. Par me, chi’ai vivùt la pì granda part da la me vita adulta in ta un ambiènt nordamericàn, chista oservasiòn di Dante a somèa na roba metaforica e basta, un par mòut di diši. Par me a è di puc cunfuàrt savej indà ch’i vegnarài soteràt. Cal sedi Ashcroft, Powell River, Vancouver, o cualchi altri post, a fà pucja diferensa. A pensàighila, però, la zent di San Zuan (sens’altri chè di na volta) a si sìnt solevada dal pensej di vignì soterada tal simeteri di Pardapòs, indulà ca si cjatarà in compagnìa di cussì tancju parìncj’ e cognosìns. Par chista zent l’idea di vignì soterada ta n’altri paìs (no stìn nencja parlà di un post lontàn coma il Canada) a è insopuartàbil—roba da scumbusulàti la pas da la tomba! Cussì Dante al è da cjapàlu a la lètera.

[419] Cjasaguìda al para via a contà coma che in taj timps daj nònus di Dante, la zent (benestànt) di Firense a viveva na vita regolàr, a la buna; li fèminis contèntis a cjaša cuj so òmis, che encjamò a no zèvin in Fransa par afàrs.

[420] Cjanghèla = una di chès; Saltarèl = un brigànt. Chej altri doj a sòn ešèmplis di virtùt romana.

[421] Il sigà paj dolòus dal part.

[422] Chel di San Zuan (tal miès di Firense).

[423] Ferara? Parma? Roma?

[424] Coràt III di Svesia.

[425] Chel pòpul al sarès il pòpul Maometàn; i pastòus a sòn i pàpis. (A è clar che sot il dominio di Bush la crocjata cuntra il mont Musulmàn a’è stada risusitada e a è plena di salùt!)

[426] Chista peràula a no è’n tal originàl, ma il sintimìnt al và d’acòrdu cun chèl esprimùt da Cjasaguìda in ta li so ùltimi peràulis a la fin dal cjànt quindicèšin.

[427] A mi recuardin i comentatòus che’l ušu dal “vu” al veva vùt inìsi e popolaritàt cuj Romans—e che in sèguit al era stàt puc ušàt. Da frut, però, i eri cussì abituàt a ušà il “vu” cu la zent pì ansiana di me che, na volta stabilìt a Powell River, la ušansa a veva continuàt, fin al punt che par àis, conversànt cu na me visinànt furlana ca veva un dèis àis pì di me, i no vevi vùt il coragju di dàighi dal “tu” e, sicòma ch’i si parlàvin abastansa di frequènt, a mi varès parùt amondi stran il dàighi dal “vu.” Il rišultàt di stu dilema al è stàt che par àis i no ghi’ai dàt nè dal tu nè dal vu. Epùr i soj rivàt a comunicà lo stes. Na maravèa!

[428] Na alušiòn, chista, a la storia ca lešèvin Pauli e Francesca, chej puòrs diàus!

[429] Cuant ch’i eri frutùt. (Naturàl che i “àis” chì a sòn da capì coma “condisiòns socjàls, etc.)

[430] No—no chel nustri, ma chel di Firense.

[431] Par Cjasaguida, chistu al è il mòut di diši cal era nasùt dal [1106]. (Miej dàighi na ocjada ai comentatòus par capì li sutilèsis di chistu calcul stelàr—o planetàr.)

[432] ’L originàl: “Li antichi miei e io nacqui…” Chel sens, da li vòltis pešantùt, di colpa ch’i sìnt cuant che la me gramatica a è un puc cussì cussì—beh, chel sens lì a si lišerìs un bièl puc cuant che encja Dante (ca si tèn cussì visìn dal mestri di chej ca sàn) al uša espresiòns cussì!

[433] A San Zuan (tal nustri San Zuan) stu “sest” chì i cròt ch’i lu clamarèsin un “borc.” Ta stu borc di Firense ogni àn a festegjàvin il dì di San Zuan cu na granda gara di corsa.

[434] Coma ca dìšin i comentatòus, Dante a si contenta di mostrà che i so antenàs a èrin di Firense.

[435] Dal Punt Vecju al Batisteri di San Zuan.

[436] Tal sens di “artigjàn.” I Cjamps, etc., a sòn ešèmplis di zent ca vegneva dal di fòu di Firense.

[437] Se Dante (o il so antenàt Cjasaguida) a la pensava cussì daj contadìns dal la zona di Firense, se’l pensarèsia di nuàltris puòrs contadìns di San Zuan?

[438] Tal sens di un tipo cualsìasi.

[439] I comentatòus chì a jùdin a capì sti riferènsis. La sostansa, però, a è che Cjasaguida al rinfuarsa la so idea che ai so timps Firense al era miej di vuèj.

[440] Contràdis = sitàs (coma tal originàl “citade.”) Sens’altri an d’è di chej che vuèj a la pènsin pròpit cussì cuant ca’an in mins i extracomunitàris. Par un coma me, però, cal à vivùt il pì da la so vita in Canadà, un paìs cal à na mistura di nasionalitàs, chistu concèt di Cjasaguida a nol è tant solid.

[441] Sitàs, chìstis, dùtis zùdis in ruvìna.

[442] In cualchi roba, coma na sitàt, ca dura un bièl puc.

[443] Èco, se Dante al fòs stàt di San Zuan invensi di Firense, chisti rìghis a sunarèsin cussì:

Jodùt i’ai jò’i Culòs e’i Castelarìns, i Bàitas, Castìgas, Pisìns e Tamajòs, ca èrin zent in gamba, da tegni a mins.

[444] Firense.

[445] Ravignàns, Beluncjòns…famèis di bacàns di chej timps là.

[446] Coma Cavalièr il Galigàj al veva tal so stema di cjaša na spada cul mani e pòmul di òru.

[447] La famèa daj Piòj (Pigli) a veva un scudo cu na strica grišulìna ta un sfont ros. (Vandelli)

[448] Staj (= staio): na sorta di caretèl. Secònt i comentatòus la referensa chì a è che famèis, coma i Gjàis, ca vèvin trufàt il cumùn cun scju caretej di sal che, par via che a cualchidùn di lòu a ghi mancjava na doga, a no vèvin la cuantitàt di sal ca varèsin dovùt vej.

[449] I Lambertos, ca ghi fèvin onòu a Firense.

[450] Cun vena un bièl puc ironica, Cjasaguida al para via cussì a contà da la degradasiòn da li ušànsis fra i fiorentìns.

[451] La zentùta. Miej dàighi na ocjada ai comentatòus par vej na idea clara da li relasiòns minsonàdis ta sti rìghis.

[452] “Incredibil” parsè che, secònt i comentatòus, daj Pera a no è restàt sen, fòu che’l nòn da la puarta.

[453] L’insegna dal “gran baron” (Ugo il grant) a è stada vuèj (taj dìs di Dante) cambiada cu na strica ornamentàl da Gjàn da la Bièla. (Par altri a miej zì là daj comentatòus.)

[454] I Bondelmòns, minsonàs un puc pì’n jù.

[455] Invensi da spošà la fia di Amidei, Bondelmònt al veva spošàt n’altra zòvina—roba ca veva caušàt la divišiòn fra Guelfs e Ghibelìns.

[456] Statua mutilada di Marte in banda dal Punt Vecju—indà ch’encjamò si jodeva’n ta chej timps . La pàs a era finida cul sasinamìnt di Bondelmònt pròpit in ta stu post. A mi vèn in mins che—cuj sàja?—forsi Marte che in chisti nòs di Avòst dal [2003] a si lu jòt cussì grant, al è ros coma che flàmis daj fòucs di ducju chej incèndios ca stàn brušànt boscs dapardùt, encja chì a Ashcroft. Ca sèdin scju fòucs stàs judàs da stu Diu guerèsc?

[457] Il gìlio—emblema di Firense—al era na volta blanc sù un sfont ros, e cussì al è restàt, encja se i Guelfs a vèvin tentàt di cambialu da blanc a ros cun un sfont blanc.

[458] Fetòn al à volùt èsi sigùr che so pari al èra il soreli. Apòl al à consentìt al dešideri dal fì—cul rišultàt dišastròus ca si sà. E par chèl i pàris encja il dì di vuèj a si tìrin un puc in davòu dal sodisfà dùtis li vòis daj fioj.

[459] Parsè ca è impusìbul.

[460] Tal purgatori e tal infièr.

[461] Cjasaguida.

[462] Chistu rašonamìnt Tomìstic al raprešenta il “scolastic” tentatìf di armonišà la libertàt di asiòn dal individuo cu la “providensa” o onisiènsa di Diu. Il fat che Diu al sà belzà che jò i zaraj a copà Abèl a nol rìnt necesari il me fratricidi: i soj jò chel cal fà la decisiòn di copà il fradi. Lo stes, però, a si pòs rašonà che’l Diu al varès podùt cambià li ròbis prima ca rivàsin a chel punt crìtic lì. Al varès, par ešempli, podùt acetà il regal che Caìn a ghi veva ufrìt cu la stesa contentèsa cal veva acetàt chel dal fradi. Tal cašu da la nàf ca seguìs la curìnt, a è vera che na volta zuda’n ta la curìnt la nàf a vegneva strisinada ju—che Diu, ca la jodeva zì jù a nol era luj ca la pocava. A si podarès diši, encja chì, che prin che la nàf a si metès in ta sta curìnt, Diu al varès podùt calmà la curìnt, o fà alc di sìmil.

[463] Cjasaguida, cal jòt tal spièli di Diu, indà cal è rifletùt dut chel cal à da vignì, al jòt pur sè ca ghi susedarà a Dante taj timps ca’an da vignì.

[464] Ipòlit al era stàt ešiliàt par èsi stàt acušàt di vej tentàt di sedùši la madrigna, cuant che in realtàt (o almàncu secont Ovidio) luj al veva rešistùt a li lušìnghis ca ghi veva fàt ic. (E ben si sà sè che li fèminis a fàn in ta càšus cussì, no? Dopodùt, “hell hath no fury like a woman scorned,” no èše vera?)

[465] ’L ešìlio di Dante al era stàt contemplàt (a mi pàr di capi daj comentatòus) a Roma, indulà che’l papa Bonifàs VIII al veva pucja simpatìa paj Blancs di Firense.

[466] Una famèa nòbil ca veva simpatìa par Dante.

[467] L’acuila imperiàl.

[468] Il sens al somèa di èsi che a Dante a ghi sarà ufrìda asistensa a colp, prin encjamò di domandala.

[469] Cjangrant da la Scjala, Siòr di Verona.

[470] Marte. Ta scju dìs chì (vièrs la fin di Avòst dal [2003]) sta “stela” a è pròpit fuarta—pì luminoša ca sedi maj stada in taj ultins [60] [000] àis, secònt chej ca sàn. Però, al contrari daj efiès che Marte al à vùt su Cjangrànt, in ta scju dìs al stà creànt dišastros ecològicos in Europa (incèndios, temperatùris cussì altis che fra l’altri a’an copàt

[10] [000] di lòu in Fransa) e pur uchì ([30] [000] sfolàs da Kelowna, e un bièl nùmar encja chì a Ashcroft)!

[471] Li sfèris dal firmamìnt.

