Project Gutenberg's La Divina Comèdia: Purgatòri, by Dante Alighieri

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org

** This is a COPYRIGHTED Project Gutenberg eBook, Details Below ** ** Please follow the copyright guidelines in this file. **

Title: La Divina Comèdia: Purgatòri

Author: Dante Alighieri

Translator: Ermes Culos

Posting Date: October 11, 2010 [EBook #16188] Last Updated: July 3, 2005

Language: Friulian

*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK LA DIVINA COMÈDIA: PURGATÒRI ***

Produced by Al Haines

La Divina Comèdia

Purgatori

di Dante Alighieri

Tradusiòn furlana

di Ermes Culòs

Dante’s Comedy in Friulian

Translator’s note

Friulian is the language of my childhood, the language I spoke with my parents and brothers and friends in my hometown in the northeastern region of Italy known as Friuli. It is still my preferred language of conversation with my brothers and Friulian-speaking friends. What’s Friulian? Maybe the best way to describe it is by imagining what England was like, say, a hundred years or so after the Normans invaded it & settled in for the long haul. In doing so they pretty much changed the cultural and linguistic landscape of England. In pre-Norman times, the English were quite contènt to do their rough & tumble business in the old “Saxon” language; but with the coming of the Normans, the old Saxon was just not good enough for the conquering overlords. It needed something more to enable them to take care of their educational, religious, social and commercial needs. And so you had a situation where the ruling classes spoke a sort of Frenchified Saxon (which was to become the English of today), while the workers, the peasants—you know, the lower sort—went on speaking Saxon. And so those rude folks kept on raising and butchering pigs and cattle for their masters; but they never ever served pig or cow steak for them. No—their masters insisted on being treated with luscious chunks of pork or beef (boef). That, in more ways than one, has been the case in Friuli. Italian has been—and continues to be—the educational, commercial and administrative language of the region, while Friulian has traditionally been the language spoken by the common folk, mainly in the rural areas. Time was when speaking Friulan in a public, “polite” setting, would give away your “peasant” origin, and that wouldn’t do. But let’s not think that this sort of linguistic snobbery is a peculiarity of Italian only. Every language has its Professor Higgins & Eliza Doolittle. Friulian itself is not squeaky clean when it comes to that. My Dante itself may, by some purists, be seen as a Friulian aberration, since it does not conform to what is generally regarded as the “classical” Friulian, the Friulian spoken in such strongholds as Udine or San Daniele del Friuli.

My Friulian translation of Dante, then, is, in part at least, a reaction to that sort of thing. Could Friulian—the lowly, peasant Friulian, particularly the Friulian used in the fields and alleys and bars of Pasolini’s Casarsa—cope with the supreme sophistication of Dante’s language and concepts? The readers will, of course, judge for themselves. Certainly they will get at least a sense of what would have happened if Dante’s muse had been weaned on the banks of the Tagliamento instead of the Arno.

(Ermes Culòs, Ashcroft, June 2006)

Preàmbul

Chista tradusiòn a è stada fata par divièrsis rašòns. Ta li mès ùltimis vìšitis a San Zuan i’ai notàt che i zòvins a no ùšin cuaši maj il furlàn cuant ca discòrin fra di lòu. Cuaši sempri a si esprìmin in taliàn—encja cuant ca cjacarèjn cuj so genitòus. Che chistu al sedi in ducju i sens un ben o un mal a è roba discutìbil. A somèa, però, che sta ušansa daj zòvins a stà segnalànt un mandi a la lenga furlàna. Cuant che scju zòvins a saràn encja lòu pàris e màris, cuaši sensaltri a ghi parlaràn taliàn ai so fioj, cul rišultàt che paj fioj di che generasiòn lì il furlàn al sarà na curiošitàt e basta; sensaltri a nol sarà pì che lenga viva ca ušàvin i so nònus. Cussì chista tradusiòn a è un me pìsul contribùt a la prešervasiòn da la lenga daj nustri vècjus.

I me fioj, nasùs in Canada, a cognòsin amondi puc il furlàn. Una dì, forsi, a saràn tentàs di parlà il furlàn si no altri par capì sè cal à scrìt so pari. A pòl dasi encja che il me lavoru a ju incuriošarà a leši Dante—ca no sarès tant na bruta roba.

A mi par di capì che La Divina Comèdia a è stada zà tradušuda in furlàn, però in tal furlàn clásic, di Ùdin, di San Danèj. Da sé ch’i saj jò, li òperis di Dante a no sòn maj stàdis tradušùdis (par complèt) tal furlàn di San Zuan di Cjašarsa—cal sarès il me furlàn, la lenga daj me vècjus, daj me fràdis, da li me memòris da frut. Par traduši Dante a no mi ocorarès altra rašòn che chista.

Pasolini, in ta un daj so scrìs, al à sugerìt che par tant valòu culturàl cal vèdi, il furlàn al resta pur sempri la lenga dal contadìn; a me mòut di capìlu, na lenga che, encja se coma spièli a fà ben jodi se cal è un furlàn, a resta pur sempri na lenga semplicjòta, adatada a la vita da paešùt, cu la so parlada daj cjamps, da li stàlis, da la plasa, dal bar, da la marìnda e sèna, da li nòsis, daj funeraj, e daj odòus e rumòus da li sèris di estàt. Una lenga, duncja, sensa nisuna pretèša di podej tirasi sù da la cjera e rivà a esprìmi valòus culturaj pì als e astràs.

E che lì, che di jodi se Dante al varès podùt ušà il furlàn coma il so “dolce stil novo” invensi dal toscàn—che lì a è stada na roba ca mi’a incuriošìt tant e ca mi a pocàt un bièl puc a fà stu còmpit.

Guida a la pronuncja dai vocàbuj ušàs in ta chista tradusiòn

Vocàls:

Li vocals a vàn pronuncjàdis coma chès dal taliàn. Il acènt vièrt ( ` ) al è ušàt par indicà la sìlaba ca risèif ’l acènt naturàl da la peràula o pur par indicà significàs diferèns da la peràula, coma par ešempli “nòta” e “notà.” Par rašòns di semplicitàt a no sòn ušàs altri acèns (coma chèl sieràt o chèl dopli). Coma tal cašu di “nòta” e “notà,” la distinsiòn di significàt a è rinduda asaj ben dal acènt vièrt.

Consonàntis:

1. La i-lùngja ( j ) a è ušada par indicà il sun da la “j” in peràulis coma “jò” e “cjàša.”

2. La “z” a è sempri dolsa, coma ta li peràulis “zìn” e “zìmul.”

3. La “s” a è cuaši sempri dura, coma in ta li peràulis “stala,” “strapàs” e “mestri.” Ogni tant a ritèn il sun dols, coma tal taliàn; par ešempli “sdrondenà, “sbati,” e “slungjà.” Cuant che la “s” in miès di dos vocàls a è dolsa, a vèn indicada cul sen diacrìtic “ˇ”, coma in ta scju ešèmplis chì: “cauša,” “mulišìn,” “Cjašarsa.”

4. La “c” o la “g” seguida da la i-lùngja a ghi conferìs a la “c” o a la “g” il sun mol coma ta li peràulis “dincj” e “grancj” o pùr “dongja” e “stangja.”

5. La tradusiòn a no fà distinsiòn fra la “c” dura e la “q.”

Ešigènsis di rima:

La tradusiòn a mantèn il pì pusìbul la tersa rima dal originàl, encja se ogni tant a rìmin doma li ùltimis dos lèteris di na riga (o adiritùra l’ùltima e basta), càšus ca susèdin raramìnt in Dante.

La tradusiòn a si atèn pur a la endecasìlaba dal originàl. Purtròp, rìghis di dèis o dòdis sìlabis, na volta chì, na volta lì, a sbrìsin jù. A è da notà, però, che encja Dante ogni tant al uša cualchi sìlaba in pì o in mancu.

Riconosimìnt:

Ta la me tradusiòn a mi’a tant asistìt La Divina Commedia, Testo Critico della Società Dantesca Italiana, riveduto, col commento Scartazziniano rifatto da Giuseppe Vandelli. A mi’a pur judàt la version eletrònica Mediasoft da La Divina Commedia. Par mancjànsa di un vocabolari dal furlàn di San Zuan di Cjašarsa, i’ai ušàt il Vocabolario della Lingua Friulana di Maria Tore Barbina, ca mi è stàt amondi ùtil, coma che ogni tant a mi è stàt ùtil pur Il Nuovo Pirona. A standardišà la me ortografìa a mi à pur judàt tant me fradi Tony.

Edizione riveduta Decembre 2009

Cjànt Prin

Par zì’n tà miej àghis sù’a vàn li vèlis uchì’n ta la navuta dal me inzèn, che’n davòu’a lasa òndis tant crudèlis.

I vuej adès cjantà di chel secònt règn indulà ca si purga’l spìrit umàn e di zì sù’n tal cjèl al doventa dègn.

Ma uchì, santi Mùšis, dèimi na man: vustri i soj; elevàit la me cansòn; e Calliope a no mi scoltarà invàn,

ma ghi darà al me cjantà chel sun bon che li puòri Chèchis, cuant ca lu’an sintùt, a’an disperàt pròpit a colp dal perdòn.[1]

Com’d’un presiòus zefìr il colòu dolsùt[2] ca s’jodeva in ta chel serèn aspièt dal aria, pùr, visìn e lontàn, par dut,

ai me vuj a ghi’a di nòuf donàt dilèt apena vegnùt fòu da l’aria muarta[3] che urtàt a veva tant i me vuj e’l pèt.

Il bièl pianeta[4] ch’a volej ben ni parta dut al feva ridi là’n tal orient, e’l velava i Pes ca ghi fèvin scorta.

A destra il me vuli voltàt si veva, lent, vièrs ’l altri polo, ’ndà che cuatri stèlis a èrin, jodùdis prin dom’da la prima zènt.[5]

Godi al pareva’l cjèl da li so flàmis: oh vèdul mont lasù’n tal nort, puarèt tant da no podej mirà sti ròbis bièlis!

Straviàt chì ch’i vevi i vuj par un istànt, par dàighi al altri polo na ocjada, indulà che zà sparìt al era’l cjàr grant,[6]

jodùt i vevi un vecju besòu, in banda, dal aspièt degnu di vignì tant onoràt, com’che tant rispièt il fì al pari a’i dà.

Na barba lungja d’un blanc misturàt coma la so cjavielada al veva, e chista e chè al veva’n tal pèt ’nsembràt.[7]

Da li cuatri lus sàntis al ornava ogni raj la so muša di tal lustri che’l soreli di vej’n front mi pareva.[8]

“Cuj sèišu vuàltris che par chel flun neri i sèis scjampàs da la prešòn eterna?” al à tacàt, dut luminòus, stu pari.

“Cuj vi’aja guidàt, o fàt da lanterna, in tal vignì fòu da la profonda nòt che la val infernàl sempri a’mbruna?[9]

In ta la lès dal abìs a eše dut rot? o cambiàdis sònu’n cjèl li regùlis che’n ta li me crètis, danàs, i vi jòt?”[10]

Il duca alòr mi’a tiràt pa li mànis, e cun peràulis e cun mans e cun mòtus[11] par rispièt mi’a fàt sbasà cjàf e gjàmbis.

E a luj ghi’a dìt: “Besoj no sìn vegnùs: dal cjèl vegnuda, na fèmina mi’a preàt chistu d’judà ulà ca si pòl zì pierdùs.

Ma se’l to volej al è che pì miej spiegàt i vèdin la nustra condisiòn vera, alòr nol pòl il to dal me èsi negàt.[12]

Chist no la maj jodùt l’ùltima sera;[13] ma vìnt vùt puc judiši, ’ghi’a zùt visìn, cussì visìn che cuaši lì al era.

Com’zà dìt, mandàt i soj stàt tal so cjamìn par salvalu[14]; e a no er’altra strada che chè par indulà che nu zùs i sìn.

Jodi ghi’ai fàt duta la zent danada; e adès i vorès mostràighi chej spìris ca si pùrghin chì, in ta la to contrad

Com’che chì i sìn rivàs a sòn ròbis lùngis; ma jù a vèn dal’alt na virtùt ca m’juda fin chì, che chì luj a t’jòt e’l scolta sè ch’i ti dìs.[15]

I speri ca ti plaši che chì al è, ’ndà che’n sercja al và di libertàt[16] tant cjàra, com’cal sà chèl che par ic la vita’l dà.[17]

Tu, po, no ti l’às cjatada amara a Utica la muàrt, ’ndà ch’i ti’as lasàt la vestàja[18] che’l grant dì a sarà tant clara.

No vìn ’l etèrno edìt par nuja violàt; chè chistu’l vif, e Mìnos me nol lèa; dal Limbo’i vèn, ’ndà che plens di castitàt

a sòn di Marsia i vuj ch’encjamò ti prèa, o pet sant, che to pur adès ti la tègnis: par amòu so, mòstrini buna plèa.

Làsini zì paj sièt ziròns ch’i ti règnis: a ic di te il bièl fà ghi contaraj, se d’èsi minsonàt la jù ti dègnis.”

“Di jodi Marsia vùt tant plašej i’ai mentri ch’i’eri par di là,” alòr al à dita; “da me sè c’a volùt, a à vùt; un no, maj.

Adès che par di là dal mal flùn[19] si cjàta, mòvimi a no pòl ic pì, par che lès che, dopo vegnùt jò fòu, a’è stada fata.

Ma se chè dal cjèl[20] a ti mòuf e protès, com’ch’i ti dìšis, n’ocòrin cumplimìns: mi basta savej che ic chist’a vorès.[21]

Duncja, và, ma’ntòr di chistu—tèn in mins— mètighi un vènc lìs[22], e la muša làvighi da la cragna ’ngrumada’n ta chej brus cjamìns;

ca no zàrès ben, cuj vuj velàs, zìghi davànt—cu la vista fuscada—dal prin ministro[23], sensa’l miej di tè mostràighi.

Atòr di st’išuluta, da l’aga visìn, la jù ’ndulà che tant fuàrt a sbàt l’onda, a si pòl cjatà vèncs tal pantàn mulišìn;

nisun’altra ramasa’n ta sta sponda, s’a s’indurìs, par lunc a pòl vej vita, se a li sbatùdis a no si seconda.[24]

Na volta prons[25], no stèit tornà par chista;[26] zèit cul soreli, cal è cuaši spuntàt; lasù a è la riva pì lišeruta.”

Cussì al è sparìt, e jò sù’i soj levàt sidinùt; e’i me pas si sòn ritiràs lì dal me duca, e’i vuj i ghi’ai alsàt.

Luj cussì al à tacàt: “Seguìs i me pas: Voltànsi ’ndavòu, che di cà a s’inclina sta pianùra vièrs ’l orli dal mar, là a bàs.”

Il cricà dal dì’l scorsava la matina che ’ndavànt’a scjampava, cussì che da lontàn jodùt i’ai ogn’onduta picinina.

Movùs si sìn par chel terèn dešèrt e plan com’omp cal sèrcja di nòuf la so strada, che fin ca no la jòt ghi par di zì invàn.

Cuant ch’i sìn rivàs ’ndà che la rušada cul soreli a barufava, e in part, pal frescùt, dur a tegneva la so sblancjada,

li do mans’n ta l’erbuta, i mi soj necuàrt, cul so fà amondi dols al à pojàt: e alòr jò, rindùt cont da la so art,

plen di làgrimis la me muša ghi’ai dàt: e luj uchì ai vuj a ghi’a di nòuf vièrt chel colòu che ’l infièr al veva platàt.[27]

Di lì a’un puc rivàs i sìn tal post dešèrt che maj jodùt al veva l’àghis sos navigàdis da omp che di tornà’l fòs dopo stàt espèrt.[28]

Il vènc atòr mi’a metùt, com’d’altri volùt:[29] Se maravèa! che chel ùmil àrbul da luj sielzùt, a ti fà rinasi, dut,

apena che cun stu vènc ti fàs un sìrcul.

Cjànt Secònt

Al era zà’l soreli al orišònt rivàt, chèl che cul sercli meridiàn al cujèrs Gjerušalèm cul so punt pì elevàt;

e la nòt, che plan a plan ghi zeva vièrs, fòu a vegneva dal Gange cu li Balànsis[30] che di man ghi còlin cuant ca si fà tars;

cussì che li mosèlis, blàncis e ròsis, lì che jò’i eri da la clar’Aurora pa la bièl’etàt a doventàvin zàlis.[31]

E’n ta stu mar lì i èrin nu, a chist’ora, coma zent ca pensa al so cjaminà, cul cuàrp fer, ma cul spirt ca si mòuf bunora.

E jòt tu, coma che prest di matìna Marte un puc fuscàt a si jòt rosùt, la jù amònt da l’estensiòn marina,

jodùt i’ai, e d’jodi pur lu speri dut,[32] un lumìn che tant svèlt’l vegneva pal mar che nencja svualànt al varès podùt.

Dopo vejghi straviàt al mestri’l vuli par vej pì clar il pensej sul lustri ch’jodùt i vevi, alòr pì’l luševa[33], com’na flama dal fogolàr.

Da ogni banda che vuardànt lu stevi, un sàju sè di blanc, e a luj di sot, un’altri plan plan vignì fòu i’jodevi.

Encjamò nol veva’l me mestri fàt mòt fin che’i blancs puc distàns a parèvin àlis: vìnt il timonej ben cognosùt, i cròt,

al à sigàt: “Sù, i vuej che’i zenoj ti càlis: èco ’l ànzul di Diu: unìs li mans: da chì’n sù ti’n jodaràs di sti ròbis.

Jòt ben ca nol vòu ušà strumìns umàns, cussì ca nol uša nè rèmos nè vèl ma l’àlis sos par zì’n ta poscj’ tant lontàns.

Jòt com’che drètis li tèn vièrs il cjèl, e’l mòuf l’aria cun sti etèrnis plùmis ca no cambièjn com’cal fà’l mortàl pel.”

E pì visìn cal vegneva vièrs nuàltris, st’usièl divìn cussì clar al luševa che’l vuli nol rivava a vuardalu fìs,

ma jù’i l’ai sbasàt; e èco a riva cal riva cu’ na navuta lišera che l’aga cuaši cuaši a no tocjava.

A popa’l celestiàl pilota[34] al era, che beàt al pareva ’ntòr vej scrìt; e pì di sent spìris cun luj an d’era.

‘In exito Israel de Aegìt’[35] ducju’ insièmit a cjantàvin cu’ na vòus cun chèl che’n ta chel salm a vèn dopo scrìt.

Dopo vèighi fàt il sen da la santa cròus, dùcjus in ta la spiàgja si sòn butàs: luj ’l è zùt, com’tal vignì, svèlt e silensiòus.

Chel scjàp di spirs, puarès, ulì restàs, tòntos, atorotòr par dut a vuardàvin, com’un che sercjà’l vòu dut sè ca è’n taj plàs.

Par ogni banda, dal dì a saetàvin i ràis dal soreli, che cu li so saètis dal miès dal cjèl’l cjavròn[36] via a scorsàvin,

cuant che cun muša alsada sti ànimis a nu ni’an domandàt, “Mostràini coma zì’n ta la montagna, si savèis.”

E Virgìlio al à rispundùt, “Vuardàini, di stu post nuàltris i no vìn pràtica; coma vuàltris, pelegrìns i sìn, crodèini.

Un puc prin di vuàltris i sìn rivàs cà par n’altri tròj, tant dur e dirocàt c’adès ni sarà fàsil zì sù par cà.”

I spirs che necuàrs si’èrin, dut un tràt, che dal me tirà flat i’eri’ncjamò vif, palidùs si sòn fàs, ognùn maraveàt.

E coma’l mesagèr cal parta ’l ulìf zent al clama par sinti ròbis nòvis, e tal pocà ognùn si mostra ben atìf,

cussì davànt di me si sòn metùdis che ànimis furtunàdis a fisami tant, par puc dismintiànt di zì a fasi bièlis.

Una in d’ai joduda vignì ’ndavànt par imbrasami cun grant sen di afièt ca mi’a sùbit movùt a fà altritànt.

Oh òmbris vuèitis fòu che in tal aspièt! tre vòltis a imbrasala i’ai provàt, ma’nvàn; vuèitis a tornàvin li mans al pèt!

Maravèa’n muša i’ai da vej mostràt, pars’che ic suridìnt ’ndavòu si’a movùt; e jò, par stàighi visìn, mi soj ’vansàt.

Cun tant riguàrt ch’i smetès a’a ’nsistùt: capìt cuj ca era, i l’ai preàda tant di cjacarami par qualchi minùt.

Ic a’a dìt: “Com’che ben ti’ai volùt intànt tal cuàrp mortàl, pur ben ti vuej sleàda: chì i smèt; ma tu parsè vatu’ndavànt?”[37]

“Caro’l me Casela, par tornà’n strada ’ndà ch’adès i soj[38], stu viàs i ti m’jòs fà,” ghi’ai dìt, “ma la to ora parsè tant rinviàda?”[39]

E luj: “Cun nisùn i’ai vùt di barufà, ma chel stes[40] cal cjoj chèl e cuant ca ghi plàs, ’ndavòu mi’a lasàt pì vòltis, cun biel fà,

che’l volej divìn e’l so d’un stamp a sòn fàs: ver al è che par tre mèis al à partàt chej ca’an volùt entrà, in santa pàs.[41]

Alora jò, ch’i eri vièrs il mar voltàt, ’ndà che l’aga dal Tèvar a s’insala, cun gran bontàt da luj cjòlt sù i soj stàt.

Vièrs che fòs ’l à luj adès ’ndresàt l’ala; e a è chì che sempri al vèn cjòlt sù chèl che jù vièrs’l Acherònt nol cala.”[42]

E jò,” Se lès nova ’no ti’a robàt sù nè memoria nè’l ušu dal to bièl cjànt che li me vòis na volta’l cuietava jù,

di consolà ti displašarèsia tant il me spìrit che cu la me persona plen di afàn al è stàt vegnìnt in davànt!”

“Amor che ne la mente mi ragiona,” al à tacàt cun vòus tant biel’e dolsa che dentri ’ncjamò i la sìnt che ben mi suna.

Jò e’l me mestri e la zent che fìsa ghi stava ’ntòr, a parèvin dùcjus tant contèns, com’ch’altri no fòs ca tocjàs la mins stesa.[43]

Nuàltris i èrin dùcjus fìs e atèns al so cjantà; ma èco’l vecju onèst[44] cal vèn sigànt: “Spirs, parsè cussì tant lens?

No stèit èsi negligèns; sèit zent di sest, zèit zvèls tal mont a cjòivi la scusa[45] ca v’impedìs di vej Diu manifèst.”

Coma che blava e altra siminsa a becotejn i colòmps’n ta la verdura, cujès, tegnìnt la plumarola lìsa,

s’alc a càpita ca ghi fedi poura, dut ta’un colp, èco, a smètin di mangjà, chè altri a’an che pì’ncjamò’l scuèit la so cura;

cussì jodùt i’ai che frescja marmaja lasà la cansòn e zì vièrs la riva com’zent che, puc savìnt sè fà, a si sparpàja:

e coma lòu encja nu svels via di lì si zeva.

Cjànt Ters

Mentri ch’ognùn di scju spirs al scjampava, e a si spierdeva in ta sta cjampagna, ma vièrs’l mont ’ndà che’l just al spùns[46] al zeva,

jò di strìnzimi al mestri i’ai vùt bišugna: e sensa di luj ’ndà i sarèšiu zùt? coma’i varèsiu scalàt sta montagna?

A mi par che luj rimuàrs al vès sintùt: O cosiènsa dignitoša e clara, se amàr ca ti’è il fal pì pisulùt!

Cuant che’i so piè a’an lasàt la primura che il decoru al fà sempri calà, la me mins ch’era prin plena di poura,

si’a calmàt e, com’usièl cal taca a svualà, il me vuli’n alt al è zùt’n ta chel mont che sù’n tal cjèl pì alt d’àltris al è là.

Davòu’l sflameàva’l soreli, torònt, ma rot al era davànt da la me figura che ai so ràis gh’impedìva di zì’n front.

Jò’i mi soj voltàt in banda par poura di èsi stàt bandonàt, cuant ch’i’ai jodùt besòu davànt di me la cjera scura;[47]

E’l me cunfuàrt: “Parsè difìditu dut?” voltàt vièrs me a dìšmi al à tacàt: “di crodi che cun te’i soj ti varès podùt.

A è zà sera là cal è soteràt il me cuàrp cul cual i fevi ombrena: Napoli a lu’a, da Brindisi partàt.

S’adès davànt di me nuja si ombrena , nosta maraveàti pì che daj cjèlos ’ndà che sens’intrìc raj’n t’altri raj al mena.[48]

A sufrì turmìns cjàls, o chej daj gèlos, cuàrps coma il me la virtùt a dispòn, ma’a no vòu ch’i savèdin li vìis sos.[49]

Mat al è chèl cal cròt che la nustra rašòn a rivi a capì l’infinita via d’un’unitàt in tre—e capì benòn.[50]

Contentàisi, umana zent, dal quia;[51] che si vèsis pudùt jodi pròpit dut, parsè a varèsia parturìt Maria?[52]

E la voja’i jodarèsis, sensa frut, di chej ca varèsin’l dešideri calmàt che’n eterno’nvènsi a ghi’a dàt par lut: d’Aristòtil e Platòn i dìs, in fàt, e d’àltris pur”; e chì al à sbasàt la front, e nuja pì ’l à dìt, restànt turbàt.

Rivàs i èrin intànt al piè dal mont: uchì la parèit a zeva sù cussì dreta che di scalala no vèvin nencja fàt cont.

Tra Lericj’ e Turbia[53], la pì dešerta e salvàdia riva a è na scjala ben còmuda in paragòn di chista.

“Cuj sàja ’dès pa’ndà che’l rìpid al cala,” al à dìt il me mestri, fermànt il pas, “di mòut cal posi zì sù chel sens’ala?”[54]

E mentri che luj, penseròus, cul cjàf bas, pa’ndà zì al era cal meditava, e’i me vuj atòr dal mur a èrin voltàs,

da sinistra jodùt i’ai zent ca vegneva, spirs che vièrs nu i piè a movèvin, ma planìn, che cuaši fer ognùn’l pareva.

“Mestri,” i’ai dìt, “lasa che’i to vuj si àlsin: chì ca sòn chej che consej a ni daràn si no ti lu cjàtis in te medèšin.”

Alòr’n alt al à vuardàt, e sensa afàn al à dìt: “Zìn par là, ca vègnin a plèn; il to sperà, fiòl me, a nol è invàn.”

Chel grup di lòu al era ’ncjamò lontàn, dopo che nu i vèvin fàt un miàr di pàs, sì e nò com’un clap tiràt da na man,

cuant che di front ’la rocja’si sòn pojàs dal grant rivòn, e lì a sòn stàs fers e stres coma se plèns di dùbis a fòsin stàs.[55]

“O bunànimis, o spirs belzà elès,” Virgìlio al à scuminsiàt, “par che pas che, i cròt, ognùn di vuàltris al vorès,

dišèini’ndà che cjatà i podìn un pàs ca ni permeti di zì sempri pì’n sù; che chèl che pì ’l sà pì ’l pièrdi timp ghi displàs.”

Com’agnèlis che pì no sòn sieràdis sù, fòu, besòlis o’n grups, a vègnin plan plan, e àltris’n davòu a rèstin cul vuli’n jù;

e com’ca fà la prima li àltris a fàn, e ghi vàn dongja se ic a si ferma, cujètis, sensa un bè, e’l parsè ’nol sàn;

cussì jodùt i’ai jò vignì la prima ànima di che mandria furtunada, timiduta, ma dal mòvisi calma.

Cuant che i prins jodùt a’an dividuda la lus in cjera a la me destra, e l’ombrena fin a la ròcja zuda,

spostàs si sòn di lì che l’ombrena a era, e’i altri spirs che’n davòu a vegnèvin, puc savìnt, il stes ’an fàt, vuardànt in cjera.

“Jò’i vuej che dùcjus chì a savèdin che chistu chì ’l è cuàrp umàn ch’i jodèis; i ràis dal soreli par chèl jù no rìvin.[56]

N’ocòrin maravèis, ma da crodi i vèis ca no è sensa virtùt che dal cjèl a vèn che stu chì’l provi a scalà sti parèis.”

Cussì’l mestri; e lòu, vìnt capìt dut ben, “Tornàit in davòu,” a’an dìt; “zèini’n davànt,” cu la schena da li mans fašìnt pur sen.

E un di lòu al à tacàt: “Tu là ’ndavànt, cuj ch’i ti sòs no’l saj, ma vuàrdimi’n muša: mi’àtu maj jodùt prin di chistu istànt?”

Vièrs luj voltàt, ghi’ai dàt n’ocjada fisa: biòndu al era e di gentìl aspièt ma na sèa’l veva da’un colp diviša.[57]

Cuant ch’i ghi’ai fàt sen di no, a stu puarèt,[58] di vèjlu maj jodùt, “Jòt chì,” al à dìt, e na plàja ’mi’a mostràt in tal so pet.

Suridìnt al à dopo dìt: “Jò’i soj Manfrèit, nevòut da la imperatrìs Costansa; ti prej che, cuant ch’i ti sòs di chì partìt,[59]

i ti zèdis da me fìa, mari—pensa— da l’onòu di Sicilia e Aragona, e dìšghi che dal sperà’i no soj sensa.[60]

Dopo che ferìt i soj stàt di persona da doj colps mortaj, i mi soj bandonàt planzìnt a chèl che volentej al perdona. Orìbil al er’ognùn daj me pecjàs stàt; ma bras tant grancj a à la ’nfinida bontàt, ca risèif di nòuf chèl ch’a ic’l è voltàt.

Se il pastòu di Cošensa, che cjasàt mi veva seguìnt di Papa Clement ’l òrdin, e mi vès in Diu bon ben oservàt,[61]

i vuès dal me cuàrp ’ncjamò a sarèsin visìn di Benevìnt, in cjàf dal so punt, protešùs daj claps ca lu soteràvin.[62]

Adès ju bagna la plòja e ju mòuf il vint dal di fòu dal cunfin, cuaši lunc il Vert, ’ndà che sensa lus ju veva partàs avànt.[63]

Un cussì maladèt pròpit dut nol pièrt, ca nol posi tornà al etèrno amòu, mentri ch’al sperà ’ghi resta un puc di vert.[64]

Ver’al è che un che fòu di gràsia’l mòu da la Santa Glìšia, s’a la fin ’si pentìs, al è costrèt a stà di stà riva al di fòu,[65]

trenta vòltis pì dal timp sensa gràsis, prin da pentisi, sè pì che’l decrèt scurtàt a nol vegni da buni prejèris.[66]

Jòt tu se contènt ti pòs fami e cujèt, dišìnghi a la me puora Costansa com’ch’i ti mi’as jodùt e di stu divièt;[67]

che chì par gràsia daj vifs tant si’avànsa.

Cjànt Cuàrt

Cuant che par dilèt o encja par dolòur che na virtùt nustra a comprènt, l’ànima cussì ben a ic a si fà intòr,

ca pàr che altri no podarès vej che chel intènt; e chistu al è cuntra chel sbàliu cal cròt che’n nu n’ànima a à su n’altra’l comànt.[68]

A susèit che cuant che alc si sìnt o jòt che fuàrt al tegni l’ànima ’ndafarada, il timp al scòr e’l omp nol fà nisùn mot;

chè su na roba a’è la so mins pojada mentri che altri a à la so mins intera: l’una’è libera e l’altra leàda.[69]

Di chist i’ai jò vùt esperiensa vera cuant ch’i’ai sintùt chel spìrit e amiràt; che ben sincuanta gràdos zùt sù al era

il soreli, e jò i no lu vevi notàt, cuant che rivàs i èrin ’ndà che ducju chej spìris ni’an sigàt, “Chì ’l è chèl ch’i vèis domandàt.”[70]

Bus pì larcs al stropa spes ta li vìs cun menàdis e ramàsis spinòšis il contadìn cuant che l’ùa a si scurìs,

di chel trojùt par indulà che partìs i’èrin, nuàltris doj, cun me davòu, besoj, cuant che chej spirs da nu a èrin sparìs.

Fin sù a Sanleo o jù par chel scoj di Nol o sù a Bismantov’e Cacum[71] si pòl zì cuj piè, ma àlis a vòlin’n ta stu troj;[72]

cun l’àlis, i dìs, slancjàdis e cul plum[73] tant bramòus, davòu di chèl che fin chì condòt[74] mi veva e mi deva di sperà un barlùm.

Sù i zèvin dentri di chel rivòn rot, tegnìnt i flancs pocàs cuntra la parèit, ušànt piè e mans’n ta li ròcis di sot.

Dopo che’i nustri flancs tocjàt a vèvin il vuèit[75] insima dal muròn dret, tal mancu ’nclinàt, “Mestri me, se strada i cjapànu?” i’ai dìt.

E luj: “Si và’n sù da lì ch’i ti’as sostàt: tenti visìn; pur pì’n sù i zìn ta stu mont, fin che cualchidùn cal sà i varìn scuntràt.”

Par jodi fin’n sù, masa alt al era’l mont, e’l zì’n sù al era cussì tant inclinàt ca someàva d’èsi’n miès d’un cuadrant.[76]

Strac i’eri cuant che jò cussì i’ai tacàt: “O bon pari, vòltiti, e chì mira cuant che, pal to pas, indavòu i ’soj restàt.”[77]

“Fiòl me,” al à dìt, “fin chì li gjàmbis tira,” e mostràt a mi’a un puc pì’n sù un plan che da che banda lì dut intòr al zira.

Li so peràulis cussì tant pocàt mi’àn, ch’jò sfuarsàt mi soj a gjat di zighi davòu fin che’l troj livèl i me piè cjatàt a àn.

Lì si sìn sintàs coma ta’un pajòu par là ch’i èrin vegnùs, dal oriènt voltàs, che’l vuardà tant ben al pòl fàighi al còu.[78]

Prin di dut i vuj i’ai puntàt vièrs il bas; dopo, voltàs vièrs ’l est, mi maraveàvi che da sinistra i vegnèvin luminàs.[79]

Il poet si’a ben necuàrt ch’jò i stevi mirànt il cjàr da la lus coma un balùc che tra nu e l’acuilòn i jodevi.

Alòr luj a mi: “Se Castor e Poluc dal gran spièli compagnìa ’tegnèsin, che lus al parta, sù e jù[80], in ta ogni lòuc,

un puc rosùt il Zodiac ’jodarèsin encjamò visìn da li Òrsis rotà se fòu al vegnès dal so vecju cjamìn.

Èco, a’è cussì: si ti lu vùs pensà, tenti ben atènt; imagina Siòn che cun stu crèt in ta la cjera al stà,[81]

sì che ducju doj a àn un ùnic orišòn e divièrs emisfèrs; ’ndà che la strada tant mal manovrada ’era stada da Fetòn,

t’jodaràs com’che da chistu a sarès ušada par zì da chì a Gjerušalèm stesa, se il to intelèt ben ghi stà a bada.[82]

“Mestri me, maj prin,” i’ai dìt sensa pàuša, “d’jodi no’ai podùt sè ch’jòt clar adès, là ’ndulà che d’inzèn i parevi sensa,

che’l miès sìrcul che pì alt di ducj’ al stà ca si clama Ecuatòu’n ta na cert’art, e che sempri tra’unvièr e soreli al resta,[83]

pa la rašòn ch’i ti’as dìt, ma da sta part vièrs’l setentriòn al và, cuant che’i Ebrèos a lu jodèvin là che il cjàlt al è pì fuàrt[84],

ma tant contènt i sarès se bon i fòs di savej cuant’n sù ch’i zìn; che’n sù’l và’l mont cussì alt che’l me vuli zì tant alt nol pòs.”

E luj a mi: “Cussì a’è cun stu mont: che al inìsi, a bas, al è sempri dur; ma pì’n sù che l’omp al và, pì al vèn tegnùt cont.[85]

E cuant che’l zì ti vèn pì dols e sigùr, cussì che’l zì’n sù ti cjataràs amondi lišej, com’che seguìnt la curìnt a và na nàf pur,

alora ti saràs al fin di stu troj: uchì di ripošà ’l afàn al speta. Basta; di chistu amondi sigùr i soj.”

La so vòus si’er’apena fata cujèta che n’altra i vìn sintùt, ca à dìt: “Encja prin di rivà ti’as di stu post na voja mata!”

Al sinti sta vòus sùbit ziràs si sìn, e a man sanca jodùt i vìn un pieròn, che di chèl nè luj nè jò prin necuàrs si’èrin.

Là’i sìn zùs, ’ndà che zent i vìn jodùt benòn ta l’ombrena davòu dal clap sintada e ognùn al someàva un grant poltròn.

E un, strac, tal miès di che zent sdrajada, Sintàt al era, cuj bras atòr daj zenoj e cu la muša’n taj so bras sbasada.

“O bon’l me siòr,” i’ai dìt, “jòitu ch’i soj ch’jòt chèl ca si mostra cussì tant svojàt che luj e’un mus fràdis a sarèsin ducju doj?”

Alora voltàt si’a vièrs me e vuardàt, movìnt la muša un puc sù pa la cuèsa, e’l à dìt: “Và sù tu, che àris ti ti sòs dàt!”

Alòr i l’ai cognosùt, e la straca stesa che’l flat mi feva tirà ’pen’apena no mi’a’mpedìt di zì da luj, chist si sà;

na volta lì, al à alsàt il cjàf apena, dišìnt: “Àtu jodùt com’che’l Fetòn da la spala sinistra’l cjàr al mena?” Il diši striminzìt e’l fà da poltròn cal veva a mi’an fàt un puc ridusà. Dopom i’ai tacàt: “Bielaga, ti sòs benòn

e’i soj contènt; ma dišmi cualchicjusa: parsè pròpit chì? Spètitu na scorta? O àtu encja chì la to vecja ušansa?[86]

E luj: “O frari, zì pì’n sù no’mpuarta, chè a pajà’l figo no mi lasarès ’l ànzul di Diu sintàt ta la puarta.

A ocòr prin che’l cjèl mi fedi zirà adès fòu di ic, a lunc, com’ch’i’ai fàt in vita, ’ndà che dom’in fin i’ai tiràt suspìrs dres,[87]

se pì che na bun’orasiòn no vegnès dita par me da’un gran bon còu che’in gràsia al è: n’altra puc a val, se’l cjèl nencja a la scolta.”[88]

E il poeta, belzà davànt di me, al diševa: “Zìn via; che zà da’un toc alt al è’l soreli, e là da la riva al è

belzà cal cujèrs la nòt cul so piè’l Maròc.

Cjànt Cuìnt

Jò i eri belzà da che òmbris partìt e’i seguìvi li tràcis dal me duca cuant che davòu di me, alsànt il so dèit,

un al à sigàt: “Jòt, a nol par luši ucà il raj a sinistra di chèl par di sot[89] e coma vìf a somèa cal sedi cà!”

Vièrs il sun di sta vòus i me vuj i’ai mòt e jodùdis li’ai ca ocjàvin cun maravèa me, doma me, e’l lumìn cal era rot.

“Parsè’l zìria’l to spirt coma na fuèa,”[90] al à dìt il mestri, “che’l zì ti ralèntis? Se cèntria sè che sta zent a cjacarèa?”

Vèn cun me, e ca pàrlin pur scju spìris: stà ben fer com’na tor ca no ghi cola maj la pica, nencja’n ta grandi bufèris;

chè sempri ’l omp cal à pensej ca ghi svuala sovr’altri pensej da sè’l lontana’l sèn pars’che’l podej di un chèl dal altri’l mola.”

Se podèviu jò diši si no “I vèn”? Cussì i’ai dìt, cun che tinta tant cujerzùt che a vòltis a rìnt ’l omp di perdòn dèn.[91]

E intànt a travièrs la riva i vìn jodùt un puc davànt di nu zent ca vegneva cjantànt, vers a vers, il Miserere, dut.[92]

Cuant ca si sòn necuàrs ca nol lasava il me cuàrp trapasà i ràis dal soreli, a colp il sàlm in un lunc Oh si mutava;[93]

e doj di lòu, coma mesagèrs di lì, vièrs di nu’an corùt e ni’an domandàt: “Parsè i sèišu chì? Alsàit il veli.[94]

E’l me mestri: “A chej che chì vi’an mandàt i podèis ben tornà par ripuartàighi che’l cuàrp di stu chì di vera cjàr al è fàt.

Se par jodi l’ombra so a sòn fers chì, com’ca pàr, alora a sàn zà asaj: ch’onòu ghi fèdin, che a lòu ben al pòl zìghi.”[95]

Vapòus impijàs cussì svels i no’ai maj jodùt rompi’l serèn da la prima nòt, nè’l nul d’avòst cuant che’l dì al cala ormaj,[96]

che tal tornà chej premuròus si’an mòt; rivàs là, cuj àltris vièrs nu si’an voltàt, com’un flun che fòu dal’àrzin al vèn a diròt.

“Na sgaravana di lòu chì si’an aviàt par preàti,” al à dìt il poeta: “ma và pur, e zìnt tèn ognùn ben scoltàt.”

“O ànima ch’i ti vàs par stà contenta[97] cuj piè, mans e cjàf da la to nàsita,” a vegnèvin implorànt, “il pas ralenta.