[472] Encjamò prin che il Papa Clement V al invitàs Rico VII a vignì in Italia, par dopo zìghi cuntra, Cjangrànt, a nòuf àis al veva belzà mostràt li virtùs minsonàdis. Chì a si pòs notà che, coma cal dìs Thomas Gray in tal so famòus poema “Elegy Written Upon a Country Churchyard,” a sòn doma i grancj’ ca pòsin mostrà disprès paj bès. Ai puòrs diàus daj puarès a no ghi vèn maj data l’oportunitàt!

[473] Al saveva ben Dante, che la so fama a sarès durada in taj sècuj, mentri che chè di chej ca lu’an costrèt a ešilià, s’a ešìst, a ešìst gràsis a la fama che Dante stes al à.

[474] Coma cal sarès il so trisnònu Cjasaguìda.

[475] Un ca si lasa zì, ca si lasa domà dal ešìlio, al vèn distrùt.

[476] Si no’ai il coràgju di ricognosi sè ca è veretàt, na dì, cuant che il prešènt al sarà doventàt timp antìc, i vegnaràj dismintiàt dal dut.

[477] Cuanta veretàt ca è’n ta sti rìghis!

[478] Purgatori.

[479] L’ešìlio.

[480] Diu.

[481] Beatrìs a lu sigùra che il plašej celestiàl cal à vuardàt taj so vuj al pòl cjatàlu èncja al di fòu daj so vuj.

[482] La brama di Cjasaguida di discori di nòuf cun luj.

[483] Chèl che Cjasaguida al minsonarà a si prešentarà svelt coma na saèta.

[484] Un’altri lušòu.

[485] La stesa ambiguitàt (al eše il falcòn cal svuala o il vuli dal falconièr?) a è encja’n tal originàl.

[486] Dùcjus grancj’ condotièrs medievaj, scju chì; fra di lòu, zent coma Gotfrèit a èrin condotièrs da li primi crocjàtis cuntra i saracèns.

[487] Dante al vuarda in taj so vuj e a ghi par pì bièla di sempri, roba che, considerànt i superlatìfs cal à ušàt fin adès, a somearès impusìbul.

[488] Dante a si necuàrs ca sòn adès in ta la sfera di Gjove.

[489] Beatrìs.

[490] Pa la so vergogna, na fruta—a ni dìs Dante—a cambia colòu, dal ros al blanc, a colp.

[491] La sesta stela a sarès Gjove, pì temperada di Saturno (frèit) o Mars (cjalt).

[492] La lus stesa a stà formànt ai so vuj li lèteris da la nustra lenga (ma i no cròt dal furlàn!).

[493] Una da li Mùšis.

[494] Volèighi ben a la gjustìsia vuàltris ch’i gjudicàis la cjera.

[495] “Dùtis chès” a si riferìs a li lùcis ca si stàn pojànt sul colm da la “M,” fašìnt la “M” someà na sorta di gìlio. Pal valòu simbòlic da la “M” i sugerìs i comentatòus, ca la sàn pì lungja di me.

[496] Diu.

[497] Informa = tal sens daj antìcs scholàstics: ca ghi conferìs la so vera sostansa o esènsa.

[498] Il valòu simbòlic al è pì o mancu cussì: i spirs (ca pòsin èsi jodùs coma la zent ca à simpatìa pa la monarchìa fransèša) a càmbin cul so sfavilà il gìlio, cal raprešenta la cjaša franseša, in ta la forma da l’acuila, sìmbul dal Impero, dimostrànt cussì che, tal livèl simbòlic la zent a preferìs—o a varès da preferì—’l Impero al dominio fransèis.

[499] Il sugerimìnt di Dante chì al è che la corusiòn (fun) da la gjustìsia a deriva da la curia papàl—cun Zuan XXII da Avignòn prin di dut. (Vandelli)

[500] Coma cal veva fàt il Signòu in tal templi di Gjerušalèm.

[501] La guèra adès a vèn fata daj pàpis ca ùšin scomùnichis o altri amonimìns cuntra i fedej, e fašìnt cussì a ghi ròbin il pan spirituàl che il Signòu al voleva prejòdi par dùcjus.

[502] Dante chì al stà apostrofànt, a si pensa, un daj pàpis (Clement V?) cal era stàt acušàt di imponi scomùnichis doma par scancelàlis se un daj potentàs al vès vierzùt il so tacuìn!

[503] La Glišia.

[504] Il tu di sti rìghis al è Zuan XXII (o n’altri papa coròt e cìnic). Stu papa a si riferìs a S. Pieri e a S. Pauli in maniera spresànt—e chèl ca gh’impuarta a sòn doma i florìns ca tègnin raprešentada la figùra di San Zuan Batista.

[505] Il splendòu daj beàs al somèa un’acuila—sìmbul che a Dante a ghi stà amondi a còu, par rašòns za prešentàdis.

[506] I mi cjoj encja jò la libertàt ca si’a cjòlt Dante tal ušà “rostro” (latìn: rostrum = bec, o muša) par significà la muša o bec da l’acuila.

[507] La figura da l’acuila che cussì a si stà esprimìnt a è fata di chej tancju puntìns di lùs ca sòn i beàs ca ghi dàn forma.

[508] Li vòus di ducju i beàs a èrin concentràdis in ta l’unica vòus da l’àcuila.

[509] Taj òrdins daj ànzui.

[510] Il capucjo che il falconej a ghi tèn sul cjaf.

[511] Chel stùpit di un Satanàs di Lusìfar.

[512] Ogni creatura inferiòu a chè daj ànzui (Lusìfar in particulàr) a è coma un vàs masa pìsul par capì ’l infinìt savej dal creatòu.

[513] ’L intelèt divìn.

[514] ’L intelèt umàn al è regàl dal intelèt divìn: regàl grant, a si sà; ma maj cussì grant coma chel da’ndà cal cjoj ispirasiòn—coma che se un siòr a ni regala mil dòlars, mil dòlars a sòn tàncjus, si capìs; ma puc o nuja in confrònt dal tešoru da’ndà ca vègnin.

[515] Cupiditas radix malorum est—in ta ducju i sens.

[516] Puòr’on = puòr omp.

[517] Domanda, chista, che dùcjus a si sòn domandàs, prima o dopo.

[518] Il cjadreòn di un gjudice.

[519] Tal sens di èsi il contrari di sutìlis.

[520] S’a si imedešimèa cu la volontàt divìna.

[521] Fin a chel punt chì dal rašonamìnt da l’acuila, il me dùbit al restarès intàt.

[522] L’acuila.

[523] Vuàltris umàns i no sèis bòis di capì li sutilèsis da la gjustìsia divina. A si’è tentàs di diši, chì, che forsi a no sarès tant na bruta roba se il creatòu a ni permetès di capì cualchidùn daj so mistèris. Forsi, s’a ni spalancàs chel barcòn cal fa jodi sè ca è la di fòu, in tal so ort, par cussì diši, forsi i varèsin encjamò pì amirasiòn par luj e par dùtis li ròbis cal à’n tal so ort. Ma i saj ben che luj al è ostinàt a insisti su la storia da la fede, che sensa di chè i no podarìn maj godi da la bielèsa dal so ort.

[524] Crist. E di che zent ca fà mostra di vej sempri Crist in mins an d’è tanta, coma ca è tanta la ipocrišìa da la zent.

[525] Danàs e beàs a si ju jodarà sfilà’n ta do filis: chè daj beàs e chè di chej zùs in malora.

[526] Imperatòu Berto da l’Austria.

[527] Il cugnàt di Berto al zarà a pièrdi l’Austria entri pus àis. (Cussì i comentatòus.)

[528] Stu chì al sarès Filìp il Bièl, da la Fransa, che, secònt i comentatòus, al veva falsificàt tanta moneda par podej fà na guera. Filìp pì tars al era zùt a murì dopo èsi stàt ferìt da un cinghiàl.

[529] Ducju scju regnàns a’an na roba in comùn: la brama di vej e di otegni teritori daj àltris—’l inglèis al voleva la Svesia; il spagnòu Gibiltèra (daj Mòrus); etc.

[530] Ca sarès il stes che diši che par ogni virtùt che stu suèt al à, al à pur mil pècis.

[531] Di stu re di Sicilia a basta diši puc—al era un omp plen di vìsis e basta.

[532] Il barba di Federico al era Jàcu, re da la Majorca. Jàcu II, il fradi, al era re da l’Aragona.

[533] Ràsia: na region ca includeva part da la Bosnia, Croàsia, Serbia e Dalmàsia.

[534] Il re di Ràsia a si veva profitàt dal fat che la so moneda a ghi someàva a la moneda venesiana (I “matapan” vènetos).

[535] I Pirenej, ca podèvin difìndi il re di Navàra da la Fransa.

[536] Il re di Cipro, fransèis, al era un omp coròt e crudèl, secònt Dante e secònt i comentatòus.

[537] Chej puntìns di lùcis ca fòrmin il vuli da l’àcuila a sòn pì brilàns (= di mèrit pì grant) daj àltris ca ghi dàn forma al rest da l’àcuila.

[538] Re Davide, autòu daj Sàlmos.

[539] La sostansa di sti rìghis a pàr ca sedi che il cjantadòu (Re Davide) al cognòs adès il grant prèmiu risevùt pa li so òperis.

[540] ’L Imperatòu Trajàn.

[541] Cf.Purg. X.[73] etc.

[542] Il paradìs e ’l infièr.

[543] Ešechièl che, savùt da Zaìja cal sarès muàrt di lì a puc, al veva domandàt di èsi lasàt vif par encjamò un puc di timp par podej fà penitensa. (Robuschi)

[544] Coma tal cašu di Ešechièl.

[545] ’L Imperatòu Costantìn cal veva pasàt li lègis di Roma a l’àcuila, sen dal Impero, e al veva al stes timp stabilìt Bišansio coma capitàl dal Impero.

[546] Là che la sèa dal vuli da l’àcuila a taca a zì’n jù.

[547] Gulielmo il Bon, re da la Sicilia, planzùt in taj timps di Dante, pì ’ncjamò pal fat che chej ca lu vèvin suseguìt, Carlo e Federico, a èrin stàs governàns da nuja. (Comentatòus)

[548] A si mostra dut risplendìnt e colòu di òru.

[549] Un daj trojàns ca vèvin lotàt cuntra i Grecs. Dante, naturàl, a si necuàrs a colp di sta straordinaria rivelasiòn: se’l fàja un ostia di un pagan uchì in tal paradìs?

[550] Cussì Shelley cuant che’n ta la so “To a Skylark” al sìnt tal cjantà da la lòdula un segnal di cualchicjùsa cal è cussì tant pì bièl, pì melodiòus di cualsìasi roba ca è di sta cjera, e che di conseguènsa a ghi tocja èsi divìna.

To a Skylark

Hail to thee, blithe Spìrit!
Bird thou never wert,
That from Heaven, or near it,
Pourest thy full heart
In profuse strains of unpremeditated art….

Sound of vernal showers
On the twinkling grass,
Rain-awaken'd flowers,
All that ever was
Joyous, and clear, and fresh, thy music doth surpass….

What objects are the fountains
Of thy happy strain?
What fields, or waves, or mountains?
What shapes of sky or plain?
What love of thine own kind? what ignorance of pain?…

[551] Ogni roba tal mont a è creada in conformitàt cul volej di Diu (il plašej eterno).

[552] Dante al uša sta espresiòn latina par significà la esènsa di na roba; e cussì i la uši encja jò. In furlàn na peràula ca si visinarès a sarès “robitàt,” ca sarès la sostansa di na roba, coma che in inglèis a si uša la espresiòn “whatness” o “thingness.”