Àtu maj jodùt nisùn di nu’n vita che di luj di là nòvis ti pòs contà? Stà fer chì; su, slungja la to vìšita![98]

Muàrt par fuarsa ognùn di nu chì al stà e fin a l’ùltima ora pecjadòu: uchì la lus dal cjèl ni’a fàt voltà,

cussì che, pentìs e dut perdonànt, fòu di vita i sìn vegnùs, cun Diu in pas, che’l dešideri d’jòdilu tant ni’è’n tal còu.”

E jò: “par cuant ch’i vi tegni oservàs, i no cognòs nisùn; ma si sèis contèns che alc i fedi, spirs che ben nasùs i sèis stàs,[99]

dišèit pur, e jò lu faraj pal ben imèns che davòu daj piè di una tal guida da mont a mont sercjànt i vaj sempri ’intèns.”

E un di lòu ’l à tacàt: “Ognùn si fida dal to benefìsi sensa zuralu, se al to volej no ghi vèn fàt sfida.[100]

E jò, ch’i soj chì’n front a domandalu, i ti prej che se maj chel post t’jodaràs fra Romagna e chèl di Carli d’Angjolu,[101]

che’n tal preà cortèis par me’i ti saràs a Fan[102], di mòut che ben par me a prearàn, che al pì prest i me pecjàs ’saràn purgàs.

Ferìt a muàrt i soj stàt, là’n tal Padovàn; il sanc i’ai pierdùt, ca mi veva ospitàt; tal grin d’Antenori mi’e stàt fàt stu dàn,

ulà che sigùr i crodevi d’èsi stàt: chel d’Èste al era’n colpa, ca mi odiàva tant pì di chèl ca si varès spetàt.[103]

Ma se jò’i fòs scjampàt par là ca si zeva vièrs Mira, da Oriac, là ca mi’an cjapàt, ulà ’ncjamò i sarès, ulà ca si rispirava.[104]

Ta la palùt i’ai corùt dut infangàt, e da li èrbis intorgolàt jù’i soj zùt e’n cjera li me vènis un lac’an formàt.”

Alòr n’altri: “Se’l to dešideri, dut, ti otèns ca ti tira lasù’n tal mont, par pietàt fà ch’encja’l me’l vèdi frùt![105]

Da Montefeltro i’eri e’i soj Boncont: nè Gjovàna[106] nè altri di me si cura; par chèl jò’i soj cun chìscjus a basa front!”

E jò: “Ma se mal o brut’aventùra a ti aja tiràt tant fòu dal Campaldìn[107] che maj savùt si à da la to sepultura?”

“Oh,” rispundùt al à luj, “jù dal Cašentìn si pasa n’aga ca si clama l’Archiàn, che’nsima ’l Ermo[108] al nàs tal Apenìn.

Là ’ndulà che’l so nòn al doventa van,[109] rivàt i soj jò cun’un bus ta la gola, a piè scjampànt e’insanganànt il plan.

Chì i’ai pierdùt la vista e la peràula, ca’a finìt cul nòn di Maria; e chì i soj colàt, lasànt la me cjàr besola.

Se ca’è ver i dìs; il stes ai vifs dìsghi: il ànzul dal Alt mi’a cjòlt, e chèl dal infièr al sigava: “Parsè mi cjòitu stu chì?

Cun te ti pàrtis ’l etèrno di stu cuàrp fer[110] che par na lagrimuta mi’è stàt robàt; ma altri i faraj cul toc che chì ’l è fer!

Ben ti sàs com’ che’n ta l’aria’l vèn adunàt chel ùmit vapòu che aga’l doventa cuant che’n sù’l và’ndà che dal frèit’l vèn cambiàt.

Alòr chel mal volej che malìsia tanta al à’n tal cjàf, movùt al à’l fun e’l vint par naturàl virtùt so, tant puc santa.[111]

Cussì la val, cul dì cal zeva finìnt, da Pratomàn al grant zòuc si’a cujerzùt[112] di caligu, cul nul ’mparzora bulìnt,

chè l’aria plena a plovi si’a metùt: l’aga a colava e’n taj fosaj a zeva; bèvìla nol podeva’l terèn dal dut;

e com’che’n taj turìns pì grancj’ a vegneva, a coreva vièrs’l flun real[113], rapida, cun fracàs; fermala nisùn podeva.

Al sbocà dal gran flun la me cjàr frèjda scuntràt’la l’Archiàn furiòus e butada tal Arno e la cròus tal pet disfada

che fàt i vevi a lota finida: pal font e rìvis mi menava l’onda fin che cujèrt mi veva cu la so preda.”[114]

“Sìnt, cuant ch’i ti saràs tal mont tornàt, ’ndà che la straca dal viàs ti sarà zuda via,” la ters’ànima a à dìt dopo la seconda,

“recuàrditi di me ch’i soj la Pia: Siena mi’a fàt, e disfàt la Marèma:[115] ben lu sà chèl che anelada[116] pri’a

mi veva e spošada cu la so gjema.

Cjànt Sest

Cuant ca si finìs il zòuc da la zara,[117] chèl cal pièrt al resta doloràt, ripetìnt i colps[118], e dulìnt al impara:

duta la zent a và cul pì furtunàt che’n davànt al và, e un davòu ghi vèn, cun n’altri’n banda cal vòu ch’alc ghi vegni dàt:

parànt via, chistu e chèl al scolta ben, chèl che la so man al tòcja, pì nol sburta; cussì si para da chej ca ghi fàn sen.[119]

Jò pur da ducju chej spirs i stevi in vuàita, la muša vièrs lòu cà e là voltànt, e alc prometìnt i la fevi curta.

Chì ’l Aretìn a si’a fàt ’ndavànt che dal crudèl Ghin dal Tac vùt al veva la muàrt, e ’l altri ch’a’nnegasi ’l era zùt scjampànt.[120]

Cun mans spuàrtis chì’l preàva pur, in part, Federico Novèl e chèl di Piša cal veva fàt someà’l bon Marzuc fuàrt.[121]

Jodùt i’ai’l Cont Ors e chel spirt di cjàša so gjavàt fòu[122] par fastidi o invìdia, secònt luj, no par colpa so o cauša;

e chì’l sufrìs, chistu Pièr da la Brocja, mentri ca’è ’ncjamò cà chè daj Brabàns,[123] che però a pòl èsi ’ncjamò pì sporcja.

Na volta restàt lìbar da ducju cuans chej spirs che preàt a vèvin che àltris a prèjn di mòut che lòu a pòsin prest doventà sans.

Tacàt alòr i’ai, “A par ca mi nèghin, O lus me, certi peràulis dal to test[124] che decrès dal cjèl il preà a plèjn;

e dom’di chistu a prèjn chej di stu post: invàn al eše alòr dut chèl ch’ognùn’l spera, o no mi eše’l to diši ben manifèst?”

E luj “La me peràula a è clara; e a no è inùtil la so speransa, se ben la zent a lès la me scritura;

che’l tant alt judìsi a no si sbasa cuant ch’un fòuc d’amòu al fà’n ta un istànt chèl cal sodisfa chèl che chì s’incjaša;[125]

E là ch’jò’i stevi stu punt considerànt, il preà ’nol comedava il difièt, pars’che a Diu’no ghi si fev’avànt.[126]

Ma s’encjamò dùbis ti’as o alt suspièt, no fermati, che ic ben a ti lu dìs se lus ca è fra il ver e ’l intelèt:

no saj si t’intìns; i dìs di Beatrìs: ti la jodaràs la sù, insima’l crèt, lasù di stu mont, suridìnt e felìs.”

E jò: “Messèr, fami zì sù svelt e dret, che zà’i no mi stràchi pì coma prima; zà’i ti jòs se ombrena cal fà il crèt.”

“I paràn via provànt di zì’nsima, e vuej,” al à dìt, “i farìn sè ch’i podìn; ma la roba na forma a à che di ic no ti’as adès stima.

Ma davànt di èsi lasù, t’jodaràs prin chèl ca si plata davòu da la culina, cussì che’i so ràis da tè ròs no vègnin.[127]

Ma jòitu là che ànima sidina[128] che vièrs di nu besoluta a vuarda? Chè a n’insegnarà la via pì visina.”

A ic i sìn zùs: o ànima lombarda, com’ch’i ti stèvis lì, superba e spresànt, cun tanta dignitàt tal vuli, vuarda!

Ic no ni zeva nuja domandànt, ma zì ni lasava e oservava dut com’un leòn cuant ca si stà ripošànt.

Par preàla, Virgìlio visìn ghi’e zùt, volìnt da ic savej la via pì dreta; chè a la so domanda ’no’a rispundùt,

ma dal nustri paìs e da la vita domandàt ni’a; e’l bon duce al à tacàt: “Mantova…,” ma dom’chist al veva dita

che chèl vièrs di luj a colp avànt si’a fàt, dišìnt: “O Mantovàn, jò’i soj Sordèl dal to paìs,” e ’l un al à ’l altri ’mbrasàt.

Ahi serva Italia, di dolòu ostèl, naf sensa timonej in ta na gran tampièsta, siora no di provincja ma di bordèl!

Che bun’ànima ’era stada oh cussì svelta al sinti’l sun tant dols da la so cjera di fàighi chì al so paešàn fiesta;

e adès da tè no sòn sensa guera i vifs, che ’l un ’l altri si stàn rošeànt par chèl che’un mur o un fosàl al siera.

Puor’ Italia, vuàrditi atòr e’ndavànt, vuarda i to mars, e vuarda pur’l to sèn; di poscj’ ca gòdin pas t’jodaràs dibànt.

Se àja zovàt ca ti scurtàs il fren il Justiniàn se la sela ’è vuèjta? Sensa chèl[129] i no varèsin di vergogna’l plen.

Ah zent ch’i ti dovarès èsi devota e lasà ca si sinti Sešar’n sela, se ben ti capìs sè che’l Signòu’l nota,[130]

ma jòt com’che la bèstia si ribela pars’che daj spiròns a no vèn corešuda[131] e la rèdina no ti sàs ušala.[132]

O Berto todèsc[133], no l’àtu joduda sta puor’Italia doventada salvàdia? No postu tu domà sta bèstia cruda?

Ca coli pur dal’ alt la vera gjustìsia sul to sanc[134], e ca sedi nova e clara, cussì che’l sucesòu to cun timòu la gòdia!

Tant tu che to pari i vèis fàt gara par dàighi profìt a chej todèscs di distrès, curànt puc dal ort e dal impèr la cjera.[135]

Vèn a jodi i Montècs e i Capulès, Monàldos e Filipèscs, omp sensa cura: chej mal ridušùs e chìscjus pur, puarès.

Vèn, crudèl, vèn, e jòt se vita dura ca’an i to siòrs, e cura i so malàns; e t’jodaràs Santaflou[136], com’ca è scura!

Vèn pur a jodi la to Roma ca plans, puora vedula[137], e di nòt a clama: “Sešar, parsè sinu cussì tant distàns?”

Vèn a jodi cuant che la zent si ama! E se nisùn ti mòuf a vej di nu pietàt, vergògniti almancu da la to fama.

E s’a mi permèt, Gjove, la to divinitàt, tu che par nu ti sòs stàt crucifìs, al eše’l to vuli just a àltris voltàt?[138]

O eše preparasiòn che dal abìs dal to savej ti fàs par fani dal ben, encja se’l coma nisùn di nu’l capìs?

In ta ogni sitàt d’Italia a è dut plen di tiràns, e un Marcèl al doventa ogni vilàn ch’a fà da partišàn al vèn.

O Firense, ti pòs ben stà contenta di chista digresiòn ca no ti tocja[139], par gràsia da la to zent, ca no stenta.[140]

Tàncjus’an gjustisia’n còu, ma sta frècja tars a vèn fòu par no rivà sensa pensej al arc; ma’l to pòpul a l’à doma in bocja.[141]

Tàncjus a rifiùtin il comùn incàrc[142] ma’l to pòpul al è pront a rispundi, di volontàt so, e’l siga: “Dèimi’l carc!”

Contenta ti sòs, ch’i ti’as di se godi: tu siora, tu’n pàs, e tu cun judiši![143] Se jò’i dìs il just, ’l efièt si pòs ben jodi.

Atene e Lacedemona[144], che cussì civìlis a èrin che fàt a vèvin l’antìchi lègis, al bon vivi li dos fàt a vèvin sen di sì;

mentri tu ti zèvis tant pa li sutìlis[145] ta li to dispošisiòns ch’a miès novembri no si’a’ncjamò sè ch’in otobri ti fìlis.

Cuanti di che vòltis in ta st’ùltin cuadri,[146] lès, moneda, ufìsi e costùm mutàt i ti às e rinovàt menbri![147]

E se ben ti ti recuàrdis e ti jòs un barlùm, in te t’jodaràs na puora malada ca no cjatà pì ripošu nencja’n tal plum,

e puc ghi zova ogni so zirada.[148]

Cjànt Siètim

Dopo che sti bieli fièstis a ni’a fàt cun pì e pì gust tre o cuatri vòltis, “Cuj sèìšu,” al à dìt Sordèl, ’ndavòu tiràt.

“Prin che’n ta stu mont a fòsin vegnùdis l’ànimis dègnis da zì sù da Diu, soteràt i soj stàt par mans Otaviànis.[149]

Jò’i soj Virgìlio e se colpa i vèviu altri che’l cjèl i’ai pierdùt par no vej fede?” cussì chej doj; e jo lì a scoltàju.

Com’chèl che’n front di sè al jòt ch’an d’è roba ca lu fà plen di maravèis, che crodi al stenta, e’l dìs: ‘A è…a no è.’

Cussì’l pareva luj; e dopo jù li sèis, e cul fà ùmil al è tornàt vièrs di luj e’ntòr di nòuf ghi’a butàt i bras intèis.[150]

“O Gloria dal Latìn,” al à dìt, “par cuj sè ca pòs la nustra lenga al à mostràt, o eterno valòu di ’ndà ch’i’ai prin vièrt i vuj,

cual mèrit o gràsia ti àja chì menàt? S’jò’i soj di sinti li to peràulis dèn in dut, dìšmi’n ta cual clàustri dal infièr ch’i ti sòs stàt.”[151] No par fà ma par no vej fàt no’ai podùt jodi ’l alt soreli che tu ti dešìderis e che purtròp i’ai masa tars cognosùt.

Al è un post[152] la jù no brut par martìris ma doma pal scur, ’ndà che i lamìns a somèjn suspìrs e no sigà di malòris.

Lì i’eri jò cun chej ’nocèns di ninìns ch’èrin stàs muardùs daj dincj’ da la muàrt prin che’l prin pecjàt’l vès molàt i so rimpìns;[153]

Chì i soj cun chej che vistìs no si’èrin cu li tre virtùs sàntis, e sensa vìsi li àltris[154] cognosùt e seguìt a vèvin.

Ma se tu ti sàs e pòs, un indìsi dani che pì svels a ni fedi rivà ’ndà che’l purgatori ver al à’l inìsi.”

Al à dìt: “I saj ben par’ndà ca si và, e lècit mi’è di zì’n sù e zirà atòr; fin ch’i pòs i pòl guidati, s’a ti và.

Ma jòt coma cal cala’l dì cà atòr e di zì lasù di nòt a no si pòs;[155] alòr vuardàn di un bièl post chì atòr.

Un puc’n là’n d’è ànimis ch’i no ti jòs: si ti vòus i pòl menati là di lòu; gust d’jòdilis a varàn i sintimìns tòs.” “Ma coma?” al à dìt Virgìlio, “s’un al vòu zì sù di nòt, al vegnaràja ’mpedìt d’àltris, o nol podaràja da besòu?”

E’l bon Sordèl ’n cjera ’l à rusàt’l dèit, dišìnt, “Jòt, nencja sta pìsula riga no ti pasarès dopo che’l soreli ’l è partìt:

e di altri ’mpedimìnt non d’è miga che’l scur da la nòt par zì pì in sù:[156] chèl amondi a la voja gh’intrìga.

Cun chel lì si podarès ben tornà in jù, al piè dal mont, timp pierdìnt zìnt ’torotòr mentri che’l orišònt il dì al tèn sièràt sù.[157]

Uchì, un puc maraveàt, il me siòr al à dìt: “Pàrtini pur là ch’i ti ni’as contàt ch’encja spetànt si pòl vej plašej, alòr.

Da lì i si vèvin da puc distansiàt cuant ch’un intaj i’ai notàt tal mont lì visìn, com’che’n taj nustri mons daj buròns a vèn fàt.

“Ulà,” chel spirt al à dìt, “zì i volìn, ’ndà che’l flanc dal mont al fà un grin; e pròpit lì il nòuf dì i spetarìn.”

Ta’un troj d’un plan inclinàt i cjaminàvin, che tal flanc da la val a ni menava e là’n tal miès di sta conca i zèvin.

Blanc, ros, oru e arzènt si jodeva; blu scur, tìntis di avòriu e len lustràt, e smeràlt fresc intòr si godeva;

da l’erba e daj flòus dentri di chel prat ducju chej àltris colòus sbiadìs a èrin, com’ che dal grant il pìsul al è superàt.

Erba e flòus no doma coloràs a vegnèvin da la natura, ma di mil odòus an feva un besòu, che tant lu gustàvin.

‘Salve regina’ in tal vert e’n taj flòus ànimis sintàdis cjantà i’ai jodùt che dal di fòu no si sinteva la vòus.

“Prin che’l soreli’l zedi a’nnidasi dut,” al à dìt il mantovàn, che chì ni veva partàt, “fra chìscjus no vorèis ch’jò vi guidi dal dut.

Di stu scjalìn pì ben ’l aspièt e ’l àt di ognidùn i cognosarèis vuàltris cuant che lòu la jù i varèis višitàt.

Mòtus al fà chèl sintàt pì alt daj àltris di no vej fàt sè che fà’l varès dovùt, e cul rest nol cjantava cansòns sàcris.[158]

Rodolf imperatòu al era, che podùt sanà’l varès che plàis d’un’Italia muarta, che n’altri[159] di ricreà al à fàt di dut.

’L altri ca somèa ca lu cunfuarta[160] al regnava’n taj poscj ’ndà che l’aga a nàs che Molda’n Elba e Elba’n mar a parta:[161] Otacheri ’l era che com’frut in bras al era miej di Vincislàu, chel barbùt di so fi, di vìsis plen, ròbis da mas.

E chèl cal stà cjacarànt—i dìs di Našùt— cun chel là cal à un bonàri aspièt[162] scjampànt e sfigurànt ’l gìlio, a murì ’l è zùt.

Vuardàit ulà coma ca si bàt il pet! Dèit n’ocjada encja al altri, cal à fàt da la so man, cun tant di suspìrs, un jèt.

Pari e misièr a sòn dal fransèis malàt:[163] la vita so a sàn ca è sporcja e visiàda; par chèl ch’ognùn si sìnt tant disturbàt.

Chèl sì ben tresàt e ca si’ncuarda, cjantànt, cun chèl cal à’l našòn cussì grant, d’ogni virtùt’l veva plena la cuarda[164]

e se dopo di luj re’l fòs stàt pì avànt chel zòvin che davòu di luj al era sintàt, alòr da vas a vas[165] a sarès zùt ben dut cuant;

chist diši no si pòs daj fràdis dal fantàt; Jacu e Federìc: ognùn al era re, ma nisùn al era com’l pari dotàt.[166]

Ca rispùnti di nòuf amondi rara a è la probitàt umana, e cussì’l vòu chèl ca la dà[167], che da luj da ’nvocà a è.

Encja al Našòn il me pensej’l và, e nol mòu cun chel altri, Pieri, che cun luj’l cjànta, che Pulia e Provensa zà a sìntin dolòu.[168]

Tant mancu di so siminsa a vàl stà planta,
Com’che pì di Beatrìs e Margh’rita
Costansa dal so omp ’ncjamò si vanta.[169]

Jodèit il re da la buna vita sintàt là besòu, Rico d’Inghiltera: a la so siminsa sì ca ghi và dreta.

Chèl che fra chìscjus ’si sbasa fin in cjera, e’l vuarda’n sù, al è Gulielmo Marchèis, che par chèl Alesandria e la so guera

planši a fàn Monferàt e’l Canavèis.

Cjànt Otàf

A era zà l’ora ca volta’l pensej daj navigàns e gh’intenerìs il còu tal dì ca’an saludàt i so amìs miej;

e che ogni nòuf pelegrìn di amòu a spuns, se’l scjampanà al sìnt da lontàn, ca pàr che’l dì al planzi cal è cal mòu;

cuant che jò a sinti i provavi invàn, e a vuardà mi soj metùt un’alma che’n piè di èsi scoltada sen a feva cu na man.

Chì rivada, alsàt a veva ognuna palma, e metùt si veva a fisà vièrs’ l Oriènte com’par diš’ghi al Alt, ‘Altri no mi calma.’[170]

Cun granda devosiòn ‘Te lucis ante’ a’a suspiràt e cun sì dòlsis nòtis che sùbit estašiàt mi’a stu ante.[171]

Li àltris pur, tant dòlsis e devòtis, a l’an compagnada cun suns tant biej, e cuj vuj alsàs’n ta li ròdis pì àltis.[172]

’Ngusà chì, letòu, i vuj al ver a è miej, che’l vel al è adès cussì tant sutìl, che fàsil al è’l trapasà di alc cussì lišej.[173]

Jo’i’ai jodùt dut chel ešèrcit gentìl sùbit dopo, sidinùt, vuardà in sù coma cal stes spetànt, ùmil e pàlit;

e jodùt i’ai dal alt vignì fòu e’n jù doj ànzui cun do spàdis infogàdis ma cu li so pùntis rotondàdis sù.[174]

Vers coma fueùtis apena vierzùdis a vèvin li blùšis, che da vèrdis plùmis davòu movùdis a èrin e svintulàdis.[175]

Un sùbit sù di nu al à pojàt l’àlis e’l altri’n tal altri orli ju ’l è zùt, cussì che la zent’n tal miès t’jodèvis.

Il cjàf biòndu’n lòu i vevi ben jodùt; ma’n ta la muša’l vuli si smariva com’che un si cunfùnt ulà ca è tanta virtùt.

“Ognùn dal grin di Maria chì’l riva,” al à dìt Sordèl, “par proteši chista val dal sarpìnt che fra puc uchì al riva.”

Alòr jò, plen di timòu d’jodi stu tal, voltàt mi soj atòr e dongja tiràt dal me duce, tremànt d’jodi ’l rivàl.

E Sordèl, “Stu avalamìnt ni’a partàt tra sti grand’òmbris; a lòu ghi parlarìn: a si la godaràn di vèivi scuntràt.”

Tre pas a mi’an partàt jù un puchitìn, fin sot, e un i’ai jodùt cal mirava me com’che di cognòsimi’l vès murbìn.[176]

A era l’ora che l’aria a’mbruniva ma no cussì tant che tra’i sòs e i mes a no sclarìs sè che prin a platava.[177]

Vièrs me si’a fàt, e jò vièrs luj i ài fàt’l stes: Gjudice Nin gentìl, cuant ca mi’a plašùt di jodi ch’i no ti èris cuj danàs stes!

Il bièl saludà i no lu vìn sigùr tašùt; domandàt ’l à dopo: “Cuant sotu partìt da l’àghis lontànis[178] e’n ta stu mont vegnùt?”

“Oh, par dentri di chej poscj’ triscj’,” i ghi’ai dìt, “i soj vuej vegnùt, e’i soj’n prima vita, prin che, cussì zìnt’ndavànt, da l’altra i vedi dirìt.”

E com’ca’an sintùt sè ch’i’ai dita, luj e Sordèl un puc’ndavòu si sòn tiràs, coma zent restada un puc’nsiminida.

Un al mestri e’l altri a un daj sintàs si’a voltàt, sigànt: “Su, vèn chì, Coràt! Cual cal è’l volej di Diu adès t’jodaràs.”

E alòr a mi: “Ti’as di èsighi tant grat a chèl che dal alt cussì ben al plata il so prin parsè, che lì nol è maj cjatàt,

cuant ch’i ti saràs aldilà da l’ondata diš’ghi ca prej par me la me Gjovana ulà ’ndà ch’ai’nocèns risposta ghi’è data.

D’amàmi, i cròt, so mari no è pì buna dop’che bandonàt a veva li fàsis blàncis ca è miej ch’encjamò a brami, puora fèmina![179]

Par via di ic cussì ben si capìs cuant ch’in fèmina’l fòuc dal amòu al dura, se’l vuli no lu ’mpìja, o li palpàdis.[180]

No ghi farà na sì biela sepultura la vìpera che’l milanèis al mèt avànt com’cal varès fàt il gjàl di Galura.[181]

Cussì luj al diševa, segnàt dut cuant, tal so aspièt, da chel just risintimìnt ch’un bièl puc dentri’l so còu al zeva ’nflamànt.

I me vuj, golòus, a stèvin tal cjèl corìnt fin là che li stèlis a sòn pì tàrdis[182], com’na roda che visìn dal miès i stìn jodìnt.

E’l duca: “Fiòl, lasù sè ch’i ti vuàrdis?” e jò a luj: “Là di che tre flamùtis[183] ca fàn ardi dut il polo’n ta sti bàndis.”

Alòr luj a mi: “Che cuatri stelùtis ch’i t’jodèvis stamatìna a sòn la jù e là ca èrin chès a sòn zùdis chìstis.”

Luj’l parlava, e Sordèl al à dìt: “Jòjtu là’l nustri ’versari?[184] E al à continuàt alsànt il dèit chè luj’l podès jòdilu.

In ta che banda che nuja a tèn riparàt stu pìsul post valàt, al era chel madràs, forsi, ch’a Eva’l mangjà amàr ghi veva dàt.[185]

Tra l’erba e flòus al vegneva chèl, mal strisànt bas ogni tant il cjàf, o la schèna voltànt e lecànt com’nemaj ca si tegnin lisàs.

Jodùt no’ai, nè’i pòl diši pì di tant, com’che chej ànzui dal cjèl si sòn movùs, ma movùs si sòn, un al altri, là’n davànt.

Ca sbatèvin li so verd’àlis ju’a sintùs il sarpìnt, che svignà via i ànzui’an fàt, e’n taj so poscj’ sùbit tornànt a sòn zùs.[186]

Il spirt ca si vev’al Gjudice partàt al so clamà, durànt dut cuant chel asàlt, d’intòr di me nol veva i so vuj gjavàt.

“Se’n ta la flama ca ti parta in alt ti cjàtis tal volej tanta sera, cuant ca bastarès par zì’n tal pì alt smalt,”

luj al à tacàt, “se na nuvitàt vera da la Val di Magra, o di lì visìn ti sàs, dìšmila, ch’jò’i vèn da che cjera.

Là i vegnevi clamàt Corad Malspìn; i no soj chel antìc, ma da luj ’soj vegnùt: ai mès ghi’ai dàt ’l amòu che chì’l vèn pì fin.”[187]

“Oh,” i ghi’ai dita, “jo’i no soj maj zùt taj vustri paìs, ma ’ndà’l eše il post che’n Europa cognosùt nol è dal dut?

La fama ch’onòu ghi dà al vustri post fuàrt a clàma i vustri siòrs e contrada che pì che’i visìns i lontàns a la sàn pitòst;[188]

e’i vi zùri che, se sù’i vaj di strada, la vustr’onorada zent no sufrirà dal valòu da la so borsa e spada.[189]

Dirìt’a otèn dal ušu e natura che, encja se’l mont un cjàf trist stuàrt’l tèn, dreta a stà’n ta’un mont cal fà tanta poura.”[190]

E luj: “Adès và, che’l soreli a pojàsi nol vèn par ben sièt vòltis tal jèt che il montòn cuj so cuatri piè’l cujèrs e dur al tèn,[191]

di mòut che la to tanta biela opiniòn tal miès dal to cjàf ti vègni ’nclaudada da clàus pì gros che stòris d’àltris a sòn,

se la corsa dal just[192] a no vèn fermada.

Cjànt Nonu

La concubina[193] di chel Titòn antìc zà’n tal barcòn dal oriènt s’imblancjava, al di fòu daj bras dal so amàt amìc;

di gjèmis la so front dut’a luševa, metùdis jù’n figura dal freit nemàl[194] che cu la coda al sbateculava;

e la nòt ca zeva sù a pas normàl doj’n d’aveva fàs tal post’ndà ch’i èrin e’l ters zà’l calava e al zeva a val;[195]

cuant che jò, che li pars d’Adàm mi formàvin,[196] vinsùt dal sun, in ta l’èrba mi soj sdrajàt, ulà ’ndà che dùcjus sinc i si sintàvin.[197]

A prin dì, cuant che’l matutìn’l vèn anuncjàt tant bunoruta da la sišiluta, che d’antìchi làgnis si’a forsi recuardàt,[198]

e cuant che la nustra mins singaruta, pì da la cjàr che dal pensej movuda, ’nta višiòns ch’an alc di divìn si buta,

’n tal sun mi’a parùt d’jodi, suspinduda in alt, un’àcuila cun plùmis doràdis, che par calà pront ’era la so alada;

e mi pareva di èsi ulà ch’èrin stàdis da Ganimèd bandonàdis li zens sòs cuant che rapìt al era stàt’n ta zònis àltis.[199]

Jò’i pensavi: “Forsi chista a à rašòns sos par èsi chì, e forsi’n ta n’altri lòuc no vòu partani sù cun che sgrìnfis sos.”

Ma parùt mi veva che dopo èsi zud’atòr un puc, com’un lamp, terìbil, jù a si lancjàs e che mè a mi rapìs sù vièrs il fòuc.[200]

Chì a pareva che jò—e ic pur—i ardès; e cussì cjalt al era’l fòuc ch’i vevi ’maginàt, che tramàt al veva che’l me sun si rompès.

E com’che Achìl stes si veva sveàt, vuardànt in ziru cuj vuj spalancàs, sensa savej indà cal era capitàt,

dopo che la mari cul frut ’ndurmidìt’n bras da Chiron a Schir lu veva trafugàt,[201] da’ndà che’i grecs a cjòilu dopo èrin stàs,

cussì sveàt mi eri jò, ma’l sun scjampàt mi era dal cjàf, e restàt i eri dut smuàrt com’omp che, spaurìt, al stà lì dut ’nglasàt.

In banda i vevi doma’l me cunfuàrt[202], e zà’l era alt il soreli pì di do òris, e vièrs il mar i vevi jò voltàt il sguàrt.

Il me siòr al à dìt: “N’ocòr ch’i ti tèmis; dati coragju sù, ch’i stìn belzà rivànt: no calà, ma ingruma li to fuàrsis.

Il purgatori al è là ch’i stìn vuardànt: jòt là’l sbals ca lu circonda ’torotòr; par là a si entra, par chel sclap là ’ndavànt.

Bunoruta, al cricà di stu dì, alòr, cuant che’l me spirt al durmiva via su’i flòus che chel post[203] la jù an d’à dut atòr,

’na siora ’è vegnuda, ca à dìt: ‘I soj Lùsia: lasàit ch’i cjòli stu chì cal stà durmìnt; judalu’i vuej cal posi parà via.’

Sordèl cun l’altri gran fòrmis restàt esìnt, ic a ti’a cjòlt sù, e cul vignì dal dì sù a è vegnuda, cun me davòu seguìnt.

Pojàt a ti’a uchì, ma prin mi’an fàt jodi i so vuj—cussì biej—ch’entrada vierta[204]; ic e’l sun alòr a sòn zùs[205], chist ti’as da crodi.”

Com’un omp che di dùbis nol à pì scorta e cal cambia in cunfuàrt la so poura dop’che la veritàt ghi vèn scujèrta,

cussi jò; e com’che pì serèn na vura il duca me mi’a jodùt, sù par chel sbals si’a movùt, cun me davòu, vièrs l’altùra.

Letòu, tu ti jòs ben com’che’n ta poscj’ pì als i parti’l me sogjèt, ma se cun pì art lu’mplenìs, no maraveàti di stu sbals.

Si sìn visinàs, e rivàs ta na part da’ndà che chèl che prin mi pareva rot coma che un grant sclap un mur al tèn viàrt,[206]

ma jodùt i’ai na puarta cun tre scjalìns sot, di colòus divièrs, che a ic a partàvin, e un puartej ch’encjamò nol feva mot.

Com’che’i me vuj pì e pì si vierzèvin, sintàt tal scjalìn pì alt jodùt a lu’an ma vuardalu’n muša ’no podèvin;[207]

e na spada[208] nuda’l veva in man ca rifleteva i ràis vièrs nuàltris, che jò spes il cjàf i alsavi, ma invàn.

“Dišèit sùbit sù: se volèišu vuàltris?” luj al à scuminsiàt, “Cuj ca vi parta? Vuardàit che’l zì sù al è dur: chist al è un avìs.”

“Na siora dal cjèl, di chist esperta,” a ghi’a dìt il me mestri, “puc pì’ndavànt a ni’a dìt: ‘Zèit sù: là ca è la puarta’.”

“Che ic ben vi guidi a vignì avànt,” cun bièl fà il puartej al à di nòuf tacàt: “alòr fèivi avànt, si lu volèis cussì tant.”

E su’i sìn zùs; e’n tal prin scjalìn[209] rivàt, di màrmul blanc, cussì net e lìmpit, jo’i mi soj coma’n ta’un spièli vuardàt.

Il secònt al era tinzùt pì che scurìt, di na piera gropološa, e sècja, e da tancju sclaps in lunc e’n larc sculpìt.

Il ters, che in alt na grangròsa macja d’un rosàstri flameànt mi pareva, com’che da un taj il sanc al scor e’l macja.

In ta stu scjalìn i so piè al tegneva ’l ànzul di Diu, in ta l’entrada sintàt, che na piera di diamànt[210] a someàva.

Sù par chìscju tre scjalìns a mi’a tiràt volentej ’l duca me, dišìnt, “Domanda, umil, daj to’mpedimìns di èsi liberàt.”[211]

Ai so piè butàt mi soj, devòt avonda: di lasàmi entrà i lu’ai ’mploràt ma’n tal pet tre vòltis mi’ai prin dàt na batuda.[212]

Sièt P in ta la front alòr mi’a segnàt cu la punta da la spada e “Lava ben sti plàis,” al à dìt, “cuant che dentri ti sòs pasàt.”[213]

Siniša suta o encja sut terèn il stes colòu a vèvin dal so vistìt, e lent da sot di stu vistìt do clafs[214] al otèn.

Un’era di oru e l’altra d’arzènt: prin cu la blancja e dopo cu la zala sen ghi’a fàt a la puarta che fàt mi’a contènt.

“Se na claf un nol è bon da ušala,[215] e stuarta a và’n ta la sieradùra,” luj ni’a dìt, “a no si entra alòr’n ta sta sala.

Una’è pì buna, ma na vura da l’altra a ocòr l’art e’l inzèn prin ca si vièrzi, pars’che par sdifà’l grop tant a lavora.[216]

Da Pieri i l’ai vuda, ca mi’a dita d’èsi pì pront a vèila vièrta che sierada, basta che la zent ai me piè si sbasi.”

Dopo vej la puarta sacra sburtada, al à dìt: “Entràit, ma tegnèivi ben necuàrs che fòu’l torna chèl che’ndavòu al vuarda.”[217]

E cuant che fòu’n ta chej càncars dut stuàrs i spìguj a tègnin di sta puarta sacra, che di metàl a sòn e a sùnin cussì fuàrs,

che tant no’a rugnàt nè mostràt si à amara la Tàrpea, cuant che cjòlt ghi’era stàt il bon Metèl, ca era par chèl restada magra.[218]

Jò’i mi soj voltàt, atènt, vièrs il prin tòn e ‘Te Deum laudamus’ mi pareva di sinti, un mist di sun dols e cansòn.

Na imàgin sìmil a mi rindeva chèl ch’i sintevi, com’ca susèit a vòltis cuant che un a cjantà cul òrgano al và;

che sì e no a s’intìndin li peràulis.

Cjànt Dècim

Entràs i’èrin tal sojàr da la puarta che pal mal amòu puc a era ušada, ch’ jodi’a feva dreta la via stuàrta,[219]

dal sun sintùt i’ai ca vegneva sierada; e s’jò’i vès i me vuj vièrs di ic voltàt, se scuša par stu fal a sarèsia bastada?

Sù’i zèvin pa’un trojùt ’n ta la rocja ’ntajàt, che da na banda a l’altra si moveva, com’onda ca và e ca a vèn d’un trat.

“Chì a’è miej sta ’tèns indulà ca si và,” il me duca al à tacàt, “e tègnisi tacàs al mur o cà o là che’n dentri’l và.”

Plan plan i vìn cussì dovùt alsasi, tant che prin la fetuta da la luna rivad’a era tal so jèt par pojàsi,

che nu fòu dal sclap vegnùs i èrin a la buna: ma cuant che fòu èrin rivàs, lìbars e vièrs, indulà che’l mont indavòu si raduna,

jò amondi stràc e ducju doj incèrs par ndulà zì, si sìn fermàs’n ta chel plan solitari pì che stràdis taj dešèrs.

Dal’orli dal straplòmp, cal è puc lontàn, al piè di che alta riva ca và’n sù, tre vòltis mišurà si pòs’l cuàrp umàn.

Tant’n cà che’n là’l me vuli’l vuardava’n sù, tal flanc di destra e’n ta chèl di sinistra, e cussì a era par duta sta curnìs ca sù.[220]

Lasù’i vèvin encjamò fers i piè’n cjera cuant ch’ jodùt i vevi che riva dut atòr, che ripida’n salita a no era,

ma’era’nvènsi di màrmul càndit e siòr d’intàis cussì ben ornàs che nè Policlèt nè Natura di miej an d’àn atorotòr.

’L ànzul che’n cjera ’l era vegnùt cul decrèt da la pas par cussì tant timp lagrimada,[221] che’l cjèl a vierzeva dal so lunc divièt,

davànt ni’era in forma rafigurada ta’un intaj cal veva di gràsia tanta da someà na imàgin di vòus dotada.

Zuràt si varès che ‘Ave!’ ’l veva dita, pars’che chì l’imàgin pur di chè s’jodeva che dal grant amòu la claf ghi’era stada data;

e dal fà chista ca dišès a pareva, ‘Ecce ancilla Dei,’ in ta la maniera ch’un stamp la cera a tèn e tegneva.

“Nòsta fisati dom’ta na figura,” al à dìt il me bon mestri, e lu’ai sintùt da che banda ’ndà che’l so còu al era.

Par chèl ziràt i’ai jò i vuj, ch’an jodùt davòu di Maria, da ’ndà cal parlava chèl che fin uchì a mi veva movùt[222], un’altra storia che la rocja a contava; par chèl, pasàt Virgìlio, dongja ghi’eri zùt adès par che’l me sguàrt d’jòdila ben’l voleva.

Al era intajàt lì’n tal màrmul stes il cjàr, da nemaj tiràt, cun l’arca santa, ca si tèm coma alc che fàt al vèn sensa permès.[223]

Lì in front a era zent, e duta cuanta, spartida in sièt còrus, a doj daj me sens[224] dìšghi a pareva, “Èco, sta zent’a cjanta.”

In chista maniera, al fun dal’insèns che imaginàt al era, i vuj e’l nas dal sì e dal no di discòrs ’èrin plens.

’Ndavànt ghi zeva di stu benedèt vàs, balànt miès disvistìt, ’l ùmil salmista,[225] e pì e mancu re al era adès stu pajàs.[226]

Di front di David, in plena vista ta’un barcòn di un palàs, Micòl a vuardava coma na fèmina dolorada ma trista.[227] Movùt mi soj lì che’l sguàrt mi tirava, lì ch’jodi i podevi n’altra storia che di davòu di Micòl a si luminava.

Figurada chì a era l’alta Gloria dal grant Romàn[228] cal veva cussì tant valòu che sistùt al veva Gregorio a la gran’ vitòria.

I staj contànt di Trajan, ’l imperatòu; e na veduluta a era lì al fren[229] dut plena di làgrimis e di dolòu.

Dut intòr il post al era pestasàt e plen di cavalièrs, e’n tal oru l’àcuilis sora di lòu il vint’l moveva cun vaevèn.[230]

La puareta, in ta stu bacàn d’imàginis, “Vendichèimi, siòr,” diši a pareva, “pal me frutùt muàrt; t’jòs li me làgrimis.”

“Adès speta,” luj rispùndighi’l someàva, “fin ch’jò i tòrni.” E alora ic: “Siòr me,” com’una che tant dolòu a sufriva,

“e si no tornàis?” E luj: “Chèl par me t’judarà.” E ic: “S’altri a fàn dal ben sè ti zòvia, se il to ušàt a nol è?”[231]

Alòr luj: “Dati cunfuàrt; ben mi convièn fà’l da fà, e nisùn, prin, di chì mi gjava; cussì’l vòu’l just, e la pietàt mi ritèn.”

Chèl ca nol à maj jodùt roba nova[232] al à produšùt stu višìbil parlà, cal pàr stran pars’che par nu al è roba nova.

Mentri ch’jò mi la godevi a cjalà li tanti figùris di asiòns ùmilis, e’l gust che’l so fabri’l veva d’jòdilis là,

“Èco, par cà; ma di mòvisi cuant lèntis sti ànimis,” murmurànt’l zeva’l poeta: “scju chì ni faràn jodi l’altri scjàlis.”

I me vuj, che sta roba a miràvin duta, par jodi nuvitàs, che tant ghi plašèvin, vièrs di luj voltàs si sòn, a la svelta.

I no vuej però, letòu, ca ti màncin i to bòis propòšis par zì a sinti com’che Diu’l vòu che i dèbis a si pàjn.

In tal coma da la pena puc fèrmiti: pensa a sè ca seguìs, pensa che al pešu dut’l mal cul grant judìsi al zarà a smeti.

Jò’i’ai tacàt: “Mestri, sè ch’jò i jòt che’n sù al vèn vièrs di nu, a no somèjn ànimis, e’i no saj sè che’n tal jodi a mi vèn sù.”

E luj a mi: “Li condisiòns tant gràvis dal so turmìnt a bas li fàn stà’n cjera, par chèl i me vuj sigùrs no’èrin stàs d’jòdilis.

Ma vuarda fis ulà: adès ti pària vera d’jodi sè che di sot di chej claps a vèn? Jodi belzà ti pòs com’ca fàn guera.”

Puòrs cristiàns, che di supiàrbia’n vèis a plen e che’i vuj da la mins pur svuàrps ju vèis, e tant, muj i sèis di zì là ca no vi convièn,

che di èsi cavalèis i no zèis maj pensànt, nasùs par formà l’angjèlica pavèa che sens’onòu e bès vièrs il just a và svualànt!

E’ntànt che’l vustri spirt in alt’l svualasèa, besteùtis i sèis in stat imperfèt, com’un vièr cal è’ncjamò ca s’impavèa.[233]

Coma par sostegni un solàr o tet, impleàda ogni tant na figura a si jòt ca unìs i zenòj al pet,

ca fà di sè—che ver nol è—na pena vera nasi’n ta chèl ca la jòt; e cussì fàs chej i’ai jò jodùt, cuant ch’jodùs ju vevi cun cura.

Ver al è che pì o mancu a èrin contràs secònt ca vèvin pì o mancu’n schena; e chèl che pì pasiènsa’l veva’n taj so às,[234]

planzìnt diši’l pareva: “Oh, basta pena!”

Cjànt Undicèšin

“O pari nustri, che la sù’n alt ti stàs, par nuja limitàt, ma pì par amòu che paj prin efiès[235] che lasù i ti às,

cal sedi laudàt’l nòn to e’l to valòu da ogni creatura, che cussì tant ben a và di dišghi gràsis al to bon vapòu.[236] Ca vegni pur vièrs di nu la pas dal to règn che fin a ic i no podìn par intej, se ic no ni vèn, nencja cun dut il nustri ’nzèn.

Coma che i to ànzui dut il so volej a te a sacrifichèjn, cjantànt ošana, ca fèdin pur cussì i òmis volentej.

Com’i’altri dìs dani encja vuej la mana, che sensa di chè’n ta stu dešèrt àrit ’n davòu’l và chèl che di zì ’ndavànt si afana.

E coma che nu il mal ch’i vìn sufrìt a dùcjus ghi perdonàn, tu pur perdona par bontàt, sensa vuardà’l nustri mèrit.

La nustra virtùt, ca no’è tant buna, nosta pruvinà cul vecju aversari, ma cjòighila da luj che tant lu spirona.

Ma, signòu bon, chist’ ùltin dešideri no lu vìn par nuàltris, ca no ni ocòr, ma par chej ca ghi sarà necesari.”[237]

Bòis augùrs par lòu e par nu dut atòr preànt scju chì a zèvin sot chel pèis grant che ogni tant’n ta’un brut sun ni vèn intòr.

Sufrìnt turmìnt, cuj pì cuj mancu[238], indavànt a zèvin, e’n sù, fin ta la prima curnìs, il cjalìn dal mont uchì plan plan purgànt.

Se di là sempri ben da nu si dišès, di là par nu di diši e fà ben a pòdin— no?—chej ch’an al volej ’na buna radìs.[239]

Il so ajùt ben li pècis ni làvin, chès partàdis chì, cussì che purs e lišèis in ta li ròdis stelàdis zì fòu i pòdin.[240]

“Se gjustìsia e pietàt vi cjòlin il pèis cussì ch’i podèdis ben movi l’ala, e zì’n sù secònt i vustri dešidèris,

mostràini par cuala man vièrs la scjala pì curta ca è la strada, e s’a è pì d’un pas, cual al eše che mancu rìpit al scala?

Chè chistu che cun me’l vèn, davòu d’un pas, cargu da la cjàr d’Adàm ca lu vistìs, di zì’n sù a malavoja’l cala’l pas.”

Li so peràulis, tornàdis a chìstis che chèl che jò’i seguivi dìt al veva, no si sà da cuj ch’èrin stàdis dìtis;

ma dìt al è stàt: “A destra pa la riva cun nu vegnèit, e i cjatarèis il pas che scalà’l pòl encja persona viva.

E se d’jodi’n sù stu scoj no mi limitàs, che’l me fà da gran bacàn al doma e il me cjàf mi fà tegni amondi bàs,

chistu ch’encjamò’l vif, e nisùn lu clama, par jodi si lu cognòs lu vuardarès e par fàighi dòu dal pèis ch’i vìn ’nsima.

Latìn[241] i’eri e fi d’un gran tosc i sarès; Gulielmo Aldobrandesc me pari al era; se cognosùt lu vèis, i no savarès.

Il sanc antìc e la nobiltàt intera daj me grancj’ mi vèvin fàt cussì rogànt che, maj pensànt a nustra mari cjera,

dispièt mi feva ogni omp cussì tant ch’a murì i soj zùt; coma, i Sanèis lu sàn e lu sà a Compagnàtic ogni fant.

Jò’i soj Ombèrt; e no a me besòu dan mi’a la rogansa fàt, ma i me parìncj’ pur da ic a sòn stàs inviscjàs’n tal malàn.

E chì mi tocja alòr partà stu pèis dur, par ic, cussì par che Diu’l resti sodisfàt, si no da vif, da muàrt i lu parti par sigùr.”

Intànt ch’i scoltavi i’ai’l cjàf’n jù sbasàt; e un di lòu, no chistu cal parlava, si’a stuarzùt sot’l pèis ca lu tegneva pleàt,

e jodùt mi à, e, cognosùt, mi clamava, tegnìnt i vuj cun tanta fadìja fis sul me cjàf bas che cun lòu si moveva.

“Oh!” ghi’ai alòr dìt, “no sòtu Oderìs, ’l onòu di Gubio e ’l onòu di che art che ’luminà[242] clamada a è a Parìs?”

“Fradi,” al à dìt, “a rìdin[243] in pì gran part li tèlis pituràdis da Franc Bolognèis: ’l onòu ’l è adès dut so, e me in part.

I no cròt ch’i sarès stàt cussì cortèis mentri ch’i vivevi, pal me volej grant da l’ecelensa ch’era’n taj me pensèis.[244]

Il fìo un uchì al paja par èsi cussì rogànt; e chì ’ncjamò’i no sarès s’a no fòs stàt che, podìnt pecjà, a Diu’i’ai vuardàt’avànt.[245]

Oh se sbosa ca è l’umana podestàt! Cuant puc che’l vert’n tal pì bièl al dura, s’a nol riva’n ta la grosolana etàt.[246]

Crodùt’l veva Cimabue’n ta la pitura di èsi’l miej, ma ’dès il Gjòt al è pì’n alt e la fama di chèl a’è in jù, pì scura.

Cussì ’l un al altri Guido a ghi’a cjòlt la gloria da la lenga; e forsi al è rivàt chèl ch’ai doj fòu dal nit ghi farà fà un salt.[247]

La fama dal mont no è altri che’l flat dal vint, cal tira prin chì e dopo là, e, cambiànt banda, cun’un altri non’l vèn clamàt.[248]

Se vòus i varatu’n pì si ti rìvis a’nvecjà la to cjàr (che si ti fòs muàrt prin che i zogàtuj i ti vès lasàt stà)

pì di mil àis, ca sòn na pì curta part dal spàsiu eterno, che’l movi da li sèis al sìrcul che pì tars’n tal cjèl’l vèn tuàrt.[249]

Di chèl cal cjamìna cussì a plan, com’ch’jodèis, che un timp lu plaudeva la Toscana duta; adès a Siena di luj apena’un mùrmur i sintèis,

indà che siòr al era cuant che distruta stada a era la rabia di Firense, ca era nòbil indà che adès a è puta.

La vustra fama a è com’erba’n cjera che’l colòu a cambia, e chèl[250] a la sbiadìs, cussì che fòu a vèn bruta e secja da la cjera.”

E jò: “Dišìnt cussì ti m’incoràgis a èsi ùmil e a disglonfà’l me malàn:[251] ma cuj al eše chèl cun cuj ti parlàvis?”

“Chèl,” al à dìt , “al è Provensàn Salvàn; e chì al è pars’che prešuntuòus al era stàt di partà duta Siena’n ta la so man.

Cussì al era e cussì’l và, maj ripošàt, dopo cal è muàrt: cu la stesa moneda al pàja chèl che par di là’l veva mas’ausàt.”

E jò: “Se chel spìrit cal speta’n banda, prin di pentisi, il orli da la vita, ca jù’l stà e nol vèn’n ta sta falda,[252]

se’l bon preà cunfuàrt a no ghi parta, prin cal pasi altritànt timp cal à vivùt, com’eše che chì concedùt ghi’e stàt di stà?”

“Cuant cal era plen di Gloria cujerzùt,” al à dìt, “dut lìbar in tal Cjamp di Siena, copànt la so vergogna, a si veva metùt;

e lì, par tirà’un so compaj fòu di pena cal sufriva’n ta na prešòn di Carli, a tremà si veva ridušùt par ogni vena.[253]

Pì i no dìs, e scur i saj ch’i parli; ma no pasarà tant timp, che’i to visìns ti lu faràn ben capì[254]; ma lasàn lì.

Chist’òpera cjòlt ghi veva chej cunfìns.[255]

Cjànt Dodicèšin

Di pari pas, com’ nemaj ca vàn al zòuf, jò’i zevi cun che ànima cargada fin che pal bon mestri a restava alc di nòuf;

e al à dìt alòr: “Làsiu e fà pì strada, che chì a piè o’n careta ’si si rangja; chèl cal pòl, besòu si juda avonda.

Chì alòr i soj, ’ndresàt, com’chèl dongja al voleva, encja se il me pensej bas e ùmil a Oderìs ghi ’era dongja.

Movùt mi’eri, e’i ghi zevi davòu volentej ai pas dal me maestro, e jò e luj svels i zèvin cul pas na vura lišej;

e luj mi’a dìt: “Volta pur in jù’i to vuj: ben ti farà, e sinti tant pì sigùr, d’jodi sè ca è sot daj to piè, cuj to vuj.”

Com’par che’l recuardasi di lòu nol resti’n tal scur, li làstris insima daj puòrs soteràs sèns a àn di chèl ca èrin prin da zì’n tal dur,[256]

’ndà che tanti vòltis si resta turbàs da li spunzùdis ca dàn li memòris, ma doma’i pì pìus a vègnin ben spironàs;

Cussì mi sòn lì parùdis[257], ma pì bièlis secònt i dišèns ritràs, e figuràs in tal troj che sù’l zeva’n ta stu mont, pa li bàndis.

Jodùt i’ai chèl che fra ducju i creàs il pì nòbil al era stàt[258], colà jù dal cjèl chì in banda saetànt fin a bas.

Jodùt i’ai Briàreus, che da’un folc dal cjèl impiràt, distiràt al era’n ta st’altra part, in cjera, cun dut il pèis dal mortàl gjèl.

Jodùt i’ai Timbrèus, Pallade e Mart, encjamò armàs, dal pari so dùcjus atòr, ca miràvin i tocs[259] daj Gigàns, ognùn muàrt.

Jodùt i’ai Nembròt[260], ai piè da la gran tòr, na vura spierdùt, che chej’l vuardava che rogàns coma luj stàs a èrin a Senror.[261]

O Niobe, che’l to sguàrt il sufrì al mostrava, com’ch’jodevi ben segnàt’n ta la strada, tra sièt e sièt fioj, ch’ognùn ghi mancjava.[262]

O Saul, com’che’n ta la to stesa spada[263] muàrt i ti parèvis chì a Gelboè, che dopo no’a sintùt pì ploja nè rušada!

O mata d’Aragna, sì jò’i jodevi tè zà mieša ragna, dulìnt ’n ta li pesòtis dal lavoru che tant puc zovàt a ti’è.[264]

O Roboàm[265], ca no par ch’i ti minàcis chì’l to dišèn, ma cun to grant spavìnt, un cjàr lu parta’n alt, e nisùn lu seguìs.

Al mostrava ’ncjamò il dur pavimìnt com’ch’Almeòn a so mari ghi veva fàt tant cjàr pajà’l maldestinàt adornamìnt.[266]

Al mostrava com’che’i fìs si èrin fàs avànt e butàs su Senacherib dentri’l templi, e com’che muàrt lu vèvin lasàt lì, da chel istànt.[267]

Al mostrava’l cadàvar e’l macèl, lì, fàt da Tamiri, cuant ch’a Cir ghi veva dìt: “Sanc ti bramàvis, cussì bèif chel sanc chì.”[268]

Al mostrava com’cal scjampava, stupidìt, ogn’Asiriàn, dopo la muàrt di Olofèrnis, encja’l cuàrp, smembràt, lì cal era stàt culpìt.[269]

Troja a jodèvin’n sinìša e cavèrnis: O Iliòn, cuant ca ti mostràvin bas’ e vil sot daj nustri piè chist’ imàginis!

Cuj di pinèl al eše stàt mestri o di stil da podej piturà st’ òmbris e lìnis ch’amirà a farèsin un inzèn sutìl?

Muàrs i muàrs e vifs a parèvin i vifs, i vi dìs: miej di me nol jodeva chèl che’l ver al veva jodùt, fin ch’i tegnevi in bas il cjàf e spàlis.[270]

Insupiarbìvi pur, vuàltris dapardùt, fioj di Eva, e no stèit zì a cjàf bas, sinò i zèis a jodi’l vustri cjamìn brut![271]

Atòr dal mont i si èrin zà inoltràs e’l soreli al era zà tant pì’n alt zùt, che’l me pensej soracàric no lu stimàs.

Alora chèl che’l sguàrt sempri ’ndavànt tindùt al veva, al à tacàt: “Il cjàf tèn alsàt; no ti’as pì timp di zì cussì spierdùt.

Jòt chel ànzul là cal è dut preparàt par vignì vièrs di nu; jòt là ca torna la tersa zòvina[272] dopo vej il dì judàt.

Di riverènsa dut il so fà ’l adorna ca par che dilèt ’l vedi d’inviàni sù; pensa che chistu dì maj pì a nol torna!”

Ben ušàt i’eri al so mòut di dìšmi sù di no stà a pièrdi timp, cussì che di chèl pì n’ocoreva ch’i lu vuardàs dal bas’n sù.[273]

Vièrs di nu al vegneva chel ànzul bièl, dut di blanc vistìt, e’n muša t’jodèvis com’ca trema a prin dì la steluta dal cjèl.

I bras al à prin vierzùt, e dopo li àlis: e ’l à dìt: “Vegnèit: i scjalìns a sòn visìn: a è fàsil ormaj zì sù par sti scjàlis.

A stu invìt amondi pus a vègnin: O umana zent, par zì’n sù nasuda, parsè còlitu jù cul prin vintulìn?

Menàt ni’a’ndà che la rocja a era tajada: chì mi’a batùt li àlis’n ta la front, prometìnt ch’i varès vùt buna strada.

Com’ ch’a man destra, par zì sù’n ta chel mont indulà ca è la glišia ca dòmina la ben guidada ’nsima dal Robacònt,[274]

a vèn rota un puc la granda rivona par via da scjalìns fàs’n taj timps pasàs cuant ch’a fà’i cons la zent ’era pì buna;[275]

Il grant rivòn’l vèn cussì mancu dret che a bas ’ndà che rìpid al cola dal altri ziròn; chì e lì si vèn lo stes dal alt mur freàs.[276]

Voltàs ch’i’èrin par zì’n sù, chista cansòn, ‘Beati pauperes spiritu!’ i vìn sintùt cun vòus che dòlsis a cjantàvin e benòn.

Ahi cuant diferèns ca sòn scju sbocs in dut di chej da l’infièr! Uchì bieli cansòns ni compàgnin, e là a si làgnin di dut.

Ormaj i montàvin sù paj scjalìns sans, e tant pì lišej d’èsi mi pareva sinò’n taj plans che zà a parèvin lontàns.

Alòr jò: “Mestri, dìs, se pèis ch’intòr mi steva si’aja gjavàt da me, che cuaši no sìnt pì la fadìja che prin stracà mi feva?”

E luj: “Cuant che’i P ch’encjamò ti stàs sintìnt In ta la to front, encja se debulùs, a no ti saràn pì par nuja prešìnt,

a ti saràn i piè dal bon volej tant vinsùs, che no dom’no fadìja no sintaràn, ma plašej a varàn d’èsi’n motu tegnùs.”

Alora i’ai fàt jò coma chej ca vàn cun alc’n tal cjàf sensa savej ca lu’an fin che sèns d’àltris sospetà a ju fàn;

cussì che par èsi sigùrs si jùdin cu la man, ca sercja e cjàta, e a fà’l còmpit che di sòlit a sòn i vuj ca lu fàn.

E ušànt da la man destra ogni dèit, doma sèis da li lèteris i’ai sintùt in ta la front che chèl da li clafs’l veva scrìt:

e chè jodìnt, il me duca ’l veva suridùt.

Cjànt Tredicèšin

Rivàs i’èrin insima da la scjala, ’ndà che pa la seconda volta a si sèa il mont che parànt in sù al dismala:[277]

ulì streta na curnìs a si lèa intòr di stu pajòu, coma la prima; doma che’l so arco pì svelt si plèa.[278]

Sen ulì a non d’è e nencj’ ànima; nut e crut chì al era il zì dapardùt, cul colòu daj claps ch’i zèvin insima.

“Se par domandà, stu post i vìn sielzùt,” al rašonava’l poeta, “i’ai poura ch’a lunc i restarìn chì ch’i si vìn metùt.”

Fisàt al à dop’i vuj là che’l soreli al era; ušànt la so destra coma il centri, al à ’lòr ziràt la so banda sinistra.

“O lus buna, cun fede in tè i èntri che pal cjamìn just tu i ti ni guìdis,” al à dìt, “secònt il to volej, chì dentri.

Lus ti ghi dàs al mont, e’i ti lu scjàldis: s’a no è nisùn’altra rašòn ca conta, ch’a nu ni sèdin sempri i to ràis guìdis.”[279]

Cuant che par di cà un miàr si conta, altritànt par di là nu’i’èrin zà zùs, svels, parsè che la voja ni’era pronta;

e ca svualàvin vièrs di nu i ju vìn sintùs, ma no jodùs, chej spirs ca ni zèvin invidànt di fasi visìns dal banc d’amòu, dùcjus.

La prima vòus ca’è pasada svualànt, ‘vinum non habent,’ asaj fuàrt a veva dìt, e’l stes i la vìn sintuda diši pì’n davànt.

E prin ca no si sintès pì stu spìrit, che via’l zeva, ’n’altri ‘I soj Orestis’ al è pasàt sigànt, e via cal è partìt.

“Oh,” i’ai dìt, “pari, se vòus a soni chìstis?” E com’ch’jò’i domandavi, èco il ters cal diševa: ‘Amàit i vustri nemìs.’

E’l bon mestri: “Chist’è na vìscja che vièrs la colpa da l’invidia a sbàt, ma al vèn dal’amòu’l coràn che sta scòria’l cujèrs.

Dal rumòu contrari al vou èsi fren: ti lu sintaràs i cròt, par me avìs, prin che dal pas dal perdòn t’jòdis il sen.

Ma tèn il to sguàrt in ta chist’aria ben fis, e da chì ’ndavànt zent sintada t’jodaràs che dùcjus a’an vièrs la rocja li schènis.”

Pì che maj i me vuj si èrin spalancàs; e’n davànt jodùt i vevi òmbris cun mantej ca èrin coma na piera coloràs.[280]

Un puc pì’n front si èrin visinàs a chej, ch’i’ai sintùt sigà: ‘Maria, prèa par nu!’ e ‘Michel’ e ‘Pieri’ e ‘Ognisànt daj cjej.’

No cròt ch’encjamò a sedi’n cjera, ca sù, omp cussì dur, ca nol sarès stàt tocjàt dal dolòu par chèl ch’i’ai dopo jodùt la jù;

ch’apena ch’i soj visìn di lòu rivàt, e ogni so sèst ni’è stàt di lòu ben clar, làgrimis di dolòu mi vèvin daj vuj colàt.

Vistìs a parèvin cun stras da pesotàr, un tegnìnt l’altri sù cu li so spàlis, e’l mur a dùcjus ghi feva da schena:

cussì chej vuàrps che di ròbis an d’àn pùcis, ai perdòns[281] si’u jòt che d’èsi judàs a domàndin e l’un cal sbasa’l cjàf su di n’altri t’jòdis,

chè a la pietàt d’àltris si dispònin e no doma pal sun da li peràulis ma pur pa la vista che tant a bràmin.

E com’che’l soreli no ghi zova a zens svuàrbis cussì pur cun st’òmbris chì, che di lòu i dìs, il cjèl nol vòu che la so lus[282] ju tegni benedìs;

ma’a dùcjus un fil di fièr ghi sbuša li sèis e ghi li cùs, com’che a’un salvadi si fà par cal stèdi calmùt cun l’àlis.

Zìnt avànt, mi pareva d’ufìndi, vuardànt i àltris sens’ èsi jodùt: dal me bon consej i’ai volut alòr dipindi.

Luj a volo al à capìt il me sguàrt mut; a nol à però spetàt la me domanda, ma ’l à dìt: “Cjacara pur, ma clàr e curtùt.”

Virgìlio a mi vegneva da che banda da la curnìs ’ndà che colà ti pòdis pars’che ’ncoronada no’è da sponda;

a man sanca i jodevi che ànimis devòtis che pa’ l’orìbil cušidura làgrimis ghi colàvin ta li mosèlis.

Voltàt m’soj a lòu e “O zent sigura,” i’ai scuminsiàt, “di jodi chel alt lumìn,[283] che, besòu, il vustri dešideri’l cura,

cussì che li pècis par gràsia si nètin da la vustra cosiènsa, cussì che clar il flus da la vustra mins par ic i jòdìn,

dišèimi, che stu plašej a mi’è cjàr, se chì cun vu a è ànima latina;[284] che forsi ghi zarà ben se jodi si fà’n clar.”[285]

“O fradi, ogn’una’ a è sitadina di na sitàt vera, ma tu t’intìns s’a vivès in Italia pelegrina.”[286]

Chistu, a mi par, a mi’a vegnùt a mins zìnt pì dongja d’indà che la vòus a vegneva, ’ndà che miej a sintèvin i me muvimìns.[287]

Jodùt chì i’ai pur un’ombra ca spetava, dal aspièt; e se un’l volès diši ‘Coma?’, la barba com’un svuàrp in sù a levava.

“Spirt,” i’ai dìt, “che par zì’n sù tè i ti sàs domà, se tu’i ti sòs chèl ca mi’a rispundùt, dišmi dal post o dal nòn ca ti nòmina.”

“Jò’i eri Senèis,” e com’ch’i ti’as jodùt cun st’àltris i neti chì la me mal vita, preànt cun làgrimis chèl cal pòl fà dut.

Sàvia i no eri, encja se Sapia’n vita mi clamàvin; i’eri daj dans daj àltris, pì che da la me furtuna, contenta.

E par ch’jò bušiara i sedi no ti cròdis, scolta si’eri mata coma ch’i ti dìs, belzà cuant ch’in jù al zeva ’l arc daj me àis.

Zùs a èrin i me sitadìns vièrs Còlis[288] e lì visìn rivàs a èrin cuj so nemìs, e pal volej di Diu’i diševi prejèris.[289]

In rota li me zens zùdis a èrin, amàris in tal so scjampà; e jò jodìnt la cjasa, un gust tant grant i vevi a jòdilis,

ch’i’ai alsàt cun tant disprès la me muša sigànt a Diu, ‘Di te no’ai poura!’, com’il pùor mierli ch’in plen unvièr vignì fòu al àusa.[290]

Pas i’ai volùt fà cun Diu na vura visìn da la fin; ma ’ncjamò a sarès la me penitensa amondi dura

s’a no fòs che a preà par me’l varès Pier Petinàr ta li so santi orasiòns, che gran caritàt ’an vùt paj pecjàs mès.

Ma cuj sotu che da li nustri condisiòns ti vàs domandànt e ch’i ti’as i vuj vièrs, com ch’i cròt, e rispirànt ti das rašòns?”[291]

“I vuj,” i’ai dìt, “mi vegnaràn encja a mi cjòls, ma par puc timp, chè ninìna a è l’ofeša ca’an fàt par èsisi cun invidia rivòls.

Tant pì granda a è la poura ca’a belzà l’ànima me dal turmìnt cal è la sot,[292] che zà’l cargu di la jù a mi peša.”

E ic: “Cuj duncja ti àja partàt da sot ca sù da nu se di tornà ti pènsis?” e jò: “Chist cal è cun me e nol fà mot.

Vif i soj; e domàndis ti pòl fàmilis, spìrit elèt, se tu ti vòus ch’i fedi alc par te’n ta li contràdis mortàlis.”

“Oh, chist’è pì nova che maj sintùt i vedi,” al à dìt; “gran sèn a’è che Diu ben ti vòu; dal to preà’i zarài alòr a godi.

Jò pur ti prej, par chèl che pì ti’as in còu, che se maj ti mès piè’n ta la Toscana, ai mès dìšghi che par me n’òcòr vej dòu.[293]

Tu ti’u jodaràs tra che zent vana che a Talamòn a spera, e a pièrt pì speransa si no di cjatà Diana;[294]

ma pì’l pierdarà ogni capitàn espèrt.”[295]

Cjànt Cuatordicèšin

“Chist’cuj ’l eše ch’atòr dal nustri mont al zira prin che la muàrt il volo ghi vedi dàt e’i vuj al vièrs cuant cal vòu e al siera?”

“Cuj, i no saj; ma’i saj che besòu nol è rivàt: domàndighilu tu che pì ti ghi sòs visìn e par cal parli dàighi un bon benrivàt.”

E doj spirs, il prin al altri fašìnt inchìn, di me a parlàvin lì a man dreta; cul mušu alsàt, par dìšmi, dal bas ca èrin,

e un al à dìt: “O ànima che duta ’nsièmit cul to cuàrp pur vièrs il cjèl ti vàs, consòlini, dìšni, che tant n’impuarta:

da’ndà i ventu e cuj sotu, ch’i ti ni fàs cussì tant maraveà da la to gràsia, com’chèl che maj si pensarès cal capitàs?”

E jò: “Par mieša Toscana’l scòr via un flumišìn[296] cal nàs a Falterona, e sent mìis di percòrs a no lu sàsia.

Da che bàndis là i parti sta persona: dìšvi cuj ch’i soj a sarès cjacarà ’nvàn che’l me nòn encjamò tant a nol suna.”

“Se’n tal to’ntindimìnt i me pensèis a vàn, com’ca varèsin,” al à alòr minsonàt chèl di prin, “in tal Arno i to pensèis a stàn.”

Chel altri ghi’a dìt: “Parsè al àja platàt stu chì il nòn dal flun che par là al scòr, com’che ’l omp al fà cun chèl ca lu tèn disgustàt?”

E’l spirt che da rispundi’l veva, alòr cussì si’a sdebitàt: “No saj, ma ben dègn da murì al è’l nòn da la val minsonàt dal siòr;

chè che di là a tàca, ’ndà cal è dut plen chel mont alpìn[297] che troncàt al è da Pelòu che’n ta pus poscj’ al pasa pì’n là di chel sen,

fin’ndà che par ristoru si dà’n davòu dut chèl che ’l alt cjèl dal mar al supa sù par dàighi ai fluns chèl[298] che dopo al và cun lòu.

La virtùt a vèn com’na sìngara bandonada sù da dùcjus, coma madràs, o par malora dal post, o pal vìsi che lì al sgarfa sù:

cussi a è che cambiàt a àn la so natura chej ca vìvin chì’n ta sti puori valàdis ch’ognùn, streàt, al par cambiàt in piòra.[299]

Tra pursitàs, ca mèritin pì glàndulis che altri da mangjà, pa la zent pì adàt, par prin tal so puòr fosàl al scaturìs.

Vegnìnt jù, i botulùs[300] al tèn insuriàt, ca cainèjn pì che dal so stamp si dišarès, e da lòu cun disprès il cjàf ’l tèn ziràt.

E jù cal vèn; e pì sglonf ca si fà luj stes, tant pì’l cjata che’i cjàns si fàn lùpos stu puòr flun cal pasa par scju poscj’ maladès.

E zìnt jù’n ta gòlis scùris dopo ti lu jòs ’ndà cal scuntra vòlpis cussì ’mbrojònis[301] che timòu no’an che n’altri ’nganàlis al pòs.

No’mpuarta se n’altri al sìnt[302], ch’jò lo stes i dìs, e’a chistu[303] ben ghi zarà, se’n mins al tèn sè cal disgropa’l spirt di ròbis vèris.

Jo’i jòt to nevòut che pì avànt ben al vèn, cjasadòu di chej lùpos[304] ta la riva dal nòbil flun, ch’a ju’mpaurìs a plen.

Al vènt la so cjàr cuant ca è ’ncjamò viva; e da bèstia salvàdia fòu ju neta: tàncjus di vita e me d’onòu al priva.

Sanganàt’l vèn fòu da sta puora foresta;[305] e tal la lasa che nencja fra mil àis com’ ca era prin di nòuf a doventa.”

Com’ch’al sinti contà di penòus detàis al tèn platàt la muša chèl cal scolta, da’ndà che vignì a posin dal mal i scàis,

cussì jodùt i’ai l’altr’ànima, ch’atenta a scoltava, malincunìnsi duta pensànt a chèl che ’l altri’l veva dita.

Dal un’l diši e dal altri la vista di savej i so nòns a mi’an fàt curiòus, e domanda ghi’ai fàt cun prejèris mista;

par chèl il spirt che prin mi veva dàt vòus di nòuf al à tacàt: “Ti vòus ch’i mi meti a fati sè che tu a fami no ti vòus.

Ma da che Diu’l vòu che’n tè si riflèti tant la so gràsia, i no vuej èsi pignòu; ch’i soj Guido dal Duce i pòl ben dìšti.

D’invidia’l veva’l me sanc cussì tant brušòu, che se jodùt i vès omp fasi contènt, lìvit i sarès doventàt di colòu.

Di me siminsa sta pàja’i cjoj, a stent:[306] o puòrs umàns, parsè’i metèišu’l còu ta chèl che spartì no si pòl cun altra zent?

Chistu al è Rinièr, chistu ’l è stima e onòu di chej siòrs di Calboli, nisùn daj cuaj si’è fàt dopo erèit dal so valòu.

E no doma’l sanc si’è dut svueitàt ormaj tra’l Po e il mont e il mar e il Ren dal ben dal ver e dal vivi’l viavaj;[307]

pars’chè dentri di scju cunfìns a’è dut plen di zentàja trista, cussì che masa tars a’è par dàighi na svolta vièrs il ben.

’Ndà al ese’l bon Lisio e Rigo Manars?
Pier Traversar e Guido di Carpigna?
O Romagnoj colàs di nòuf fra’i bastàrs!

Un Fabri cuant’l tornaràja a Bologna? cuant a Faensa un Bernardìn di Fosc, butulùt cussì gentìl di cjampagna?[308]

No maraveàti se jo’i plans, Tosc, cuant ca mi vèn in mins Guido dal Prata cun chèl d’Às, a nu visìns, coma da l’erba un frosc,[309]

Fedric Tignous e compagnìa, duta la cjasa Traversara e’i Anastèis (da l’una e l’altra la zent a è muarta),

zòvins e zòvinis, afàns e plašèis invojàs dal fà gentìl e dal amòu ’ndà che durs a sòn i còus e no pì lišèis.[310]

Parsè no scjàmpitu tu, Bretinòu, dop’che la to famèa zuda a è via, e tant’altra zent, par no pièrdi onòu?

Ben al fà Bencjavàl che pì nol fìa[311]; e mal’l fà Castrocjàr, e pezu Coni, che còns cussì a pàrin via a fià.

Ben a faràn i Pagàns dop’che’l demòni[312] so al sarà zùt; ma no però che pur di lòu luj a nol resti testimoni.

O tu Ugolìn daj Fantolìns, sigùr al è’l to nòn, sicoma che pì no si speta che un al posi falu, degenerànt, scùr.[313]

Ma làsimi, Tosc; ch’adès a mi dileta pì il mètimi a planzi che’l parlà, che’l rašonà patì mi fà, e basta.”

Ben i savèvin che che bunànimis là a mi sintèvin zì’ndavànt; ma, tašìnt, capì mi fèvin che jùscj’ i zèvin par là.

Besoj restàs tal nustri procedimìnt, un fòlc cal sclàpa l’aria a ni’a someàt na vòus che cuntra nu a à saetàt, dišìnt:

“Se cualchidùn mi cjàta i vèn copàt”;[314] e scjampàt al è coma’l tòn cal svanìs, ch’atòr di sè a colp al vèn il nul sbregàt.

La vòus mi vev’apèna lasàt li orèlis che n’altra i vìn sintùt cun un rumoràt, cal à parùt di tonà sti peràulis:

“Aglàuro i soj che clap i’eri doventàt,” e alòr, par visinasi al poeta, a destra mi soj, e no davànt, spostàt.

L’aria a era belzà par dut sidinuta; e luj mi’a dìt: “Stis chì a sòn li rèdinis che ’l omp a varèsin da tegni’n ta strada dreta.

Ma la lèscja cul amp vuàltris i cjolèis cussì che ’l antìc ’versàri a sè vi tira; e’l fren puc vi zova, o li clamàdis.

Il cjèl vi clama e’ntòr vi zira, e li so bielèsis vi mostra etèrnis, e’l vustri sguàrt vièrs cjera al punta e’l mira;

par chèl chel che dut al jòt a vi punìs.”

Cjànt Cuindicèšin

Cuant che al finì da l’ora tersa e’l tacà dal dì a s’jòt la sfera che sempri, com’cal fà un frut, a schersa,[315]

altritànt a someàva che vièrs la sera in tal so cors al soreli a ghi mancjàs; il tramònt là, e chì miešanòt a era.[316]

E’i ràis ni ferìvin tal miès dal nàs[317] pars’che par nu si’era cussì ziràt il mont che vièrs il tramònt i èrin dres puntàs,

cuant che na gran’ presiòn mi’a culpìt la front cun’un splendòu pì’ntèns di chèl di prima: di stùc i eri lì che prin no ghi fevi cont;

par chèl li me mans i’ai alsàt insima da li me sèis, par fami un pu’ di ombrena che il lušòu intèns un puc a lima.

Com’ che da l’aga o dal spièli al torna un raj di lus in ta che altra banda zìnt in sù coma’n ta n’altalèna

tant cuant cal era zùt’n jù , e si disbanda dal colà di na piera il stes trat, com’ch’esperiensa e art jodi a fàn avonda;

cussì da lus rifletuda, i soj stàt – che chì ’ndavànt a era—sùbit culpìt, che di svià la me vista a vev’a colp provàt.

“Dols pari me, sè cal è chel lì,” i ghi’ai dìt, “che ben parà i vuj no mi lasa e par chì a somèa cal vegni, spedìt?”

“Di stu’mbarlumì no stupiditi masa,” rispundùt mi’a. “Da la famèa dal cjèl a’nvidani a zì’n sù un ànzul si sbasa.

Puc a mancja che a jodi dut stu bièl no pì pèis a ti darà ma tant plašej cuant che ben disponùt ti saràs a chèl.”

Rivàs ch’i’èrin lì dal benedèt mesagej, cun biela vòus al à luj dìt: “Entràit pur; in ta sta scjalinada’l zì al è pì lišej.”

Partìs da lì, cul zì cal era puc dur, ‘Beati misericordes!’ i vìn sintùt cjantà davòu e ‘Gòt tu ch’ti vìns sigùr!’

Jò e’l me mestri in ta stu post nut[318] sù’i zèvin, e jò i pensavi, zìnt ’ndavànt, se’l so diši zovami al varès podùt;

Cussì voltàt mi soj a luj, domandànt: “Se’l volèvia diši’l spirt di Romagna, cun chèl ‘no si pòs’ e ‘spartì’ minsonànt?”[319]

E luj: “Da la so pì granda magagna al cognòs il dan; e n’ocòr stupidisi s’àltris al vertìs[320] par ca sedi mancu lagna.

Pars’che i vustri dešidèris a puntasi a vàn ’ndà che mancu a sòn se àltris ju gòdin, l’invidia vi parta un grant afanasi.

Ma se ’l amòu pal pì alt sìrcul divìn al pocàs vièrs ’l alt il dešideri vustri, a chel timòu lì ghi metarès fìn;

chè, par tàncjus che lì a dìšin ‘nustri’, encjamò di pì al và a vej ognidùn e pì a àrt la caritàt’n ta chel clàustri.”

“Di èsi contènt i soj pì a dišùn,” i’ai dìt, “che se prin i vès dal dut tašùt, e di dùbis in daj adès pì di un.

Com’a pòsia èsi ch’un ben spartìt dal dut in pì poseditòus al fedi pì siòrs di sè, sinò se da pus’l fòs posedùt?”

E luj a mi: “Èco che di nòuf ti cors cu la to mins’n ta li ròbis terènis, e da la lus vera ti làsis’l percòrs

’L infinìt ben da li sfèris celèstis, da là cal è, cussì ghi còr al amòu com’che a un cuàrp lustri ghi còlin i ràis.

Tant a si dà com’cal cjàta di ardòu; chè, par tant che caritàt si espandi, in ic pì’ncjamò al crès ’l eterno valòu.

E pì zent ca è la sù ca s’intindi[321], e pì an d’è di se amà, e pì si àma, e coma spièli un al altri’l và’a rindi.

E se’l me rašònà a no ti sfama,[322] t’jodaràs Beatrìs, e ic par sigùr ti cjolarà chist’e ogn’altra brama.

Ca ti vègnin sùbit sieràdis, prova pur, Coma li primi dos, li altri sinc plàis, ca si sièrin doma cul pentimìnt pur.”[323]

Pront i’eri da diši, ‘Tu ti mi sodìsfis!’ cuant che rivàs i sìn tal’altri ziròn, cussì che taši mi’an fàt li lus bramòšis.[324]

Lì mi’a parùt che in ta una višion estatica a colp i’eri stàt tiràt, e ta’un templi zent jodùt i’ai’n ta’un cjantòn;

e na siora sul entrà a mi’a vuardàt e cul fà dols di mari[325] mi’a dìt: “Fiòl me, parsè i’atu tu cussì vièrs di nu fàt?

Èco, sufrìnt, jò e to pari pur cun me ti zèvin sercjànt.” E com’ca à tašùt a colp mi’è sparida di davànt di me.

Di lì a’un puc, un’altra[326] i’ai jodùt cun l’aga che daj vuj a vèn cul lambicà cal è al grant disprès par un’altri dovùt,

e’a dìt: “Se di stà sitàt il siòr ti sòs cà, che pal so nòn i dèos tant’an barufàt, e da’ndà che la siènsa si spant là e cà, vendichèiti di chej bras ca’an ausàt d’imbrasà nustra fia, o Pišistràt.” E’l messèr benèvul e dols si’a mostràt

tal rispùndighi, cun bièl fà temperàt: “Se maj ghi farinu a chèl ca ni òdia se chèl che ben ni vòu al vèn da me condanàt?

Zent i’ai dopo jodùt (ch’ardeva di rabia) cun claps un zovinùt[327] copà, sigànt fuàrt chistu a chèl: “Còpa sta canàja!”

E luj si sbasava, cu la muàrt che tant lu gravava, sempri’n jù, vièrs la cjera, ma puàrtis dal cjèl’l feva daj so vuj, colànt

e preànt al alt Siòr, in tanta guera, cal perdonàs ogni so persecutòu, cul dols fà cal liberèa pietàt vera.

Cuant che la me ànima ’è tornada fòu da li ròbis ca sòn fòu di che vèris, ricognosùt i’ai ogni me—no fals[328]—eròu.

Il me duce, ca mi deva ocjàdis Coma chès ca si dàn a’un ca si stà sveànt, al à dìt: “Se àtu che cuaši ti còlis

e mièša lega o pì ti sòs fàt avànt cuj vuj velàs e cu li gjàmbis mòlis coma un che’l vin o’l sun al stà pleànt?”

“O bon pari me, se tu ti mi scòltis jò’i ti conti,” i’ai dìt, “sè che jò i’ai jodùt cuant che li gjàmbis mi sòn stàdis cjòltis.”

E luj: “Se sent màscaris ti vès metùt in ta la to muša, lo stes no ti platarès nisùn daj to pensèis, nencj’ un pisulùt.

Jodùt sè ch’i ti’as jodùt no ti varàs sensa tegni’l còu vièrt a l’àghis da la pas che difùšis a vègnin dal Creatòu stes.