[553] La viva speransa (cal à un omp coma Trojàn) di zì a cognòsi Diu a và a “vinsi” sul volej (o amòu) divìn, ca ghi scolta a chej ca mòstrin speransa.

[554] Trajàn (la prima) e Trojàn (la cuinta) dùtis dos colocàdis ta la sèa da l’acuila.

[555] Secònt i comentatòus, al è stàt San Gregorio a preà par che Trajàn al tornàs fra i vìfs par fà dal ben—cal era il so dešideri.

[556] Voltàs: tal sens che in ta chistu momènt al à la nustra atensiòn.

[557] Crist.

[558] Tal vuli da l’àcuila, lì cal lus cuj altri beàs.

[559] Il spìrit di Rifeo il Trojàn.

[560] Da gràsia a gràsia…

[561] (Pur. XXIX. [121]-) Li tre siòris minsonàdis chì a sòn la Fede, la Speransa e la Caritàt ca èrin cun Beatrìs visìn da la roda destra dal so cjar. Chisti virtùs a ghi’an servìt coma batièšin al Trojàn pì di mil àis prin dal vignì dal redentòu. Coma ca dìs l’àcuila sùbit sot, a è inùtil che nuàltris puora zent i provani a capì il misteri da la predestinasiòn, cal contèn in se li rašòns ca spiegarèsin—se doma i rivàsin a penetralu—stranèsis teològichis coma che dal cašu di Trojàn. Lo stes, però, si si ategnìn al cašu di Rifeo il Trojàn, a èše necesàri che un pagàn, dišìn un indiàn canadèis da la epoca pre-colombiana, al vedi vùt li virtùs teologàls (caritàt, fede, speransa) e vej crodùt al vignì di Crist, etc., par vej podùt èsi acetàt la sù, tra i beàs? O misteri da la santa fede!

[562] Diu stes, cal è chel cal tèn in motu duti li ròbis.

[563] Par diši la veretàt, tal originàl Dante al à “s’affina,” espresiòn ca mostra un perfèt acòrdu fra il volej daj beàs e il volej di Diu.

[564] Li sèis daj vùj a si sbàsin e a si àlsin al stes timp, cussì coma l’intensitàt da li lùcis tal vuli da l’àcuila a si alsava o sbasava in perfèta sintonìa cul parlà da l’àcuila.

[565] Tal originàl i vuj di Dante a si fìsin su la “mia donna.” Purtrop il furlàn a nol somèa vej l’ecuivalènt di chista espresiòn. La me fèmina? No. La me siòra? Nencja. La me zovina? La me fruta? La me madona? La me biela? La me ninina? No. No. No. No e no.Il furlàn a nol à nisùna peràula ca si visina a la “mia donna.” La “mia donna” tal sens ušàt da Dante a è espresiòn di gentilesa, di rafinatesa, di galanterìa— cualitàs di un mont social e romàntic che, i cròt, a nol à maj parlàt furlàn. Il furlàn, almancu chel parlàt a San Zuan, al è, in tal scori da la storia, stàt lenga dal contadìn e lì, a è da amètilu, espresiòns cavalerèschis coma la “mia donna” a sòn difìsilis da cjatàlis.

[566] Semele, na amànt di Gjove ca veva insistìt di jòdilu in tal so splendòu e, in tal jòdilu, a si veva brušàt e di ic a no era restàt altri che un grumùt di sinìša.

[567] Cualsìasi altra fèmina (fiòla, siòra, zovina, ninùta o fruta ca sedi) a corarès il riscju di someà una di chès ca si vàntin da li so bielèsis. Tal cašu di Beatrìs, però, chistu aserimìnt che la so bielèsa a stà doventànt sempri pì luminoša a no si pòl clamala vanitàt. Cussì a no è nencja just “perdonà” Beatrìs—coma che al inisi i eri tentàt di fà. (S’a vès vùt un momènt di comprensìbil debulesa feminìl i la varès perdonada a colp. Ma chì, sè ca è da perdonà?)

[568] Il ridi di Beatrìs.

[569] Il siètin splendòu al sarès Saturno, indà ca sòn apena rivàs. Ta la cjera adès a si sìnt il inflùs di Saturno e da la costelasiòn dal Leòn.

[570] Saturno.

[571] Saturno al era il re da la etàt dal òru, cuant che dut a era coma ca varès da èsi, no coma vuèj cuant che dut (o cuaši) a è coma ca è, e par sigùr no coma cal varès da èsi.

[572] Beatrìs.

[573] Ca jodeva dal jodi di Diu stes.

[574] Dante chistu a ghi lu dìs a un daj spìris luminòus ca ghi stàn in front.

[575] Beatrìs.

[576] Ta àltris sfèris celèstis.

[577] Tant il ridi di Beatrìs che il cjantà daj beàs al varès, uchì, na soavitàt cussì granda che Dante, in bròut di gjùgjulis, a nol podarès apresà—ma a si insiminarès dal dut, par sigùr!

[578] Cun che infušiòn di lus ca vèn dal alt, la lus ca stà parlànt a pol jodi in ta la esènsa di Diu stes.

[579] Il me jodi (inteletuàl) a si adeguèa a la lus divina.

[580] Coma dita sùbit sù, nencja i serafìns a rivaràn maj a capì ducju i segrès divìns.

[581] Dante a la mèt cussì: “Tra due liti d’Italia surgon sassi….” I lu amèt: chistu al suna un puc miej dal me mòut di esprìmimi, almancu in ta stu cašu chì. Ma se si’aja da fà… A pensàighila ben encja Dante al varès aprovàt il pastrosès macarònic da la me riga, cu la so mistura di furlàn “clàsic” e furlàn di San Zuan.

[582] I comentatòus a no sòn sigùrs a cuj ca si riferìs.

[583] Al era cognosùt coma Pieri Pecjadòu tal convènt di Santa Maria dal Puàrt.

[584] Uchì i comentatòus a pàrlin di un anacronišmo (par via che ai timps di San Pieri Damiàn a no si ušava encjamò chel cjapièl che i cardinaj a pàrtin vuèj. A no è la prima volta, a propòšit, che Dante (encja s’a lu fà par bocja di San Pieri Damiàn) al mostra di èsi crìtic di scju minìstros da la Glišia.

[585] Cefàs = Cephas: San Pieri; il grant vasèl: San Pauli.

[586] Miga mal, Dante, cuant ca si buta a l’ironìa!

[587] Cal sarès il sflameà di San Pieri Damiàn.

[588] A la mari.

[589] Cf. Par. XXI. [4]-[12]; [57]-[62].

[590] Prin da murì.

[591] Ànsi, il riguàrt cal stà mostrànt Dante di front di scju beàs, a lu rìnt pì ’ncjamò meritèvul di vignì ricognosùt da Diu—cal è il so objetìf.

[592] Il monastèri cal cjòj il nòn di San Benedèt.

[593] Zent pagana, ca no voleva savèighini da la nova fede.

[594] San Benedèt al veva fondàt il monasteri di Mont Casìn tal [528].

[595] Il paganèšin.

[596] Salt = saldu. I fràris uchì a ghi’an tegnùt dur a la so fede.

[597] Dante al vòu jodi il sant coma cal era, lìbar da che luminošitàt ca lu tèn, in ta un bièl sens paradosàl, platàt.

[598] ’L Empireo.

[599] La sù tal Empireo dut a è perfèt, coma cal è sempri stàt.

[600] Tal Empireo il “èsi” a nol è na roba materiàl, coma cal è’n ta che altri sfèris o uchì in tal nustri puòr mont. I beàs a pòsin rivà fin la sù; roba ca no ghi è pusìbul a un puòr mortàl coma Dante—almancu no a stu punt.

[601] Cuant ca si veva insumiàt di vej jodùt na scjala ca si alsava fin tal cjèl, cun ànzui ca ghi zèvin sù e jù.

[602] Puòr Svuàlt! Stu puòr Benedetìn al era pròpit lì, a partada di man, e cussì i lu’ai ušàt. Colpa so sa’l è saltàt fòu pròpit cuant chi zèvi in sercja di un Benedetìn cal rimàs cun salt!

[603] Convènt, o monastèri.

[604] Chel profitàsi da li rènditis da la Glišia. (A si pensarès che la debulesa umana daj prèdis e fràris di na volta, coma la debulesa di chej predis dal dì di vuèj, acušàs di abùšus coma chel da la pedofilia— a si pensarès che sti pècis a varèsin distrušùt la Glišia sècuj fa. E invènsi ic a para via—e abastansa benòn, secònt sè ca si jòt.)

[605] Se ca custodìs la Glišia a no ghi apartèn nè ai parìncj’ daj fràris e prèdis, nè a àltris ca vòlin scuèdi.

[606] San Francesco.

[607] Miràcuj bìblicos coma il spartì da li àghis o’l fà l’aga dal Gjordàn zì cuntra curìnt a èrin pì grandi maravèis che un pusìbul intervènt di Diu di “coreši” la corusiòn ch’i’ai apena descrìt.

[608] Par via che Beatrìs a ghi’a permetùt di “vinsi” la so gravitàt naturàl e di zì sù svelt, coma un spìrit.

[609] Il sen dal Zodiac cal seguìs il sen dal Toru al è la costelasiòn daj Zìmuj—e a è sot di chistu sen che Dante al era nasùt.

[610] Il firmamìnt.

[611] Il gran pàs al sarès la dificoltàt ca ghi resta a Dante di contà da li ròbis ca nol à encjamò descrìt dal Paradìs.

[612] I ànzui.

[613] Dante al stà oservànt la luna da che altra banda, la banda che nuàltris i no jodìn maj e ca no’à li màcis ca si jòdin da chì—da la cjera.

[614] Pari dal soreli.

[615] Maja e Dion a èrin li màris di Mercurio e Vènere—ca ghi zìrin atòr e visìn dal soreli.

[616] Gjove al è’n tal miès di Mars e Saturno; un cjaldòn, e ’l altri frejdùt.

[617] Vandelli al nota che’n taj timps di Dante i astronòmos a riferìvin ai poscj’ indà ca èrin i pianès coma “cjašis.”

[618] Coma la usièla, Beatrìs a stà spetànt, duta ansioša, par cualchicjusa di luminòus cal stà par spuntà da un momènt a l’altri.

[619] Dut il frut cal vèn fòu da la influensa daj cjèlos, cal sarès dut il insièmit daj sans dal Empireo.

[620] Parsè che li peràulis a no rìvin a descrivi dut chel splendòu.

[621] Crist.

[622] Miga mal, no, sta teoria medievàl di coma ca nàs na saèta!

[623] I si recuardàn ben che puc prin (Par.XXI.[4]+ e [62] + ) Dante a nol varès podùt jodi Beatrìs in ta dut il so splendòu; ma adès cal à jodùt altri ròbis brilàntis al è pì preparàt a vuardà e apresà il ridi luminòus di Beatrìs.

[624] Cuanti vòltis ch’i vìn vùt dùcjus chista esperiensa chì! Spes a susèit che cuant ch’i si sveàn a colp, ta miès di un sun, i dišìn: èco, a bišùgna che stavolta i mi recuardi di sè ch’i mi stevi insumiànt. Ma, nonostànt il propòšit di recuardàsi daj particulàrs dal sun, puc dopo ch’i si sìn ben sveàs il sun al è zùt sul’òsti e dut sè ca ni resta a è la certèsa ch’i si sìn insumiàs di cualchicjusa ca meretava di èsi recuardada. Tal cašu di Dante, a sarès interesànt aplicà li teorìis di Freud—o di Schachtel. (Chist’ùltin al è chel cal dìs che la rašòn pa la cual i no si recuardàn daj suns a è par via che i suns di sòlit a pàrtin a gala li ròbis che pròpit i vorèsin vej—tal cašu di Dante chistu al somèa pròpit just—ma ca sarès cuntra i precès fondamentàj da la nustra cultura di podej vej o otègni.)