No ti’ai miga domandàt sè ch’i ti às com’chèl che doma par di fòu al vuarda cuant che’l cuàrp, svanìt, al è colàt a bas;

ma par pocà’l to piè ti’ai fàt stà domanda: cussì si ghi fà a chej che di musetàt a sòn plens par ca si rimètin’n ta la so strada.”

Avànt i zèvin tal colà dal dì, atèns d’jodi fin là che’i vuj si slungjàvin cuntra’i ràis dal tramònt ca èrin di lus plens.

E èco che puc a puc un fun i jodèvin che vièrs di nu’l vegneva, com’da la nòt ’l scur; e da chèl zighi’n banda i no podèvin:

chistu i vuj ni’a sieràt, e l’aria pur.

Cjànt Sedicèšin

Scur d’infièr e di nòt duta privada di pianès e, sot di un puarèt di cjèl, cun nulàtis ca la vèvin incjalinada,

no ghi à maj fàt al me mušu un tal vel coma chel fun che chì a ni’a cujerzùt, nè cussì fuàrt becàt a mi à vuj e pièl;

che’l vuli nol è stàt bon di stà vierzùt; par chèl la scorta me, buna e fidada, la spala mi’a ufrìt par èsimi d’ajùt.

Cussì, com’ch’un svuàrp al seguìs la so guida par no pièrdisi o’ntòr zì a sbati di alc ca lu seci o lasi muàrt’n strada,

tirànt’l flat, i pas’ndavànt i zevi a meti, ben scoltànt il me duce cal diševa: “Di me stà atènt di no separati.”

I sintevi vòus, e’a mì mi pareva ch’ogniduna a preàs par pàs e pietàt ’l Ànzul di Diu che’i pecjàs cjoj’l podeva.

‘Agnus Dei’—cussì’l so preà al tacava’n fàt; insièmit ’cjantàvin e’l stes fà a vèvin: spirt di concòrdia a vèvin ben raprešentàt.[329]

“A soni spirs, maestri, chej ca cjàntin?” i’ai dìt. E luj: “Sì, il ver ti capìs, e’l grop da la rabia a sòn ca dislèin.”

“Tu, cuj sotu che’l nustri fun ti sclarìsis e di nuàltris ti stàs tu cjacarànt com’che se’l timp encjamò’n mèis ti divìdis?”

Cussì una da li vòus si’a fàt ’ndavànt; alòr il me mestri al à dìt: “Rispùnt tu, domandànt se par chì si và’n sù e’ndavànt.”

E jò: “O creatura, che pura tu tornà ti vòus e biela pal to fatòu, maravèis i ti conti se cun me’i ti vèns tu.”

“Fin ca mi’è lècit i ti vèn davòu,” al à dìt, “e se d’jòdisi’l fun no ni lasa, lo stes si sintarìn, sensa zighi fòu.”[330]

Alora i’ai scuminsiàt: “Cun che fasa ca vèn disfada da la muàrt i vaj’n sù, e chì i soj vegnùt pa l’infernàl matasa.[331]

E se Diu ’n ta la so gràsia mi’a cjòlt sù, tant da volej che jò’i jodi’l so palàs, roba ch’al dì di vuej a è fòu di ušu,

prin da murì se èritu là a bàs?[332] Dìšmilu, e se just i staj zìnt dišmi, cussì ch’i vegnini dal to parlà guidàs.”

“Lombàrt i eri, e Marco i mi clami: i capìvi’l mont, e a chèl ben ghi volevi, che a nisùn pì ghi’mpuarta, a mi par a mi.[333]

Par zì’n sù, zì dret i cròt ca ti zovi.” Cussì al à dìt, e al à zontàt: “I vuej preàti che di preà par me lasù alc a ti movi.”

E jò a luj: “I pòl ben sigurati di fà sè ch’i ti vòus, ma jò’i staj scopiànt d’un dùbit dentri ch’in clar i’ai da meti.

Prin al era pìsul[334]; adès si stà radoplànt cun chèl ch’i ti mi stàs dišìnt, ca mi rìnt cert uchì e’n t’altri post ’ndà ch’i lu vaj mišurànt.

A è vera che’l mont al è dal dut dešèrt di ogni virtùt, com’che tu ti còntis, e di ogni malìsia plen e cujèrt;

ma, ti prej, la cauša i vuej ch’i ti mi mòstris, ch’jò’i la jodi e che par me àltris pur: ca mèt un in tal cjèl, e chì’n jù àltris.”[335]

Pal dolòu cal sinteva, un suspìr dur al à prin lasàt fòu; e dop’la dìt: “Fradi, svuàrp al è ’l mont e tu pur ti vèns da chel scur.[336]

Vuàltris vifs ogni cauša i zèis a jodi la sù’n tal cjèl, com’che se pròpit dut par necesitàt a vès da susedi.

Se cussì’l fòs, in vu’l sarès distrùt il podej èsi lìbars, e just nol sarès pal ben di godi e pal mal di vej lùt.[337]

Il cjèl ghi da inisi ai vustri afiès; i no dìs dùcjus, ma encja si lu dišès, in ben e in mal di na lus i vèis posès

e di volej lìbar; che, se pur’l varès fadìja in ta li primi lòtis cul cjèl, dopo, se ben si nudrìs, dut al vìns luj stes.[338]

A un podej pì grant[339] e miej di chèl dal cjèl sot lìbars vi metèis, e chèl al crèa in vu la mins, ca no è sot l’inflùs dal cjèl.

Duncja, se’l mont al è coròt, com’ca somèa, in vu a è la cauša e’n vu ca si vuàrdi; e èco chì com’che chist si displèa.

A la lasa fòu, luj ca la pòl godi prin ca sedi[340]; com’ca fòs na frututa plena di matièris tal so planzi e ridi,

l’ànima puareta e ’gnorantuta, ma che, cun motu dal nustri bon fatòu, volentej ’ndavòu a torna, contentuta. D’ogni pìsul ben a sìnt prin il savòu; uchì a s’ingana, e davòu di luj ghi còr, se guida o fren[341] no ghi svìa stu amòu.

Par chèl a tocjava mètighi la lès intòr; par chèl a tocjava vej un re cal jodès da la sitàt vera[342] almancu la tor.

Li lès a sòn, ma cuj a regulèja chès? Nisùn, pars’che’l pastòu cal è là ’ndavànt rumià’l pòl, ma forcùt a nol à’l piè adès;[343]

par chèl la zent, che la so guida intànt a jòt rangjàsi dom’dal ben che ic tant ghi tèn, di chèl si pasuda, nuj’altri mangjànt.[344]

Ben t’jòs che’l mancjà di un cal guidi ben al à caušàt chista corusiòn dal mont; e no’l mars vustri naturàl, che di chèl no s’jòt sen.

A ušava Roma, ch’era mari dal bièl mont, doj sorèlis[345] vej, che l’un’e l’altra strada jodi a fèvin, di Diu e dal mont.

Un al à chel altri distudàt; e èco la spada cul pastoràl[346], e metùs un cun ’l altri ’nsièmit doma mal a pòl zì, cun st’uniòn fuarsada;

cussì unìs, un a nol vèn dal altri ’ntimorìt: se cròdimi no ti vòus, vuarda la spiga ch’ogn’erba a si cognòs dal so profit.[347]

Tal stat’ndà ch’Adige e Po fàn riga,[348] a si ušava valòu e bièl fà cjatà: prin che’l Federìc rabiòus[349] al metès briga!

Pasànt par lì ognùn sigùr al pòl stà che di vergognasi no ghi ocòr adès di vej di rašonà cuj bòis o cun lòu restà.[350]

Tre vècjus chì a somearèsin lou stes di èsi crìtics da la nova etàt, e tart a par che Diu a miej vita zì a ju fès:

Corado da Palàs e il bon Gheràrt e Guido da Cjascjèl, che miej si clama, a la franseša, il bonari Lombart.

A s’jòt duncja che la glišia di Roma, par volej cjoj sù’n sè i doj regimìns, jù a cola, ’nfangànt sè e sè ca à’nsima.[351]

“O Marc,” i’ai dìt, “ti fàs biej rašonamìns; adès jòt pars’che da l’ereditàt i fioj di Levi a sòn restàs ešèns.[352]

Ma cual Gheràrt al eše chèl cal è restàt— sàviu recuàrt—i ti dìs, da la zent ca era, coma par cridà che salvàdia di etàt?”

“O’l to parlà m’ingana o na vura a mi tenta,” al à dìt, “che’l to parlà toscàn al dìs che puc ti sàs dal bon Gheràrt, vera?

Miga’i saj se par altri nòn clamàt lu’an, se da Gaja, so fìa, il nòn no cjòlin. Zèit cun Diu, che i me piè pì ’ndavànt no vàn.

Jòitu chej ràis che pal fun a si jòdin belzà luminà? A è miej che via i zedi— ’l ànzul al è lì—i saj ben cal è visìn.”

Cussì ’ndavòu al è tornàt, e adìo’l me scuèdi.

Cjànt Dišisietèšin

Se maj in montagna, letòu, ti’a cujerzùt il calìgu, che ’l jòdi a ti era dur, com’che pa la pièl al è pa’un farc in tal bušùt,[353]

e notàt ti’as com’che’l vapòu ùmit e scur a sclarisi’l scumìnsa, e la sfera dal soreli dentri a ghi èntra cun raj pur,

alòr la to imaginasiòn lišera benòn a jodarà com’che jò’i vevi notàt il soreli che pront par zì jù al era.

Cussì, unìnt il me al pas tant fidàt dal me mestri, fòu i’eri da li nùlis in taj ràis zà muàrs tal pì bas dal inclinàt.

O imaginasiòn ch’i ti ni discjòlis cussì tant dal di fòu, che un di nuja si necuàrs nencja se intòr a sùnin mil tròmbis,

cuj ti mòvia se i sens no ti dàn un sfuàrs? A ti mòuf la lus che’n tal cjèl s’infòrma, par sè[354] o par motìfs ca sòn lasù ben clars.

Di che tristàta ca’a cambiàt forma tal usièl che pì no si la gòt[355] a cjantà jodùt i’ai’n ta l’imàgin me la forma.

E chì la me mins tant ristrinzùt si’a dentri di sè, da no straviàsi via di chel che, fòu, a zeva spes a capità.

E èco plovi’n ta l’alta fantašia un[356] tal crucifìs, rabiòus e trist, fer in tal vivi e’n tal murì, e cussì sia.

Intòr di luj a èrin il grant Assuèr, Èster, spoša so, e il just Màrdocot che’n tal diši e’l fà al era onèst e ver.

E sùbit dopo che st’imàgin si’a ròt su se stesa, coma na bufuluta mentri che da l’aga fòu a vèn dal disòt,

sù’n mins mi’è vegnuda na fantasuta[357] che, planzìnt fuàrt, a diševa: “O regina, àtu par rabia fàt na fin cussì bruta?

Ti ti’as copàt par no pièrdi Lavina? Pierdùt ti mi’as me, ch’adès i soj’n lut par te, mari, prin’che par altra ruvìna.”

Com’cal và a ròmpisi’l sun cuant che dut ta’un colp la lus a sbàt’n taj vuj sieràs, che, urtàs, si strènzin prin di vièrzisi dal dut,

cussì’l me imaginà al è colàt a bas cuant che’l lušòu la muša mi’a urtàt tant pì’ntèns di chèl ch’i sìn abituàs.

Par jodi ’ndà ch’i eri mi soj alòr ziràt cuant che na vòus[358] mi’a dìt: “Par chì a si monta,” che da ogni altri intènt a mi’a straviàt;

e ca’a fàt la me voja tant pronta di cjatà sùbit fòu chèl cal parlava che provàt i varès dut par podèjlu frontà.

Ma com’ch’al soreli’l nustri jodi jù al và e par masa lus jodi a no si fà, cussì la me virtùt[359] uchì mi mancjava.

“Stu chì al è’l spirt divìn, che mostrànt ni stà la via da seguì, sensa preàlu, ‘n tal so stes lustri platàt al resta.

A nu cussì’l fà, com’un’l varès di falu;[360] chè chèl che’l bišugnu’l jòt e’l preà’l speta, da trìst il bonfà al và belzà a negalu.

Adès fìnghi onòu a stu’nvìt; basta sostà; provàn a zì’n sù prin ca si scurisi, che dopo no si pòl, se’l dì no si volta.”

Cussì’l me duce; e’n motu a mètisi i vìn tacàt, cjaminànt vièrs na scjala; e prin che’l piè tal prin scjalìn’i metesi,

’ntòr mi’ai sintùt un mòvisi di àla cal svintulava dols e’l à dìt: “Beàs i pacìfics, che ràbia a no’n d’àn malèvula.”

A si’èrin sù di nu belzà tant alsàs i ùltins ràis che da la nòt ’sòn seguìs, da parej che na stela chì e lì a s’impijàs.

“Parsè, virtùt me, sòtu ch’i ti sparìs?” dentri i mi diševi, ca mi pareva cal calava’l podej da li me gjàmbis.

Rivàs i’èrin ’ndà che pì’n sù no zeva la scjala, e lì i èrin restàs fisàs com’naf che ta na spiàgja a finiva.

Jò i’ai spetàt un puc, lì ch’i èrin rivàs, par sinti se alc a era’n tal nòuf ziròn; dopo i’ai dìt, cuj vuj al mestri voltàs:

“Bon pari me, dìšmi, cual tuàrt o pasiòn si pùrghia chì’n tal ziru ’ndulà ch’i sìn? I piè a sòn fers, ma dami la to spiegasiòn.”

E luj a mi: “’L amòu pal ben, i jodarìn, che’l cul al tira’n davòu, uchì a si rimèt; uchì svels a zaràn chej che plan si movèvin.

Ma par ch’i ti capìsis pì al complèt, scolta ben sè ch’i dìs, ch’i ti restaràs, cul frutàn[361] ch’i ti daj, tant mancu puarèt.

“Nè’l creatòu nè maj nisùn daj creàs,” al à tacàt, “fiòl me, al è stàt sensa amòu, naturàl o volùt[362], e tu ti lu sàs.

Chel naturàl al è sempri sensa eròu, ma chel altri’l pòl sbalià, o par un brut ogjèt o par vej masa o masa puc vigòu.

Mentri che luj al è al prin ben[363] dirèt, e in taj secòns[364] sè stes al mišura, a nol pòl luj tal mal cjatàighi dilèt;

ma cuant che al mal a si zira, o cun pì cura, e mancu dal dovùt al cor vièrs il ben, alòr cuntr’il creatòu al và na vura.

Ti capiràs da chist che ’l amòu al vèn a èsi’n vu siminsa d’ogni virtùt e d’ogni asiòn che pena a merita’n plen.

Adès, parsè che l’amòu da la salùt dal so sogjèt[365] a nol pòl separasi, dal’òdiu vièrs se stes al è ognùn protešùt;

e parsè ca no podarà maj dasi ch’un in se’l sedi, dal prin[366] separàt, che chèl al odièj a nol vegnarà maj a èsi.

A resta che, se chistu i’ai ben stimàt, il mal ca si àma al è dal pròsin, e stu amòu, in tre[367], tal vustri fangu al è formàt.

Al è chèl cal spera d’jodi’l so visìn zì jù par podej zì’n sù, e par chistu’l brama che chèl al vegni dal so alt butàt jù:[368]

e chèl che onòu, gràsia, podej e fama di pièrdi al tèm e d’jodi n’altri zì’n sù, e mal si sìnt e’l contrari al àma;[369]

e chèl al è, ch’ufindùt, si la cjapa sù da doventà di vendeta tant golòus che cul volèighi mal ai àltris si tèn sustàt sù.

Chì sot cussì chiscju tre divièrs amòus i planzìn: m’adès pur dal altri i intìnt che vièrs il ben al cor, ma amondi estròus.

Ognùn, magàri cunfùs, un ben al sìnt ca ghi cujeta’l spirt e che atiràt lu tèn; e ognùn par rivàighi visìn al cuntìnt.

E se tiràs da stu amòu i sintèis un sen, e se otègnilu i volèis, alòr sta curnìs, dop’che ben pentìs i sèis, a vi farà dal ben.

An d’è n’altri ben[370], che di contentesa nol implenìs: a nol parta a la contentesa, nè a la buna esensa, di ogni bon frut e radìs.

Stu amòu ch’a chistu un masa a si bandòna, insìma di nu’n ta tre sìrcui’l vèn planzùt; ma coma ch’in tre pars[371] a si rašona

i tàs, che’l to pensej stes al zedi lì, dut.”

Cjànt Dicjotèšin

Uchì’l so rašonà’l veva terminàt il me grant mestri, e atènt’l vuardava se jò’n muša i parevi sodisfàt;

e jò, che sèit encjamò mi spunzeva, sidìn di fòu, dentri i diševi: “Forsi il masa domandàighi no mi zova.”

Ma’l bon pari al era zùt ben a necuàrzisi dal tìmit volej, ca no si vierzeva, e parlànt, coràgju mi veva dàt ch’i parlasi.

Alòr jò: “Mestri, tant pì vif’l me jodi’l và cu la to lus, che jò’i jòt amondi ben sè che la to rašòn a mostrami a và.

Però, dols pari me, di preàti i tèn di mostrami chel amòu ch’i ti ghi’mpartìs al bon operà e chèl ca nol và ben.”

“Impìja pur,” al à dìt, “li lùcis fuàrtis dal intelèt, e ca ti sedi manifèst il sbàliu daj svuàrps ca si fàn mèstris.[372]

Il spirt, che fàt al è stàt par amà imprèst,[373] al è in motu vièrs dut chèl ca ghi plàs, e’l plašej lu fà zì dal podej al àt prest.

A la vustra comprensiòn daj bens creàs a ghi vèn l’idea, che dentri a vi displèa, cussì che’l spìrit vustri’l vèn cjapàt’n ta’un làs;[374]

e se’ntrapulàt vièrs di ic si plèa, chel pleàsi al è amòu, e naturàl, che pal plašej dal nòuf in vu si lèa.

E com’che’l fòuc che’n alt si mòuf’n ta la val, e par natura so sempri pì’n alt’l và vièrs il post ’ndà che pì’l dura, tal e cual,[375]

cussì’l spirt vièrs’l dešideri al và, e coma spirt a si mòuf, e maj si ferma fin che ’l ogjèt amàt contènt a lu fà.

Adès ti pòs ben jodi la malaforma che la veretàt a à pa la zent ca intìnt che lodèvul al è dut sè che un al àma,

sicom’che chèl di amà al è un sintimìnt cal par sempri bon; ma na buna sera a no fà sempri un sigìl bon, nencja volìnt.

“Il me ’nzèn e li to peràulis, ognuna,” rispundùt ghi’ai, “’L amòu mi’an rivelàt, ma’l me dùbit pur pì fuàrt che maj’l suna;

chè se ’l amòu dal di fòu a mi vèn dàt, e al spìrit a ghi và sùbit cuntra, o dret o stuàrt, nol pòl èsi laudàt.”

E luj a mi: “Sè che rašòn a mostra diši i ti lu pòs; da lì’n là ti speta Beatrìs, che di fede a è op’ra.

Ogni forma sostansiàl, ca è distìnta da la matèria e cun ic a è unida, dentri a à na virtùt che so a’è duta,

che sensa operà no vèn sintuda, e maj si la jòt al di fòu dal so efièt, com’ch’un àrbul s’jòt cal vif da la fueàda.[376]

Però da indulà cal vèn il concèt da li primi nòvis, no savìnt, lu tàs, com’pur da li prim’inclinasiòns ’l afièt,[377]

che doma vuàltris i vèis, com’che naturàl pa li às ghi’è di fà’l mièl; e di sta prin’volontàt diši no si pòs che ben o mal a meretàs.[378]

Adès, par tegni ogn’altr’impùls a chistu pojàt,[379] pur naturàl al è’l motu da la virtùt ca si òpera par tegni dut sestàt.[380]

Chistu al è’l prinsìpit da’ndà ca si cjoj dut’ la rašòn di sè chi meretàis, secònt ’l amòu ca risèif, cal sedi bon o brut. Chej che rašonànt a sòn zùs fin in font, ben savùt a àn di sta naturàl libertàt; ma moralitàt a ghi’an lasàt al mont.

Suponìn, duncja, che par necesitàt al nasi ogni amòu che dentri vi s’impìja, di dàighi fren o no il podej vi’è dàt.

Beatrìs sta nòbil virtùt a’ntìnt voja libera[381] di èsi, ma però vuarda di vèila’n mins s’a parlati si mèt via.”

La luna, cussì a mièšanòt tarda, parej ni feva li stèlis pì ràris, fata com’na mascjèla ben lustrada;

a coreva cuntra’l cjèl par che stràdis dal soreli ’nflamàdis cuant che chèl da Roma tra Sars e Cors zì jù lu jòt com’ducju i dìs.[382]

E chel spirt gentìl par cuj a à pì fama Pietola che la sitàt mantovana tant dal me pèis cjòlt mi veva d’insima;

ch’jò che la rašòn i’vevi a la buna ’nsima da li me domàndis pojada, i’eri lì insiminìt, com’un mona.

Ma sta gran sumièra i l’ai a colp pierduda apen’ che serta zent jodùt i’ai dopo, davòu da li nustri spàlis zà voltada.

E com’ Ismèn ch’jodùt al veva, e Asopo, visìn di luj, di nòt che furia e cašìn, che’i Tebàns a fèvin par invocà Baco, cussì par chel ziròn i so pas a slungjàvin, chej che ch’jodùt i vevi che, vegnìnt pocàs dal bon volej e just amòu, a stèvin.

Ta’un lamp uchì a èrin, pars’chè curìnt dut’si moveva che marmàja magna e doj di lòu sigànt a vegnèvin, planzìnt:

“Maria svelta a è zuda’n ta la montagna; e Sešar, par sotometi Ilerdi,[383] un sburt ghi’a dàt a Marsilia, zìnt in Spagna.”[384]

“Svels, svels, che’l timp a no bišugna pièrdi par puc amòu,” a sigàvin i’àltris davòu, “che par fà dal ben la gràsia a rinverdini a zedi.”

O zent, ch’adès il vustri tant grant calòu vi darà compèns, forsi, par vej spetàt cussì a lunc che ben al fès il vustri còu,

stu chì cal vìf, ca è pura veretàt, sù’l vòu zì, se’l soreli lus ghi ridà; ma dišèini ’ndà che’l pas al è situàt.”

Chistu al veva dita la me guida, e un di chej spirs al veva rispundùt: “Vèn davòu di me e t’jodaràs la strada.

Voja di mòvisi nu’n d’avìn a plen, che sostà i no podìn; ma’a nu perdona s’a ti pàr ch’i corini via par disdèn.[385]

Abàt i’eri di San Zen a Verona sot l’impero di chel bon Barbarosa che Milan cun dolòu ’ncjamò’l minsòna.

E un tal[386] al à zà’l piè in ta la fosa che fra puc al planzarà chel monastej e mal si sintarà di vej vùt potensa;

pars’che so fì, cul cuarp malàt par intej, e mins pešu ’ncjamò, e tant mal nasùt, pastòu lu’a fàt d’un post cal merita miej.”

No saj se pì al à dìt o s’al à tašùt pars’che zà’un bièl puc ni veva sorpasàt; ma chist’i’ai capìt, che di tegni mi’a plašùt.

E chèl ch’in dut e par dut mi veva judàt al à dìt: “Vòltiti: chej doj là vuarda ben com’ ca stàn rošeànt la musetàt.[387]

“Prin,” di scoltà ghi fèvin a dùcjus sen, “muars a sòn chej paj cuaj il mar si’a vierzùt,[388] che’l Gjordàn i so erès al jodès ben;

e chej che di fadìja no’an volùt cun chèl che di Anchìs frùt al era stàt, di na vita sensa Gloria a’an godùt.”[389]

Dop’che da nu si vèvin tant distacàt che òmbris, da no podej pì jòdilis, dentri a mi’è un nòuf pensej penetràt.

E nasi èco altri idèis divièrsis; da un’a l’altra cussì stupidìt i zevi che i vuj plan plan mi colàvin, imbacuchìs,

e’i pensèis’n sun tramutànt i stevi.

Cjànt Dicjanovèšin

In ta l’ora ca nol pòl il calòu dal dì intiepidì di pì il frèit da la luna, dal Satùrn vinsùt e dal terèn encjamò pì;

cuant ch’i Geomàns[390] la so Gran Furtuna in tal orient a jòdin amondi bunoruta, alsasi’n sù’n ta l’aria ’ncjamò bruna;

tal sun jodùt i’ai na fèmina barbota, stralocjada di vuli e strupiada, cun sgrìnfis par mans e di siera bruta.

I la vuardavi, e com che’l soreli al scjàlda li pars dal cuarp che la nòt a’ntirišìva, cussì dal me sguàrt ghi vegneva molada

la lenga, e dopo dut s’indresava in ta puc timp, e la muša tant pàlida, com’che’l volej’l vòu, ghi la colorava.

Dopo ch’a ben parlà si’era rimetuda, a cjantà a si’a metùt, che cun pena si sarès la me atensiòn da ic movuda.[391]

“Jò’i soj,” a cjantava, “na dols’ sirena che i marinàrs là’n tal mar i discjoj; che tant di dà plašej i soj plena!

Dal so cjamìn Ulìs straviàt i’ai al me cjànt; e chèl che a me al vèn a è rar cal zedi, cussì tant plašej ch’i ghi daj.”

Il so bièl cjànt si sinteva ’ncjamò ben cuant che jodùt i’ai na fèmina santa[392] visìn di me par cunfùndi l’àltra a plen.

“O Virgìlio, Virgìlio, cuj ca è chista?” a diševa cridànt, e luj’l vegneva tegnìnt i vuj puntàs sù che onesta.

Cjapànt l’altra, davànt a la vierzeva, la pansa mostrànt dentri li còtulis sbregàdis, fòu lasànt un tànf ch’a colp mi sveàva.

I’ai mòt i vuj, e’l bon mestri, “Tre vòltis zà ti’ai clamàt,” al à dìt. “Leva sù e vèn: cjatanghi’l bus pa’ndà ch’entrà ti pòdis.”

Levàt sù’i soj, e dal alt dì belzà al era plen ognùn daj ziròns di chistu sant mont; e via ’ndavànt, che’i ràis davòu i sintèvin ben.

Ghi zevi davòu, e’i partavi la me front com’chèl che di pensej al à tant colma che jodi a lu fà com’un miès arc di punt[393];

cuant che “vegnèit, par chì si và insima” i’ai sintùt diši, cun bon fà e dolsùt che chì di nu[394] maj si sìnt na tal calma.

Com’chès d’un cignu’l veva li àlis vierzùt; cun chès zì’n sù ni feva chèl dal parlà dols ch’entri scju muròns i vèvin sintùt.

Li plùmis si’a metùt a movi e svintulà, ‘Qui lugent’ afermànt di èsi beàs, ca varàn l’ànimis siòris da consolà.

“Se àtu che vièrs il bas vuardànt ti stàs?” la me guida a dìšmi a veva tacàt, dop’ch’i si èrin dal ànzul alc distacàs.

E jò: “Cun tant dùbit i mi sìnt atiràt da na nova visiòn: a ic a mi plèa, e’l me pensej nol vòu stàighi separàt.”

“Àtu jodùt,” al à dìt, “che vecja strèa[395] che par chè ’nsìma di nu si si lamenta; jodùt ti’as pur com’che ’l omp da ic si slèa.

Ma basta; e adès sù a la svelta: punta i to vuj’n ta dut chel splendòu che zirànt cu li grandi ròdis ’l eterno re al stà.”

Com’il falcòn, i so piè par prin mirànt, a si volta vièrs’l clamà e a si slungja par voja dal past che ulà lu stà tirànt;

cussì jò; e cussì lunc di che rocja rota par fàighi strada a chèl cal và’n sù i soj zùt fin ch’a zì atòr un a si rangja.[396]

Cuant che’n tal cuint ziròn mi soj cjatàt sù, zent i’ai jodùt che’n ta chèl a planzè’a pojada in cjera e voltada’n jù.

‘Adhesit pavimento anima mea’ ju sintevi diši cun suspìrs cussì als che la peràula apena s’intendè’a.

O elès di Diu, ch’i sufrìs chej scals che gjustìsia e speransa vi rìnt mancu durs, metèini’n ta la strada dal altri sbals.”[397]

“Se vuàltris i sèis dal stà pojàs lìbars,[398] e’i volèis al pì prest cjatà la strada, tegnèivi sempri a la destra daj murs.”[399]

La prejera dal poeta a era cussì stada rispunduda puc pì’ndavànt di nu, ch’alòr jodùt i’ai jò chèl di chista parlada;

e’i vuj mès voltàt i’ai ai vuj dal me siòr: e alòr luj consentìt al à cun bon sen al volej che daj me vuj ghi’a zùt intòr.

Podìnt duncja cussì fà di me inzèn, mi soj visinàt a che creatùra che puc prin i vevi sintùt cussì ben,

dišìnt: “Spirt che’n tal to planzi’l madura chèl che sensa di chèl a Diu no si torna[400], smèt un puc par me la to gran cura.[401]

Cuj èritu e parsè ch’i vèis la schena voltada’n sù, dìšmi, e se alc ti vòlis di là di’ndà che’l zì vivìnt mi mena.”

E luj a mi: “Pars’che li nustri schènis al volti a sè’l cjèl, ti lu savaràs, ma prin Scias quod ego i eri un daj Pièris.[402]

Tra Siestri e Chiaveri scori si sìntin li àghis di’un bièl flun, e dal so nòn il nòn dal me sanc al à’l pì alt scjalìn.[403]

Par un mèis e puc pì i’ai capìt benòn il pèis dal gran mant se chèl un dal fangu tègnilu’l vòu, ch’ogn’altri carc na pluma’l somèa’n paragòn.

La me conversiòn, na volta fàt pastòu di Roma, a è vegnuda ma’mondi tars; cussì, pars’che lì no si cujetava’l còu,

sùbit scuvrìt i vevi la vita daj bušiàrs: pì’n sù che vita lì a no partava; par chistu alòr si’a’mpiàt ’l amòu, se pur tars.

Fin lì, puora e lontana a steva da Diu l’ànima me, dut’tirada: adès, com’ch’i t’jòs, uchì punida a và.

Oh avarìsia, uchì i ti vèns mostrada: tal purgasi da l’ànimis pentìdis; e na pì amàr pena uchì no’è maj stada.

E com’che’n alt no zèvin i vuj nùstris maj, fìs com’ca èrin doma’n taj bens terèns, a vuardà ’n cjera a sòn cussì dal just punìs.

’L èsi avàrs tant tegnùt ni’a i juscj’ bens di amà, che’l fà nustri nol zovava, e par chèl gjustìsia chì fers ni tèn e strens;

cun mans e piè leàs di chì no si và, e chì, fin che al just siòr ben ghi zarà, a pansa in jù i restàn, fin ca ghi và.”

’Nzenoglàt mi’eri e’i volevi parlà; ma apena tacàt, luj a si’a necuàrt, scoltànt, dal riverì ch’i stevi par fà.

“Parsè,” al à dìt, “ti tentu cussì bas e stuàrt?” E jò a luj: “Pa la vustra dignitàt in cosiènsa mi soj ’nclinàt, svelt e fuàrt.”

“’Ndrèsa li gjàmbis, frari, tenti alsàt!” Al à rispundùt. “No sbalià: serf i soj un coma te e i àltris d’un’unica potestàt.

Se maj i ti’as chel sant evangelic sun cal à dita ‘Neque nubent,’ intindùt, t’jòs che’l me rašonà cun chèl al è dut un.[404]

Ma para via: no stà pì chì fermùt, chè’l to stà puc còmut ghi fà al me planzi, cal madura chèl ch’i ti vèvis zà jodùt.[405]

Na gnèsa i’ai di là, Alagia, che cussì buna a è, ma ca pòl vignì vuastada daj nùstris, e’n trista a zèdi a cambiàsi;

e ic a è l’unica ca mi’è restada.

Cjànt Vincjèšin

Cuntr’un miej volej[406], il volej mal’l pugna; chè, cuntra’l me volej, par fàighi plašej, trat fòu da l’aga i’ai puc sglonfa la spugna.

Mi soj movùt, e’l me duce pur par chej poscj’ che visinùs a èrin da la rocja, com’che plan si và’n taj merlès, poscj’ par usiej;

chè la zent che gota par gota a sbìcja paj vuj il mal che dut il mont al òcupa ’ngrumàd’ a era fin lontàn da la rocja.[407]

Che maladeta ti sèdis, vecja lupa,[408] chì pì d’ogn’altra bèstia[409] ti’as preda pal abìs da la to fàn che maj si stropa!

O cjèl, che cul zirà da la so roda a si cròt che dut chì jù a zedi a tramutasi, cuant a saràja ic da chèl[410] fòu butada?

Avànt i zèvin, atèns tal mòvisi e jò sempri atènt ai spirs, ch’i sintevi planzi da fà tant dòu e pur lagnasi;

par cašu ‘Maria me!’ sintùt i vevi sigà davànt di nu’n ta chel lamìnt grant, com’na fèmina cuant che dal part a sint’l movi;

proseguìnt cun “Puareta ti’èris tant, com’che ben jodi si pòl dal ospisi;[411] ’ndà che jù ti’as metùt il to cargu sant.”

E’n sèguit i’ai sintùt: “O bon Fabrisi, ch’i ti’as preferìt mišeria e virtùt al doventà un grant siòr dut plen di visi.”[412]

Sti peràulis mi vèvin cussì tant plašùt, che ’ndavànt mi soj tiràt par miej cognosi chel spìrit ch’i vevi apena sintùt.

Encjamò’l contava dal còu bon che cussì Nicolò mostràt’l veva vièrs li frùtis par ch’ogn’una ’l onòu a mantegnesi.[413]

“O ànima che tant ben ti favèlis, cuj èritu,” i’ai dìt, “e parsè besola tu i pàrtitu in mins sti bieli làudis?

Ripajada a sarà la to peràula se jò i torni a finì chel cjaminà curt di che vita che a la fin a svuàla.”

E luj: “Ti dišaraj, ma no pal cunfuàrt ch’jò mi spèti par di là, ma pa la tanta gràsia ca ti luminèa prin da la muàrt.

Jò’i soj stàt radìs di che bruta planta ca scurìs duta la cristiana cjera cussì che di rar un bon racòlt a buta.

Ma se Lil, Gand e altri poscj’ di Fiandra a podèsin, sùbit a sarès vendeta; e cussì i lu prej, luj[414] cal jòt sè ca è vera.

Di là clamàt i’eri Ugo Cjapeta: da me nasùt al è ogni Filip e Gigi, che scju dìs a tègnin la Fransa dreta.

I eri fi di un becjàr di Parigi: cuant ch’i regnàns antìcs a sòn vegnùs a mancjà, fòu che chèl fàt frari, ’l ùltin Carolìngi,

in man me’l fren i soj vegnùt a cjatà dal governo dal stat, e tanta potènsa i vevi—e tancju amìs pur—ucà,

che da la corona vedula la fuarsa zuda ghi sarès a me fì, dal cual inisi’an vùt i vuès sàcris di sta cjaša.[415]

Fin al dì che la gran dote provensàl al me sanc a no ghi’a cjòlt la vergogna, al valeva puc[416], ma nol feva dal mal.

Tacada a era lì[417] cun fuarsa e fà da cagna la so rapìna; e dopo, par amenda, Pontì al veva cjòlt, e Normandì e Gascogna.

In Italia Carlo, par no stà’n banda, prin al veva fàt vìtima di Coradìn, e dopo al veva mandàt la sù Tomàs, par amènda.[418]

Un dì pì avànt i’jòt, puc pì di chì ch’i sìn, che fòu’l tira n’altri Carlo da la Fransa, par che miej cognosùs luj e’i sòs’vègnin.

Fòu’l vèn sens’arma, fòu che cun che stesa che gjostràt’l veva Gjuda[419], e che al punta cussì ch’a Firense scopià ghi fà la pansa.

Da chist, no cjera ma vergogna tanta al guadagnarà, par se stes tant pì graf cuant pì lišej chistu grant dan al conta.

’L altri[420], belzà tiràt fòu da la so naf, jò’i jòt che so fia’l vènt, fašìnt marcjàt com’cal fà’l pirata cun ogni so sclaf.

O avarìsia, se altri ti eše restàt di fà dop’di vej il me sanc a te ’tiràt, che nencja’l so èsi a nol tèn curàt?

Par che mancu’l somej’l mal futùr e pasàt, i jòt in Alagna[421] entrà’l floudilìs e’n tal so vicjàr Crist vignì caturàt.

Di nòuf i jòt ca ghi fàn tontonàdis; i jòt che di nòuf a ùšin ’l ašèit e la fièl, e murì lu fàn fra i grancj’—ma vifs—làris.[422]

I jòt il nòuf Pilàt cussì tant crudèl, da chistu tant puc sasiàt, sensa decrèt tal Tèmpli partà i làris, stu Filìp Bièl.[423]

O Siòr me, cuant i varàju il dilèt di jodi la vendeta che, platada,[424] a dulsìs la to fota’n tal to segrèt?

Se ch’jò’i diševi di ic, che spošada cul spìrit sant, che stesa ca ti’a fàt vignì a mi par cualsìasi domanda,

tant al è’l rispundi a chèl ch’i vìn preàt durànt il dì; ma apena ca si fà nòt, un sùn contrari al vèn da nu alsàt.[425]

Di nòuf ’dišìn di Pigmàlion, chèl simiòt traditòu e lari e paricida che’mpasudìt si veva cul oru di Sichòt;[426]

e la mišèria di chel tiràt di Mida che patìt al veva pa la so domanda ’ngòrda, che ridi a fà cuant ca è ben pensada.

Dal mat d’Acàn, po, ognùn si recuàrda da la so trufa, sì che da la ira di Gjosuè’l sìnt encjamò la muarduda.

E dopo acušàn cul so omp Safìra; laudàn i scals cal à vùt Eliodoru; e in’infàmia dut stu mont al zira

Polinèstor che copàt ’l à Polidoru: taj ùltins timps a si sìnt sigà: ‘Hej, Cras, dìšni, ch’i ti lu sàs, di sè’l saja ’l oru?’

Ogni tant un al parla alt e l’altri bas secònt l’afesiòn che a zì a ni spirona, prin amondi fuàrt e dop’a pas pì bas:

però al ben che al dì si ghi rašòna, i no eri ’l ùnic jò, ma uchì visìn no si feva sinti altra persona…”

Nu’i èrin zà partìs da stu Capetìn[427] e’i si sbrigàvin di zì sempri pì’ndavànt èncja s’a no era fàsil in ta stu stret cjamìn,

cuant ch’jò i’ai sintùt, com’alc cal và colànt, tremà’l mont; e alòr un frèit i’ai sintùt com’un che a la muàrt si stà visinànt:

a è vera che cussì fuàrt Del[428] nol scjasava dut prin che Latona’n ic ghi fašès il nit e’a parturì i doj vuj dal cjèl si vès metùt.

Un grant sigà al è di lì dopo par dùt partìt, tal, che’l me mestri vièrs di me si’a voltàt, dišìnt: “Ti sòs cun me: no sìntiti vilìt.”

“Gloria in excelsis Deo,”[429]mi’a someàt che dùcjus a dišèvin, da chèl che di capì, a stent, da dut chel cjantà mi’era dàt.

Fers i stèvin nuàltris lì a sinti, com’i pastòus ca vèvin par prin sintùt chel cjànt, fin che chèl e li scòsis zùdis a èrin a finì.

Di nòuf alòr avànt pal nustri cjamìn sant, vuardànt li òmbris distiràdis in cjera, ca si stèvin belzà di nòuf lamentànt.

’L ignorà no mi’a maj cun tanta guera fàt vignì cussì tanta voja di savej; se la memoria a mi resta vera

che alora’n tal pensej mi pareva di vej; e di domandà i’eri masa ansiòus, e lì d’jodi alc da besòu i no vevi’l podej:

cussì i zevi’ndavànt tìmit e penseròus.

Cjànt Vincjunèsin

Che sèit naturàl che maj si sàsia, fòu che cun l’aga che cun chè la fruta samaritàna[430] domandàt a veva la gràsia,

mi muardeva, e’ndavòu a la svelta, ’ntrigàt daj spirs, i zevi al me duca, patìnt pur jò da la justa vendeta.

E jòt tu, pròpit com’cal descrìf Luca, Crist ghi’a aparìt a doj in strada, dop’che dal sepolcri al era tornàt fòu cà,[431]

èco n’ombrena, davòu di nu vegnuda, cul piè atenta di no pestà i distiràs; parlàt ni à, prin di vèila ben joduda,

e ni’a dìt: “Fràdis, che Diu vi dèdi pas.” Nu’i si sìn voltàs a colp, e Virgìlio un daj sens ghi’a fàt a chistu adatàs.[432]

Dopo al à tacàt: “Tal beàt concilio ca ti meti che cort granda e justa che metùt mi à’n tal etern’ ešìlio.”

Cun nu’n premùra, “Ma coma!” al à dita, “Se di zì sù’i vèis par Diu puc mèrit, cuj vi àja pa la so scjala fàt da scorta?”

E’l me mestri: “Se ben ti’as i sèns capìt che chistu’l parta e ’l ànzul al segnala,[433] cal zarà sù cuj bòis ti capiràs sùbit.