[625] Dante a nol rivarès a descrivi la bielèsa inefàbil dal ridi di Beatrìs—e dal rest dal so aspièt sant e luminòus—nencja s’al vès la asistènsa di dùcjus i poès ispiràs da dùtis li Mùšis.

[626] Ca sarès la poešia di Dante.

[627] La roša = Maria; i gìlios = i apòstui.

[628] Il so vuli a nol era encjamò abituàt—o dal dut preparàt—a jodi višions luminòšis coma chè ca stà par prešentasi al so vuli.

[629] La cauša a sarès Crist stes.

[630] La prešensa visìna—e di conseguensa tant luminoša—dal Signòu a ghi varès impedìt a Dante di podej jodi i altri beàs, lòu stes esìnt luminòus.

[631] Sùbit dopo che il Signòu, cu la so luminošitàt, a si’a un puc distansiàt, Dante al pòl concentrà il so vuli sul bièl flòu (Maria—la roša mìstica) reprešentàt dal lustri pì intèns cal à davànt di luj.

[632] In tant e in cuant: in cualitàt e in intensitàt.

[633] Chista “flama” a sarès, secònt i comentatòus, chè dal ànzul Gabrièl.

[634] ’L ànzul al “coronava” cu la so melodìa chel gjojèl (zefìr) ca era Maria, e ic a so volta a feva dut il cjèl risplìndi coma da la lus di un grant zefìr.

[635] Il Empireo.

[636] Il nonu cjèl, o Prin Motu, cal imbràsa dut il rest dal mont. La so visinànsa a Diu a ghi permèt di godi pì da li àltris sfèris il calòu cal vèn radiàt da Diu e da li so asiòns divìnis.

[637] Maria e la so simìnsa (il Signòu) a sòn zùs in sù cussì a la svelta che il vuli di Dante a nol è rivàt a seguìju.

[638] Tal originàl: Sti ànimis a èrin tal semenà “buone bobolce.” Interesanta la nota di Vandelli, cal sugerìs che “bobolce” a deriva da “bifolca,” ca significarès “cjera” o “cjampàgna” in ta cers dialès dal nord. Al spiegarèsi, chistu, il significant di “bifolco,” espresiòn cal ušava me Barba Toni (puarèt) cuant che, da frutùt, i vegnevi da luj butàt par aria. Ca la vedi ušada (coma cal feva cun ludro) in tal sens di “contadinàt” o di “vilàn” o di “salvàdi” par significà che un cal era coma li altri bèstis da la cjera?

[639] San Pieri, cal è stàt vitoriòus sul mal. Il “concilio” al sarès il insièmit da li ànimis beàdis dal nòuf e dal vecju Testamìnt.

[640] La nustra fantašìa a no riva a rìndighi gjustìsia a la soavitàt celestiàl di chistu cjànt.

[641] Cussì a ghi dìs San Pieri a Beatrìs.

[642] Viru = Latìn (sanzuanišàt) par omp.

[643] Dal paradìs.

[644] Coma ca ni recuàrdin i comentatòus, San Pieri “ambulabat super aquam, ut veniret ad Jesum.” (Matt.XIV.[25]-)

[645] Un ca si prepara a afrontà un ešàm ca ghi vierzarà la strada al dotoràt. Chistu bacelièr al à di tegnisi pront a provà (no a determinà) la cuestiòn ca ghi vèn proponùda dal mestri.

[646] Mestri—San Pieri; la cuestiòn su la cual al vegnarà ešaminàt: la fede.

[647] San Pauli.

[648] Pal significàt medievàl e Tomìstic di scju vocabuj i sugerìs i comentatòus.

[649] ’L intensiòn = il crodi (i cròt), cal doventa sostansa, tal sens scolàstic di veretàt.

[650] Ca sarès il jodi in ta li veretàs etèrnis, aparèntis doma s’a si è in paradìs.

[651] Cun vigòu, cun pasiòn.

[652] Al so stamp.

[653] Gjojèl.

[654] A è fede sensa lìmit chista. I lešèvi tal Vecju Testamìnt alsèra che rìghis ca còntin di chel puòr diàu cal và’n taj cjamps di domènia in sercja di stecùs par tègnisi cjalt. E Diu, avìnt oservàt ca nol rispetava la domènia, a ghi dìs a Mošè: “Copàilu. Bišùgna cal vègni lapidàt.” (Nùmars [15]:[32]) Èco, a bišùgna vej na fede da leòn (cussì par diši, sicòma ch’i no soj tant sigùr di cuanta fede ca’an i leòns) par cròdighi a la gjustìsia di chistu Diu vecju.

[655] Il Testamìnt vecju e chel nòuf a sòn chì tratàs coma componìns di un argumìnt silogìstic.

[656] Tal sens di òpera divìna.

[657] In ta sta metàfora la natura a è paragonada a un fabri ca nol è bon di scjaldà e di dàighi forma a ròbis ca sòn aldilà da li so capacitàs— ca sarèsin i miràcuj.

[658] Che ròbis consideràdis miràcuj.

[659] Il Te Deum laudamus….

[660] Secònt il Vanzèli di San Zuan, San Zuan al era stàt il prin a rivà in tal sepulcri di Crist, ma San Pieri al era stàt il prin a entràighi e crodi che Crist a si era rifàt vif.

[661] Tal sens che’l Spìrit Sant su di lòu a si’a fermàt e cul santificàju a ghi’a cussì permetùt di risevi la veretàt.

[662] Si vìn na sincuìna e na cuindišìna, parsè no na trina?

[663] Ta l’analogìa: il siòr = San Pieri; il servo = Dante.

[664] I vegnaràj incoronàt poeta, cu la corona di oràr, tal Batisteri di San Zuan indulà chi soj stàt batiešàt.

[665] Coma che di fàt, San Pieri al à fàt a la fin dal ùltin cjànt.

[666] San Jacu al veva il so sepolcri in Spagna (Galisia), indà che par jòdilu tàncjus a pelegrinàvin.

[667] San Jacu al veva comentàt su la bondansa di gràsis dal cjelo (la nustra bašìlica—o la cjaša di Diu).

[668] I tre, Pieri, Jacu e Zuan, a vègnin a raprešentà la fede, la speransa e la caritàt.

[669] Cul incoragjamìnt di San Jacu al pòl adès vuardà la granda luminošitàt daj beàs che prin i so vuj a no èrin rivàs a sopuartà.

[670] Di front di Diu e daj beàs.

[671] S’al vès rispundùt luj al varès corùt il rìscju di someà vanitòus. Miej lasà che ic a ghi fèdi i cumplimìns.

[672] Coma ca dìs Beatrìs, a Dante a ghi è concedùt di vignì chì, in ta sta Gjerušalem, par višionà la so realtàt prima di tornà’n tal mont e finì il so lotà in ta la “Glišia militànt.”

[673] Scritòus da la Bibia, etc.

[674] David.

[675] Diu.

[676] Salm IX.[11]: “Sperent in te qui noverunt nomen tuum,” coma ca lešèvin na volta.

[677] La speransa ca ghi è stada istilada da San Jacu e Davide adès al pol luj stes istilala in àltris.

[678] Al sinti li làudis di Dante, San Jacu al và pròpit in “bròut di gjugjulis”!

[679] San Jacu al àrt di chel amòu ca ghi veva permetùt di afrontà il so martìri fin al momènt da la so muàrt.

[680] Cuant che un al và in paradìs (da sta cjera) al varà sù doj vistìs: il so spìrit e il so cuàrp.

[681] San Zuan da l’Apocalìs, cuant cal parla da la risuresiòn daj cuàrps.

[682] Secònt chej ca s’intìndin, al tramontà dal soreli (vièrs la fin di zenàr) a vèn fòu la costelasiòn dal Cancri. E, Dante al dìs, se sta costelasiòn a varès na stela tant luminoša coma cal è chel lustri cal spunta fòu daj beàs in ta stu momènt—cal sarès San Zuan—alòra a sarès sempri dì par un mèis intej. Chì jo, no volìnt èsi pignòu, i ghi làsi i particolàrs a chej ca sàn.

[683] ’L usièl = pelicàn = Crist. (Crist a ni ufrìs se stes coma che— secònt la storia—il pelican a ghi ufrìs il so còu ai picinìns sos.)

[684] Dante al tenta di jodi se San Zuan al è dotàt di cuàrp. San Zuan al sodisfa la curiošitàt di Dante cun sè cal dìs pì’n jù.

[685] Cuant che il nùmar daj beàs ca sù al dovènta compàj dal nùmar predestinàt da Diu di vignì “elèt” par rimplasà i ànzui pierdùs che volta da la rivolta daj ànzui capitanada da chel tramàj di Lusìfar.

[686] Doma Crist e Maria a sòn zùs sù’n tal Empireo cun cuàrp e spìrit—no San Zuan, al contrari da la legenda.

[687] Par via dal splendòu di San Zuan ca lu tegneva imbarlumìt.

[688] Di San Zuan.

[689] Beatrìs a no ghi’è’n tal dì di Dante: a no ghi’è pusìbul jòdila par via cal è encjamò imbarlumìt.

[690] Anania a ghi veva ridàt la vista a San Pauli cul tocjàlu in taj vuj cu la so man.

[691] Chèl cal fà contèns i beàs uchì al è il prinsìpit e la fin di dut sè che’l Amòu (Diu) a m’insegna.

[692] San Zuan al vou savej in maniera pì particularišada coma che Dante al à imparàt a volèighi ben al Signòu.

[693] Il ben (amòu) ca si ghi vòu a na roba al vèn pì grant se pì granda a è la bontàt da la roba a la cual a si ghi vòu ben.

[694] Diu stes—l’esènsa ca’a dut sè ca è di bon.

[695] Aristòtil? Platon? Àltris? I studiòus a no sòn sigùrs.

[696] San Zuan.

[697] Secònt i comentatòus, chista a sarès na referensa a l’Apocalìs.

[698] Ta l’Apocalìs, l’àcuila a è minsonada coma sìmbul di San Zuan. (Apocal. IV.[7].)

[699] …Di sè cal voleva ch’i contàs.

[700] Dal Signòu.

[701] Diu. (“Pater meus agricola est.” Zuan XV.[1])

[702] Par dìšila justa, il gran Diu prima di Adàm al veva creàt i ànzui. Ma Adàm al era sens’altri il prin omp creàt.

[703] Tal sens di “frut.” Tal originàl Dante al uša “pomo,” intindìnt diši che Adàm al è ’l unic frut che ’l amòu di Diu al à creàt cuant cal era zà madùr.

[704] Ogni fèmina a è o fìa di Adàm o a è so nuàra par vej spošàt un daj so fiòj.

[705] Il plašej di Adàm (il prin spìrit) di contentà Dante a si pòl jòdilu sot da la lus ca lu inglùsa.

[706] Diu.

[707] Il paradìs terèstri.

[708] E i ti vùs pur savej, etc.