Ma pars’che chè che dì e nòt a fila[434] di filà par luj no veva’ncjamò finìt, e Clot a’nsìst di fà par dùcjus la fila,

la so ànima, sòu dal me e to spìrit, in sù a no podeva vignì besola che coma nu no podeva vej chistu[435] capìt.

alòr’i soj stàt jò tràt fòu da la gran gola dal infièr par guidalu, e pur pì’n sù, fin ca podarà menalu la me scuèla.

Ma dìšmi, si ti sàs, parsè cal scjasava sù puc fà stu mont, e parsè a una vòus dùcjus’an parùt sigà da chì in jù.”

Cussì parlànt, di sè ch’i eri dešideròus al à ben capìt, che dom’cul nòuf sperà si’a fàt la me sèit na pì pìsula cròus.

Chèl al à tacàt: Maj e maj a no sarà che sens’òrdin a sedi la religion da la montagna[436], o che pì no s’ušarà.

Chì’l timp al è lìbar d’alterasiòn: di chèl che’l cjèl da sè in sè al risèif chì a si pòl cjatà—e no di altri—rašòn.

Par chèl nè ploja nè tampiesta nè nèif nè calìgu nè rušada pì’n sù a cola ’n ta sta scjala di tre scjalìns, nencja par intìf:

nè nulòn nè nuluta si jòt ca cala, nè tons nè lamps, nè la fia di Traumànt,[437] che’n tal aldilà’l stes post spes a mola:

il vapòu sec a no si alsa pì’ndavànt dal pì alt daj tre scjalìns ch’i’ai minsonàt, ’ndà che’l vicari di Pieri’l fà da sant.

Cal tremi un puc pì’n jù a pòl èsi veretàt; ma par vint che in cjera a si plata, i no saj parsè ma chì sù maj al à tremàt.

Chì a trema cuant che n’ànima neta a si sìnt, cuant ca và’n sù o ca si mòuf par zì’n sù, e a siga ben contenta.

Al prova’l so stat pur il so volej, nòuf, chè, dut lìbar adès di cambià convènt, l’ànima’l surprìnt, e’ntòr di plašej ghi plòuf.[438]

Prin a vorès, ma a no lasa’l talènt che la gjustìsia dal alt, cuntra che voja cal veva di pecjà, a mèt al tormènt.[439]

E jò che’n ta stu post i’ai patìt via sincsènt àis e pì, pur adès i’ai sintùt na voja di zì’n alt, na libera voja:

ma scju bòis spirs, e’l teremòt, ti’as sintùt che par chista montagna a vàn laudànt il Signòu, che svels jù fedi zì’n sù, par dut.”

Cussì ni’a contàt; ma’a si la steva tant godìnt dal bevi com’ca era granda la sèit, ch’encj’jò stu chì mi lu stevi tant gustànt.

E’l me sàviu duce: “Ormaj i jòt la rèit che chì vi lèa sù e com’ca vi mola, il parsè dal tremà e dal godi la sèit.[440]

Ma dìšmi, par plašej, cuj èritu ulà, e parsè par tancju sècuj distiràt chì sotu stàt? Dìs, e la rašòn dàmila.”

“Tal timp lontàn cuant che’l bon Tito, judàt dal grant re, vendicàt’l veva li ferìdis ca sbicjàvin’l sanc da Gjuda baratàt,

cul nòn cal crès onoràt’n ta li memòris,[441] i’eri jò di là,” rispundùt al à chel spirt, “cun fede no’ncjamò, ma òperis famòšis.

Cussì dols al era’l me poètic spirt, che, tološàn[442], a sè mi’a tiràt Roma, ’ndà che la me front meretàt a veva’l mirt.

Là ’ncjamò la zent Stasio a mi clama: di Tebe cjantàt i’ai, com’pur dal grant Achìl; ma colàt i soj sot la secònda cjama.[443]

Sul me ardòu li falìscjs tal me curtìl[444] a colàvin e a scjaldàvin, da la dura flama,[445] che dut atòr a luminèjn, pì di mil;

da l’Eneide i dìs, che da vera mama mi’a tant nudrìt cuant ch’i stevi poetànt: sensa di ic, scrìt no varès nuja di fama.

E par èsi stàt vif ulà pròpit cuant che Virgìlio al scriveva, i varès dàt un àn pì di sè ca mi tocja’n ta stu bant.”[446]

Vièrs me sti peràulis Virgìlio al veva voltàt cun muša che “Tas” a diševa, tašìnt; ma miga dut a pòl fà la volontàt,

ch’al ridi e planzi fàsil ghi’è’l zì seguìnt la pasiòn da ’ndà che ’l un e ’l altri’l vèn, che’i pì onèscj’ a stent si tègnin, pur volìnt.[447]

E jò i’ai suridùt, com’un cal fà’un sen; e tašùt al à’l spirt, e n’ocjada mi’a dàt in taj vuj ’ndulà che’l ver a si lès pì ben;

e “Se’n ben un grant sfuàrs[448] ti tèn alsàt,” al à dìt, “parsè pròpit’n ta stu momènt i’atu suridùt, com’ch’jò i’ai ben notàt?”

Jò chì da na banda a l’altra mi volti a stent: ‘Tas,’ a mi dìs chista; che altra cun primura a vòu ch’i diši; e’l me mestri, atènt,

il me suspìr al sìnt, e “Nosta vej poura,” a mi dìs, “di parlà, ma còntighi pur sè cal vòu savej cu la pì gran cura.”

Alòr jò: “Maravèiti, maravèiti pur, spirt antìc, di vèjmi a ridi notàt; ma èco n’altra maravèa, par sigùr.

Chistu che’n alt al tèn il me vuli guidàt, al è chel Virgìlio che l’ispirasiòn di cjantà daj òmis e daj dèos ti’a dàt.

Se’l me ridi’l pareva vej altra rašòn, chè a no era vera; cròt invensi che chèl al era che di luj ti’as dàt espresiòn.”

Zà ai piè lu jodevi inclinasi dal me mestri, ma luj al à dìt: “Fradi, jò e te i sìn spirs; a n’ocòr sbasasi.”

E chèl in tal alsasi: “Ben ti pòs jodi il grant amòu che a te mi scjalda cuant che di sè ch’i sìn pì no mi recuardi,

e’i trati na ombra com’roba solida.”

Cjànt Vincjaduèšin

’L ànzul al era zà davòu di nu restàt, chèl che par chèl tal sest ziròn entràs i’èrin, dopo vèjmi da la front n’altri P[449] netàt;

e chej che di vej gjustìsia a volèvin dìt ni veva ca èrin beàs, e li so vòus[450] doma cun sitiunt uchì a finìvin. E jò, mancu che’n altri poscj’ gravòus i zevi, e’ai spirs svels ghi stevi davòu cun’un pas ca no mi’era par nuja penòus,

cuant che Virgìlio ’l veva scuminsiàt: “’L amòu, impijàt da virtùt, altri al à sempri ’mpijàt, se la so flama mostràt si’a par di fòu;

e dal momènt che chì jù al è capitàt, di fàt, tal limbo dal infièr, Gjovenàl, che sen da la so afesiòn mi’è stàt dàt,

il me benvolej par te al è stàt tal che maj al era stàt cun maj’ncuntrada persona, che curt mi somearà’l scalà stu rivàl.[451]

Ma dìšmi, e d’amìc ti mi’as di perdonà si mi faj lìbar di molà’un puc il fren, e tu coma compaj cun me rašona:

com’eše ca si’a’nserìt in tal to sèn l’avarìsia, tal miès di cussì tant sintimìnt che di chèl un omp coma te al era plen?”

A Stasio a ghi’a sbrisàt da ridi sintìnt sti peràulis, ma dopo al à rispundùt: “Ogni mot dal to amòu contènt mi rìnt.

Spes a susèdin ròbis, un puc di dut, ca ni fàn dubità ca sèdin vèris pars’che la vera rašòn i no vìn jodùt.

Tu ti cròdis—chistu a s’jòt da li to domàndis— ch’jò’i sedi stàt tiràt[452] ta l’altra vita, forsi parsè ch’i’eri’n ta che bàndis.[453] Tèn in mins che l’avarìsia distanta da me pur masa a era, e sta dismišùra par sècuj cjara pajà mi l’an fata.

E s’a no fòs ch’jò cjatàt i’ai la me cura cuant che capìt i’ai se ch’i ti esclàmis, secjàt da sta nustra puora natura,

‘Parsè no sostegnèišu, o santi bràmis dal oru, ’l apetìt di scju puòrs mortaj?’, zirànt i sintarès che gran sburtàdis.[454]

Alora i mi soj necuàrt, pì di maj, dal me grant spindi, e i mi soj pentìt alòr di chistu e di ducju i altri maj.[455]

Cuancjus ca risorgiràn cul cjuf sparìt[456] par ignoransa di no vej savùt stà pecja netà, pentìs, in vita o’n tal so lìmit.[457]

E a è pur ver che la colpa ca fà zì via par dreta opošisiòn n’altri pecjàt, insièmit cun chèl uchì’l so vert a secja:[458]

alora, s’jò’i mi soj tra che zent cjatàt ca plans l’avarìsia, par vignì purgàt dal so ešàt contrari a mi’a tocjàt.”[459]

“Adès, cuant che da li crudèl àrmis ti’as cjantàt, e di che puora disgrasiada d’Jocàsta,” al à dìt chèl cal veva i pastoràls[460] cjantàt,

com’ca s’jòt da chèl che Clio[461] a tasta, tiràt no ti veva ’ncjamò tra zens fedèlis la fede, che sensa di chè’l bon fà nol basta.[462]

Cussì esìnt, cual soreli o cjandèlis a ti’àni stenebràt cussì che dopo alsàt ti’as davòu dal pescjadòu li vèlis?”

E chèl a luj: “Tu par prin ti mi’as inviàt a Parnàs a bevi’n ta li so gròtis, e par prin a Diu ti mi’as iluminàt.

Ti’as fàt coma chèl cal và’n ta li nòs scùris, che’l lumìn cal tèn davòu no ghi zova, ma dopo di luj’l lasa zens ben studiàdis,

cuant che dìt ti às: ‘Il sècul si rinova; a torna gjustìsia e’l prin timp umàn, e dal cjèl a vèn jù na rasa nova.’[463]

Tu[464] ti mi’as fàt poeta, e tu cristiàn: ma par che miej ti jòdis il me ritràt, a coloralu i slungjaraj la man.

Il mont intej al era zà plen doventàt da la cristianitàt, ben semenada da dut chel discori su l’eternitàt;

e la peràula, zà minsonada, d’acòrdu a zeva cuj nòufs predicjadòus; che a lòu ghi’ai la me atensiòn prestada.

A pàrimi a sòn prest vegnùs sens da la cròus, che cuant che Domisiàn ju’a perseguitàs, sensa’l me planzi no sòn stàs i so dolòus;

e mentri che di là i vevi ’ncjamò i me pas, judàs ju’ai, e li so ušànsis jùstis a’an fàt sì che ogn’altra seta i dispresàs.

E prin ch’jò’i condušès i Grecs in ta l’àghis[465] di Tebe, poetànt, i soj stàt batiešàt; ma, pauròus, platàt i vevi li me nov’idèis,

e paganèšin par lunc timp i’ai mostràt; e par stu pìsul timòu il cuàrt sìrcul a mi’a par pì di cuatrisènt àis serclàt.

Tu duncja che vierzùt i ti mi’as il vul che sieràt al era stàt al ben ch’i’ai contàt, mentri che sù’i zìn vièrs il pròsin sìrcul,

dìšmi’ndà che l’antìc Terensio’l vèn cjatàt, Cecilio, Plauto e Vario, si ti lu sàs: dìšmi ’ndà ca sòn se ognùn ’l è danàt.”

“Scju chì e Persio e jò e àltris rivàs,” al à dìt il duca me, “cun chel Grec i sìn[466] da li Mùšis miej nudrìs d’altri so latàs,

ta’un sìrcul da la scura prešòn, tal prin: tanti vòltis i rašonàn di chel mont[467] ’ndà che li nustri nànis sempri a vìvin.

Euripide al è cun nu, e Antifònt, Simonide, Agaton e àltris pur, grecs che cul oràr a ornàvin la front.

Chì da la to zent[468] a si pòl jodi pur, com’Antigone, Delfilia e Argja, e che puareta di Ismene[469], ic pur.

A s’jòt encja chè ca à mostràt Angja: chì a è la fia di Tirèsia e Tètis e cu li so sòus a è pur Deidània.”

Chì a àn i poès tašùt, li me guìdis, di nòuf atèns a vuardà atorotòr, lìbars da zì pì’n sù e da parètis;[470]

li prin’cuatr’òris dal dì a èrin alòr zà’n davòu, e la cuinta a era al timòn, alt alsànt la punta ruvìnt, com’un fòr,

cuant che’l me duca: “I cròt ch’i fìni benòn a zì a destra, voltànt li spàlis al mont, coma al sòlit zìnt atòr dal ziròn.”

Cussì dal ušu pasàt i vìn fàt cont, e seguìt i vìn il cors cun mancu suspièt, segnalàt dal spirt ca ni tegneva cont.

Lòu a zèvin davànt e jò ghi stevi dret davòu e’i scoltavi atènt i so discòrs, che pa la me art di poetà mi dèvin dilèt.

Ma dut t’un colp al à rot scju biej discòrs un àrbul che cjatàt i vèvin in miès la strada, cun milùs bòis, dal odorà amondi dols;

e com’che a un pin’n alt ghi và la butada da ram a ramàs, cussì a chèl in jù, par che nisùn a ghi fès na scalada.

Da’ndà che’l nustri zì al era sieràt sù, da na rocja’n alt’a gotava’un licòu clar che’n ta li fuèis al zeva a spàndisi sù.

Movùs si’an i doj poès vièrs il moràr[471] cuant che na vòus dal dentri da li fràscjs sigàt a à: “Stu mangjà vi sarà tant cjàr.”[472]

Dopo a à dìt: “Pì ghi pensava a li nòsis Maria, ca fòsin bùnis e’ntèris, che a la so bocja, ch’adès a rispùnt par vuàltris.[473]

E li antìchis romànis contèntis a èrin aga di bevi; e Danièl mangjàt nol veva maj alc che ròbis vèris.[474]

Ta l’etàt dal oru, cuant che dut a era bièl, gustòšis a èrin par la fàn li glàndis e pa la sèit ogni rìvul al era mièl.

Mangjànt doma milùs e cavalètis, il Batìsta a si veva nudrìt in tal dešèrt: par chèl luj al era grant e plen di glòris[475]

tant d’èsi cul mant d’Evangelìst cujèrt.

Cjànt Vincjatreèšin

Mentri che’i vuj in ta li fràscjs vèrdis i ziravi, coma cal fà di sòlit chèl che a la cjàsa[476] d’usièj al pièrt òris,

coma’un bon pari’l me duca “Fiòl me,” mi’a dìt, “vèn avànt, che’l timp ca ni’e stàt asegnàt ušalu a ni tòcja cun pì mèrit.”

Il sguàrt, e’l me pas pur, i’ai a colp voltàt vièrs i mèstris, che cussì ben a discorèvin che sensa sfuàrs mi tegnevi a lòu tacàt.

Ma èco che planzi e cjantà sintùt i vìn ‘Labia mea, Domine’ in maniera tal che dilèt e dolòu sintùt i vèvin.

“O dols pari me, i sìntiu roba vera?” tacàt i’ai jò. E luj: “Ànimis ca stàn forsi provànt di zì da stu post ca ju siera.”[477]

Alòr com’che’i pelegrìns penseròus a fàn, pasànt par strada zent ca no cognòsin, ch’a lòu si vòltin ma sempri avànt a vàn,

cussì di par davòu svels a vègnin tàncjus spìrs che mirànt, ni sorpasàvin: silensiòus e devòs a ni miràvin.

I vuj scurs e’nfosàs dùcjus a vèvin, cu la muša cussì magra e pàlida che doma pièl e vuès a someàvin:

i no cròt che cun scusa cussì tirada tant sèc Erisitòn[478] al fòs stàt fàt, cuant che’l dišùn al temeva, a la granda.

“Èco,” jò mi’eri a pensà sofermàt, “la zent ca è zuda a pièrdi Gjerušalèm, cuant che Maria di bec al fì ghi’a dàt!”

I bus daj vuj anej a parèvin, di gjèmis sensa sen: chèl che’n tal mušu daj òmis al lès “om,” chì al varà tant ben cognosùt la “em.”

Cuj al crodarèsia che ’l odòu d’un pom tant podej al vès e brama’l generàs, e chèl d’un’aga pur, sensa savej com’?[479]

Zà’i pensavi al parsè ca èrin afamàs, pa la rašòn ch’encjamò no s’jodeva da la pièl scajoša e cuàrps secjàs,

cuant che dal pì font dal cjàf al voltava i vuj vièrs me un spirt, fisànt me par dut e sigànt fuàrt: “Ma jòt cuj ch’i jòt. Ma và!”

Di muša maj lu varès ricognosùt, ma maj, e pur da la so vòus i’ai ben capìt cuj cal era, ma no dal so aspièt brut.

Chista falìscja[480] a mi’a rimpijàt sùbit la cognosensa di stu cjàf dut cambiàt, e la muša di Farèis i’ai percepìt.

“No badàighi, và, al aspièt dut secjàt,” al à preàt, “che la pièl cussì m’imbrutìs; magri magri, purtròp, i soj doventàt.

Ma dìšmi di te e di chej doj spìris ca mi par ca ti stàn fašìnt di scorta: sù, conta pur, che jò’i soj dut orèlis.”

“La to muša, che dolùt mi’a zà muarta, i plans encj’adès cun altritànt dolòu,” rispundùt ghi’ai, “tal jòdila cussì stuarta.

Ma, Diu bon, dìšmi se ca vi sfuèa fòu: no fami diši mentri ch’i mi maravej, che mal al pòl diši chèl che altri al à’n tal còu.”

Alora luj a mi: “Dal divìn volej jù a vèn virtùt’n ta l’aga e’n ta la planta ch’jodùt ti’as davòu, par cuj i no soj pì’ntej.

Duta chista zent che planzìnt a cjanta par vej vùt gola fòu d’ogni mišura, chì’n fan e’n sèit si rifà di nòuf santa.

Di mangjà e bevi ni fà voja pura ’l odòu che fòu’l vèn dal frut e dal sclapìs che’ntà stu len si spànt pa la verdura.

E no doma na volta, in ta sta curnìs zirànt, si rinfrèscja la nustra pena: èco che’nvensi di godimìnt, pena’i dìs,

che che voja a chej àrbuj ni mena che menàt al veva Crist a diši: ‘Eli,’ cuant che liberàt ni veva cu la so vena.”[481]

E jò alòr a luj: “Forèis, da chel dì cuant ch’i ti’as cambiàt mont a miej vita, nencja sincuant’àis no sòn pasàs fin chì.

Se di pecjà a chel punt da la to vita pì no ti podèvis, prin di che ora cuant ch’il bon dolòu a Diu ni riconeta,

com’sotu belzà rivàt chì parzora? i ti crodevi’ncjamò la jù di sot indà che’l timp cul timp a si ristora.”[482]

Alòr luj a mi: “Cussì svelt a mi’a mòt a cjoj e bevi’l dols amàr daj martìrs la so Nela cun chel so planzi diròt.

Cul so preà devòt e cuj so suspìrs cjòlt a mi’a dal plan indà ca si speta[483] e judàt mi à a sorpasà i àltris zìr’s.

Diu tant pì al gusta e dileta la me veduluta—oh’l ben ch’i ghi’ai volùt!— cuant pì il so ben lu fà ic besoluta;

chè la Barbagja di Sardegna a è’n dut pì plena di fèminis onèstis che la Barbagja d’indà ch’jò’i soj vegnùt.[484]

O bon fradi, cussì a sòn li ròbis! Il timp da vignì ’lu jòt belzà tant ben ca no saràn sti òris chì tant antìchis,

cuant che dal pulpit tonà si sintarà ben cuntra chel scàndul da li florentìnis che li tètis fòu a mòstrin dal so sen.

Cuàlis bàrbaris maj, o saracènis, a èrini che par fàlis zì cujèrtis a ocorèvin les di spirt o les civìlis?[485]

Ma se sigùris a fòsin li svergognàdis di chèl che’l cjèl al stà zà par lòu preparànt, par sigà a varèsin zà li bòcis vièrtis;

che se’l jodi’ndavànt no mi stà ’nganànt, prin a patì a zaràn che a meti sù pel chej ch’adès consolàs a sòn cul ninanainànt.[486]

O fradi, ti tentu platàt? Dìšmi chèl. Jòitu che no doma jò, ma pur chista zent ti stà mirànt, ulà ch’al soreli ti ghi fàs vel.”[487]

Alòr jò a luj: “Si no ti jòdis a stent sè ch’i ti èris par me e jò par te, chel pensej’l darà puc gust’n ta stu momènt.

Di sta vita cjòlt mi’a chèl che di me ti jòs pì’ndavànt, l’altra dì, cuant che rotonda[488] la sòu di chèl si’a mostrada’n front di me,”

e’l soreli i’ai mostràt. “Chèl pa la profonda nòt mi’a menàt di chej ca sòn pròpit muàrs cun chista cjàr vera che luj’l seconda.[489]

Da la jù mi’an tiràt sù i so cunfuàrs, vegnìnt’n sù e atòr da la montagna ch’a’ndresa vuàltris che’l mont al à fàt stuàrs.

Chist’ànima a à dìt ca vòu èsimi compagna fin ch’i rivaraj là ca’è Beatrìs, indà che ic stesa mi sarà compagna.

Virgìlio al è chistu che cussì mi dìs,” e’l me dèit a lu’a’ndicàt, “e chel altri al è chel spirt che par chèl puc fà scjasàt a à ogni curnìs

di stu mont, cal vòu che da chì al zedi, chel spirt.[490]

Cjànt Vincjacuatrèšin

Nè’l diši il zì, nè’l diši’l diši al feva ralentà; ma, discurìnt, i zèvin fuàrt, com’na naf che cun bon vint davòu a zeva;

e ogni spìrit, someànt do vòltis muàrt, cuj so vuj ’nfosàs a si maraveàva cuant che dal me vivi si veva necuàrt.

E jò, cul me parlà ch’avànt al parava, i’ai dìt: “Tal zì sù chista[491] forsi a tarda pì che s’a no fòs par chèl che cun me al và.

Ma dìšmi, si ti lu sàs, ’ndà ca è Picarda; dìšmi se’n ta sta zent an d’è cualchiduna di mèrit che cussì fìsa mi vuarda.”

“Me sòu, che tra ’l èsi biela e buna no saj cual che pì a fòs, a’è zà ca gòt là’n tal alt Olimpo la so corona.”

Cussì al à tacàt, e dopo: “Chì i no sìn sot divièt di nominà i spirs, che dut svanìt pal dišùn al è’l nustri lineamìnt, che pì no s’jòt.

“Chist,” a luj puntànt il dèit, “al è Bonunìt,[492] Bonunìt da Luca; e che muša là, che pièl e vuès a è pì di chè d’altri spìrit,

taj so bras[493] la Glišia Santa al veva vùt ulà: dal Tors al era, e al purga par dišùn li bišàtis al vin che tant ghi vèvin fàt gola.”[494] Tàncjus àltris mi’a nominàt, un a un; e d’èsi nomàs dùcjus contèns a parèvin, e malcontèns i no’n d’ai jodùs, nencja un.

Jodùt i’ai ch’a vuèit, par fan, i dincj’ ghi zèvin d’Ubaldìn da la Pila e Boniofasiu che tàncjus a luj, da bon pastòu a zèvin.[495]

Jodùt j’ai il siòr marchèis che pì spàsiu al veva vùt di bevi a Forlì, sens’èsi maj sut, e tal al era da no sìntisi sàsiu.

Ma com’cal fà chèl cal jòt, stimànt in dut pì chist che àltris, cussì jò a chel di Luca, che tant curiòus di me mi veva parùt.

Luj’l borbotava; a mi pàr ‘Gentuca’ di vej sintùt, ulà[496] cal patìva’l turmìnt da la gjustìsia, che tant ju frèa[497] ucà.

“O spirt,” i’ai dìt, “ch’i ti pàrs tiràt a simìnt di parlà cun me, fati pur intindi, ch’i zini cul to diši ducju doj godìnt.”

“Na zovinuta jodi ti podaràs chist dì,” al à scuminsiàt, “ca ti farà godi la me sitàt, encj’ se pì d’un ’la cridi.

Via ti zaràs cun chist antijodi: se dal me murmurà ti vès cjòlt eròu, ròbis vèris il just ti farà jodi.

Ma dìšmi se jò’i jòt pròpit chèl che fòu al à tràt li rìmis nòvis ca vàn cussì tacànt: ‘Fèminis ch’i sèis partàdis al amòu’.”[498]

E jò a luj: “Jò’i soj fàt cussì, che cuant ch’Amòu m’ispìra, i noti; e si sìnt che dentri mi parla, fòu i vaj contànt.”

“O fradi,” ’l à dìt, “adès i jòt ’l impedimìnt che’l Nodàr e Guiton e me ’l à tegnùt lontàn dal nòuf stil e bièl[499] che jò’i sìnt!

Ben i jòt li vustri pènis, com’ch’in dut, davòu da l’ispiratòu[500], a stàn strètis; che cu li nùstris no’era maj susedùt;

e se un al vòu zì pì a li lùngis, altri no ghi jòt dal un o dal altri stil”; e, sodisfàt, nol à dìt pì peràulis.

Com’i usièj che d’unvièr a stàn lunc il Nil, in ta l’aria ogni tant a somèjn na schiera, ma dopo un davòu l’altri svels svuàlin a fil;

cussì duta la zent che lì a era, voltànt il cjàf, slungjàt a veva’l pas, tant par magrèsa e volej lišera.

E com’un che di trotà no gh’impuartàs, zì’l lasarès i compàis, restànt in davòu a spetà che’l grant tirà flàt a si sfogàs,

cussì ju’a lasàs ca pasàsin ducju lòu Forèis, e davòu di me al è vegnùt, dišìnt: “Di nòuf cuant si jodarìnu, o signòu?”

“No saj cuant ch’i vivaraj,” ghi’ai rispundùt; ma sens’altri no tornaraj cussì tant prest ch’a la riva’i no saraj zà cul volej vegnùt;[501]

e chel post indà ch’i vivevi, dal rest, di dì in dì sempri pì a si spolpa e a fà na bruta fin al pàr dispòst.”

“Adès và,” al à dìt, “che chèl che pì al à colpa, jò’i jòt pa la coda d’una bèstia tràt vièrs la val ’ndà che maj nisùn si scolpa.

Sta bèstia a pas sempri pì ’celeràt a và, e ghi dà na tal sacagnada da lasà chistu puòr diàu[502] dut masacràt.

Sti ròdis[503] no’an tant pì di na voltada,” e alsàt al à’i vuj al cjèl, “prin d’èsiti clar’ sè che da me no pòl pì èsi mostrada.

Ma tu resta pur chì; che’l timp al è cjàr in ta chistu post, che jò in pièrt masa cjaminànt cun te, cussì, pari a par.”

Com’che galopànt a vòltis’l vèn tal vièrt un cavalièr, la prima linea saltànt, e ’ndavànt al và par fasi ’l onòu dal prin urt,

cussì da nu’l era zùt, cun pas altritànt grant; e jò i’ai paràt via a zì cun chej doj ca èrin zùs il mont cussì tant ’luminànt.

E cuant che’ndavòu ni veva lasàt besoj, tant ch’a stent a jòdilu’i rivàvin, com’ch’a stent i seguìvi dal so diši’l troj,

vèrdis e plènis li ramàsis a parèvin di n’altri milusàr, e no tant lontàn, pars’che i me vuj pròpit adès lu jodèvin.

Sot vi’era zent ch’alsava ’l una e l’altra man, e a sigàvin no saj sè vièrs li fràscjs, com’frutùs cuant che alc a bràmin invàn,

ca prejn, e il preàt nuja ’nol dìs, ma par fà vignì la voja pì granda al tèn alt sè ca bràmin e a vuàrdin fìs.

Dopo, scjasànt li spàlis[504], via a è zuda; e nu visìn dal grant àrbul i sìn vegnùs, ch’al tant lagrimà e preà’l scoltà nol dà.

“No stèit miga zìghi masa visinùs: pì’n sù ’l è un len zà stàt muardùt da Eva, e leàns tra chist’e chèl an d’è pì d’un pus.”

Tra li fràscjs cualchidùn cussì’l diševa; par chèl Virgìlio e Stasio e jò, stres, pa la banda ghi èrin zùs che’n sù a zeva.

“Recuardàivi,” al diševa, “daj maladès ta li nùlis formàs, che ben incjocàs cuntra Teseo’an lotàt, cuj dopli pès;[505]

e daj ebrèos al bevi tant partàs che Gideòn no ju’a volùs coma compàis cuant che vièrs Madiàn’l è zùt jù fin a bas.”

Dongja di un daj òrlis cuj me compàis mi soj tegnùt, sintìnt còlpis di gola seguìdis da puòrs disgrasiàs di guadàis.[506]

Vìnsi dopo slungjàs’n ta sta strada e besola, mil pas e pì ni’a partàt pì avànt, ognùn contemplànt, sensa fà peràula.

“Vuàltris tre, a se’i pensàišu cussì tant?” a colp na vòus’a dìt, ch’jò mi soj scjasàt com’ vigelàn cuant ca si stà spaventànt.

Par jodi cuj cal era stàt, il cjàf i’ai alsàt; e maj pì veri si’a jodùt’n ta na fornàs, nè metàl, che pì lušìnt e ros’l fòs stàt,

com’un ch’jodùt i’ai cal diševa: “S’a vi plàs zì pì’n sù, uchì a si fà la svòlta; par chì al và chèl cal vòu zì vièrs la pas.”

’L aspièt so la vista mi veva cjolta; ch’jò ’ndavòu mi eri voltàt ai me mèstris com’un cal và secònt di chèl cal scolta.

E coma, anuncjànt li primi lùcis, l’ariuta di maj a si mòuf, dolsuta, dut’ plena di profùn di flòus e d’èrbis;

cussì mi’a parùt ca mi tocjàs n’ariuta ta la front, e sintùt i’ai fin la pluma[507] ca’mplenìva d’odòu d’ambrošia l’ariuta.

E na vòus’a dìt: “Beàt chèl che flama di gràsia a ’lùmina, che ’l amòu dal gust masa dešidej’n tal pet no lu cunsuma,

ma al sìnt voja doma cuant che’l gust al è just.

Cjànt Vincjasincuèšin

A era l’ora lisa par zì sù pal scjalòn; che’l soreli ghi veva’l sìrcul meridiàn lasàt al Toru e la nòt al Scorpiòn:[508]

Alòr, com’ca fàn chej ch’a pindulà no stàn, ma’vàn via drès, sedi sè ca sedi, se bišugna di un pìsul sburt a’an,

entràs cussì i sìn ta’un post stret amondi un davòu dal altri, zìnt sù pa la scjala ca ni separava, streta da jodi.

E com’il cicognùt cal alsa l’àla par voja di svualà, ma a nol tenta di bandonà’l nìt, e jù a la cala,

cussì i’eri jò, cun voja basa e alta di fà domàndis, rivànt parfìn al àt cal fà chèl che par diši a si susta.[509]

Encja se’l zì al era svelt, a nol à lasàt di diši’l bon pari me, ma dìt al à: “Duncja, scata ’l arco dal diši, ch’i ti’as ben tiràt.”

Alòr par sigùr i’ai vierzùt la bocja e tacàt i’ai: “Com’si pòsia dimagrì là ’ndulà che nudrisi a no tocja?”[510]

“Si ti vès in mins coma che Maleagri si’a cunsumàt al brušasi d’un stecùt, a no ti sarès,” al à dìt, “stu pensej cussì magri;[511]

e si ti pènsis che, a ogni vustri motu pisulùt a sguìsa pur tal spièli la vustr’imàgin, sè che dur al pàr al doventa fasilùt.

Ma par ch’i to pensèis a si cujètin, èco chì Stàsiu; e jò i lu clami e prej che luj’l vuarìsi li plàis ca ti dòlin.

“Se jò l’eterna vista ghi liberej,” al à rispundùt Stàsiu, “che davànt di te ti mi discòlpis di fà il to volej.”

Al à dopo tacàt: “Se ch’adès ti sìns da me, fiòl, che ben la to mins a vuarda e risèif, clar ti farà sè ch’adès misteri ti’è.

Il sanc pì perfèt nisun maj lu bèif da li vènis plènis di sèit, ma’l resta, com’bon mangjà cjòlt da tàula, par nuja grèif,

cal cjoj dal còu e’n ta ogni part’l parta dal cuàrp il ben ca la forma, com’chèl che par fà chè al scor’n t’ogni venuta.[512]

Digerìt di nòuf, jù’l và ’ndà che pì bièl al è ’l taši che’l diši, e di lì sclapisànt tal sanc d’altri ’l và’n ta’un naturàl vasèl.[513]

Ulì ’nsièmit si vàn ducju doj coletànt, un dispòst a patì e’l altri a fà[514] par via dal còu stes da’ndà cal vèn ’ndavànt;

e, lì rivàt, al taca a operà, prin indurìnt, e vita dopo dant al và a sè che dal so stes èsi ’l và a formà.

Fata ànima, la virtùt atìva com’che di na planta, ma’n alc diferènt’, che chista a è’n motu e chè zà a è’n riva,

tant dopo’a fà che zà a si mòuf e’a sìnt com’il func marìn; e da lì a và il so grant podej in òrgans convertìnt.[515]

Adès si slargja, fiòl, e adès a slungjasi a và la virtùt ca vèn dal còu dal generànt, e forma a duti li pars dal cuàrp ghi dà.[516]

Ma com’che d’animàl in èsi parlànt al cambi encjamò no t’jòs: chist’è na cuestiòn che’n chè pì sàvius di te sbaliàt ’an tant,

fin a zì a pensà ca no’era union fra l’ànima e’l pusìbul intelèt, chè’ndà cal steva no s’jodeva benòn.

A la veretàt ca vèn, vièrs il to pèt: ti’as di savej, duncja, ch’apena che tal fet[517] l’articulà dal sarvièl al è perfèt,

vièrs luj si volta’l prin motòu cun afièt par sta granda art da la natura e ghi sofla dentri un nòuf spìrit, di virtùt complèt,

che sè che d’atìf al cjàta chì, a ghi cola ’n tal so èsi, formànt n’ànima sola ca vìf e sìnt e riflèt da besola.[518]

E se strana a ti par la me peràula, vuarda com’che’l cjalt dal soreli si fà vin cuant ca s’unìs al suc che da la vit al cola.

Cuant che Lachèsis ušàt a à dut’l so lin, da la cjàr si libera e di so virtùt cun ic a parta ’l umàn e il divìn:[519]

ogn’altri potensiàl[520] al resta dut mut; memoria, ’nteligensa e volontàt tant pì atìvis a dovèntin in dut.

Besola a cola, sensa vèisi fermàt, da maravèa, vièrs una da li rìvis: la so via chì par prin ghi vèn mostràt.

Apena rivada lì’n ta che bàndis, la fuarsa’nformativa a si sparnìs atòr com’ca feva cu li pars dal cuàrp vìvis:

e coma l’aria cuant ca ghi vèn ploja ’ntòr, e’un raj dal soreli’n sè a si riflèt, di tancju colòus a s’implenìs alòr;

cussì l’ariuta visìn chì a si mèt in che forma che ic a generèa cun so virtùt l’alma che chì a veva ’l jèt;[521]

e com’la flamuta, ca ghi somèa, che par dut ghi và davòu dal so fogùt, cussì’l spirt il so nòuf cuàrp al seguitèa.

Par via che coma’l so spirt stu cuàrp al par’n dut, ombra al è clamàt; e stu spirt al mòuf pur ogni sensasiòn, e’l jodi prin di dut.

I parlàn e’i ridìn par chist, di sigùr; e par chist i vìn làgrimis e suspìrs che vegnìnt sù ti pòl vej sintùt tu pur.

Mentri che’i dešidèris ni lèjn taj so delìrs, e’i altri efiès pur, l’ombra a si và formànt; la rašòn a è chista che tu ti amìr’s.”

A la prin voltada i stèvin rivànt a chistu punt, tegnìnsi a man destra, ben atèns ai rìscjus ch’i zèvin schivànt.

Chistu rivòn il fòuc in fòu al balestra e la curnìs a sofla tant flat in sù che fuàrt al rimanda’l fòuc a sinistra; par nu a era miej pal lat pì’n fòu zì’n sù, un davòu dal altri, e jò’i temevi’l fòuc uchì, e lì pòura i vevi di cola jù.

Al diševa’l me duca: “Par chistu lòuc ai vuj a’è miej tègnighi ben stret il fren, che par fà’un sbàliu a bastarès tant puc.”

‘Summae Deus clementiae’ pròpit tal sen dal grant àrdi sintùt i vevi ca stèvin cjantànt, e di voltami di voja i eri plen;

spirs si movèvin ta chistu post flameànt; che jò’i vuardavi lòu tant com’i me pàs, spartìnt’l jodi a chiscju e a chej, zìnt ’ndavànt.

Sùbit prin che chel cjantà al terminàs, alt a sigàvin: ‘Virum non cognosc’;[522] e a cjantà di nòuf a tacàvin, bàs.

Finìt chistu, di nòuf a sigàvin: “Tal bosc a era Diana, e Elìs a’a cjasàt che di Vènere a veva sintùt il tos’c.”[523]

E di nòuf cjantà; e dop’vèjlu fermàt, via cun fèminis e òmis ch’èrin stàs cascj’ com’ca vèvin virtùt e matrimoni detàt.

Stu fà’i cròt ca ghi basti’n ta scju poscj’ par dut il timp che il fòuc a ju bruša: e cussì chista cura e chiscju pascj’

a vuarì la so plàja ghi saràn cauša.

Cjànt Vincjasejèšin

I èrin tal orli alòr, un dopo ’l altri, ch’avànt i zèvin, e spes il bon mestri mi diševa: “Jòt: uchì no si pòl cori.”

Mi bateva’l soreli’n tal flanc destri, che belzà i so ràis dut il ocidènt a sblancjàvin sù, dut l’aspièt celestri;

e jò’i fevi, cu l’ombrena me, pì ruvìnt someà la flama; e’a stu pìsul sen jodùt i’ai tanti òmbris mètighi mint.

Par sta rašòn a si’an metùt, jò’i cròt ben, a cjacarà di me, scuminsiànt cussì a diši: “Stu chì di èsi spirt nol à sen.”

Un pus a’an dop’provàt a slungjasi vièrs di me, sempri cu na vura di riguàrt di stà lì ’ndà ca podèvin scuetasi.[524]

“O tu ch’i ti vàs, no par èsi pì tart, ma forsi par rispièt, davòu daj àltris, rispùnt a mi, che’n sèit e in fòuc i àrt.

E’i no vuej che dom’a mi ’ti rispùndis; che dùcjus chìscjus a’an encjamò pì sèit di chej da l’India o da li Etiòpis.[525]

Dìšimi com’ch’i ti fàs di te parèit al soreli, coma s’encjamò cjapàt no ti fòs da la muàrt in ta la so rèit.”

Cussì un di lòu; e jò zà manifestàt mi sarès, se jò’i no fòs stàt atènt a sè ca susedeva, altra nuvitàt;

parsè che’n tal bièl miès dal cjamìn ruvìnt jodùt i’ai altra zent vignì vièrs chista; e a bocja vièrta jò’i miravi sta zent.

D’ogni banda si visinava svelta ogn’ombra; si busàvin, un’a una, svèltis, godìnt di sta pìsula fiesta:

cussì li furmìs a fàn, ogni una, cuant che muš’a muša’n fila si cjàtin par scuprì—cuj sàja maj?—il fil da la furtuna.

Cuant che stis chì da l’altra a si làsin, prin’encjamò di vej fàt un pas, alora dùtis a sigasà a colp si mètin:

la zent nova: “Sodoma e Gomora”; e che altra: “Pasife’n vacja a entra cussì che lì’l scjaldinòus di toru’l sbora.”[526]

Dopo, coma grù ch’ai Mons Rifs a vàn cuntra cuant che àltris vièrs i savolòns a svuàlin, i prins il cjalt, i àltris il gèl schivànt cun cura,

scju spirs in part a vàn, in part a vègnin; e, coma prima, lagrimànt a cjantà si mètin e di sigà’i so ešèmplis puc a spètin;

e di nòuf coma prima a me, si visìnin chej stes ca mi vèvin pì’n davòu preàt, e dùcjus prons di scoltà a someàvin.

E jò’l so volej ’vìnt do vòltis notàt, i’ai tacàt: “O ànimis ben sigùris di dàighi, prin o dopo, pas al vustri stàt,

no sòn restàdis crùdis nè madùris di là li pars dal me cuàrp, ma chì ca sòn cul so sanc e cun dùtis li zuntùris.

Par no restà vuàrp sù’i vaj par stu rivòn: na siora a è lasù ca mi da gràsia di pasà, mortàl, ogni vustri ziròn.[527]

Ma se la vustra granda voja sàsia a stà par fasi, cussì che’l cjèl vi òspiti, che d’amòu al è plen e tant grant si spàsia,

dišèimi, che su’i me scrìs i vi noti, cuj ch’i sèis e cuj ca’è che marmàja che davòu dal vustri pardavòu i noti?”

Pì marveàt a nol resta par nuja il cjargnèl, mentri cal vuarda sidinùt, cuant che, rùstic, fòu al và da la Cjàrnia,

che st’òmbris si’an mostràt cuant ca l’an jodùt; m’apèn’che la maravèa si veva calmàt, che puc a dura’n taj còus grancj’, dopodùt,[528]

“Beàt tu che di scju nustri poscj’” tacàt al à chèl che prin mi si’era fàt visìn, “par miej murì ti vùs vej un prin contàt!

Li ànimis che cun nu no vègnin, ufindùt si vèvin di sè che Sešar, trionfànt, regina si sinteva ca lu clamàvin:[529]

Par chèl da nu a vàn ‘Sodoma” sigànt, e besoj si crìdin, com’che sintùt ti’as, e cul vergognasi ’l àrdi a vàn judànt.[530]

Nu’i vìn pecjàt da ermafrodìtas; ma par no vej l’umana lès oservàt, e davòu daj apetìs bestiaj butàs,

par vergogna nustra in nu’a vèn notàt, cuant ch’i si lasàn, il nòn da la tròja[531] che’mbestialìt si veva cuant ca si veva’nvacjàt.

Di sè ch’in nu a è brut ti sàs na scàja: s’adès par nòn cuj ch’i sìn ti vùs savej, di contà a no è timp, e jò’i saj puc e nuja.

Di savej di me èco’l to desidej: Guido Guinišèl[532] i soj; e zà purgàt par vej ben di pentìmi vùt il volej. ”

Com’cuant cal steva Licurgo doloràt, a corèvin i so fioj vièrs la mari, cussì i’ai fàt jò, ma’i no’eri tant slancjàt,[533]

cuant che sintùt i’ai nominà’l pari me[534] e daj àltris che tant miej di me scrìt a vèvin rìmis d’amòu che dòlsis a fèvin scori;

e, mut, sintìnt nuja e nuja vìnt dìt, tegnìnt luj di vuli un bièl toc i soj zùt, stànt atènt di no vignì dal fòuc lambìt.

Dop’che di vuardalu i’eri pasùt, mi soj ufrìt di stà ai so servìsis cun’un fà ch’ognùn al varès ben crodùt.

E luj a mi: “Il sen che tu ti làsis in me, da chèl ch’i sìnt, clar al è cussì tant che nencja Letè pì nol cjòl nè scurìs.

Ma s’a è pur vèr sè ch’i ti’as dìt pì avànt, dìšmi par cuala rašòn ch’i ti mòstris, tal diši e vuardà, afièt par me, e tant.”

E jò a luj: “Li vùstris rìmis dòlsis, che, par cuant cal durarà ’l ušu di vuej, a daràn sempri tant gust a lèšilis.”

“O fradi, “al à dìt, “mostrati i vuej,” e al spìrit davànt il dèit al à puntàt, “chèl che daj fàbris dal parlà di vuej al era’l miej.[535]

In rìmis d’amòu e romànsos superàt al à i àltris, e lasa dìšghi ai stùpis[536] che chèl di Lemošìn al era pì ’vansàt.

No’al vèr ma’al sinti diši a sòn dut orèlis, e cussì a fèrmin la so opiniòn prin d’jodi d’art o rašòn li règulis.

Cussì tàncjus na volta fàt a vèvin di Guitòn, da vòus a vòus pasànt dom’a luj’l mèrit, fin che àltris cun art’an scrìt, e pì benòn.[537]

Se’l privilègju ti’è adès stàt conferìt e permetùt di zì lasù tal clàustri ’ndà che abàt di dùcjus al è Crist par dirìt,

par me dìs pur ulì un paternostri o tant almancu ca basti ta stu mont, ’ndà che’l zì’a pecjà a nol è pì nustri.”

Dopo, forsi par fàighi post a’un secònt che visìn ghi’era, sparìt al è’n tal fòuc, com’che’n ta l’aga’l fà un pes, zìnt a font.

A chèl alòr visinàt mi soj un puc[538], dišìnghi ch’al so nòn, com’a chèl d’un re, preparànt i stevi un gran bièl lòuc.

E alòr a diši a si’a metùt, su che tre: “Tan m’abellis vostre corte deman, qu’ieu no me puesc ni voill a vos cobrire.

Ieu sui Arnaut, que plor e vau cantan; consiros vei la passada folor, e vej jausen lo joi qu’esper, denan.

Ara vos prec, per aquella valor que vos guida al som de l’escalina, sovenha vos a temps de ma dolor!”[539]

Infìn platàt si’a’n ta la flama visina.

Cjànt Vincjasietèšin

Cussì coma cuant che i prins ràis al vibra ulà ’ndà che’l so fatòu’l sanc al veva spandùt, colànt jù’l Èbro sot da l’altra Libra,

e’l Gange, par di là, dal misdì cjalt tegnùt, cussì’l steva’l soreli; e’l dì duncja’l zeva, cuant che, contènt, ’l ànzul di Diu ni’a parùt.[540]

Fòu da la flama al era ’n ta la riva e ‘Beati mundo corde!’[541] al cjantava cun vòus ca era, pì da la nustra, viva.

E dopo “Ànimis sàntis, pì no si và se prin dentri di stu fòuc i no sèis zùs e scoltàt i vèis’l cjànt che d’aldilà ’l riva,”

cussì mi’a dìt cuant che visìns si’èrin metùs; alòr jò’i soj doventàt, cuant ch’i lu’ai sintùt, com’chej che’n fosa a vègnin deponùs.[542]

Cun mans unìdis indavànt i soj zùt, il fòuc vuardànt e imaginànt tant fuàrt cuàrps umàns che àrdi i vevi zà jodùt.[543]

Vièrs me li me scòrtis voltàt a vèvin ’l sguàrt; “Fiòl me,”Virgìlio a stu punt a mi’a dìt, “uchì cjatà si pòl turmìnt, no muàrt!”

“Recuàrda ben, recuàrda ben,” al à pur dìt, “se fin sul Geriòn san e salf ti’ai guidàt, pì dongja di Diu àtu adès di stà vilìt?

Cròdimi che se’n tal còu ti vegnès lasàt di sta flama par mil àis e encja pì, nencja un cjavièl nol vegnarès brušàt.

E si ti cròs che jò’n ingàn ti meti, tèn ta la to man ’l orli dal to vistìt e visìn di ic và pur a mètiti.

A è ora di smètila di èsi ’mpaurìt: zìriti par chì; vèn dentri e sta sigur!” Ma jò, pauròus, i stevi ulì, stechìt.

Cuant ch’jodùt al à ch’i stevi fer e dur, un puc turbàt mi’a dìt: “Fiòl me, adès jòt: tra te e Beatrìs al è chistu mur.”

Com’ch’al nòn di Tisbe[544] Piram al veva dibòt, murìnt, i vuj vierzùt, e di nòuf jodùt, alòr che rosàstri’l moràr si veva fàt, com’ca s’jòt;

cussì, doventàt lì a colp pì molùt, al bon duca mi soj voltàt, chel nòn sintìnt che’n mins di sbušigami nol à maj smetùt.

Scjasàt il cjàf al à ’lòr luj, e dìt: “Ma sìnt! i restànu pròpit chì?”; e’a colp suridùt al à com’un frutùt ch’un frut’l stà godìnt.

E’n tal fòuc davànt di me si’a ’lòr metùt, preànt Stasio di tègnisi sùbit davòu, che prin ni veva par un toc dividùt.[545] Apen’entràt mi sarès butàt di còu in ta’un veri bulìnt par rinfrescjami, cussì intèns al era di stu fòuc il brušòu.

Alora’l me bon pari, par cunfuàrt dami, di ic, di Beatrìs, al discoreva, dišìnt: “I so vuj zà’i jòt, a mi pàr a mi.”

Guidàs i’èrin da na vòus ca cjantava di là; e di sìntila fašìnt il miej, fòu i sìn rivàs indà ca si montava.[546]

‘Venite, benedicti Patris mei,’ sintùt si’a dentri di na lus che lì a era cussì fuarta che vinsùt a veva’l me volej.

“Jù’l và’l soreli,” al à dìt, “e a vèn la sera: paràit via, ma studiàit il vustri pas, fin che’l tramònt a vi scurìs la cjera.”

Sù dres i zèvin par un pas’n ta la rocja par là che l’ombrena me i ràis mi cjoleva in front dal soreli cal era zà ’bas.

Ognùn di nu pus scjalìns montàt’l veva cuant che’l distudasi da la me ombra dìt ni veva che’l soreli pojàt’l steva.[547]

E prin ch’in ogni banda da la cjera ’l orizònt si vès fàt dut di’un aspièt, e la nòt nera ’fòs par dut là ca era,

ognùn di nu d’un scjalìn’l veva fàt jèt; pars’chè la natura dal post infiacàt ni veva la fuarsa di zì’n sù e’l dilèt.

Com’che rumiànt a stèvin cun trancuilitàt li cjavris, ca èrin di murbìn cussì plènis la sù’n pica prin di vèisi pasudàt,

pal grant cjalt, in ta l’ombrena sidìnis, sot vuli dal pastòu sul bastòn pojàt che tant ghi zova pur par custodìlis.

E com’l mandriàn che fòu’l stà spes sveàt cu li so piòris la nòt trancuìl pasànt, sigùr ca no si varès il lupo visinàt;

cussì i stèvin nuàltris tre ripošànt, jò coma cjavra e lòu coma pastòu, tra sti parèis che vièrs ’l alt si alsàvin tant.

Da lì, asaj puc s’jodeva dal di fòu; ma’l bastava chel puc par che li stèlis i jodèsin pì gràndis e clàris là di fòu.

Cussì, rumiànt e mirànt che ròbis bièlis, cucàt mi’a’l sùn, il sùn che spes, com’ch’intìnt, prin ca càpitin, zà’l cognos li nòvis.

In ta l’ora, i cròt, cuant che dal Oriènt il prin raj’l vèn ta stu mont da Citerea,[548] che dal fòuc d’amòu a par sempri ardìnt,

zòvina e biela tal sun mi pare’a na fèmina d’jodi ta’un prat bièl e grant che flòus sù’a cjoleva e cjantànt a diše’a:

“Di savej i vèis, se’l me nòn i zèis domandànt, ch’jò’i soj Lia[549], e atòr i staj movìnt li manùtis che’l cjàf mi stàn coronànt. Par pari bon mi staj metìnt st’ornamìnt; me sòu Rachel, però, maj no bandòna il so spièli, ma lì dut’l dì si atìnt.[550]

Di mirà i so biej vuj ic a è sempri buna, com’ch’i soj jò d’ornami cu li mans; contèntis i sìn, cul jodi e’l fà, ognuna.”

Chej splendòus ch’al prin dì si fàn cussì ’bondàns, che’i pelegrìns tant contèns da jodi a sòn, cuant che, tornànt, a si cjàtin puc lontàns,

il scur scjampà a fàn[551] da ogni cjantòn, e’l me sùn pur, e par chèl mi soj levàt, e’i me grancj’mèstris prin di me, par dabòn.

“Chel milùs dols che par tanti bràghis sercjàt sempri al vèn par cura daj mortaj, vuej’l varà i to dešidèris sodisfàt.”

Nisùn a no’a maj risevùt miej regaj di chèl che da Virgìlio i vevi sintùt, che tant plašej mi’an fàt, pì che maj.

Na granda voja mi vev’alòr vegnùt di cjatàmi la sù che cun ogni pas di cjapà svuàl mi pareva, com’usielùt.

Dopo vèisi sù pa la scjala butàs e rivàs ch’i èrin tal ultin scjalìn, Virgìlio, cuj so vuj ta’i me vuj fisàs,

al à dìt: “Fiòl me, li flàmis che sempri a brùšin e l’àltris[552] jodùt ti’as, e adès’n ta che part ti sòs ’ndà che li me facoltàs si fèrmin.

Fin chì ti’ai partàt cun inzèn e cun art; adès seguìs il to plašej: luj ti condùs.[553] Fòu ti sòs dal zì rìpid, stret e stuàrt.

Jòt il soreli che’n front a ti fà lus; jòt st’erba frèscja, i flòus e i àrbuj che la cjera di besola a prodùs.

Fin che, contènt, a no rìvin i biej vuj[554] che, lagrimànt, a te vignì a mi’an fàt, uchì tenti sintàt o và pur fra di chej.[555]

Nè vòus me nè motu pì ti sarà dàt: adès san, dret e lìbar al è’l to volej: e just no sarès cjòighi sta libertàt:

par chèl tè su tè i coroni e’i mitrièj.[556]

Cjànt Vincjotèšin

Dešideròus di esplorà dentri e fòu la foresta divina, densa e viva, che dal nòuf dì a bonava’l splendòu,

sensa pì spetà i’ai lasàt la riva, scjavasànt pras, e plan plan cjaminànt su cjera che di profùn dut a’mpleniva.

N’ariuta tant dolsa che maj mutànt a si zeva i sintevi’n ta la front che, delicada, a mi zeva rinfrescjànt;

li fràscjs a tremulàvin par dut stu mont e a si pleàvin pal vint’n ta che banda ’ndà che la prim’ombrena’l tira’l bon mont;[557]

ma la so plèa no era tant granda che’i usielùs ca èrin’n ta li pùntis dal cjantà a si tiràsin in banda;

ma li primi òris dùtis contèntis, a risevèvin dentri li fuèis, cjantànt, ca compagnàvin ben li so rìmis,

com’che da li ramàsis si pòl zì scoltànt in ta la pineta da la spiàgja di Clas[558] il siròc ch’Eulo stes al trasforma’n cjànt.

Zà mi vèvin, plan plan, partàt i me pas cussì tant dentri dal bosc antìc che fadìja i fevi a jodi pa’ndà ch’i èrin entràs;

ma èco ch’a colp fermàt mi veva na ròja, che a man sanca, cu li so ondulùtis, l’erbuta’n ta la riva’a pleàva via.

Duti l’àghis ca sòn di cà pì nètis a somèa ch’impuritàs a vèdin, no com’stu rìvul da l’àghis pùris,

che a scòri clàris via a paràvin pur chì che sempri er’ombrena, che maj raj di soreli e luna pasà a lasàvin.

Cuj piè fers e cuj vuj i zevi ormaj aldilà da la rojuta par gustà la bielesa variada di stu fresc maj;[559]

e là i’ai jodùt, com’che capità a pòl, che a colp a ni fedi stravià alc di stran che d’altri ni tèn da pensà,

na fèmina besoluta che via a zeva cjantànt e sielzìnt flòu dopo flòu ca coloràvin duta la so via.

“Ah, biela zòvina, ch’ai ràis dal’amòu ti ti scjàldis, secònt duti li aparènsis, che sempri ni còntin com’ca si sìnt’l còu,

pòstu tirati pì visìn di st’àghis,” a ic ghi’ai dìt, “uchì, in ta sta riva, cussì ch’i posi scoltà sè ch’i ti cjàntis?

In mins ti mi partis d’indà ca zeva Proserpina che volta che pierdùt la mari ic, e chè la primaver’a veva.”[560]

Com’che cuj piè visinùs a fà’un zirùt su se stesa na fèmina ca bala, e’un piè prin da l’altri apen’a tèn metùt,

cussì si’a voltàt, e’i florùs ca veva là a mi ufriva, chej ros e chej zaj pur, com’frututa che par pudòu i vuj a cala;

il me preà contènt a’a fàt par sigùr cussì visìn vegnìnt che la so biela vòus ben i sintevi, com’pur il so sens pùr.

Apena rivada’n tal orli erbòus che bagnàt al era da l’àghis dal bièl flun, su me alsàt a à i vuj, regàl presiòus:

maj tal splendòu nol è stàt jodùt da nisùn fòu vignì daj vuj di Vènere, ch’Amòu[561] culpida’l veva, fòu d’ogni so costùn.[562]

I la jodevi par di là ridi di còu cuj pì biej flòus coloràs’n ta li so mans, chè sensa siminsa’l crès’n ta stu alt post ogni flòu.

Doma tre pas a ni tegneva’l flun lontàns; ma l’Elespònt, ’ndà che Serse’l era pasàt, che pur vuej’l frena li vanitàs daj umàns,[563]

da Leandro a nol è stàt tant odiàt pal so sfrenàt nodà fra Sert e Abìt[564] che chist[565] da me par no vèisi alòr spalancàt.

“Nòufs i sèis, e forsi pars’che jò’i rìt,” i’ai tacàt, “in ta chistu post elèt pa la natura umana coma nit;

maravèa’i vèis ma no sensa suspièt; ma’l salm Delectasti[566] lustri al pòl fà par ben sclarìvi’l nul dal vustri intelèt.

E tu, davànt, che me i ti’as sintùt preà, dìs sè altri ch’i ti vùs savej; che risposta i dedi, sa ocòr, al to domandà.”

“L’aga,” i’ai dìt, “e’l sun da la foresta a mi fàn dubità ca sedi vera sè che puc timp fà a mi era stàt dita.”[567]

“La rašòn ti contaraj alora,” a’a dìt, “di sè che maraveànt ti ti stàs e di sclarìti dut i mi daraj cura.

Il pì grant ben, che doma chèl a chèl[568] ghi plàs, ’l omp al à fàt bon pal ben, e chistu lòuc a ghi’a dàt par cal podi stà sempri in pas. Par colpa so chì al è stàt amondi puc; par colpa so in planzi e in afàn al à cambiàt’l ridi onèst e’l bièl zòuc.

Pars’che’l turbamìnt che sot di sè a fàn i muvimìns da l’àghis e da la cjera, che s’a pòdin davòu dal calòu a vàn,

al omp a no ghi fès nisuna guera, chistu mont vièrs il cjèl si’a fàt tant avànt che lìbar al è da’ndulà ca si siera.[569]

Adès parsè che atorotòr dut cuant il vintulìn a si mòuf cul prin motu se ’nteròt nol vèn da altri cal stà zirànt,

chì’n alt, ’ndà che dut vièrt ghi è a chistu vint pùr, il so motu stes al fà svintulà e sunà stu bosc, com’ch’jodi ti pòs tu;

e l’àrbul svintulàt cussì tant al pòl fà, che cu la so virtùt l’aria al implenìs, e chè, zirànt, dut atòr’l so ben a dà;

e l’altra cjera[570], secònt i so mèris, sòs e dal’alt, a concepìs, donànt di divièrsis virtùs divièrsis plàntis.

Ocorarèsia maraveàsi tant se, chistu savìnt, a s’jòt cualchi planta ch’encja sensa siminsa’l so vert a fà, dut cuant?

Ti’as di savej che la cjampagna santa ’ndà ch’i ti sòs, d’ogni siminsa a è plena, e’l frutàn ca’a’n sè, la di là no si conta.[571]

L’aga ch’i t’jòs a no vèn da na vena rimplenida da vapòu dal frèit convertìt, com’flun che nisulnasulànt’l mena;

ma fòu a vèn da na fontana, tant pulìt, e par volej di Diu tant s’implenìs che fuàrt a buta ben da un e da n’altri gjèt.

Fòu a vèn na virtùt da una di sti bàndis ca cjoj la memòria d’ogni pecjàt; che altra a parta’n mins ròbis ben fàtis.

Par chì al è’l Letè; mentri cal vèn clamàt Eunoè chel altri gjèt; ma nol zova se chì e là prima a nol vèn gustàt:[572]

Tant pì alt d’ogn’altri gust stu gust[573] al và. E encja s’a pòl belzà èsi sàsia la to sèit sensa diši roba nova,

ti daraj n’altri corolari par gràsia; se ch’i dìs i no cròt ca ti sedi mancu grat se’n pì dal prometùt adès si spàsia.

Chej che’n taj timps antìcs a’an poetàt l’etàt dal oru cun chel so grant bièl stà, forsi dal Parnàs di stu post si vèvin’nsumiàt.

Chì l’umana radìs a era ’nocenta; chì s’jòt sempri primavera e ogni frut; nètar al è chistu, che ognùn[574] al cjanta.”

Alora’n davòu i mi soj voltàt dut vièrs i me poès, che cul so suridi a mostràvin di vej chistu ben sintùt;

e lì di nòuf la biela fiòla a jodi.[575]

Cjànt Vincjanovèsin

Cjantànt com’na fruta che’l so amòu no plata, via a’a paràt cu li so peràulis: ‘Beati quorum tecta sunt peccata!’

E com’che nìnfis ca zèvin besòlis ’n ta l’ombrènis salvàdis, dešiderànt, chistu sì chistu nò, di godi dal soreli i ràis,

alòr cuntra curìnt si’a movùt, cjaminànt sù pa la riva; e jò ghi stevi a par, cun pìsuj pasùs dongja di ic restànt.

I nustri pas no’èrin nencj’un sentenàr cuant che li rìvis tal stes timp si’an voltàt, cussì ch’i zevi par là che prin si fà clar.

’Ncjamò un puc i vèvin cussì cjaminàt cuant che sta fiola vièrs me si’a ziràt, dišìnt: “Fradi, vuarda e tèn ben scoltàt.”

E un lustri dut ta’un un colp al à ’luminàt par cà e par là la granda foresta, tant ch’jò’i vevi sùbit al lampà pensàt.

Ma’l lampà, com’cal vèn al và a la svelta; chèl ’nvènsi, durànt, pì e pì’l splendeva, ch’jò’n tal pensej mi soj dìt: “Se ca’a chista?”

E na biela melodìa si sinteva ’n ta l’aria luminoša, e in ta chel momènt sintùt i’ai di nòuf disprès par Eva.

Che là ’ndà ch’ubidìvin cjera e cjèl, dom’la fèmina, apena’pen’ formada, no veva podùt sufrì di restà sot d’un vel;[576]

sot dal cual, se devota a fòs restada, i varès sti ròbis cussì tant bièlis tant prin godùt e in ogni zornada.

Intànt che jò chisti prin bielèsis dal eterno plašej i stevi godìnt, e bramòus di provà altri delìsis,

davànt di nu, pròpit com’un fòuc ardìnt, ’nrošàd’era l’aria sot li fràscjs verdìs; e’l cjànt dal sun dols i zèvin zà sintìnt.[577]

Se la fàn, O Vèrginis sacrosàntis,[578] o’l frèit o li vèis[579] i vevi maj patìt par vuàltris, i vorès tant ch’adès m’judàdis.

In me al vorès ’l Elicòn[580] zì, e sùbit, e ca m’jùdi Urania pur cul so coru[581] ròbis dùris da pensà e mèti’n scrìt.

Un puc pì ’ndavànt, sièt àrbuj di oru tal someà a falsàvin il lunc trat che tra nu al era e sti ròbis d’oru;

ma cuant ch’asaj visìn di lòu mi soj fàt, chel ogjèt comùn[582], che’l sens al ingana, nol pierdeva, pa la distansa, nisùn so àt,[583]

la virtùt ch’a la rašòn discòrs ghi mena,[584] ca’èrin cjandelièrs a à sùbit capìt, com’che tal cjantà a à sintùt ‘ošana.’

Flameànt’n alt al era stu afàr, ben definìt, na vura pì clar che la luna’n tal serèn da la miešanòt, plena, tal cjèl sclarìt.

Voltàt mi soj, d’amirasiòn esìnt plen, al me bon Virgìlio, ca mi’a rispundùt cun vuj che di maravèa ’vèvin pur sen.

Vièrs sti gran ròbis al era ’lòr il me vuli zùt che vièrs nu plan plan a si visinàvin, che pì fuàrt na spošuta si varès movùt.

Cridàt mi’a la fiòla[585]: “Parsè ca àrdin i to vuj cussì tant vuardànt sti lùcis, e d’jodi se ca vèn davòu a làsin?”

Zent i’ai alòr jodùt, com’a lòu guìdis, vignimi dongja dut di blanc vistìdis, un blanc cussì vif che di ca[586] maj ti jòdis.

A man sanca a splendèvin li àghis[587] ca mi rifletèvin e la me costa, s’jò’i la vuardavi, com’ca fàn i spièlis.

Cuant ch’i’eri rivàt’n ta na punta justa che doma’l flun a mi tegneva distànt, par miej jodi ai me pas ghi’ai dàt sosta,

e jodùt i’ai flamùtis parà ’ndavànt, che’n davòu a lasàvin strìchis coloràdis, ch’a pinej tiràs ghi someàvin[588] tant;

cussì che lì’n sù a restàvin distìntis sièt lìstis[589], che chej colòus a vèvin che ’l arc a fàn dal soreli e di Delia i sèrclis.[590]

In davòu, sti strichis a si slungjàvin pì dal me jodi [591]; e chès’n ta li bàndis no pì di dèis pas a li separàvin.

Sot un cussì bièl cjèl coma ch’jò i dìs, a doj a doj vincjacuatri vecjòs coronàs a vegnèvin di fleur di lis.[592]

Dùcjus a cjantàvin: “Benedeta[593] ti sòs tu ta li fìis di Adàm, e benedètis ca sèdin par sempri li bielèsis tos!”

Dop’che i flòus e altri bieli erbùtis dirimpèt di me’n ta che altra riva lìbaris a èrin da che zens elètis,

cussì coma lus na lus’n cjèl a tèn viva,[594] davòu di lòu a èrin cuatri nemaj[595] rivàs c’una frascja ch’ognùn a coronava.

Dùcjus a èrin cun sèis àlis dotàs; plènis di vuj li plùmis; e’i vuj d’Argus, se vìs a fòsin, compàis a sarèsin stàs.

A contà ben, letòu, com’ch’i’u’ai jodùs, i no spìnt pì rìmis; altri da diši i’ai, tant ch’adès di pì i no dìs di chìscjus.

Ma lès Ezechièl, cal descrìf ben asaj com’ch’jodùs ju’a da là che il frèit al vèn, partànt cun lòu vint, nul e fòuc, pì che maj;

cussì, com’ch’jodùs ti’u’as’n tal so dišèn, cussì, po, a èrin chì, fòu che li plùmis che da Zuan[596] a vègnin, lasànt il so sen.

In tal miès di chiscju cuatri t’jodèvis un cjàr, su do ròdis, dal aspièt trionfàl, che un grifòn[597] lu tirava cu li so spàlis.

Cun àlis àltis, ’l un’e l’altra tal e cual, tal miès al era fra li tre e tre lìstis; pasànt, a chìstis no ghi feva dal mal.

Tant’n alt a zèvin da no podej jòdilis; d’oru al era chel tant cal era usièl, ma l’altri pars blàncis a èrin, e ròsis.[598]

No che Roma a varès podùt cun un cjàr cussì bièl fà contènt il Africàn o’l vero Augùst, ma chèl dal sol puc al era visìn di chèl;

chèl dal soreli, che di svià Feto ’l veva vùt gust, e brušàt ’l era stàt pal preà da la cjera cuant che Gjove ’l era stàt misteriòus ma just.[599]

Tre fèminis atòr da la roda destra a stèvin balànt; l’una di colòu ros che dal fòuc puc diferenta a era;

l’altr’era coma se’n cjàr e vuès a fòs duta cuanta d’un bièl smeràlt fata; la tersa a pareva che nèif frescja a fòs;[600]

prin la blancja seguì a parèvin, e basta; ma dop ’la rosa; e cul cjànt di chista l’àltris a balàvin, o a plan o a la svelta.

Da la sinistra cuatri a fèvin fiesta, vistìdis di porpora, seguìnt il fà d’una di lòu: cun tre vuj tal cjàf, chista.[601]

Davòu di dut’l grup ch’jodùt i vèvin ucà, èco chì doj vècjus cun diferèns vistìs ma ducju doj onèscj’ e sèrius’n tal so fà.[602]

Un al era da la banda, secònt indìsis, dal grant Ipocrate, che la natura fàt a veva paj nemaj cun pì mèris;[603]

chel altri’l mostrava la contrària cura cu’na spada cussì lustra e ’ngusada[604] ch’encja di cà dal flun mi feva poura.

Dopo jodùs in d’ai cuatri d’ùmil partada; e davòu di dùcjus un vecju besòu al vegneva, durmìnt, cun muša sveàda.[605]

E scju sièt[606], ch’intòr a partàvin il stes colòu daj vincjacuatri vècjus[607], ma di gìlios nol veva’l cjàf ’ncoronàt nisùn di lòu;

ma di ròšis sì e di altri flòus ròs:[608] da’un puc pì lontàn un al varès zuràt che daj vuj’n sù ognùn’n flàmis stàt’l fòs.

E cuant che’l cjàr mi’era dirimpèt rivàt, sintùt a si’a un tòn, e che zens dègnis il so zì avànt a’an a colp ralentàt,

e chì a sòn restàdis cun li prim’ insègnis.

Cjànt Trentèšin

Tal momènt che il setentriòn dal prin cjèl,[609] che cognosùt maj nol à’l nasi nè’l tramònt, nè altri nul che da la colpa il vel,

e che lì al tegneva ogni un pront a fà’l so dovej, com’cal fà’l pì bas[610] cun chèl che par zì’n puàrt si tèn tal timòn’n front,

fer al è restàt, che’i vècjus ulì rivàs par prin tra’l grifòn e’l setentriòn stes, al cjàr voltàs si sòn coma par vej pas;

e un di lòu, com’che’l cjèl mandàt lu vès, ‘Veni, sponsa, de Libano, al à, cjantànt, vošàt tre vòltis, e’i àltris a’an fàt il stes.

Com’ch’i beàs al ùltin invìt avànt si faràn, e svèls, ognùn da la so caverna, la cjàr so, rivistida, alelujànt;

chì pur in ta la carosa divìna sent levàs si sòn, ad vocem tanti senis, minìstros e mesagèrs di vita eterna.

Dùcjus a dišèvin: “Benedictus qui venis!”, flòus sparpajànt insima e dut atòr, “Manibus, oh, date lilia plenis!”

Tal scuminsià dal dì, jodùt i vevi alòr la banda orientàl duta ’nrošada, e’un bièl serèn al veva’l cjèl dut atòr;

e la muša dal Soreli a naseva ombrenada cussì che, pal èsi temprada daj vapòus, a lunc i podevi tègnila joduda:[611]

cussì dal dentri di na nula di flòus che da li mans angjèlichis si alsava e colava dentri e fòu, plena di colòus,

su un vel candìt e coronàt d’ulìva comparìt mi veva na fèmina sot vert mant vistida d’un colòu di flama viva.

E il me spìrit, che belzà cussì tant timp pasàt al era ch’a la so prešensa al era, cun maravèa e tremànt

sensa che i me vuj a vèsin pì cognosensa, pal mòvisi di na so misterioša virtùt, d’antìc amòu[612] sintùt i’ai la gran fuarsa.

Prin ch’a la vista scumbusulàt i fòs dut da l’alta virtùt che zà mi veva trafìt tant prin, cuant ch’encjamò i’eri frutùt,[613]

voltàt mi soj alòr a sinistra cul sòlit fà di un fiolùt cal cor vièrs la mama cuant che mal a si sìnt o cal è spaurìt,

par dìšghi a Virgìlio, “Nencj’un drama[614] di sanc mi’è restàt ca nol stedi tremànt: chìscjus a sòn i sens da la vecja flama.”

Ma Virgìlio nol era pì chì avànt; lasàt mi veva, Virgìlio, dols pari; Virgìlio, che pal me ben, ben ghi volevi tant;

nè dut chèl pierdùt da l’antìca mari[615] zovàt’l veva’n muša di tègnimi sut, ma èco li làgrimis di nòuf cori.

“Dante, parsè che Virgìlio al è zùt, no planzi; di planzi a no è ’ncjamò ora; che rašòn di planzi no ti’as ’ncjamò vùt.”

Com’amiràliu che in popa e’n prora al vèn a jodi la zent cal ministra ’n ta altri nafs, e di fà ben ju ’ncòra,

ta la banda dal cjàr, che di sinistra, cuant ch’al sun dal me nòn mi soj voltàt, che par necesitàt chì si registra,[616]

jodùt i’ai la fèmina che cun cjàf velàt i vevi prin jodùt sot angjèlica fiesta, che cà dal flun vièrs me i vuj a veva levàt.

Se ben che’l vel cal colava dal cjàf di chista, serclàt dut cun fuèis di Minerva,[617] no la lasava someà manifèsta,

cun fà maestòus ic a si partava, parànt via pròpit coma chèl cal dìs ma’l parlà pì seriu’l tèn’n risèrva:

 “Stà atènt! Stà atènt ch’jò’i soj Beatrìs.
Com’ti sotu degnàt di vignì’n ta stu mont?
No savèvitu che’i òmis a sòn chì beàs?”

Jù mi’è colàt il vuli’n ta la clara font;[618] lì jodùt mi soj, e’l vuli a colp in ta l’erba mi è zùt pa la vergogna ch’i vevi’n front.

Cussì la mari al fì ghi par supiàrba, com’che parùt mi veva a mi; pars’che’l amàr dal benvolej pròpit tant a ni turba.

Ic a à tašùt; e’i ànzui d’insìma dal altàr ‘In te, Domine, speravi’ a cjantàvin, ma cun ‘pedes meos’ tašùt a àn tal cjàr.

Cussì coma nèif’n taj trafs ch’encjamò a vìvin, ta la schena d’Italia si congela, che i vìns di Sclavònia[619] chì a soflàvin,

e in se stesa a si pièrt dopo ca si disgèla, basta che’l paìs ch’ombrena’l pièrt al rispiri, da someà fòuc cal font la cjandèla;[620]

cussì sensa làgrimis e suspìrs i’eri prin dal cjantà di chej che sempri a cjàntin secònt li nòtis di chel eterno cori;[621]

ma li so nòtis, dòlsis com’ca èrin dal so dòu par me a contàvin, com’se dìt “Parsè, siora, sigàighi tant?” a vèsin,

il glas ca mi si’era ’ntòr dal còu ’ndurìt, aga e spìrit si’a fàt e, cun dolòu di vuli e bocja, fòu dal pet al è sparìt.

Ic, restànt encjamò ferma’n tal pajòu dal cjàr, a duti li sostànsis pietòšis[622] li peràulis a ghi’a voltàt e’l so còu:

“Sveàs i stèis vuàltris’n ta l’eterni lùcis cussi chè nè nòt nè sun nè altra ora d’jodi sè che la jù’l fà ’l omp v’impedìs;

cul me rispundi duncja’l varà pì cura d’intimidimi chel là da li làgrimis che colpa e dolòu a sèdin di na mišura.

No’è doma par òpera da li ròdis màgnis ca’ndirìsin ogni siminsa al so fin, secònt che li stèlis ghi sòn compàgnis,

ma pa li gràsis dal benvolej divìn che vapòus tant als a àn che plovi lu fàn, che nu[623] i no podìn jodi da visìn,

chistu da zovenùt[624] nol era lontàn par nuja, vìnt volùt, dal podej vej fàt ròbis cussì bièlis che gran virtùt a’an.

Ma’n alc tant pì brut e salvadi’l vèn cambiàt un cjamp mal semenàt e cultivàt cuant pì’n gamba’l sarès s’al fòs ben ušàt.

Par cualchi timp a tègnisi sù lu vevi judàt; fašìnghi jodi i me vuj zovenùs, a me i lu menavi, vièrs’l just voltàt.

Apèn ch’al entrà i scjalìns si sòn vierzùs da la me second’etàt, e vita i’ai mutàt, cjòlt si’a luj da me, e’i vuj su ben altri ju’a metùs.

Cuant che da cjàr in spìrit i vevi cambiàt, e bielesa e virtùt cresuda mi’era, ben coma prima no mi’a pì vuardàt,

sielzìnt invensi strada ca no era vera, lasànt che bùnis par imàginis fàlsis, che na promesa maj no rìndin intera.

Zovàt a’an puc li me ’spirasiòns bùnis, che’n taj suns ghi lasavi o metevi’n mins; sti pròvis a èrin dùtis da luj ’gnoràdis!

Tant jù al era colàt[625] che ducju i argumìns su la so salùt tant mancu a vèvin judàt che la pierduda zent mostràighi e’i so turmìns.

A è par chèl che’l cjamp daj muàrs i’ai višitàt e a chèl che’n ta stu post a lu à guidàt dut il me preà, planzìnt, i ghi’ai partàt.

L’alt destìn di Diu’l vegnarès violàt se’l Letè al pasàs e di sti àghis al gustàs sensa vej prin ben dimostràt

chel pentimìnt che jodi a fàn li làgrimis.”

Cjànt Trentunèšin

“O tu ch’i ti sòs di là di stu flun sant,” ’ndresànt il so parlà vièrs me, spuntìt, ch’encja la lama’l veva ’ngusàt, e tant,

di nòuf ’a tacàt, e a colp a à seguìt: “Dìs, dìs: eše vera o no? a stà acuša ti’as di dà la to confesiòn in mèrit.”

La me virtùt a era cussì tant cunfuša, che movùt si’a la vòus, ma prin a à smetùt che da vignì fòu a vès cjatàt sfeša.[626]

“Se pènsitu tu?” a’a dìt dopo un minùt. “Rispùndimi; che li bruti memòris l’aga no ti’a’ncjamò cjòlt via dal dut.”

Poura e cunfušiòn, insièmit miscjàdis, di diši un sì pìsul pìsul a mi’an fàt sustà, ca si podeva capì dom’vuardànt i làvris.

Com’ca si romp la balestra al scatà par masa tensiòn da la cuarda e dal arc, e, debula, l’asta ’l sen a và a urtà,

cussì ’soj jò scopiàt sot di stu pešànt car’c, sbicjànt fòu làgrimis e grancj’ suspìrs, ’mpedìnt a la vòus di sunà fuàrt al larc.

Alòr’ic a mi: “Pur savìnt i me dešìrs, ca ti menàvin a volej ben al ben, che se volej si vòu altri a si’è crumìrs,

sè cjadènis o fosàl cussì tant plen i’àtu cjatàt che, esìnt zùt pì avànt, sieràt a ti’an il sperà di chistu ben?

E sè di bon o di bièl cussì tant in ta la front daj àltris si àja mostràt da vèiti fàt cun lòu cjaminà ’ndavànt?”

Dopo di vej un suspìr amàr tiràt, a stent par rispundi i’ai cjatàt la vòus che’i me làvris cun fadìja a’an formàt. Planzìnt i’ai dìt: “Daj bens dal mont i’eri golòus; e lòu cun fals plašej voltàt mi’an i pas cuant che lontanada[627] vi sèis daj nustri còus.”

E ic: “Se tu ti tašès o si ti negàs sè ch’i ti confèsis, lo stes si savarès— da chèl che dut al sà—ognùn daj to malfàs!

Ma ’lòr cuant che un al amèt da se stes di vej pecjàt, ca sù ch’i sìn nuàltris a’è com’ch’a smusà la lama’l gùa si metès.[628]

E dal momènt che tu ti ti vergògnis daj to sbàlius, e pars’che n’altra volta pì fuàrt i ti sòs stàt da li sirènis,

pòja jù la rašòn dal planzi e scolta: ben ti sintaràs com’ch’in altra banda ’ndirisati’a dovùt la me cjàr muarta.

Nè natura nè art ti’an maj avonda plašej ufrìt com’li pars dal me cuàrp, cussì bièlis, ca èrin prešòn me, e a sòn adès ’n tà na buša fonda.

E s’a ti’a mancjàt il pì grant daj plašèis cu la me muàrt, cuala maj roba mortàl podèvia dopo tirati’n taj so dešidèis?

Ben ti varès dovùt, cun chel prin colp dal mont da li ròbis fàlsis, levati sù davòu di me, ch’i no eri pì tal e cual.[629]

N’ocoreva lasà li to plùmis in jù, e spetà par pì plašèis, o da ninuta o d’altri bens che puc ti podèvis gòdiu.[630]

’L usielùt pìsul doj o tre an speta;[631] ma là davànt di chej usiej pì vècjus invàn si slargja la rèit o si saèta.”

Coma i fioj, plens di vergogna e sidinùs, cuj vuj in cjera sbasàs, ma pur scoltànt, ricognosìnt ducju pentìs i so sbàlius,

cussì i’eri jò; e ic ’a dita: “Cuant che’l scoltà ti fà mal, alsa la barba, e pì dolòu ’ncjamò ti sintaràs vuardànt.

Cun tant mancu rešistensa al sgoba il nostràl[632] vint un rori a sbati jù, o’l vint cal vèn da la cjera di Jarba,

ch’jò al so comànt il cjàf i’ai alsàt sù; e cuant che la me muša barba a à clamàt, ben capìt i’ai cuant che cun me a la veva sù.[633]

E’l momènt che la me muša si’a alsàt, ca vèvin smetùt li primi creatùris di spandi flòus il me vuli’l veva oservàt;

e li me lùcis, encjamò puc sigùris, jodùt a vèvin Beatrìs che’l nemàl a vuardava, ch’un èsi besòu al era’n do natùris.[634]

Di là dal flun e sot sè ca la velava, pì biela a someàva d’un timp pasàt, e tant miej da l’àltris, cuant ca era viva.

L’urtìja dal pentimìnt tant mi veva becàt che di duti li ròbis che cjòlt mi vèvin dal so amòu, par chès i vevi un òdiu mat.

Tancju displašèis il còu mi muardèvin che, scunfìt, colàt jù i soj; e chist lu sà chè che li cridàdis sòs liberàt mi vèvin.

E cuant che’l còu di fòu ridàt mi veva fuarsa, la fiòla ch’i vevi ’ncuntràt besola di’n sù mi’a dìt: “La me man nosta lasà!”