[709] Il gustà dal frut dal àrbul proibìt. (Se Dante al vès podùt dàighi na ocjada a che Eva ca ghi stà in bras dal Signòu in ta che famoša pitura da la Creasiòn dal Omp, al varès jodùt che, almancu par Michelangelo, il frut dal àrbul proibìt a ghi’era sens’altri’n tal vùli di che cocolota di Eva lì, coma che ben a somèa da la sberlocjada ca ghi dà a chel puarèt di Adàm.)

[710] La proibisiòn di no tocjà il frut, etc.

[711] Adàm al veva vivùt par [930] àis. Dopo muàrt al veva pasàt in tal limbo [4302] ajs. Cul vignì dal Signòu, Adàm al era zùt sù in tal Paradìs. Cussì chè da la creasiòn dal omp al vignì dal Signòu a èrin pasàs [5232] àis. Si ghi metìn insièmit i [2004] ajs pasàs dal nasi di Crist al dì di vuej, Adàm al è stàt creàt [7236] àis fà. Taj nustri timps, l’aritmetica da l’evolusiòn dal mont a è cambiada un puc pì di un puchitìn.

[712] La lenga di Adàm a era stada parlada fin in taj timps di chel cuarantavòt di Babèl.

[713] Rašonèvul.

[714] “…Mobil, cual piuma al vento” a vèn a mins.

[715] A è naturàl che ’l omp al parli, ma la lenga cal decìt di parlà a è na roba arbitrària ca decìt la zent di chì o di là.

[716] Il limbo, cal circonda ’l infièr.

[717] “I” e “El” a sarèsin ducju doj nòns ca si riferìsin a Diu—il prin, secònt i comentatòus, al dà da intindi cualchicjusa di cabalìstic (e il I stes a si riferìs al nùmar un Romàn); il secònt al è Ebreo par Diu.

[718] In ta [24] òris il soreli a si moveva tra cuatri cuadràns. La “prin’ora” chì a sarès il prin cuadrànt, cussì che Adàm, esìnt stàt in tal Eden chel timp cal dura dal prin al secont cuadrànt, al sarès restàt in tal Eden par puc pì di sèis òris. (I amèt chi saj puc di chisti ròbis arcànis! Miej zì là di chej ca san.)

[719] Li mušis di San Zuan, San Jacu, San Pieri e Adàm.

[720] San Pieri.

[721] Lusìfar.

[722] Tal infièr.

[723] Daj timps da la pasiòn dal Signou.

[724] La Glišia.

[725] Una part: i Guelfs; l’altra: i Ghibelìns.

[726] Il Guascòn: il Papa Clement V; il Caorsìn: Zuan XXII (no il Papa bon—Zuan XXIII—ma chel tristàt daj timps di Avignon. (Dèit pur n’ocjada ai comentatòus.)

[727] Domanda dut, sensa platà nùja.

[728] Cuant che il soreli al è in ta la costelasiòn dal “cuar dal cjavròn” (Capricorn).

[729] A mi tòcja inchinami al furlàn di la da l’aga (ma al è doma un prestit).

[730] Miej dà na ocjada ai comentatòus par capì chista arcana oservasiòn astrològica di Dante. Pal momènt a basta savej che Dante al stà dišìnt ca sòn pasàdis sèis òris da cuant cal à par ùltin vuardàt la jù’n ta la cjera. (Cf. Par XXII. [128]—)

[731] Da lì cal è Dante al riva a jodi ta una banda il Stret di Gibiltèra, indulà che la nàf di Ulìs a si veva infondàt; ta che altra la spiagja, ta la Fenicja, indà che Europa a veva marošàt cun Gjove. Chel can da l’ostia di Gjove a si veva trasformàt in toru—toru gentìl, si capìs—e a ic, secont Dante, a no ghi veva displašùt pròpit tant di vej dovùt sopuartà il so “dols car’c.”

[732] La nustra cjera.

[733] Una costelasiòn.

[734] “Cjar umana” a riferìs a la natura; “pitura” a riferìs a l’art.”

[735] Leda, coma ca conta la storia, a era stada sedušuda da chel scaltri di Gjove (ca li induvinava dùtis). Savìnt che a Leda a ghi plašèvin i cìgnos, a si veva tramutàt in ta un di chej usièj lì e da bièl usièl cal era doventàt, al veva fàt, mah, al veva fàt sè cal veva fàt, cul rišultàt che dal òuf di Leda a ghi èrin nasùs i doj zìmuj che adès a sòn lasù tra li stèlis. Dante, duncja, a ni stà dišint che’n ta stu momènt la bielèsa divina daj vuj di Beatrìs a lu’a pocàt a vuardà in alt, vièrs il Prin Motu. A è da notà, però, ’l acopiamìnt da la soavitàt di Beatrìs (e Dante al è mat par ic) a l’atrasiòn cal sìnt pal bièl nìt di Leda. Tant par gust i vorès sugerì che l’atrasiòn sintùda da Dante par Beatrìs a à—o a à vùt—taj timps indavòu cualchicjùsa ca veva in sè almancu un puc di un tacadìs sensual ma che cul zì dal timp chista atrasiòn fišica a si veva sublimàt in ta che figura spirituàl che Beatrìs a è doventada, e di conseguensa in tal so viàs vièrs il Alt. A mi vèn in mins—ma cu na spunta un puc diferenta—na poešia di John Donne. Donne a si sinteva torturàt da che do costàntis atrasiòns: il spìrit da na banda e il cuàrp da che altra. Benòn—in ta na poešia al trata di un tipo coma luj, che volìnt sedùši na bièla zovinùta, ma savìnt che luj al varès da tègnisi sodisfàt di na relasiòn spirituàl, a la fin a si rasègna di otègni pur il so cuàrp, dišìnt che, dopodùt, cuant ca si trata dal spìrit, po, “the body is his book”!

[736] Il Prin motu e il nonu cjèl.

[737] In ta cual post particulàr di stu cjèl ca mi veva partàt.

[738] ’L Empireo.

[739] Stu nonu cjèl (il Prin Motu) al è inglusàt da la lus e dal amòu ca fòrmin il pensej divìn, coma che il nonu cjèl al inclùt in sè stes dùcjus i altri vot cjèlos.

[740] “Mant” in tal sens cal inglùsa il nonu cjèl e ducju i àltris.

[741] A si jòt che il mestri di Dante a ghi veva insegnàt ben a jodi i mistèris da la santa aritmetica: il miès di dèis (= [5]) e il cuint di dèis (= [2]) a sòn dùcjus doj circoscrìs dal nùmar dèis; ma il dèis a nol è inglusàt da chej àltris.

[742] Il timp al à li radìs in ta stu cjèl, che dopo a si manifesta in taj àltris vot cjèlos, fin a determinà il suseguisi da li ròbis in ta sta nustra cjera. A è da notà coma che chistu pensej di Dante (che di sigùr al riflèt il pensej Tomìstic) a ghi fa èco a li teorìis modèrnis su la inseparabilitàt dal timp e dal spàsiu e dal muvimìnt. Fra ’l altri la metàfora dal timp cal à li so radìs platàdis ta un vas a à aplicasiòn in ta cussì tanti ròbis di ogni dì. Basta pensà ch’i sìn dùcjus partàs a pasà judìsis su sè ch’i jodìn, ca si trati dal compuartamìnt un puc stran di un nustri amìc o una gueruta come che dal imperatòu Bush, e via dišìnt, sensa tant pensà a li radìs di sè ch’i stìn jodìnt.

[743] Il prin sen di na barba.

[744] Parsè cal è stuf di sìntila tontonà.

[745] Se chisti tre rìghis a’an un significàt un puc misteriòus, a sòn pì’ncjamò in tal originàl. I studiòus a no sòn tant sigùrs sul coma interpretà il significàt da la “fia.” A pènsin, però, ca si trati di Circe—che ostia di na maga ca varès tant afasinàt il Ariosto cualchi sècul dopo di Dante—che Circe, fia dal “Sol” (chèl ca si fa jodi a la matìna e al sparìs cul scur da la sera) ca fa aparì cussì bièlis li ròbis dal mont che, par via di chès, un puc a la volta a si resta dùcjus imbrojàs. I blancs (o inocèns) a dovèntin nèris (o coròs). A propòšit, Dante al finìs la riga di miès cun “figlia.” Jò, encja par esigensa di rima, i la finìs cun strea. Fašìnt cussì i ghi cjoj via un puc dal mistèri da la tersina, che forsi a no è tant na bièla roba. Ma se si àja da fa?

[746] A mancja la guida da la Gloria e dal Impero.

[747] Zenàr = la nèjf dal unvièr. In altri peràulis, prin che ’l unvièr al sedi dut finìt.

[748] Chel centèšin dal dì cal vegneva pierdùt prima ca si fès avànt il calendàri gregoriàn.

[749] Adventus veltri qui debe extirpare cupiditate de mundo. (Tal Vandelli.) Il Veltro al è stàt zà minsonàt in tal Infièr.

[750] Da la Glišia—che a la fìn a zarà pa la diresiòn justa.

[751] Cu la veretàt.

[752] Tal originàl: “che’mparadisa.” Sta peràula inventada da Dante a mi plàs—e a ghi và pròpit ben encja al furlàn.

[753] Chistu puntìn di lus (Diu) al è par nuàltris fàsil da capì—abituàs coma chi sìn a magìis coma la lus dal lašer, ca è buna da svuarbà un ca la vuarda fìs par via da la so intensitàt.

[754] Chel puntìn di lus (Diu) metùt visìn di na stela, coma che na stela a ghi stà visìn di n’altra stela, al somearès, in paragon, na luna.

[755] Il concèt, chì, al è dal sercli che ogni tant a si jòt atòr da la luna—e il soreli al è tant višìbil cuant ca è l’intensitàt dal splendòu da la luna. (Pròpit do sèris fa i’ai jodùt un sercli biel e grant atòr da la luna di Ashcroft. I sìn a metàt mars. Il sercli al era na roba da jodi. Jò i’ai pensàt, “Se’l vòlia diši?” E cuant ch’i mi soj levàt la matina dopo il tre di mars dal [04], là di fòu i’ai jodùt un cuatri centìmetros di nèif. Che il sercli al vedi volùt diši chè? O cal vedi volùt diši che Lolli (la me cagna) a varà fra do setemànis na sgaravana di bièj cjanùs? Cuj lu sàja.

[756] Il mont, in ta stu cašu, al è chel cal inclùt ducju i cjèlos che, concèntrics, a zìrin atòr da la cjera, fin al Prin Motu. Cussi chè il sercli atòr dal puntìn di lus (Diu) al zira pì svelt di dùcjus.

[757] L’arcobalèn (Iris).

[758] Tal so splendòu, chistu sercli a ghi somèa pì daj àltris a la lus divìna par via di èsighi pì visìn. E chì, coma ca ni dìšin chej ca sàn, i sèrclis apena descrìs a raprešèntin i òrdins daj ànzui, tacànt cuj Serafìns, seguìs dai Cherubìns, i Trònos, li Dominasiòns, li Virtùs, i Potentàs, i Principàs, i Arcànzui e par ùltin i Ànzui (puarès).

[759] Beatrìs a à sùbit jodùt che Dante al era penseròus, ca nol veva dut ben capìt.

[760] Diu. (La fišica moderna a ghi è d’acordu a l’idea che dut a’a tacàt da un puntìn.)

[761] Il centro, cal sarès la cjera secònt il sistema di Tolomèo.

[762] Ešempli: il modèl; ešemplàr: il modelàt. Il modèl al sarès chel mont di la sù—’l Empireo; il modelàt: il mont di ca jù—chel sensìbil. Cussì a la pènsin i studiòus—e jò i ghi soj d’acòrdu.

[763] Stu ’ntorgulamìnt di metàforis a nol è doma colpa me; un puc di colpa a bišugna pur dàjghila a che benedeta di Beatrìs.

[764] “Stu chì” al è il Prin Motu che, coma ca è clar dal so nòn, a ghi da muvimìnt ai altri cjèlos. E chistu a ghi corispùnt pì di dut al sercli daj Serafìns.

[765] A ogni cjèl a ghi corispùnt il so sercli angjèlic. Cussì al nonu cjèl a ghi corispùndin i Serafìns; al otàf, i Cherubìns, e via dišìnt.

[766] I comentatòus a ni dìšin che Borèa a soflava cun tre curìns: il Maestràl, da destra; il Tramontàn, dal miès; e il Grecàl da la banda sinistra. ìn ta stu cašu al tira il Maestràl, il vint pì dols daj tre.

[767] In tal sens, i cròt, che il fièr cul cjalt dal cjarbòn ardìnt al doventa incandesènt.

[768] ’L efièt chì al è chèl di mostrami il stragrànt nùmar di sintìlis ca dàn fòu i sèrclis celestiàj.

[769] A tèntin pì ca pòsin di someàjghi a Diu (il punt) in tal so splendòu.

[770] Tersina.

[771] Il ver al vèn par prin comprendùt dal intelèt e in sèguit dal amòu— ca lu seguìs coma che na onda a ghi va davòu da n’altra. (Dante al uša la metàfora dal “secondà” par esprimi chista idea.)

[772] Il mèrit al è generàt da la gràsia divina e da la buna volontàt da la creatura.

[773] Sempri pì’n sù, secònt il mèrit .

[774] La gràsia a para via a flurì encja’n tal secònt grup (di tre) ta la gerarchìa daj ànzui—e a no svanìs, coma che invensi a smètin di flurì i flòus cul vignì dal autùn chì di nu, cuant ca si fa jodi la costelasiòn dal Arièt.

[775] I prins—chej che par prin a cjantusèjn sul finì dal unvièr.

[776] Scju òrdins a sòn nominàs in ta la tersina ca seguìs.

[777] Dionìs l’Aeropagita, che na volta a crodèvin cal vès scrìt il libri De coelesti hierarchia. (Comentatòus.)

[778] San Pauli.

[779] Apol e Diana (soreli e luna).

[780] La sostansa di chisti rìghis a è che Beatrìs a stà sidina par un momentùt—chel tant che soreli e luna, o li dos costelasiòns nominàdis, a sòn in ecuilibri. Pasàt il ecuilibri, la luna a và jù e il soreli al vèn sù. E a stu punt Beatrìs a taca di nòuf a parlà.

[781] Beatrìs a à vuardàt in ta la mins di Diu, in ta la cual a si jòt ogni post e ogni timp. E, i dišarès, chì a si unìsin idèis medievàlis e modèrnis tal ricognòsi la sìnteši dal spàsiu e dal timp e la impusibilitàt di separàju.

[782] La bontàt di Diu a si’a cussì espandùt. A bišugna ameti, però, che in ta la solitùdin da la so pre-angjelica eternitàt, encja stu bon Diu al veva bišugna di un pu’ di compagnìa. Ma a bišugna sinti se cal dìs Dante in ta li rìghis ca seguìsin: prima da la creasiòn Diu al ešisteva in ta un “ambiènt” ca nol veva nè un prin nè un dopo—un ambiènt cal era na eternitàt fòu dal timp. Roba, chista, ch’i faj un pu’ di fadìja a capila, ma che però—coma apena minsonàt—a somèa ca si visìni a li teorìis di astrofišica modèrnis, ca dìšin che il timp e il spàsiu a sòn leàs ’l un cun ’l altri; e che tant ’l un che ’l altri a’an vùt inisi al momènt dal Big Bang, coma che il timp e il spàsiu, secònt Dante, a’an tacàt tal momènt da la creasiòn.

[783] Coma zà sugerìt, a somèa che prin da la creasiòn Diu a nol vedi vùt il timp di stufasi.

[784] Li tre frècjs a corispùndin a scju tre elemìns: la forma sostansiàl, la materia in sè stesa, e il insièmit “perfèt” da la forma e materia. A una mins medievàl coma che di San Tomàs chista fušiòn a sarès stada comprensìbil e naturàl. Par me, chi’ai cualchi vansadìsa dal medievàl, a mi’è fàsil capì stu concèt si la pensi coma cal fà me fradi Flavio cuant cal và a sarpì in ta la vigna. Il so impegnu al consist in tre fàšis: prin l’idea di coma cal vòu ca sedi la vit na volta sarpìda; dopo, il sarpì stes—tac tac cu li fuàrfis di vit; e par ultin la contemplasiòn da la vit che a stu punt a contèn in se la forma e la materia e, tant par dìšila pì a la lungja, il potensiàl (il bon vin cal vegnarà da l’ùa da li vìs cussì sarpìdis). Pròpit cussì al fà chel lasù. Ma chistu a mi mèt in mins i me milusàrs là di fòu ca àn encja chej bisùgna di una buna doše di chel tipo di forma lì. Cussì a è miej ch’i làsi la pena e ch’i cjoli su li fuàrfis di vit! A mi tocja amèti che chel tipo di creasiòn chì al è un bièl puc diferènt di chel ca si stà preparànt di fà la me puòra cagna Lollipop, ca’è cussì rotonda e sglonfa che o vuèj ([17] mars [2004]) o domàn a ti farà una sgaravana di cjanùs. E a pensà ch’an d’è di chej ca pènsin che la creasiòn a fòs doma roba di na volta!

[785] La pura forma, la pura materia, e la uniòn pura da li primi dos, coma za spiegàt.

[786] La configurasiòn, il insièmit da li sostànsis (tal sens Aristotèlic) che in ta stu cašu a sarèsin i ànzui.

[787] Sot da la sfera da la luna, indulà che dut a è corutìbil. Chì la materia a pol risevi forma dal di sù.

[788] Ta sta zona di miès a è la uniòn da la materia e dal pur àt divìn, ca si bràmin il un cun l’altri e si tègnin sempri leàs. Chiscjus a sarèsin i cjèlos. Un bièl puc pì tars a mi par che Pico da la Mirandula al veva da vignì fòu cun l’idea che ’l omp, esìnt tal pì alt da la zona corutìbil, al à il podej di zì in jù o di zì in sù cuj ànzui. Mentri ch’i staj scrivìnt, però, a rìvin nuvitàs (che par dìšila justa a’an puc di nuvitàt) che a Bagdad a si sìnt bombardà di nòuf. Chista nuvitàt a seguìs la nuvitàt da la distrusiòn di un hotel a Bagdad doj dìs fa, e dal masàcri di [200] spagnòi l’altra dì a Madrid, e via dišìnt, ad nauseam. E chista, naturàl, a mi fa vignì in mins ch’an d’è pì di na frigùja di ironìa tal clamani “potensa pura” nuàltris puora zent ch’i stìn garegjànt par jodi cuj cal mostra pì furbìsia in tal distruši e copà. Encja Pico, i cròt, al sarès tentàt di rivišionà li so idèis—se pì ca nol vès da vignì a jodi la me cagna Lolli che stanòt pasada a’a vùt sièt Lolùs. Ic, besòla, mentri ca ti vegnèvin fòu a ti’u lecava e sburtava e rodolava fin ca ti vierzèvin la bocjùta e a tacàvin a cainà— i no saj pròpit se cun contentesa par èsi rivàs in ta stu mont, o cu na lamentèla, ca sarès comprensìbi, par èsi stàs intrometùs in ta’un mont cal à dùtis ches asurditàs ca ghi dàn cussì tant da fà a li CNN di stu mont. Ma encja s’a vèn da pensà che i cjanùs a si stèdin lagnànt, una roba a no’è da dubità—e chè a è il compuartamìnt di Lolli che in ta la straordinaria maniera ca stà tegnìnt cont i so cjanùs a si stà sul seriu levànt da “potensa pura” a cualchicjusa di angjèlic.

[789] San Tomàs, secònt Vandelli, al dìs però che San Geronimo a si basava suj vècjus antìcs ca dišèvin che “angeli sunt ante mundum corporeum creati.”

[790] Tant par da un ešempli: “In principio creavit Deus caelum et terram….”

[791] I ànzui, esìnt i “motòus” daj cjèlos, a no podarèsin èsi perfès s’a ghi mancjàs chel stes ca sòn stàs creàs par movi. Di conseguensa, ànzui e cjèlos ( e dut il rest ca ghi dipìnt) a’an di èsi stàs creàs tal stes timp. QED.

[792] Ca sarès il stes che diši, cun pi o mancu precišion, che chej osteàs di ànzui malcontèns a sòn vignùs chì a ròmpini li scjàtulis.

[793] Di zighi atorotòr di chel punt cal è Diu.

[794] Coma ca nòtin i comentatòus, la supiàrbia di Lusìfar a è metùda in opošisiòn a la modèstia daj ànzui ca sòn restàs fedej a Diu.

[795] Par gràsia divina e par mèrit so, a no pòsin pì vignì coròs dal mal. (E a Lusìfar se ghi vèvia mancjàt? Forsi nùja. Forsi il contrari. Forsi Diu al veva vùt na debulesa par luj, pensànt cal fòs stàt miej di chej altri ànzui—forsi al splendeva un puc di pì par luj che paj àltris, se sàju jò. Roba chista ca sarès comprensìbil. Dopodùt a susèit spès che un pari o na mari a vedi un preferìt fra i so fijòj. Chista preferensa, però, a pol vej vùt un efièt negatìf: la geneši da la supiàrbia di Lusìfar a pol ben derivà da lì.)

[796] E chistu afièt Lusìfar al à di vèilu sintùt mancu daj àltris—par via, forsi, da la rašòn chi’ai apena sugerìt.

[797] Daj insegnamìns fàs ta li “scuèlis” minsonàdis sùbit sù.

[798] Par via ca dìšin il fals savìnt di diši il fals.

[799] In altri peràulis, dal momènt ca no pòl dàsi che na eclìs a sèdi susedùda par dut, il scurisi dal soreli al à di èsi stàt dovùt a un miràcul.

[800] Secònt i comentatòus, Làpos e Bìndos a èrin nòns ca si’u cjatava par dut ta la Toscana daj timps di Dante.

[801] “Ignorance,” a si dìs in inglèis, “is bliss.” Ta stu cašu a somèa ca sedi il contrari—almancu secònt Dante. Ma jò i no soj cunvìnt al sent par sent che la pošisiòn di Dante a è che justa. I staj pensànt a un puòr contadìn di chej timps là che, sensa nisùna scuela, dut sè cal sà al sà par via dal plevàn dal so paìs e di sè ca ghi conta. Se stu plevàn a ghi dìs che s’a nol vòu che la so ànima a zèdi a finila in ta chel fòr cal è ’l infièr, alòra a bisùgna ca ghi fedi na ofèrta al plevàn e cal otègni stu tocùt di tela che il plevàn a lu sigùra ca è un tocùt da la vela da la barcja di San Pieri, e che chistu tocùt di tela a bišugna ca lu impici insìma dal so armàr e ogni sera a ghi diši un paternoster o doj. In ta stu cašu se ’l àja da fà stu puòr contadìn? Al crompa la tela e ogni sera a ghi dìs il so paternostri o avemaria. Adès, secònt Dante e, i cròt, secònt chej san Tomàs prima di luj, stu contadinàt a nol và a pièrdi doma i bès ca ghi’a dàt al plevàn, ma encja la so puòra ànima. A mi pàr che chistu puòr disgrasiàt al vèn—par dìšila cun delicatèsa—freàt do vòltis, e a la granda!