Tràt mi veva tal flun fin ta la gola; lì mi trainava e avànt a zeva su l’aga, lišera com’na gondula.

Visìn ch’i’eri da la beàda riva, ‘Asperges me’ sintùt i’ai cun sun cussì dolsùt, che tant ’l recuardà che ’l descrivi puc’l zova.

I bras a à la biela zòvina vierzùt; sot’aga il cjàf mi’a tegnùt imbrasàt ’ndà che aga dal flun’nglutì i’ai dovùt.[635]

Alòr fòu mi’a tiràt e mi’a ufrìt, bagnàt, lì’n tal miès dal bal da li cuatri bièlis; e dal bras d’ognuna[636] cujerzùt i soj stàt.

“Nu’i sìn nìnfis chì, e’n cjèl i sìn stèlis:[637] prin che Beatrìs a vegnès jù’n tal mont ’l òrdin a vèvin vùt di èsighi masàris.[638] Ai so vuj ti partarìn; ma a chel gjocònt luši cal è dentri, i tos a’ngusaràn che tre[639] la via, ca jòdin pì a profònt.”

Cuaši cjantànt a’an scuminsiàt; e a àn sùbit a menami tacàt davànt dal grifòn; vièrs nu voltada, Beatrìs ghi’era a man;

e lòu a’an dìt: “Vuarda ben, vuarda benòn: davànt daj smeràldos metùt i ti vìn da’ndà ch’Amòu zà ti veva fàt sinti pasiòn.”

Mil dešidèris, che pì di flàmis a scuetàvin, fis a tegnèvin i mès ai so vuj lušìns che sempri sul grifòn fisàs a stèvin.

Coma’l soreli’n tal spièli, no altrimìns, il grifòn taj so vuj[640] al zev’a spielasi, mostrànt prin ’l un e dop l’altri daj so destìns.[641]

A no’èria, letòu, da maraveàsi a jodi sta roba’n sè restà la stesa e zì’n tal so ìdul a tramutasi?[642]

Plena di maravèa e contentesa l’ànima me di chel mangjà a gustava che pì’l sodìsfa, pì a resta la fan la stesa.

Di sè mostrànt ’ntànt la pì alta prova, in tal so fà, l’altri tre si sòn fàtis avànt, e ognuna al so cjànt celèst a balava.

“Zira, O Beatrìs, zira’l to sguàrt sant,” a cjantàvin, “a stu chì ca ti è fedèl e che par jòditi al à fàt sì tant!

La gràsia ti preàn di cjòiti il vel da la to bocja, cussì che jodi’l posi ben sè che platàt ti tèns d’encjamò pì bièl.”

O splendòu di lus che di sù sempri a vèn, cuj palidùt si àja fàt sot l’ombrena dal Parnàs o bevùt’n so cisterna a plen

sensa vej di fuschìa la mins plena tentànt di rìnditi com’ch’i ti’èris[643] la’ndulà che armonia’l cjèl ti dona

cuant che’n tal clar da l’aria ti ti mostràvis?

Cjànt Trentaduèšin

A èrin i me vuj cussì atèns e fisàs in tal disbramasi di dèis àis di sèit,[644] che’i altri sens mi si’èrin dùcjus sieràs.

E lòu par chì e par là a vèvin parèit e puc interès; e cussì’l sant ridi a sè ju traèva cu l’antìca rèit![645]

Alòr’ la muša mi’an costrèt a mòvi vièrs la me sinistra che tre zòvinis, che “Masa fìs!”[646] i li sintevi diši;

ma la dispošisiòn d’jodi li ròbis cun vuj apena’dès dal soreli ’mbarlumìs, no mi lasava par nuja jòdilis.

Ma dopo che’n stu puc di nòuf i jodevi lùcis (i dìs ‘stu puc’ doma par rispièt di chèl tant che atràt mi veva cu li so pars splèndidis),

jodùt i’ai a man destra fasi avànt la gloriòša procesiòn, ca tornava cul soreli e li sièt flàmis[647] davànt.

Com’che sot i scùdos par salvasi a và na fila di soldàs, e a si zira cul sen[648] e, davòu, dut’l rest dal regimìnt’l stes al fà;

cussì che milìsia dal celestiàl règn ch’avànt zeva, a ni’a duta trapasàt, prima che il cjàr al ziràs il timòn.

Alòr al è’l grup di zòvinis ’ndavòu tornàt, e’l grifòn al à movùt il cjàr benedèt sensa ca ghi vès nisuna pluma colàt.

La zòvina che tiràt mi veva’n tal Lèt e jò e Stasio la roda i seguìvin che a fà la so orbita mancu a ghi mèt.[649]

Stu alt bosc e vuèit cussì i torzeonàvin, colpa di chè ch’al sarpìnt ghi veva crodùt; e’i pas mišuràs dal cjànt algjèlic i vèvin.

A ghi varès forsi tre tìrus volùt di arco par rivà chì da’ndà ch’i èrin partìs, cuant che Beatrìs jù si’a metùt.

‘Adàm’ i’ai dùcjus sintùs ca murmuràvin dopo che ’torotòr d’un àrbul dut svistìt[650] di fuèis e d’altri fràscjs metùs si’èrin.

Stu àrbul che di bràghis’l vèn pì ’mplenìt pì alt cal và, tant alt al è e tant miràt taj boscs da l’India ch’ognùn’l resta stupìt.

“Beàt tu, grifòn, ch’i no ti sòs tentàt di becotà’n ta stu lèn cussì dols al gust, che doma mal di pansa’l fà dopo vèjlu sercjàt.”[651]

Cussì, atorotòr di stu lèn robust, a sigàvin i’àltris; e’l nemàl alàt: “Cussì si mantèn la siminsa di dut’l just.”

E voltàt al timòn cal veva tiràt, a lu à tiràt al piè da la nuda frascja e chèl a ic cun ic lu’a lasàt leàt.[652]

Cussì pur cu li nustri plàntis, cul miscjà da la gran lus di lasù cun chè ca vèn lušìnt davòu dal pès, che cuaši a tòcja,[653]

prin si fàn sglònfis, e dopo a otèn ognuna il so colòu, prin che’l sol i so cjavaj al tachi sot altri dišèn;[654]

fra ros’e viola, sens’altri pì ca pòl metìnt fòu colòu, a si rinòva la planta che prin’ a era sensa fueàn vert e mol.

Jò’i no lu vevi capìt, nè chì no si cjanta il cjànt che la zent a zeva cjantànt, nè podùt i’ai di scoltà la cansòn dut’ cuanta.

Se diši i podès com’ca si zèvin ’nsumiànt i vuj crudej da la Siringa[655] sintìnt, i vuj che’l stà a lunc sveàs ghi vèvin costàt tant,

com’un pitòu che dal so mistej s’intìnt encj’jò’i mostrarès com’ch’i mi soj’ndurmidìt; ma chistu ca lu pitùrin àltris, volìnt.

I pasi’nvènsi a cuant ch’i no’eri pì sturdìt, e i dìs che un grant splendòu sbregàt mi veva il vel dal sun e na vòus che dìt mi veva: “Leva sùbit!”

Com’che a jodi i flòus dal milusàr, chel cal à ’l milùs cal fà i ànzui golòus, e che par chèl sempri fiesta si fà’n tal cjèl,

Pieri e Zuan e Jacu, ducju timoròus e vinsùs, a sòn tornàs a la peràula che a rompi suns pì profòns a veva vòus,

e jodùt pì no’an chej ca ghi fèvin àla, nè il Mošè nè il profèt Elia, nè dal mestri la so cambiada stola;[656]

cussì i soj jò tornàt, e jodùt i’ai che pìa ca mi vuardava e che di indirìs a mi era prima stada lunc la roja.

Alòr jò dut timoròus: “’Ndà ca è Beatrìs?” E ic: “Sot da li verdi fràscjs là’n banda ti la jòs sintada’n ta la so radìs:

jòt la compagnìa ca la circonda: i àltris dopo’l grifòn in alt a stàn zìnt cu’na cansòn pì dolsa e profonda.”[657]

E se alc di nòuf ic a steva dišìnt, jò’i no saj, ma’i saj che’n taj vuj zà mi’era chè ca veva’n sè dut’l me’ntindimìnt.

Besòla ’era sintada’n ta sta cjera coma vuardia lasada lì dal plaustri[658] ch’al àrbul dal grifòn stàt leàt al era.

Ta’un sìrcul ghi fèvin di sè un claustri li sièt nìnfis cun chej lumìns in man che protešùs a sòn d’Acuilòn e d’Austri.[659]

“Uchì ti saràs par puc timp Silvàn;[660] ti saràs cun me par sempri sitadìn di che Roma ’ndulà che Crist al è romàn.

Però, par chej che’n tal mont mal a vìvin, vuarda ben il cjàr, e chèl ch’i t’osèrvis, na volta tornàt là, scrif sù, che chej lu lèšin.”

Cussì Beatrìs; e jò, dut orèlis, i’eri ai so comandamìns dut devòt, e com’da ic volùt, vuardàt i’ai sti ròbis.

Cal sedi maj colàt jù sì svelt, no cròt, un lamp di lasù dal nul scur, cuant ca plòuf da chel cunfìn che sì tant al è remòt,

com’jò ’l usièl di Gjove jodùt i’ai fà’un tuf jù pal àrbul, rompìnghi la so scusa, ma encja tancju flòus e fueàn frèsc e nòuf;[661]

e urtànt il cjàr cun duta la so fuarsa; che pleàt siveva com’naf in buràscja, che’n mar a sufrìs da l’onda ogni scosa.

Alòr dentri’l cjàr trionfàl, com’na frecja jodùt i’ai na gran volp ca saltava, e d’ogni bon past a pareva secja;[662]

ma li so còlpis spòrcis ghi mostrava Beatrìs ch’a colp ghi veva fàt voltà coda a sta bèstia’n pièl e vuès, che via a zeva.

A stu punt, pa’ndà ch’era prin vegnuda, jodùt i’ai l’àcuila ca calava’n tal cjàr, lasànt ulì duta la so plumada;[663]

e com’che fòu a vèn d’un ca si sìnt mal, cussì na vòus dal cjèl diši si’a sintùt: “O navuta me, sotu cargada cussì mal?”

Mi parev’alòr che la cjera si vès vierzùt fra li do ròdis, e che fòu’l vegnès un dragòn[664] cu la coda’l miès dal cjàr sbusànt sù dut;

e com’espa che’n davòu a tira’l spunzòn, e la coda maligna a se tirànt, e part dal font, al è zùt cun mal’intensiòn.

Chèl restàt, com’che grama a fà ogni tant inta buna cjera, di pluma, data forsi cun chè di fà dal ben pì avànt,[665]

si’a cujerzùt di nòuf, com’che cujèrta era stada l’un’e l’altra roda, e’l timòn, chel tant che un rispìr al tèn la bocja vièrta.

Cussì trasformàt, stu edifìsi sant cjàfs al veva butàt fòu par divièrs poscj’ e bus, un par àngul e tre sul timòn là ’ndavànt:

scju tre coma nemaj a èrin cornùs, ma i cuatri un cuàr sòu a vèvin par front: mòstrus com’chistu mai no’èrin stàs jodùs.[666]

Sigura, cuaši com’rocja’n tal alt mont, sintada ’nsima na gran putanasa[667] jodùt i’ai che li sèis a smenasava un mont.

E coma pauròus di pièrdi sta bujàsa, visìn di ic e dret al steva un gigànt; e ogni tant ’la busava, sta sosa.[668]

Ma pars’che cun puc pudòu mi steva cjalànt,[669] di tant in tant, chel pindulòn di maròus da cjàf a piè la flagelava, e tant;

e dopo, plen di suspièt e dut rabiòus, sleàt al veva’l mostri e pal bosc strisinàt,[670] che jodi pì i no podevi i colòus

da la slondròna e dal nòuf nemalàt.

Cjànt Trentatreèšin

‘Deus, venerunt gentes,’ cussì alternant adès tre, dopo cuatri[671] sta dols salmodìa li zòvinis a scuminsiàvin, lagrimànt;

e Beatrìs, plena di suspìrs e pìa, chès a scoltava in maniera che puc pì a la cròus si veva cambiàt Maria.

Ma dopo che l’altri vèrginis ghi’an dàt lòuc a ic di diši, si’a levàt dreta’n piè e’a à rispundùt, colorada coma’l fòuc:

‘Modicum, et non videbitis me; et iterum, bieli sòus mès e dilètis, modicum, et vos videbitis me.’[672]

Dopo, dùtis sièt davànt li’a metùdis, e davòu di ic, doma cun sens, a’a metùt me, la fiola, e chèl cal era cun nuàltris.[673]

Cussì a zeva, e’i no cròt ca vès podùt dopo’l nonu’n cjera pojà’l so dècim pas cuant che cuj so vuj’n taj vuj mi’a un lamp metùt;

e cun trancuilitàt, “Vèn avànt d’un pas” mi’a dìt, “tant che s’jò a parlati mi mèt, ben dispòst a scoltami ti saràs.”

E alòr, apèn’ch’i ghi’eri dirimpèt, mi’a dìt: “Fradi, parsè ch’i no ti àusis domàndis a fami? Domanda pur, e dret.”

Com’chej ch’ai superiòus ghi fàn riverènsis cuant che cun lòu a stàn parlànt e a cjatà no rìvin li peràulis,

cussì pur jò, ch’a parlà plan plan provànt, i’ai tacàt: “Madona, di sè ch’i’ai bišugna vu’i savèis, e di sè ca ghi zovarès[674] tant.”

E ic a mi: “Dal timòu e vergogna i vuej che tu ormaj ti ti lontànis, par no pì parlà com’un ch’in sun si lagna.

Pensa che stu cjàr rot fin a li ròdis dal sarpìnt, al era e nol è[675]; ma’l colpèvul la divìn’ vendeta’l varà’n ta li spàlis.

No sarà sens’erèit par ogni sècul l’àcuila che’n tal cjàr lasàt a veva li plùmis che prin di preda lu vèvin fàt diàul;[676]

ch’jò di sigùr i’jòt, e’i conti sti ròbis, ch’un timp ni partaràn stèlis visìnis, d’ogni intòp e sbaramìnt sigùris,

che durànt chèl un sincsènt sinc e un dèis,[677] da Diu mandàt, al coparà la lara cul gigànt che cun ic’l feva putanèis.

A pòl dasi che la me storia scura, com’na Temi o Sfinx no ti persuàdi, par via che la mins a stropa na vura;[678]

ma fra puc a saràn i fàs li Najadi ca risolvaràn chistu enigma fuàrt sensa fà dan a blava o piòris chel dì.[679]

Com’che da me a sòn dìtis, tenti necuàrt, cussì sen ghi sòn paj vifs sti peràulis che’l vivi nol è che’un cori vièrs la muàrt.

E tèn pur in mins, cuant ch’i ti li scrìvis, di no platà com’ch’jodùt ti’as la planta che chì a è stada robada do vòltis.[680]

Chèl che di robà o di sclapala si vanta, cun bestèma di fàt Diu al ufìnt, che dom’par ušu sò creada ’la veva santa.

Par vèila muarduda, volìnt e sufrìnt par sincmil àis e pì la prim’ànima bramàt a veva chèl che’l bocòn’n sè ’l era zùt punìnt.[681]

Il to inzèn al durmìs s’a nol stima che par rašòn specjàl a è di gran mèrit sta planta e cussì sbatuda ’nsima.

E se cròstis no ghi vèsin impedìt ai to pensèis di entrà’n ta la to mins, ca à paj so guscj’ coma li mòris di Piram sufrìt,[682]

par via di tàncjus vìsis visìns, la gjustisia di Diu, tal interdèt,[683] il just valòu dal àrbul ti varès’n mins.

Ma parsè che jò’i ti jòt’n tal intelèt fàt di piera e, impietràt, coloràt cussì ch’imbarlumì ti fà la lus dal me det,

i vuej lo stes, sinò scrìt, ’lòr pituràt, ch’i ti lu pàrtis dentri di te, coma chèl cal torna cul bastòn cun pàlmis fasàt.[684]

E jò: “Cussì coma sera da sigìl, ca no cambia la figura stampada, da un al è adès ben segnàt il me sarvièl.

Ma parsè cussì tant in alt elevada a svuàlia la vustra cjara peràula, che pì ca si prova, e mancu a vèn capida?”

“Par ch’i ti cognòsis,” a’a dìt, “che scuela ch’i ti’as fàt, e com’che la so dutrina a capì a riva la me peràula;[685]

e com’la vustra via da la divina a’è tant lontana cuant ca è la distansa da la cjera al cjèl che pì alt’l festina.”[686]

Alora jò: “Cun duta la creànsa, da vu i no recuàrdi di vèjmi maj straviàt e’i no sìnt nisùn rimuàrs di cosiènsa.”

“E se tu di chistu ti sòs dismintiàt,” ridìnt mi’à rispundùt, “tèn chistu ben a mins, che vuej stes l’aga dal Letè ti’as sercjàt;

e se’l fòuc al era com’cal dìs’l fun taj camìns, dal to dismintià jodi si podarà che alc di colpa’n d’era’n taj to straviamìns.

D’adès in sù nuda a s’jodarà ogni me peràula, o chès ca bàstin di èsi scujèrtis pa la to vista ’mpura.”

Pì luminòus e na vura pì planìn si moveva’l soreli tal sercli di mizdì, che cà o là lu jòdin, secònt là ch’i sìn,

cuant che fermàdis si sòn, com’che cussì al fà chèl che’ndavànt ghi và a zent cal scorta se nuvitàs al cjata uchì o ulì,

li sièt fèminis[687] ta un’ombrena smuarta, ’ndà che sot fuèis vèrdis e bràghis nèris, a scòrin che frèjdi ròis che l’Àlp a parta.

Davànt di lòu, l’Eufràte e il Tigris fòu a parèvin sgorgà di na fontana,[688] e lasasi plan planìn, coma amìs.

“O lus, o Gloria da la zent umana, se aga a eše chista ca si displèa da un prinsìpit e sè da sè a lontana?”

Stu preà cussì mi’è stàt rispundùt: “Prèa Matelda di dìš’tilu.” E chì ’a à rispundùt, com’cal fà un che da colpa si dislèa,

la biela fèmina: “Ti’era stàt dìt dut chistu belzà da me, e’i soj sigura che l’aga dal Lèt platalu no’a volùt.”

E Beatrìs: “Forsi na pì gran cura, che a la memòria spès virtùt ghi gjava, ai so vuj si’a fàt la so mins dut scura.

Ma jòt ’l Eunoè che di là ’l deriva: mènilu là, e coma che tu ti sàs, rianimèa la so mins, ca durmìva.[689]

Coma bon cristiàn—e no coma i musàs— al fà so la voja da la voja d’àltris, apèn’ che i segnaj juscj’ a vègnin mandàs;

cussì, dopo vej li me mans cjapàdis, movùt si’a la biela fèmina, e a Stàsiu cun tant bon fà ghi’a dìt: “Luj pur tu seguìs.”

S’jò i vès, bon letòu, encjamò pì spàsiu da scrivi, un puc i vorès pur cjanta dal bon bevi che maj mi varès fàt sàsiu;

ma parsè che’i sfuèis ducju plèns a sòn belzà, ordinàs par sta càntica seconda, pì’n là no mi lasa’l fren da l’art[690] pasà.

Cussì tornàt i soj da la sant’onda[691] dut rifàt, coma vis sànis e nòvis che di biej cjàfs an d’an pì che avonda,

pùr e pront par zì lasù da li stèlis.

[1] Li Chèchis a sarèsin li fiis dal re di Tesàlia che in taj timps antìcs a vèvin sfidàt li Mùšis al cjantà. Sti puori fiòlis a vèvin pierdùt la sfida—naturàl!—e a èrin stàdis trasformàdis in chèchis.

[2] Blu.

[3] L’aria dal scur infernàl.

[4] Vènere.

[5] Adàm & Eva. A si pensa che sti stèlis a vèdin valòu alegòric; ca raprešèntin li virtùs da la prudensa, gjustìsia, fuartesa di spìrit, temperansa. (Vandelli)

[6] L’orsa granda (ursa major), che sicòma ca è’n tal emisferi austràl a no la jòt.

[7] Dal aspièt, insoma, al era un biel puc coma me, doma che la me barba a è tant pì blancja—e a no’a nencja bišugna daj ràis dal soreli par fala sfavilà.

[8] Catòn, cal sarès stu barbòn, al è iluminàt da li cuatri virtùs raprešentàdis da li stèlis.

[9] A imbrunìs o scurìs. (Dante a mi metarès par sigùr tal purgatori par cers vocàbui ch’i uši, ma i no pensi ca mi butarès in tal infièr!)

[10] A è clar che Catòn al cròt che i poès a sòn doj daj danàs.

[11] Tre sostantìfs, tre “e” e tre “con” ta sta riga. Clara l’intensiòn, no eše vera?

[12] Il to volej nol pòl dal me volej….

[13] L’ultima sera da la so vita, incluša che spirituàl.

[14] Coma ca voleva Beatrìs.

[15] Coma se di jodi e scoltà Catòn a fòs la vera rašòn dal viàs daj poès. Bàbiu stu Virgìlio!

[16] Che libertàt moràl ca si otèn cuant ca si riva a vìnsi li propri pasiòns, che cussì spès a ni tegnin incjadenàdis.

[17] Encja chì Virgìlio, scaltri, al ešàlta li virtùs di Catòn, cal veva rifiutàt di sotomètisi al volej di Sèšar. Cussì, coma cal sugerìs Vandelli, chì i vìn na sinteši di libertàt moràl e politica.

[18] Il cuàrp.

[19] Ìl Acherònt.

[20] Beatrìs.

[21] Catòn, coma ca si jòt, a si rindeva ben cont da li ceremònis ca ghi feva Virgìlio.

[22] A è stàt comentàt che stu vènc al raprešènta l’umiltàt.

[23] ’L ànzul cal protès l’entrada dal purgatori.

[24] L’alegorìa a è clara: la zent roganta, ca si irigidìs, a vèn distrušùda; a sopravìf chè plena di umiltàt, ca è buna di pleàsi a li circostànsis da la vita, encja se chìstis da li vòltis a ti bàtin fuàrt.

[25] Ben purificàs.

[26] Pa la strada ca torna tal infièr.

[27] Si tornàn in davòu cul pensej a tancju di chej poscj’ cal à višitàt tal infièr, a no è da surprìndisi s’al è vegnùt fòu da chel bušaròt cu la muša plena di cjalìn o cragna. Ta n’altri sens, Dante al è chì cal taca a vignì purificàt.

[28] Chì a tocja recuardà Ulìs e i so òmis che rivàs fin chì a èrin, però in davòu a no sòn pì tornàs.

[29] Da Catòn.

[30] La Libra.

[31] In efièt, cun chìstis prìmis nòuf rìghis, Dante al vòu diši che il dì al stà par cricà. Su sti rìghis, asàj difìsilis, i sugerìs di leši i crìtics.

[32] Un’altra volta, dopo la me muàrt.

[33] Dopo chel momènt di straviamìnt a ghi’a parùt che il lumìn al lušès encjamò di pì.

[34] Stu chì al parta li ànimis a la salvasiòn; Carònt, la so antiteši, a li parta a la perdisiòn. S’a si’a da sièlzi, a’è miej zì cun chistu.

[35] Aegypto in tal originàl, coma ca sarès just. I speri che Dante a mi perdoni.

[36] Il Capricorn. Il dì, insòma, al è zà ben inoltràt.

[37] Tu ch’i ti sòs vìf, se fatu chì insièmit dai muàrs?

[38] Par podej tornà, dopo la me muàrt, in ta chista strada da la salvasiòn.

[39] Parsè rìvitu tal purgatori cussì tant timp dopo la to muàrt?

[40] ’L ànzul timonej cal cjàpa sù e al parta li ànimis in tal purgatori.

[41] Secont Vandelli, la indulgensa plenaria data’n ocašiòn dal Gjubilèo di Bonifàs VIII, tacada tal nadàl dal [1299] a veva vantagjàt encja li ànimis daj muàrs, puarès.

[42] Ogni ànima danada a è destinada a zì’n tal infièr.

[43] Secònt cualchi comentatòu, la cansòn a raprešentarès il plašej da la filošofìa..

[44] Catòn stes.

[45] Ca sarès la porcarìa ca si’a formàt daj so pecjàs e ca ghi impedìs di vej na clara višiòn di Diu.

[46] Stu mont al è’l post indulà che la gjustìsia divina a ni fà sufrì paj pecjàs ch’i vìn cometùt, fin ch’i vignìn dal dut purgàs.

[47] Jodìnt doma na ombrena davànt di luj, Dante al pensa di èsi stàt bandonàt da Virgìlio. Il puòr Dante a no si rìnt cont che, esìnt spìrit, Virgìlio a nol fà ombrena.

[48] Tal cjèl i ràis, esìnt luminòus, a si làsin trapasà da àltris, roba ca no podarèsin fà sa fòsin ostacolàs da na sostansa fišica, coma un cuàrp.

[49] A somearès impusìbul che un spìrit al sufrìs dolòus corporàls; ma’n ta li mans da l’onipotènsa di Diu, dut a è pusìbul.

[50] A stà di fàt ca ni è impusìbul capì coma che Diu al posi èsi na sostansa in tre persònis.

[51] Virgìlio a ni sugerìs di contentasi di capì il “sè” ca è, e di no zì a ròmpisi tant il cjaf in sèrcja di capì il “parsè” di sè ca è.

[52] Se la zent a savès dut, a no sarès stàt necesàri il proibìghi a Adamo di zì a sercjà il frutàn dal àrbul dal ben e dal mal; e cussì a no sarès stàt necesàri di butalu fòu dal paradìs terèstri; e di conseguènsa a no si varès vùt bišugna che Crist al vegnès a salvani, e via di sèguit.

[53] Ta la costa pì montagnoša da la Liguria, che’n taj timps di Dante a no èra sens’altri invaduda da turìscj’ coma ca è vuèj.

[54] A è clar che se Virgìlio al cognoseva ’l infièr, a nol cognòs par nùja il purgatori.

[55] Cun che incertesa naturàl ca derivava dal jodi un “vif” coma Dante.

[56] Fermàs dal cuàrp di Dante.

[57] Un colp di spada a ghi veva lasàt un brut sen ta una da li sèis.

[58] “Puarèt” tal mòut che la peràula a vegneva ušada da me mari, puareta, che par ic al èra puarèt encja il plevàn di San Zuan o adiritura il Papa, puarèt, ca ni voleva cussì tant ben.

[59] Partìt par tornà in tal mont daj vifs.

[60] Stu sperà al sarès il sperà da la salvasiòn, par via che àltris a pensàvin che luj al fòs stàt danàt pa la so scomùnica.

[61] Se il vèscul di Cošensa al vès consideràt Diu no coma punitòu e basta, ma encja coma pari mišericordiòus, al varès forsi capìt che jò ì sarès stàt perdonàt.

[62] Il cadàvar di Manfrèit, invènsi, al è stàt butàt fòu da terèn consacràt, coma ca si ušava fà cuj scomunicàs.

[63] I scomunicàs a vegnèvin trasportàs cuj lumìns distudàs, coma cal è stàt il cašu cul cadàvar di Manfreit.

[64] Encja a un scomunicàt a ghi resta un pu’ di speransa di vignì perdonàt da Diu, basta ca si dimostri pentìt, coma ca’a da èsi stàt il cašu cun Manfrèit, puarèt. Dum spiro, spero, coma cal dis Vandelli.

[65] Al è costrèt a restà fòu dal purgatori par un toc di timp lunc coma trenta vòltis il timp cal era stàt in pecjàt.

[66] Li prejèris ca vègnin dìtis paj muàrs a pòsin riduši il timp che una puor’ànima a à di pasà tal purgatori

[67] La proibisiòn di tacà la so purificasiòn prima dal momènt prestabilìt, asumìnt che stu timp a nol vegnès scurtàt dal preà da la zent coma Costansa stesa.

[68] Coma ca crodèvin, par ešempli, i Manichej, che par chej i òmis (li fèminis par sigùr) a vèvin do ànimis.

[69] Par ešempli: cuant che jò i soj concentràt in tal lèši, i no mi rìnt cont che altri al stà susedìnt atòr di me.

[70] Il post indulà che i poès a pòsin tacà a scalà la montagna.

[71] Ducju poscj’ che ai timps di Dante a èra difìsil scalà.

[72] Tal sens simbòlic, li àlis ca ocòrin par zì sù’n ta stu scoj dal purgatori a sòn àlis di virtùt.

[73] Plumìn o plùmis.

[74] Virgìlio.

[75] Ta stu punt a finiva che fesura cuaši verticàl ca vèvin seguìt, e ta un plan mancu inclinàt a sòn rivàs.

[76] La riva da la montagna a varès, alòra, na’inclinasiòn di circa [45] gràdos.

[77] Il cjaminà tant pì svelt di Virgìlio al lasava il puòr Dante indavòu.

[78] Na volta sorpasàt un momènt di perìcul, al vuàrda in davòu, contènt di èsi al sigùr.

[79] Sicòma che i poès a sòn tal emisfèri dal sud, e a stàn vuardànt vièrs il levànt, Dante al jòt il soreli alsàsi a sinistra invensi di destra, coma ca susedarès s’al fòs tal emisfèri dal nort.

[80] Il soreli (spieli) al luminèa ducju doj i emisfèris, chel di sot e chel di parzora.

[81] Siòn = Gjerušalèm; crèt = il purgatori.

[82] Virgìlio a ghi ufrìs sta lesiòn di astronomìa al puòr Dante (cal somèa un puc insiminìt coma me) par dimostràighi coma che, jodùt da stu post chì, il soreli a si mòuf a la so sinistra.

[83] Cuant che chì di nu a è unvièr, il soreli al è a sud dal ecuatòu, e vicevèrsa.

[84] I Ebrèos a jodèvin—da la Palestina—l’ecuatòu a sud di lòu.

[85] Pì’n sù che ’l omp al và’n tal mont dal purgatori e pì li so còlpis a vègnin lišerìdis.

[86] Che di èsi poltròn.

[87] Bielaga al à spetàt fin a la fin da la so vita prin di pentisi di còu daj so pecjàs. A è par chistu che adès a ghi tòcja spetà fòu da la puarta dal purgatori.

[88] Il cjèl al à ben altri ròbis da fà che pièrdi timp cun prejèris ca no sòn sincèris.

[89] Un dal grup di Bielaga a si necuàrs che Dante al fà ombrena, come un cal è encjamò vif.

[90] Parsè no sotu pì rešolùt?

[91] Cuant ca si ’nrusìs di vergògna un al mostra—di sòlit—sinceritàt o pentimìnt; e par chèl al pol vignì perdonàt pì a la svelta.

[92] Almancu a lu varèsin cjantàt dut s’a no fòsin stàs interòs da Dante.

[93] Èco, chista a sarès na conferma ca no vèvin encjamò finìt da cjantà il Miserere.

[94] I spirs, curiòus, a vòlin che i poès a svèlin las rašòn da la so prešensa.

[95] Se na volta tornàt tal mont Dante al prejarà par lòu, li so pènis a vegnaràn scurtàdis.

[96] I vapòus impiàs a sarèsin li stèlis ca si jòdin colà di nòt e chej lamps ca iluminèjn li nùlis sul imbrunì in ta li sèris d’estàt. Tant che li stèlis che i lamps a si jòdin doma par un istànt.

[97] Ch’i ti vàs vièrs la to purificasiòn.

[98] A vòlin cal resti pì a lunc par cognosi cualchidùn par podej partà nuvitàs a la so zent cuant cal torna’n tal mont, cu la speransa che la zent ca sìnt li nuvitàs a prej par lòu.

[99] Ben nasùs par via ca sòn in via di otegni la so salvasiòn.

[100] I spirs a si fìdin da la volontàt di Dante di judàju—basta che la so volontàt a no vegni impedida da cualchi ostàcul.

[101] Che fasa dal’Italia ca è tal miès da la Romagna e il regnu di Napoli.

[102] Fan, o Fano, al sarès il post indulà che stu Jacu dal Cassero da Fan al è stàt soteràt.

[103] Jacu al sà che il siòr d’Èste a lu odiava: dopodùt, coma cal dìs Vandelli, Jacu a lu veva acušàt di èsi paricida. Però a nol varès maj crodùt che il so odiu al fòs stàt cussì intèns da falu copà.

[104] Chì, Jacu puarèt, a no ocòr pì cal rispìri. Mira e Oriaca a sòn visìn di Venesia.

[105] Boncont al vorès che Dante al preàs par luj par ridùšighi li pènis dal purgatori.

[106] La so puora vèdula.

[107] Na zona tal Cašentìn, tra Firense e Arès.

[108] Un convènt.

[109] Parsè che a stu punt l’Archiàn al sboca in tal Arno.

[110] L’ànzul bon al parta via l’ànima di Boncònt, lasànt il so cuàrp lì cal è. No podìnt vej l’ànima di Boncònt, il diàu a si la cjapa cul so puòr cadàvar.

[111] Il diàu al à tant control su li fuàrsis da la natura.

[112] I “gran zòuc’ a si riferìs a la giogana lasù taj Apenìns.

[113] L’Àrno al sarès stu flun real.

[114] Ca sarès la glera o savolòn o altra roba cal parta un flun in plena.

[115] Sta Pia, fèmina di un grant siòr, a somèa ca sedi stada copada dal so omp, o parsè cal pensava ca ghi fòs stada infedèl o parsè cal veva intensiòn di spošà n’altra fèmina, e Pia a ghi era di ostàcul.

[116] Anelada = dàt l’anèl; e in sèguit spošada. A si pòl notà che sicoma che ’l omp di Pia a si clamava Nel (Nello), la peràula “anelada a è ben sielzuda.

[117] Un zòuc di azàrt bašàt sul tirà daj dàdos.

[118] Al pensa e ripensa a sè cal varès podùt fà par vinsi. Nuja di insòlit, purtròp, in ta sta reasiòn.

[119] Plan plan a si lìbera di chej ca vorèsin vej un pus daj bès cal à vinsùt.

[120] L’Aretìn: un famòus magistràt di Arès; Ghin dal Tac al era na sorta di brigànt senèis; chel altri al era pur luj un nòbil Aretìn.

[121] Par vej na idea clara di duta sta zent, i sugerìs Vandelli. ’L importànt a è di tegni in mins che tant Federico Novèl che chèl di Pisa (Farinata, fì di Marzùc) a sòn muàrs copàs, prima, i pensi, di èsisi confesàs daj so pecjàs. A è par chèl ca stàn preànt Dante di racomandà la zent di scju puòrs muàrs di preà par lòu par scurtàighi li soferènsis dal purgatori.

[122] Di cjaša so gjavàt fòu = separàt dal so cuàrp.

[123] Chè daj Brabàns a sarès Maria, la fia di un duca di Brabànt, ca varès acušàt Pier da la Bròcja di vej tentàt di violentala, cu la conseguensa ca si sà. A si jòt da chistu cašu che stu tipo di acùšis a nol è dopodùt na roba tant moderna.

[124] Un tocùt da l’Enèide.

[125] Il judìsi divìn al resta sè cal è encja cuant che chej ca prèjn pa l’ànima di un muàrt a rìvin a ridùšighi a l’ànima il timp ca à da spìndi in tal purgatori, par via che encja sensa la so intercesiòn, prima o dopo l’ànima a zarès sù in tal paradìs lo stes, secont sè ca èra stàt stabilìt dal judìsi divìn.

[126] Chej ca preàvin paj muàrs taj timps di Virgìlio a no rivàvin a comutà la sentensa da la gjustìsia divina, par via ca èrin pagàns, e coma pagàns a no vegnèvin scoltàs da Diu, che li so preferènsis a li veva clàris.

[127] Prima di rivà in pica dal mont dal purgatori, Dante al jodarà di nòuf il levasi dal soreli.

[128] Chist’ànima a sarès che di Sordèl, mantovàn coma Virgìlio. Coma ca è clar da sè ca seguìs, Dante al fà di luj un sìmbul di amòu di pàtria.

[129] Il fren da li lègis Justiniànis ca varèsin da governà l’Italia, ma che invensi a no vegnin oservàdis (la sèla a è vuèjta).

[130] Prèdis, vèscui e pàpis, fèit il vustri còmpit, e lasàit che Sèšar al fedi il so. Il Vanzèli: Dèighi a Sèšar sè ca è di Sèšar, e a Diu se ca è di Diu.” (Matt.xxii.[21])

[131] Dal imperatòu Asburgo cal era al podej taj timps di Dante e cal trascurava l’Italia.

[132] La zent devota.

[133] L’imperatòu zà minsonàt.

[134] Dante al vòu che il cjèl a ghi dedi na buna punisiòn a la famèa dal imperatòu par vej trascuràt l’Italia. A stà di fat che, secont Vandelli, il imperatòu al vegneva stàt sasinàt cualchi àn dopo—in tal

[1308], sùbit dopo ca ghi era muàrt so fi.

[135] Tant Berto che Rodolf di Asburg a si’a dàt da fà pì’n ta li pars todèscjs dal impèr che’n ta chès taliànis (il ort dal impèr).

[136] Santaflou (Santafior) a sarès una contèa visìn di Siena ca steva zìnt a remengo par mans di Siena e dal Papa stes. I siòrs a sarèsin i cons e marchèis taliàns—zent coma ca èrin i Sùcars di San Zuan?

[137] Bandonada dal imperatòu, ma encja dal Papa, che’n ta chej timps là al era a Avignòn.

[138] Nol varèsia il volej divìn da interesàsi encja da la nustra puora Italia?

[139] Dante al è plen di ironìa, encja se sta ironìa a è amàra. Dante a ghi vòu ben a la so sitàt, ma pròpit parsè ca ghi vòu tant ben al è amondi crìtic da la so corusiòn.

[140] Ca no stenta a rangjàsi a mòut so.

[141] Dante a ghi dà una buna frecjada ai so fiorentìns che, secont luj, a àn la gjustìsia doma in taj làvris.

[142] La responsabilitàt di governà.

[143] Se Firense a era siòra, a no era doventada siòra par via onesta; e cussì a no mostrava nencja bon judisi. E la pàs? Firense a era sempri in lota cun chistu o cun chel’altri. Cussì chì a è tanta ironìa.

[144] Sparta.

[145] L’ironìa di Dante tal ušu di sta peràula a è clara.

[146] Taj ùltins mèis e àis.

[147] L’idea a è che dut chel viavaj di zent taj ufìsis pùblics, ca nol pòl èsi bon pa la salùt pùblica, al è caušàt dal fat che chej al podej a càmbin spes, e no in miej.

[148] Parsè che i so dolòus a rèstin, ca si zìri par chì o par lì.

[149] Virgìlio al è muàrt cuant che Otaviàn al era imperatòu, cualchi àn prima che Crist al vegnès a fà sè cal a fàt, permetìnghi a la zent di purificàsi in tal purgatori. Prin di Crist, chej coma Virgìlio a zèvin in tal Limbo.

[150] A Sordèl a no ghi pàr vera di èsi di front di Virgìlio e, plen di amirasiòn, a lu imbrasa di nòuf.

[151] Dante a ghi veva dita a Sordèl cal veva pierdùt il cjèl; e cussì Sordèl al pensa che Virgìlio al vegni dal infièr.

[152] Il Limbo.

[153] I frutùs a èrin muàrs prima di vignì batiešàs.

[154] Li virtùs sàntis a sarèsin la fede, la speransa e la caritàt. Li àltris a sarèsin li virtùs moràls e inteletuàls. (Vandelli)

[155] Qui ambulat in tenebris nescit quo vadat (Giov.XII.[35]), coma ca ni recuarda Vandelli.

[156] Il scur, o la mancjànsa da la lus dal soreli, al è da capì coma la mancjànsa da la gràsia divina, che sensa di chè pi’n sù no si riva.

[157] L’alegorìa a è clara. Par cjatà la strada justa a bišugna vej la lus da la grasia divina.

[158] Stu chì al sarès un imperatòu Asburgo ca si rìnt cont di vej trascuràt l’Italia, il “gjardìn dal impèr.”

[159] Secont Vandelli, Arrigo VII al veva provàt a risanà na Italia ca patìva amondi par via di guèris e par via ca mancjava di gjustìsia civìl.

[160] In vita, chistu e Rodolf a èrin nemìs, mentri che chì a vàn d’acordu pròpit ben.

[161] Moldava e Elba, fluns da la Boemia.

[162] Doj re, scju chì, ca si dàn consìliu.

[163] Cal sarès Filìp il Bièl.

[164] Vandelli al sugerìs che l’imàgin da la cuarda plena di virtùs e tegnuda atòr da la vita a è biblica. In ogni cašu, chel ben tresàt al è Pieri III di Aragona, e chel dal maròn al è Carlo d’Angju.

[165] Da pari in fì.

[166] Chej tre chì—il zòvin, Jacu e Federìc—a èrin fis di Pieri III di Aragona. Dante al à puc di bon da diši daj ùltins doj.

[167] Diu stes.

[168] Al contrari da li làudis ca ghi fà a Pieri III di Aragona, Dante al à puc di bon da diši encja dal Našòn, o Carlo d’Angju.

[169] Costansa a à pì rašòns di vantasi dal so omp, Pieri III, che li altri dos.

[170] Coma ca si voltàs vièrs Diu, dišìnghi che in Luj a era la so speransa.