[802] Cal sarès, com’che ben si sà: “Euntes in mundum universum praedicate evangelium omni creaturae.” (Grasie, Vandelli.)

[803] A vèn in mins una da li storiùtis di Chaucer (“The Pardoner’s Tale”) ca conta di un di scju predicjadòus cal fa tintinà li monèdis di arzènt ta li so sachètis contànt strambolòs dal zènar.

[804] Scju fràris (di Sant’Antoni) e àltris a si profitàvin da la semplicitàt da la zent cul vèndighi “indulgènsis fàlsis.” (“Ca jodi chì, sjòra: chistu vuesùt—che in realtàt al era un vuesùt di na puòra bestia apena pursitada—al è na relìcua di San chistu o di San chel altri. Chèl che, furtunàt, a lu à al zarà a pasà di sigùr cualchi bièl àn di mancu tal purgatori. Ca lu crompi, su, pa la salvasiòn da la so puòra ànima.” E la sjorùta, benedèta, coma fàja a rešistilu?) A propòšit, la me puora mari a ghi voleva un ben dal mont a Sant’Antoni, chel di Padova e chel di Versuta. A ghi voleva cussì tant ben che cuant che, da pìsul, me fradi Esio—puarèt—al sufriva di epilèsia, a lu’a vistìt cul àbit di un frarùt di Sant’Antòni e tegnùt vistìt cussì par un àn a pat che Sant’Antòni a lu vuarìs. E Sant’Antòni a lu veva vuarìt. Che volta lì la “moneda” a no somèa ca sedi stada falsa, par via che fin in ùltin il barba Esio a no si veva pì malàt. Puòra mari e puòr barba Esio—requiescat in pacem!

[805] Il timp esìnt curt, i vìn da sigurasi che il discòrs a si lìmiti al timp ca ni vansa.

[806] La mins dal omp a no riva fin la sù.

[807] “Miàrs e miàrs a lu servìvin; dèis mil vòltis dèis mil a ghi stevin in front.” (Danièl [7]:[10].)

[808] La infinitàt di ànzui za minsonada.

[809] Trònos, chì, al è da intìndisi in tal sens coletìf di ànzui.

[810] ’L amòu che i ànzui a esprìmin pa la prima lus (Diu) ca ju iradièa a vària, dipendìnt da la capacitàt di amà dimostrada daj ànzui—che coma ch’i vìn jodùt a no sòn dùcjus compàis.

[811] Encja s’a si divìt in ta un nùmar infinìt di spièlis angjèlics, al resta sempri un—coma prin ca ju vès creàs.

[812] Il misdì.

[813] Cul rivà da l’aurora cualchi stela la sù a stà svanìnt.

[814] L’aurora. Pì ca dovènta dì e pì il cjèl a si siera, fašìnt scomparì li stèlis, fin a la pì luminoša.

[815] Il insièmit daj ànzui—i nòuf òrdins ca zìrin atorotòr dal punt.

[816] Tal sens di imbarlumìt.

[817] Il punt (Diu) al era inglusàt da chèl che luj stes al inglusava—tal sens ca ghi conferiva il so splendòu.

[818] La bielèsa di Beatrìs a và cresìnt cussì tant che encja si ušàsin dùtis li làudis ch’i ghi vìn fàt fin chì, a no sarèsin asàj par descrivi nencja na pìsula part da la so luminoša bielèsa.

[819] Da chel ch’i mi recuardi jò, cuant che a San Zuan i jodèvin na biela fruta e i volèvin ušà il pì grant cumplimìnt par laudala, i vegnèvin fòu cul superlatìf “Ma a è pròpit na roba da jodi!” Chistu i dišèvin—si rivàvin a sierà la bocja ca ni restava spalancada in tal jòdila.

[820] Comic o tragic: un scritòu di na comèdia o di na tragedia.

[821] Un cal à la vista debulùta.

[822] In realtàt, che il suridi di na fantasuta al insiminìsi un fantàt a no’a di pari roba strana. Tal cašu di Dante, però, ’l insiminimìnt al è adiritura un turbo-insiminimìnt.

[823] ’L Empireo (il cjèl di pur lušòu).

[824] Tal Empireo Dante al jodarà i beàs e i ànzui (li do milìsis). I beàs a ghi vegnaràn mostràs coma ca somearàn tal dì dal judìsi universàl, cuant che li ànimis a cjolaràn sù di nòuf i so cuàrps.

[825] A si è necuàrt che adès al veva na capacitàt di jodi tant pì granda da la so sòlita capacitàt.

[826] S’i si recuardàn coma che la Comedia a taca, cun Dante pierdùt in ta la foresta, sensa pì la capacitàt di cjatà la strada justa, alòra i podìn ben capì cal à a la fin cjatada sta strada.

[827] Il flun, li falìscjs, i flòus in ta li rìvis—dut chistu al è un preavìs di sè cal vòu diši.

[828] L’idea, sedi sè ca sedi, a è chè di un cal ingropa li sèis cuant cal fa il sfuàrs di pensà, o di jodi sè ca no è normàl di jodi.

[829] A stu punt a ghi’a parùt che l’onda a no fòs pì dreta e lungja coma un flun, ma ca vès forma circolàr.

[830] Se un a si gjava la so mascara al somèa sè cal era prin di meti sù la mascara.

[831] I ànzui e i beàs.

[832] I comentatòus a ni recuàrdin che il sìrcul al è, tra ’l altri, sìmbul da l’eternitàt, di na roba ca no’a nè inìsi nè fin.

[833] Clif = rivòn di culina = clivo tal taliàn di Dante (Vocabolario della lingua friulana, di Maria Tore Barbina). ’L interesànt chì al è il fat che encja in inglèis a si dìs “cliff” par significà un straplòmp, o rivòn. A pòl dasi che la etimologìa da li do peràulis a sedi diferenta. Il inglèis “cliff,” al deriva dal inglèis antìc, mentri che i pensi che il clif furlàn (= clivo taliàn) al derivi dal latìn. Ma i no esclùt che tant ’l un che ’l altri a vèdin la stesa radìs.

[834] Beatrìs a ghi mostra il grant nùmar daj beàs ca fòrmin sta roša.

[835] Il paradìs.

[836] Il nùmar daj beàs al è cuaši complèt. A mancja puc post in taj scjalìns di stu empìreo.

[837] Il zì in paradìs al è paragonàt al zì a na fiesta di nòsis.

[838] Rico VII al à, di fat, intivàt di vignì in Italia cun l’intensiòn di regolà li ròbis, ma, secònt i comentatòus, al à cjatàt tanta ostilitàt tra i Guelfs e àltris che i so bòis propošis a sòn zùs a mont.

[839] Ta stu periodo il papa al sarà Clement V che, par di fòu, al farà fenta di zì d’acòrdu cun Rico VII; ma di sot al farà coma il vièr, cal guasta sè che ’l imperatòu al vorès fà.

[840] Simon Magu a si veva meretàt un postùt tal sercli otàf dal infièr; cussì tant Clement V che Bonifàs VIII (chel d’Alagna) a vegnaràn butàs encja pì’n sot!

[841] I beàs.

[842] La compagnìa daj ànzui.

[843] Descrìt chì al è un sbušighès di às ca vàn e vègnin daj flòus e daj poscj’ indà ca làsin la so mièl.

[844] Diu.

[845] Pì di chel tant dovùt a li variasiòns dal mèrit.

[846] A mi vèn in mins la situasiòn dal Iraq che, mentri chi scrif ([16] di Avrìl dal [04]) a somèa ca stedi doventànt sempri pešu. Tant par dà un par di ešèmplis: un daj cuatri ostàgjus taliàns al è stàt gjustisiàt qualchi dì fa e i àltris a pòl dàsi ca vègnin fàs fòu in taj pròsins dìs; i mericàns a’an pierdùt na otantìna di soldàs in ta li ùltimi dos setemànis, sensa contà chel nùmar amondi pì alt di irachèns ca sòn stàs fàs fòu in tal stes timp—un milesincsènt, pì o mancu. Èco, la comunitàt internasionàl a vorès ristabilì ’l òrdin, la pas, in ta sta nasiòn disgrasiada e introduši libertàt e democrasìa. Ma libertàt e democrasìa—un vivi pì o mancu normàl e godìbil, insoma—a nol è pusìbul fin ca no vègnin ristabilìdis il òrdin e la pas. A è par na rašòn coma chista che Dante al dìs che il “gjoldi” in tal post celestiàl cal stà descrivìnt al pol èsi realtàt doma se il post stes al è “sigùr.”

[847] Ta stu nustri mont—in particulàr, Firense.

[848] Enìs = la orsa granda; so fì = l’orsa pìsula. Sti dos costelasiòns a si li jòdin sempri insièmit ca fàn il so ziru atòr da la stela polar.

[849] Roma di bielèsis di stu mont an d’aveva pì di ogni altri post.

[850] Di Diu.

[851] Stu pari al è San Bernart di Clairvaux. Al è chì coma sìmbul da la contemplasiòn.

[852] Beatrìs a è metùda in tal ters scjalìn. Tal pì alt a è Maria, tal secont Eva, tal ters Rachel, e cun ic Beatrìs. Chì—secont i comentatòus—a si jòt dut un incrošamìnt di aritmetica simbolica. (Il tre al è la radìs dal nòuf; e sta radìs a raprešenta la trinitàt, e Beatrìs a ghi fà part dal nòuf, che in ta stu intresamìnt al à tanti corispondènsis ca sugerìsin la perfesiòn.)

[853] Il paragòn chì al è che luj al è tant lontàn da la višiòn di Beatrìs la sù in tal alt di luj, coma che un sprofondàt tal mar al è visìn dal mont indà ca “tona.”

[854] Tal Limbo, prin sercli dal Infièr, a era zuda par suplicà Virgìlio di judà Dante.

[855] Serf dal pecjàt.

[856] Encjamò.

[857] San Bernart di Clairveaux.

[858] Coma ca ni dìšin chej che di latìn e di grec a s’intìndin, Veronica a vòu diši “figura vera.” Si chè, la Veronica a sarès chel sudàri, ušàt da Crist zìnt sù’n tal Calvari, cal à ritegnùt la imàgin da la muša dal puòr Signòu, imàgin ca è encja il dì di vuèj conservada in ta la bašilica di San Pieri. La Croàsia ta chej timps là a era un post na vura lontàn. Vuèj, par significà la stesa roba a si dišarès, forsi, che par jodi sta Veronica a vègnin fin “da li ’mèrichis.”

[859] A ešìst na storiuta ca dìs che na dì un al à scuntràt San Bernàrt cal cjaminava besolùt ta la banda di un bièl lac. “Bun dì, Siòr Bernàrt,” a ghi’a dìt stu chì. “A nol eše amondi bièl stu lagùt?” San Bernart al à scjasàt il cjaf e vignìnt fòu da li nùlis al à rispundùt: “Lagùt? Cual lagùt?”

[860] Maria.

[861] Ca sarès il post indà cal va jù il soreli.

[862] Una part dal scjalìn pì alt, indà che Dante al jòt il splendòu di Maria.

[863] Stu post indà ca stà par spuntà Maria al è pì luminòus di cualsìasi altra banda dal scjalìn, o almancu cussì a mi pàr di capì.

[864] Chista, a mi par a mi, a è una da li rari vòltis che Dante al uša un paragòn ca nol somèa adàt a la situasiòn. Tal cašu di Maria il lustri al è una roba da dešiderà; tal cašu di Fetòn, il lustri cal ilùmina il timòn al è un lustri cal parta il puòr Fetòn a la so distrusiòn.

[865] I comentatòus a jòdin sta oriflama coma na antica bandiera di combatimìnt fransèsa, colorada di ros e di zal. In ta stu cašu, la lus di Maria.

[866] Ca è doma just, par via che Bernart al era partàt a la contemplasiòn. A è da notà da l’ùltima riga che encja Dante al stà otegnìnt chista capacitàt.

[867] Gràsis a Maria, la ferida lasada in tal omp dal pecjàt originàl a è stada metuda in via di redensiòn.

[868] Eva.

[869] Il cjantòu (o cjantadòu) al è David, cal veva cometùt il fàl di fa copà Uriah par imposesàsi da la so fèmina, Betseba. La bišàvula di David a era Ruth.

[870] La roša.

[871] Il mur cal divìt i òrdins daj beàs—chej dal Vecju Testamìnt e chej dal Nòuf Testamìnt.

[872] Plen, complèt.

[873] Scju poscj’ a no sòn encjamò stàs ocupàs da beàs ca àn da vignì.

[874] La separasiòn a è tra chej—inclùšis li fèminis ebrèis—che crodùt a ghi vèvin a un Crist futùr e chej, sot di lòu, ca ghi vèvin crodùt a un Crist zà vegnùt.

[875] San Zuan Batista e i sans ca vegnaràn sùbit nominàs a sègnin la granda separasiòn no doma fra il Vecju e Nòuf Testamins, ma a mòstrin pur la corispundensa fra li fèminis e i òmis.

[876] Ta chel intervàl di doj àis fra la so muàrt e la muàrt di Crist, San Zuan al veva lambicàt—se lambicà a era pusìbul—in tal limbo.

[877] An d’è di comentatòus ca si gràtin il cjaf pensànt a stu pensej. A eše pusìbul che il nùmar daj “elès” al sedi il stes tant par chej ca’an vivùt prin di Crist che par chej ca’an vivùt dopo la muàrt di Crist—e ca pàrin via a nasi e a vivi in nùmars sempri pì als? Jòi i cròt che scju comentatòus a’an ogni rašòn di gratàsi il cjaf, ma i’ai il timòu che cul tant gratà a pierdaràn ducju i so cjavièj, e a la fin a no ghi’n savaràn nè pì nè mancu di prima.

[878] Par via di esi muàrs prin di vej savùt distìnguj fra ben e mal.

[879] Chej che pì’n bas a sarèsin chej muàrs da frutùs che se di mèrit an d’àn, a lu’an par via daj genitòus.

[880] I varès preferìt il paragon cal fa Dante fra la inevitabilitàt e gjustìsia di dut sè ca è cu la curispundensa fra dèit e anèl. Ma stu paragon a nol à curispundùt a li me ešigènsis di rima. E alòra a bisùgna contentàsi di cussì.

[881] Di latinìšmos ’l originàl an d’à encjamò di pì! (La zent imprimurida—“festinada” par Dante—a sarès che rivada chì prima dal so timp: i frutùs.)

[882] Sta peràula i no l’ai cambiada par nùja: il furlàn a ghi è còmut encja a Dante ogni tant!

[883] Diu, al spiega San Bernàrt, al conferìs li so gràsis coma cal vòu luj. Li so rašòns a sòn sè ca sòn. A Dante—e al rest di nuàltris—a ghi basta jodi ’l efièt da li gràsis conferìdis: a no ocòr cal savedi li rašòns.

[884] Ešau e Jacu (Gen. XXV: [25]) a vèvin mostràt di odiàsi cuant ca èrin encjamò dentri di so mari.

[885] Ta la prima etàt—chè di Adàm a Abràm.

[886] Coma che la circuncišiòn a ghi conferìs virtùt ai màscjus a mi’è difisilùt capì.

[887] ’L Arcànzul Gabrièl.

[888] Maria, chì clamada Augusta pal fat che ic a regna’n ta stu impero. I doj minsonàs a sòn Adàm e San Pieri.

[889] San Pieri, sintàt a la destra di Maria, al vèn fàt rišaltà da Dante pì di Adàm, sintàt a la so sinistra.

[890] San Zuan il Evangelista, cal veva vùt la višion daj momèns brus che la Glišia a varès vùt da frontà in taj timps da vignì.

[891] Visìn di San Pieri.

[892] Mošè, sintàt visìn di Adàm.

[893] Ana, la mari di Maria.

[894] Lùsia a ghi veva racomandàt di judà Dante in tal so momènt di pì grant avilimìnt.

[895] Vùt = risevùt. Il sartòu a si adàta a fà’l so indumìnt cu la stofa ca ghi vèn data. Cussì San Bernàrt a si adàta a la capacitàt di scoltà e capì cal à Dante.

[896] Maria.

[897] Su li cualitàs di Maria, descrìtis chì taj tre paradòs di stu tersèt, i sugerìs di consultà i comentatòus.

[898] Tu i ti sòs chè che….

[899] N’altri paradòs: il fatòu di Maria a si a fàt fà da chè che luj al à fat.

[900] La “roša càndida” dal Empireo.

[901] Tal sens di lus dal misdì, cuant che il soreli al è’n tal punt pì cjalt.

[902] Pal me jodi. San Bernàrt, coma ca si jòt, al fà dut il pusìbul par judà Dante.

[903] Ta la so maniera sidina, encja Beatrìs e i àltris beàs a stàn suplicànt Maria, coma cal stà fašìnt San Bernàrt.

[904] I pensi che Dante al intindi diši che Maria a gradìs il preà di dùcjus—no doma daj beàs. Ma a pensala ben, nuàltris ca jù cuant ch’i preàn i preàn par l’intercesiòn di chistu o di chel altri sant o beàt. Cussi chè, a la fin daj cons, i no sìn pròpit tant lontàns ’l un dal altri. Sinò a no ni resta che sperà che cualchi sant o beàt la sù a ni perdoni.

[905] Tal alt di Diu stes.

[906] La lus di Diu a è sostansa in se stesa, mentri che ogni altra lus a no è che riflesiòn di chista.

[907] I oràcuj da la Sibila, scrìs su fuèis, a vegnèvin spierdùs dal vint.

[908] S’interna…si scuaderna: stes vocàbuj dal originàl. La metàfora a funsiona tant ben in tal furlàn che’n tal taliàn.

[909] Espresiòns tomìstichis: sostànsis = sè ca è in se stes; acidèns = manifestasiòns (variàbilis) da li sostànsis.

[910] La “naf” daj argonàutos a ghi veva fàt ombrena al oceano, roba ca veva lasàt Netùn a bocja vierta. Che tersina chì a è comentada a lunc da Vandelli e àltris. Jò i interpreti l’espresiòn “letargu” coma na maniera di diši di Dante che’n ta stu momènt, jodìnt la conesiòn universàl fra sostànsis e acidèns, roba che nencja i pì grancj’ filòsofos a jòdin cun claresa, a si sìnt cussì ešaltàt da restà sensa peràulis, a bocja vierta, coma cal era restàt Netùn stes in tal jodi, pa la prima volta, n’ombrena insima di luj. E par via da la straordinaria importansa di sta visiòn, Dante al pensa che un istànt (punt) e basta di straviamìnt (letargu) al sarès ’l ecuivalènt di vincjasìnc sècuj di straviamìnt da chel altri straordinàri momènt, chel di Netùn e Argos.

[911] Diu al restava il stes in ta la so eterna imutabilitàt; ma jò, cul vuardalu, i rivavi a jòdighi aspiès ch’i no vevi maj jodùt prin di adès.

[912] Iris = il arcobalèn. (Iris = il Fì; ir’s = iris = il Pari.)

[913] ’L altri ziru (il ters) al sarès il Spìrit Sant.

[914] E ca no podèvin cjatà.

End of Project Gutenberg's La Divina Comèdia: Paradìs, by Dante Alighieri

*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK LA DIVINA COMÈDIA: PARADÌS ***

***** This file should be named 16189-0.txt or 16189-0.zip ***** This and all associated files of various formats will be found in: http://www.gutenberg.org/1/6/1/8/16189/

Produced by Al Haines

Updated editions will replace the previous one—the old editions will be renamed.

Creating the works from public domain print editions means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. They may be modified and printed and given away—you may do practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution.

*** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase "Project Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg-tm License (available with this file or online at http://www.gutenberg.org/license).

Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm electronic works

1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic works. See paragraph 1.E below.

1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is in the public domain in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg-tm License when you share it without charge with others. This particular work is one of the few copyrighted individual works included with the permission of the copyright holder. Information on the copyright owner for this particular work and the terms of use imposed by the copyright holder on this work are set forth at the beginning of this work.

1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country outside the United States.

1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org

1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived from the public domain (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work.

1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.

1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg-tm License.

1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than "Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided that

- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, "Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."

- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg-tm works.

- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work.

- You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg-tm works.

1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread public domain works in creating the Project Gutenberg-tm collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain "Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment.

1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE.

1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem.

1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS,' WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.

Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm

Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg-tm's goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.

Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state's laws.

The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S. Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered throughout numerous locations. Its business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email business@pglaf.org. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation's web site and official page at http://pglaf.org

For additional contact information:
     Dr. Gregory B. Newby
     Chief Executive and Director
     gbnewby@pglaf.org

Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation

Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide spread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit http://pglaf.org

While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: http://pglaf.org/donate

Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic works.

Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.

Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition.

Each eBook is in a subdirectory of the same number as the eBook's eBook number, often in several formats including plain vanilla ASCII, compressed (zipped), HTML and others.

Corrected EDITIONS of our eBooks replace the old file and take over the old filename and etext number. The replaced older file is renamed. VERSIONS based on separate sources are treated as new eBooks receiving new filenames and etext numbers.

Most people start at our Web site which has the main PG search facility:

http://www.gutenberg.org

This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.

EBooks posted prior to November 2003, with eBook numbers BELOW #10000, are filed in directories based on their release date. If you want to download any of these eBooks directly, rather than using the regular search system you may utilize the following addresses and just download by the etext year.

http://www.ibiblio.org/gutenberg/etext06

    (Or /etext 05, 04, 03, 02, 01, 00, 99,
     98, 97, 96, 95, 94, 93, 92, 92, 91 or 90)

EBooks posted since November 2003, with etext numbers OVER #10000, are filed in a different way. The year of a release date is no longer part of the directory path. The path is based on the etext number (which is identical to the filename). The path to the file is made up of single digits corresponding to all but the last digit in the filename. For example an eBook of filename 10234 would be found at:

http://www.gutenberg.org/1/0/2/3/10234

or filename 24689 would be found at: http://www.gutenberg.org/2/4/6/8/24689

An alternative method of locating eBooks: http://www.gutenberg.org/GUTINDEX.ALL

*** END: FULL LICENSE ***