[171] Dante al è a colp streàt da la prejèra di chist’ànima.

[172] Li pùntis celèstis.

[173] Dante a ghi dà coragju al letòu di trapasà il vel e entrà’n ta l’alegorìa di sti rìghis.

[174] Par simbolegjà la mišericordia di Diu.

[175] Da notà: il vert al è il colòu da la speransa, e la sensasiòn di velocitàt creada da sti rìghis a sugerìs la prontesa da la gràsia di Diu.

[176] Stu chì al sarès Nino Visconti, un so compaj, parìnt a la lontana dal famòus Cont Ugolìn.

[177] Sè che prin a no si jodeva par via da la distansa, adès, sul imbrunì, invènsi a si pòl jodi—un pensej, chistu, cal à alc dal paradosàl.

[178] Sti àghis a sarèsin chès ca sepàrin il mont dal purgatori da l’Italia.

[179] La vedula di Nino a veva bandonàt li fàsis blàncis (ušàdis—roba strana—da li vèdulis) par spošasi di nòuf cun Galeàs Visconti, cul cual a veva vùt pucja furtuna

[180] Sta vena di ironìa a sugerìs che encja tal purgatori a sòn bòis di cjapàsila cu li fèminis!

[181] Vipera = emblema daj Viscòns di Milan; gjàl = emblema daj Viscòns di Pisa.

[182] Dante a si mèt a vuardà vièrs il polo antàrtic, indulà che li stèlis a somèjn mòvisi pì a plan.

[183] Sti tre flamùtis, o stèlis, a sarèsin sìmbuj da la fede, speransa e caritàt. Li cuatri stelùtis dal pròsin tercèt a sarèsin li virtùs cardinàlis. (Vandelli)

[184] Li rìghis ca seguìsin a mètin in clar l’identitàt di chistu aversari.

[185] La prešensa dal madràs a sarès chì par indicà che encja a sta puòra zent dal anti-purgatori a ghi tocja sufrì li pènis da la tentasiòn!

[186] Da’ndulà ca tègnin protešùs dal mal chej ca stàn par entrà’n tal purgatori.

[187] Coràd al veva vùt cussì tanta cura daj sos che l’ànima so al veva trascuràt—e par chèl al è chì.

[188] La contrada daj Malspins a è cussì tant celebrada che la so fama a è cognosuda pì fòu da l’Italia che’n ta l’Italia stesa.

[189] Dante al ešalta la sioresa di scju bacàns e il so valòu di condotièrs.

[190] A somèa che stu “trist cjaf” (capo reo) al sedi stàt jodùt coma il demòni da cualchidùn, coma ’l amòu da la potensa da àltris, coma’l papa da ben àltris, e via di sèguit.

[191] Chista a è na referensa, abastansa intorgolada, ai sièt àis che, secònt i comentatòus, Dante al pasarà in taj poscj’ daj Malspìns, in ta la Lunigiana.

[192] Se il volej divìn a nol vès da cambiàsi—ca no susedarà.

[193] L’aurora stesa. Taj prins tersès, Dante—in ta un mòut abastansa fantašiòus—al dà n’idea di sè ora ca era cuant cal era stàt culpìt dal sun.

[194] Il scorpion?—I studiòus a no sòn sigùrs di cuala costelasiòn che Dante a si riferìva.

[195] Al momènt la nòt a era in ta la so tersa ora , ca vorès diši ca èrin pì o mancu li nòuf di sera.

[196] Ch’i eri di cjar e vuès, coma Adàm.

[197] I sinc a sarèsin: Dante, Virgìlio, Sordèl, Nin, e Coràt.

[198] Taj tìmps vècjus, secònt na storiuta contada da Ovidio, la sišila a era na fèmina trasformada in sišila par protèšila da la rabia dal so omp.

[199] Ganimèd, il pì bièl daj mortàj, al era stàt rapìt da n’àcuila e partàt lasù daj dèos dal Olimpo a tègnighi plens i so gos di ambrošia o di altra bevanda speciàl, che a scju dèos forsi a ghi plaševa pì di un bièl tajùt di bacò.

[200] Cal sarès chel post fra la sfera da l’aria e la luna.

[201] La mari di Achìl a lu veva platàt a Schir pròpit par ca nol zès na dì a Troja; ma il so tentatìf al era stàt invàn, coma ch’i savìn.

[202] Virgìlio.

[203] Stu chì al sarès chel post indulà cal veva conversàt cun Sordèl e’i àltris.

[204] Coma ca rišulta da chèl ca seguìs, l’entrada dal purgatori a someàva vierta da lì cal vuardava Virgìlio.

[205] Lùsia a è partida al stes momènt ca si’a sveàt Dante.

[206] Ah, letòu, considera sta pècja com’un neo ca ghi da rišàlt a la puresa dal me furlàn!

[207] Parsè che stu puartej al era cussì luminòus che vuardàlu dret in muša a feva mal.

[208] Sìmbul da l’aministrasiòn da la gjustìsia.

[209] I comentatòus di Dante a pènsin che scju tre scjalìns a raprešèntin la gradasiòn da la penitensa, da la contrisiòn inisiàl a la sodisfasiòn ca si cjàpa cuant ca si fà dal ben.

[210] Il diamànt al rafigurarès la soliditàt da la Glišia, secònt i comentatòus.

[211] Domanda, in altri peràulis, di vej l’asolusiòn par podej entrà’n tal purgatori.

[212] Mea culpa, etc.

[213] Na volta dentri dal purgatori, Dante al varà da purificàsi daj so pecjàs.

[214] Li do clafs dal regnu dal cjèl.

[215] Alegorìa: se sta claf da l’asolusiòn a no vèn ušada ben, alòra a no è vàlida l’asolusiòn.

[216] A mi par di capì chistu: la claf di oru a pol conferighi l’asolusiòn al pecjadòu pentìt; che di arzènt a è che ca vèn ušada, da li vòltis cun dificultàt, dal predi par otegni il pentimìnt dal pecjadòu, còmpit cal pòl èsi dur.

[217] Chel cal vuarda indavòu e cal torna a pecjà al pièrt la so gràsia.

[218] Tàrpea: il post indà che i Romàns a vèvin il so tešoru pùblic, cul tribùn Metèl ca lu custodiva—fin che Gjulio Sèšar a si veva imparonìt dal tešoru e mandàt via il Metèl. Cupiditas radix malorum est et—coma ca’è ben clar—erat!

[219] La mancjànsa di amòu sincèr pal ben, ca parta la zent al pecjàt, a spiega il puc ušu di sta puarta e il parsè ca’è cussì dirocada.

[220] La curnìs ca va sù pal mont dal purgatori a era da la stesa largesa.

[221] Pas tant voluda dal omp dopo che Adàm & Eva a èrin stàs butàs fòu dal ort terestri—pas in fin anuncjada dal ànzul Gabrièl.

[222] Virgìlio? La fuarsa divina? Ducju doj?

[223] I comentatòus a ni fàn recuardà la storiùta di Oza che, vìnt tocjàt l’arca, ca steva par colà, sensa il permès di Diu, al era stàt fulminàt a colp. (I vinu da considerà sta storiùta coma amonimìnt di no meti li mans in taj afàrs daj àltris, encja si pensàn di fa dal ben?)

[224] La vista e il sinti. Li imàginis a someàvin cussì vèris ca pareva ca cjantàsin sul seriu.

[225] David.

[226] Micòl a ghi li veva sunàdis par èsisi disvistìt in public, coma cal varès fat un mataràn o pajàso.

[227] Micòl, la prima fèmina dal re David; pa li so àriis di granda siora a era stada punida cu la sterilitàt.

[228] ’L imperatòu Trajan.

[229] Il smuàrs di un cjavàl.

[230] Li bandièris ca svualasàvin tal vint a tegnèvin rafigurada n’àcuila nera ta un sfont di colòu òru.

[231] I no vuej mancjàighi di rispièt, ma sta veduluta a no mi pàr pròpit sensa pretèšis.

[232] Diu stes, che dut al jòt—il pasàt, il prešènt e il davignì. Di nòuf cun rispièt: Ma a nol eše un puc masa limitàt, stu puarèt di Signòu, s’a nol pòl maj jodi roba nova?

[233] Ca no si à encjamò cambiàt in pavèa, o farfala.

[234] Asiòns.

[235] Pal amòu che Diu al à paj ànzui e par li stèlis.

[236] La sapiensa? Il sant spìrit?

[237] Chej encjamò vifs a varàn bišugna di tàntis prejèris par entrà’n tal purgatori.

[238] Chì an d’è di chej ca àn da purgà pecjàs pì grancj’ daj pecjàs daj àltris.

[239] Chej ca sòn plens di gràsia divina.

[240] Li ròdis stelàdis a sarèsin li sfèris celèstis.

[241] Taliàn.

[242] Minià.

[243] A àn pì colòu, pì vivacitàt.

[244] Mentri cal era vif, Oderìs al bramava pì di dut di èsi il miej minatòu dal mont.

[245] Prin da murì, cuant che encjamò al varès podùt vivi e, di conseguensa, pecjà, Oderìs a si veva pentìt e cambiàt il so mòut di vivi.

[246] Il genio di un artista—o la so fama—al dura amondi puc, se pì ca nol è seguìt da un periodo di mediocritàt.

[247] Dante chì al alùt a sè stes, pensànt sensa modestia cal sarà miej di Guido Cavalcanti.

[248] E cussì a è cu la Gloria dal omp, ca pasa a la svelta da un a un altri.

[249] Una alušiòn, chista, al firmamìnt stelàr, ca si mòuf pì a plan daj pianès e da la luna.

[250] Il soreli.

[251] Di disglonfà il so spìrit cal è plen di orgòliu o supiàrbia.

[252] A nol entra in tal purgatori.

[253] In efièt a si èra metùt lì in plasa a domandà la lemòšina ai so concitadìns par podej acumulà i bes ca ghi ocorèvin par liberà il so compaj. A no è da surprìndisi se un orgoliòus coma luj al tremava fašìnt chistu.

[254] Encja a Dante, una dì, a ghi farà vignì la stesa tremarola cal à provàt il Salvàn—e alòra al capirà il parlà scur.

[255] Gràsis a la so òpera di compasiòn, il Salvàn a si’a meretàt un post in tal purgatori. Basta un’unica òpera da li vòltis par fani meritèvuj.

[256] Cjaminànt insima di sti làstris, i parìncj’ daj muàrs soteràs sot a pòsin vej sempri prešìnt coma ca èrin prin di murì.

[257] Li làstris sot daj piè.

[258] Lusìfar stes, punìt pa la so supiàrbia sensa fin.

[259] I Gigàns a èrin stàs ridušùs a tocs da li saètis di Gjove stes.

[260] Un daj architès da la tor di Babèl.

[261] La pianura di Shinar, indà ca era stada costruìda la tòr di Babèl.

[262] Pal so orgòliu di vej sièt fiòj e sièt frùtis, Niobe a era stada punida da Latona ca ghi’u veva copàs dùcjus. Pal dolòu Niobe a si veva dopo trasformada in ta na statua.

[263] Par no vignì caturàt daj Filistèos, Saul a si veva copàt cul butasi’n ta la so spada. (Vandelli) Saul al era ebrèo ma al varès fat buna figura encja coma romàn!

[264] Aragna a era stada tramutada in ta un raj dopo ca veva sfidàt Minerva in ta l’art dal tesi.

[265] Roboàm al vèn punìt in ta che maniera chì par vej minacjàt i israelìs ca volèvin che luj ju judàs.

[266] E a stà di fat che Almeòn al veva adiritùra copàt so mari pa la vanitàt di vej acetàt na colana ca varès partàt a la muàrt dal so omp.

[267] Senacherib = re daj Asiriàns, copàt daj so fìs par vej par supiàrbia pierdùt na guera cuntra il re di Gjudea.

[268] Ciro al veva fàt copà il fi di Tamiri. Ic pì tars a ghi veva fàt tajà il cjaf a Ciro e butàt in ta na bota di sanc. Che Diu ni vuàrdi da fiòlis cussi!

[269] Olofèrnis, re daj Asiriàns, cuant cal steva combatìnt chej da la Gjudèa, al era zùt a finìla malamintri cuant che Gjudita a lu veva fàt namorà di ic e, coma ca susèit spes cuj maròus, luj al era zùt a pièrdi il cjaf par ic—e no doma par mòut di diši!

[270] L’umiltàt, sugerìda da chist’ultima imàgin, a ghi permeteva a Dante di penetrà in ta la veretàt da li ròbis cal jodeva rafiguràdis in tal pavimìnt.

[271] A s’insurièa, ogni tant, Dante, cuntra i grandòns di sta cjera!

[272] La sesta ora dal dì a à finìt il so còmpit. Cussì adès al è pasàt mišdì.

[273] Coma par domandàighi sè cal intindeva diši.

[274] La “ben guidada” a si riferìs, cun ironìa, a Firense.

[275] Cuant che a Firense a era pì onestàt.

[276] Zìnt sù par sta scjalinada a si si strufìna cuntra li parèis lateràls, ca sòn amondi rìpidis.

[277] Al purifichèa dal mal chej ca ghi vàn sù.

[278] Parsè che il mont dal purgatori a si streta sempri di pì pì’n sù ca si và.

[279] E cussì, ispiràt da la diresiòn dal soreli, Virgìlio al decìt ca bišugna proseguì a destra.

[280] Coma l’invidia, ca è sensa colòu, sbiadìda.

[281] L’espresiòn a si riferìs a sè ca susedeva in ta li plàsis, in front da li glìšis durànt li mèsis gràndis.

[282] La vista a ghi’è stada tant scurida da la so invidia da impedighi di jodi li ròbis coma ca varèsin da èsi jodùdis.

[283] Diu stes.

[284] Taliana.

[285] Il originàl (“s’i l’apparo”) a si visina di pì a “se jò i impari” cuj ca è. La sostansa, però a no cambia. Dante, a’ è clar, al intìnt diši che s’al sà di na tal ànima, al pol fàighi dal ben preànt par ic cuant cal torna’n tal mont.

[286] Tal sens che se la “sitàt vera” a è la sitàt di Diu, alòra a si è pelegrìns ( o in esilio) s’a si vif in Italia o in altri bàndis.

[287] Chej puarès di svuàrps sintàs in ta li bàndis di stu sìrcul a no pòsin jòdilu, ma a pòsin sinti i so muvimìns.

[288] Còlis = Colle, un paešùt da la Toscana, indulà che i Senèis a èrin stàs scunfìs daj Fiorentìns in tal [1269]. (Vandelli)

[289] Diu, vuarda cašu, al veva zà destinàt la scunfìta daj Senèis.

[290] Il mierli, da stupit, al vèn fòu d’unvièr ogni tant, crodìnt ca sedi za primavera.

[291] Ti vàs parlànt coma ca fàn i vifs.

[292] Tal prin ziròn dal purgatori, indulà ca patìsin i rogàns.

[293] Par via che ic, Sapia, a è in via di salvasiòn.

[294] Un puàrt in ta la Marema Toscana cal à vùt puc sucès; Diana a si riferìs a un flun che la zent a crodeva cal pasàs sot di Siena.

[295] Ogni comandànt cal crodeva di podej fà doventà grant stu puàrt di Talamòn. Sapia al dìs chistu cu na friguja di ironìa.

[296] Il Arno, che’n ta li bàndis di Falterona al è encjamò pisulùt.

[297] ’L Apenìn stes, dal cual Pelòu (Peloro) in Sicilia al è distacàt dal rest da l’Italia.

[298] La ploja stesa che dopo a implenìs i fluns.

[299] “Piòra” tal sens di bestia, coma ca ghi era capitàt ai compàis di Ulìs par via da la strèa Circe.

[300] Cjanùs ca sòn doma bòis da bajà.

[301] I Pišàns, ca sòn tant fùrbus ca no si làsin inganà da àltris. (Vandelli)

[302] ’L altri spìrit, chel di Rinieri. Chèl cal parla al è Guido dal Duce.

[303] A Dante.

[304] Persecutòus daj Fiorentìns.

[305] Firense.

[306] Par vej vùt tanta invidia (siminsa) i rivi apena apena a vej un post chì in tal purgatori. (A podarès èsighi zuda amondi pèšu!)

[307] Dal pur gust di vivi. Il teritori descrìt al sarès la Romagna.

[308] Ducju scju nòns—Lisio, Manars, Traversar, etc.—a èrin siòrs benjodùs da Dante, al contrari da la zentàja minsonada un puc pì’n sù.

[309] La memoria a è buna, ma di un intervàl di timp amondi curt.

[310] Grant contràst fra’l bièl mont di na volta e la realtàt asàj brututa dal dì di vuèj. Cussì al jodeva li ròbis Dante. A resta veretàt che “plus ca change plus c’est la….”

[311] Fìa (“rifiglia” tal originàl). A Bagnacjavàl a no si fàn pì fioj màscjus. (Vandelli)

[312] Maghinardo, capofamèa daj Pagàns.

[313] Par via che, muàrs i fioj màscjus a Ugolin a no ghi rèstin che fiòlis.

[314] Vandelli a ni recuarda che chìstis a sòn li peràulis che Caìn a ghi a dita d Diu dopo vej copàt Abèl: “omnis igitur qui inveneris me, occidit me.”

[315] Sè che Dante al intindeva in ta sti tre rìghis al resta un misteri.

[316] Là = tal purgatori; chì = lì cal stà scrivìnt il poeta—in Italia.

[317] I ràis a ni culpìvin tal miès da la muša. Chistu al è il sens da la espresiòn, abastansa strana, cal uša Dante—e chi uši pur jò, che di luj i mi fidi.

[318] Sensa altra zent.

[319] Purgatori XIV. [87].

[320] Se, savìnt il efièt da l’invidia, al avertìs àltris di no èsi invidiòus par no vej di zì a sufrì li pènis cal sufrìs luj.

[321] Ca si vòlin ben.

[322] Chì a para via la metàfora dal dišùn, tacada ta la linia [58].

[323] Supiàrbia e invìdia a èrin li do primi plàis; rabia, avarìsia, gola, lusùria, e musetàt a sòn che àltris sinc.

[324] I me vuj bramòus di jodi che ròbis nòvis cal steva par ufrì il ziròn nòuf.

[325] Maria.

[326] La fèmina di Pišistràt. La storia ca à di fà cun scju doj a vèn ripuartada dal scàmbiu cal seguìs sùbit sot.

[327] Stefan, chi lu recuardarìn coma San Stefan par èsi stàt martirišàt a Gjerušalèm.

[328] Li višions cal veva vùt a èrin “eròus” doma tal sens ca no fèvin part da la realtàt da li ròbis di ogni dì.

[329] Il fat che chì a cjàntin cun concòrdia al vòu diši che scju rabiòus a no’an pì che discòrdia che na volta a’an di vej vùt fra di lòu.

[330] A ghi sarà pusìbul sìntisi lo stes, sensa zì fòu dal fun—roba ca no podarèsin fa.

[331] Par che stràdis tortuòšis e plènis di dolòu dal’infièr.

[332] Cuant ch’encjamò ti èris in vita.

[333] Sintimìnt, chistu, che Marco al ripetarès encja—o forsi pì encjamò— al dì di vuèj, s’a si pensa a cers governàns ch’i vìn in ziru pal mont.

[334] Il dùbit su la corusiòn umana, che adès a si stà radoplànt dopo vej parlàt prin cun Guido dal Duce (Purg. XIV) e adès cun Marco.

[335] Cualchidùn al mèt la cauša da la corusiòn umana in tal cjèl, e àltris a la mètin chì jù entri la malìsia stesa di nuàltris—puora zent.

[336] I dùbis di Dante a dimòstrin cal vèn dal mont daj svuàrps.

[337] Si no vèsin libertàt di asiòn, alòra i no meretarèsin nè ’l infièr nè ’l paradìs.

[338] La sostansa di stu argumìnt: se encja i sìn influensàs da li stèlis (il cjèl) al inìsi, lo stes i sìn dotàs da la lus da la rašòn e da la libertàt di sièlzi fra’l ben e’l mal. Si sìn sàvius, in ùltin i zìn a sièlzi il ben. Si no—beh, Dante a ni’a ben fàt jodi li conseguènsis.

[339] A Diu stes. A è da oservà che par cjèl chì a s’intìnt diši li stèlis che, par cuant inflùs ca vèdin su la zent, a sòn sempri mancu potèntis dal creatòu.

[340] Prin ca ešìsti tal mont ch’i cognosìn. Fin a chel momènt lì, Diu al à godeva coma una cualchicjusuta ca ešisteva doma’n ta la so mins. A si pòl oservà da chistu che la nustra ànima, secont Dante (ca si baša, i cròt, su Tomàs d’Àcuina), a à na imortalitàt dopla: a’è imortàl dal momènt ca taca a vivi ta un cuàrp umàn; ma a è encja imortàl in tal sens ca è sempri ešistìda in ta la mins dal creatòu. A stu propòšit, a’è pur interesànt notà che il grant romàntic inglèis, Wordsworth, tal so poema “Intimations of Immortality,” al à ušàt il concèt da l’ànima ca taca a vivi duta plena di legrìa ta un frutùt coma indicasiòn che l’ànima a ešisteva encja prima cal nasès il frutùt.

[341] La guida o il fren al podarès èsi l’autoritàt da la glìšia ca ghi mostra la strada justa da seguì.

[342] Il re o imperatòu al pòl imponi che gjustìsia (la tor) necesària a rivà a otegni contentesa in ta stu mont e’n tal mont da vignì.

[343] Il papa al pòl medità su li scritùris, ma a ghi mancja la capacitàt di fàighi distinsiòn fra li ròbis mondànis e chès spìrituàlis.

[344] Seguìnt il ešempli dal papa, la zent a ghi và davòu doma da li ròbis di stu mont, trascurànt i bens spirituàj.

[345] Il papa e l’imperatòu, che insièmit a luminàvin tant la vita spirituàl che la vita di stu mont.

[346] La fuarsa politica (spada) e che spirituàl (pastoral) a sòn unìdis in ta la stesa persona—il papa.

[347] Ogni planta a si vèn a cognosi e apresà dal frut ca dà.

[348] La Lombardia, cunfinada daj fluns—ca ghi fàn riga.

[349] Federic II al era in lota cul papa par via da li guèris tra Ghibelìns e Guelfs.

[350] Un cal à cualchi colpa a no ocòr che chì al vedi riguàrt da la zent, par via che chì dùcjus a sòn plens di còlpis.

[351] Li funsiòns e fangu ca parta intòr.

[352] I Levìticos, prèdis dal pòpul israelita, a vèvin da dedicasi doma a ròbis spirituàlis. Par chèl a vegnèvin ešentàs dal eredità bens temporaj.

[353] Na volta a crodèvin che un farc al jodeva pa na pièl ca ghi cujerzeva i vuj. Na volta a crodèvin tanti ròbis stùpidis; no coma vuèj, ch’i ghi crodìn doma a ròbis vèris e jùstis e bièlis.

[354] Par so tendensa naturàl.

[355] Il ušignòu, ca ghi plašarès cjantà pì di ogni altri usièl. (La tristàta, secont i comentatòus, a sarès Progne che tant si veva rabiàt cuntra’l so omp ca veva copàt il so frutùt e dàt da mangjà al so omp! A sarà vera che “la donna è mobil,” ma fin a stu punt?)

[356] Stu “un” al sarès stàt un ministro dal re da la Persia cal era zùt a finìla crucifìs par vej tramàt cuntra i Israelìs.

[357] Fìa di Amata e dal re latìn. Chista Lavinia a ghi era zuda spoša a Enea, cuntra il volej da la mari che, amondi puc contenta, a si veva impicjàt. (Cussì a dìšin i comentatòus.)

[358] Chista a sarès la vous dal ànzul cal veva fàt duta che lus ca veva sveàt Dante.

[359] La me abilitàt di jodi.

[360] Fà’l ben ai àltris coma ch’i vorèsin ca ni fèsin a nu—sensa spetà di vignì preàs.

[361] Frutàn di sapiènsa, che Virgìlio ghi darà in ta chistu intervàl.

[362] L’amòu naturàl al è istintìf, posedùt da dùcjus, sensa sièlta; chel volùt al è dovùt a la volontàt dal indivìduo—cal resta responsàbil pa la so sièlta.

[363] Diu.

[364] I bens di stu mont.

[365] Dal èsi, o cuàrp, ca lu òspita.

[366] Diu.

[367] Chistu amòu dal mal a si manifèsta in tre manièris, coma spiegàt in ta li tersìnis ca seguìsin: chel dal supiàrbiu, chel dal invidiòus, e chel dal rabiòus.

[368] Chistu, i cròt, al à di èsi un vìsi amondi comùn. Fra ’l altri al è chel tipo di visi ca ghi dà il via a la trama di romànsos coma Il Cont di Montecrist. Se farèsini chej puòrs diàus di scritòus se la zent a fòs sensa vìsis? Provàn a pensà a na Divina Comèdia scrita in ta un mont indulà che la zent a’è sensa pècis!

[369] Al deriva cunfuàrt da l’idea da la ruvìna dal altri.

[370] Ben di stu mont, ca nol pòl dani contentèsa asoluta. (Però scju bens, sa càpitin tal momènt just, a pòsin zovà a fani contèns—e coma! Provàn a pensà, par esèmpli, a chel cašìn cal stà susedìnt tal Medio Orient, tra Israeliàns e Palestinèis. A si pol ben dìšighi ai Palestinèis (o ai Israeliàns) di no fa stupidàdis, di no zì a scalmanasi masa—o adiritùra suicidasi!—par rivà a otegni sè che, dopodùt, a sòn bens di stu mont: na cjàša, un toc di cjera da podej clamala sò, un stàt propri. Par lòu il vej sti robùtis a sarès sensaltri inìsi di granda contentèsa.)

[371] Taj tre sìrcui pì’n alt, Dante al vegnarà a cjatà fòu coma ca sòn cjastiàs i avàrs, i golòus e i lusuriòus.

[372] Chej ca no sàn un bièl nuja a vàn a fàsi mèstris.

[373] L’ànima a è stada creada cu la dispošisiòn di amà.

[374] La sostansa: Il vustri capì al à inìsi da ròbis estèrnis, che pal spìrit a dovèntin ogjès d’amòu.

[375] Il fòuc al tìnt di alsàsi sempri e di zì a finìla la sù in ta chè che i medievaj a clamàvin la sfera dal fòuc—e là, cu la so sostansa, al durarà par sempri.

[376] Par tiràighi fòu il mani di chista discusiòn “scolàstica” i racomandi Vandelli o altri comentatòus. La sostansa dal discòrs, però, a è che na virtùt—cualsìasi ca sedi—a si dimostra doma gràsis al so efièt, coma in tal cašu da li fuèis vèrdis ca fàn jòdj che un àrbul al è vif; o coma i colòus dal arcobalèn ca mòstrin ca stà plovìnt.

[377] Pì o mancu cussì: A no si sà da’ndulà cal vèn il prinsìpit dal nustri intelèt ne da’ndulà ca derìvin li nustri tendènsis a volej ben, a gustà il bièl, etc.

[378] Par via che chista inclinasiòn a’è istintìva—a no è derivada da sièlta lìbara.

[379] Di mòut che ogni prima inclinasiòn o vòja a zedi d’acòrdu cun ogni altra.

[380] Il ušu da la rašòn (la virtùt) al juda a fa filà dret ogni prin impùls.

[381] A è da oservà che Beatrìs a si metarà a discori di sta voja lìbara, o lìbar volej, pì’ndavànt, in tal paradìs.

[382] Cuant che i Romàns a jòdin il soreli a zì jù tra la Sardegna e la Corsica.

[383] Ilerda = la sitàt spagnola Lerida.

[384] Doj ešèmplis di premurošitàt. Coma cal nota Vandelli, il prin al è di caràtar spirituàl; il secònt, di caràtar temporàl.

[385] Il cori sensa pauša di scju spirs al è part da la so penitènsa.

[386] Il “tal” al sarès Berto da la Scjala, cal steva par murì; e so fì, coròt di cuàrp e di spìrit, al sarès Bepi, mal nasùt parsè cal era nasùt da na relasiòn adùltera. (Vandelli e àltris)

[387] A stàn rimproverànt i mus o acidiòus.

[388] I ebrèos, castigàs da Diu par vej dišubidìt Mošè. I erèdis dal Gjordàn a sarèsin i palestinèis. (Scju dìs chì a somèa che chej puòrs diàus di palestinèis a ricèvin encja lòu un bièl puc dal castìgu di Diu.)

[389] Chej ca no’an volùt seguì Enea fin a Roma, preferìnt restà in Sicilia.

[390] Par vej na buna spiegasiòn di sti rìghis, i sugerìs di consultà i comentatòus. In sostansa Dante al stà descrivìnt chel momènt, sùbit prin dal cricà dal dì, cuant che il scur al stà par zì via.

[391] Ècos di Circe chì, e’n ta li rìghis ca seguìsin.

[392] Beatrìs, secònt Vandelli; ma Dante al pòl vej intindùt Maria o cualchi altra personificasiòn da la rašòn, secont àltris.

[393] Coma un ca si tèn curvàt dal pensej.

[394] Lì ca vìvin i mortaj.

[395] Ca rafigùra i tre vìsis da l’avarìsia, la gola e la lusùria. (Vandelli)

[396] Cu la stesa energìa dal falcòn Dante al à paràt via a zì’n alt fin cal è rivàt tal plan dal ziròn pì’n sù.

[397] La strada ca parta al sest ziròn.

[398] Si sèis lìbars di zì sensa vej da sufrì il patimìnt di stà distiràs par cjera.

[399] Tegnèivi a destra, vièrs l’esterno.

[400] Il pentimìnt.

[401] Il plànzi stes.

[402] Ti’as di savej ch’i soj stàt Papa (“successor Petri”).

[403] Il nòn da la so famèa al deriva dal nòn dal flun—il Lavagna. Chel cal parla al è il Papa Adrian V, da la famèa dal cont di Lavagna. (Vandelli e àltris.)

[404] Neque nubent: la alušiòn a è al discorsùt fàt da Crist tal Vanzeli, indà cal dìs che in paradìs a no si è pì spošis nè di chistu nè di chel altri, ma ca si è dùcjus compàis.

[405] Vers [91], etc.

[406] Chèl dal Papa Adrian V, ca ghi à apena dita di parà via.

[407] Ai doj poès a ghi tocjava cjaminà visìn da la rocja par via che il percòrs al era dut plen di ànimis distiràdis.

[408] L’avarìsia.

[409] Ducju i altri vìsis.

[410] Secont Vandelli al sarà il “veltro” che a la fin al sbarasarà il mont da l’avarìsia. (Cfr. Inf. I, [101])

[411] La stala indà cal è nasùt Gjesù.

[412] Stu Fabrìsi al era un cònsul romàn cal veva (secont Vandelli) la virtùt amondi rara di restà puòr e onèst invensi di siòr e visiàt.

[413] Se Nicolò no ghi vès prejodùt la dote, sti frùtis a si varèsin butàdis a la malavita.

[414] Diu.

[415] La cjaša daj Capetìngis, ca’an seguìt i Carolìngis.

[416] Il me sanc, o miej, i me disendèns, ca sòn doventàs coròs in sèguit al matrimoni di Beatrìs Berlinghièr cun Carlo d’Anjou. Da sta uniòn il re al veva risevùt in dote la contèa di Provensa. (Vandelli e àltris.)

[417] Cul matrimoni di re Carlo.

[418] A si nota in ta sti rìghis na buna vena di sarcàsm. (Tomàs al sarès San Tomàs, mandàt in paradìs da Carlo stes.)

[419] Stu Carlo (di Valois) al à ušàt il tradimìnt coma arma, coma Gjuda. In Italia al à judàt i Neris cuntra i Blancs di Firense. (Robuschi)

[420] Carlo II, fàt prešonej in tal golf di Napoli, al veva “vendùt” so fia par profit. (Robuschi)

[421] Rešidensa dal Papa Bonifas VIII.

[422] Fra i cuaj al sarès Filìp il Bièl, cal sotomèt il papa a na pasiòn coma chè di Crist stes.

[423] Filìp il Bièl, fra ’l altri, al fà fòu i bens daj Templàrs. (Robuschi)

[424] Diu a nol sfoga sùbit la so rabia, coma ch’i farèsin nuàltris, ma al speta il momènt just.

[425] Durànt il dì a cjàntin ešèmplis di virtùt; di nòt, ešèmplis contràris.

[426] Pigmaliòn al veva copàt so cugnàt Sichòt (Sicheo) par vej il tešoru.

[427] Ugo Capèt, chel spìrit cal à apena finìt di parlà.

[428] Delo, la išula indulà che Latona a veva parturìt i so doj fiòj Apol e Diana (il soreli e la luna).

[429] Cašu stran: Pròpit mentri ch’i staj par bati sta riga, i sìnt Cecilia Bartoli ta la radio ca cjànta Gloria in excelsis Deo. Stranìsin cašu. Par stu cašu stranìsin e par ducju i cašus stranìsins ca susèdin tal mont (basta ca sèdin bièj) ca ghi zedi pur gloria in excelsis Deo!

[430] Secònt il Vanzeli, chista a sarès che fruta ca à risevùt na aga ca ghi’a cjòlt ogni sèit in cambiu di na gota di aga par copàighi la sèit dal puòr Gjesù.

[431] Tornàt fòu tra i vifs.

[432] Virgìlio a ghi fà al spìrit un salùt cal và d’acòrdu cul salùt fàt dal spìrit stes.

[433] I sèns a sòn i “P” segnàs su la front di Dante.

[434] Clot, una da li Pàrchis ca fìlin i destìns da la zent.

[435] Il mont di scju spìris.

[436] Dut sè ca susèit chì’n tal purgatori a seguìs un òrdin divìn.

[437] ’L arcobalèn (Iride) cal cambia pošisiòn a seconda dal muvimìnt dal soreli.

[438] Il volej stes di zì in sù al è in sè stes font di plašej par l’ànima.

[439] L’ànima a vorès zì sù, ma la gjustìsia divina a la custrìns a sufrì la necesària punisiòn pa la so inclinasiòn al pecjà.

[440] Sèit dimostrada dal cjantà daj purgàns cuant che n’ànima a si libera da li so pènis.

[441] Stasio, chel cal parla sti rìghis, al era cognosùt coma poeta in taj timps di Crist. (Robuschi)

[442] Secònt Vandelli, Dante a si sbàlia: Stasio al era napoletàn, no tolosàn.

[443] Dopo vej scrìt la Tebaide, Stasio al era muàrt mentri cal scriveva la Achilleide.

[444] Su di me e intòr di me.

[445] Ca sarès l’Eneide.

[446] Ta stu ešìlio.

[447] Pa la zent pì onesta e spontanea a ghi’è dur tègnisi dal ridi o dal planzi, encja se l’ocašiòn a dišarès ca nol è il momènt just par ridi o planzi.

[448] Se dut il grant lavoru ch’i ti stàs fašìnt al è pal ben da la to ànima.

[449] Stu ànzul a ghi à apena scancelàt da la front il cuìnt P (o pecjàt) che Dante al veva intajàt ta la front.

[450] Li peràulis da la beatitùdin (Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam…) cjantada dal ànzul. (Vandelli)

[451] Virgìlio al veva zà sintùt Gjovenàl parlà ben di Stasio; e adès, il èsi in compagnìa di un tipo geniàl coma Stasio a ghi farà someà pì curta la strada ca’an da fà.

[452] Avàr.

[453] Dante e Virgìlio a’an par prin cjatàt Stasio in tal sìrcul daj avàrs.

[454] Il sens al è che se Stasio a nol vès lešùt, e capìt, li rìghis di
Virgìlio, al sarès cal sufrìs li pènis dal’infièr cul rest daj avàrs
(Inf. VII, [25]-[35]). Chì, però, a somèa ca sedi un problema. Li rìghis di
Virgìlio, ripuartàdis da Stasio, a no sòn idèntichis da li rìghis di
Virgìlio ripuartàdis in ta l’Enèide. (Vandelli, etc.)

[455] Pecjàs.

[456] Tošàs a zero, coma che’n tal infièr a sòn descrìs chej che’n vita a vèvin masa largesa o prodigalitàt.

[457] A no’an savùt pentisi nè in vita nè in punt di muàrt.

[458] Coma, par ešempli, a susèit tal cašu da la largesa (o prodigalitàt) ca è oponuda a l’avarìsia.

[459] Sti peràulis a ghi dimòstrin a Virgìlio che Stasio a nol era par nuja avàr.

[460] Cansòns bucòlichis. La referensa a è di Virgìlio, che chì a ghi stà fašìnt n’altra domanda a Stasio.

[461] La muša da la storia, ca ispirava Stasio.

[462] Par meretà la salvasiòn a no basta fà dal ben in tal mont; a bišugna pur vej fede. (Chej in vena calvinista a sarèsin amondi d’acordu.)

[463] Stasio a si riferìs a na sorta di profèsia fata da Virgìlio in ta una da li so òperis.

[464] Par gràsia to i soj doventàt….

[465] Stasio a si riferìs al episòdi da la Tebaide cal descrìf il rivà daj Grecs taj fluns visìn da la sitàt di Tebe.

[466] Omero.

[467] Il Mont Parnàs.

[468] Caràtars, chìscjus e chej da li rìghis ca seguìsin, cjantàs da Stasio in ta li so òperis.

[469] Puarèta par sigùr: dopo vej jodùt murì ducju i sòs, il so maròus pur, a era stada condanada a muàrt da Creonte, insièmit cun so sòu Antigone. (Vandelli)

[470] A sòn apena rivàs tal sest sìrcul.

[471] Cuant ch’i eri frut (a si parla di pì di miès sècul fa) a era abastànsa comun a San Zuan di ušà la peràula “moràr” par descrivi un àrbul di cualsìasi sorta. Ma chè, a si sà, a era l’època daj cavalèis e da li mòris, e ogni època a vèn rifletuda in tal so vocabulari.

[472] Tal sens che li ànimis afamàdis dal purgatori a no podaràn permètisi di mangjà li “mòris” di stu moràr.

[473] I sugerìs di consultà i pensèis di Vandelli a stu riguàrt.

[474] In ta la bibia, il profeta Danièl al veva rifiutàt di mangjà, ma in compèns a ghi era stada conferìda na granda cognosensa da li ròbis.

[475] Chì, in tal me post, di cavalètis d’estàt an d’è tàntis; ma i preferìs lasàlis ca saltusèjn pitòst che mangjàlis, encja se cussì fašìnt i vaj a sacrificà l’ocašiòn di implenimi di Gloria. A no’è da esclùdi, però, che se par un toc a si vès da sopravìvi mangjànt doma, o cuaši doma, cavalètis, a si zarès a vej da li bièli višiòns; roba, forsi, da fàighi invidia al stes Zuan Batista.

[476] Chè ca si fà cul sclop, no cuj madòns.

[477] Virgìlio al sugerìs che sti puòri ànimis a pròvin, cul planzi e cjantà, a liberasi daj vìncuj ca ju tègnin leàs in ta stu post.

[478] Erisitòn al era stàt punìt cu na fan insasiàbil, tant che a la fin al veva tacàt a rošeàsi il so stes cuàrp.

[479] Se Dante al uša “como” par “coma,” alòr i no mi sìnt tant mal a ušà “com” par “coma” nencja jò.

[480] La so vòus.

[481] Cuant che cul sanc da la so vena a ni’a partàt a la redensiòn.

[482] I comentatòus: tal antipurgatori, indulà che il timp da pecjadòu durànt la vita al vèn doplàt prin da entrà tal purgatori stes.

[483] Dal antipurgatori, indà ca sòn chej ca àn spetàt masa timp prima di pentisi.

[484] Forèis al è abastansa sarcàstic tal descrivi la mancjansa di pudòu in ta li fèminis da la Firense cal à lasàt.

[485] A si àja maj jodùt fèminis che par fàighi ritegni il so pudòu a era necesàri creà disiplìnis spirituàlis o civilis? Se’l dišarèsia il puòr Farnèis s’al vès di fà na pasegiàta ta spiàgis coma che di Lignàn al dì di vuej? A ghi vegnarès ingrìsul!

[486] Prin di dut a zaràn a sufrì chej che adès a sòn encjamò frutùs sensa barba.

[487] Par via che Dante, esìnt di cjar e vuès, al fa ombrèna.

[488] La luna, Diana, sòu dal soreli, o Apol.

[489] Ca seguìs Virgìlio.

[490] Stu mont, cal sarès il purgatori, al vòu liberasi di Stasio e mandalu’n ta la strada dal paradìs.

[491] L’ànima di Stasio, ca stà proseguìnt a plan par restà insièmit cun Virgìlio, chèl che “cun me’l và.”

[492] Bonagiunta in tal originàl.

[493] A si trata chì di Papa Martin IV.

[494] Secont Vandelli stu Papa a si la godeva a mangjà bišàtis dopo vèilis ’nnegàdis tal vin (vernaccia) e rustìdis. Insoma, al era un gološòn di un papa, e basta.

[495] Par vej na cognosensa pì buna di scju nòns, e àltris, i sugerìs Vandelli o altri comentatòus.

[496] Ta la bocja.

[497] Tal sens di cunsumà.

[498] ‘Donne ch’avete intelletto d’amore.’

[499] Li ultimi sèis rìghis e chès ca seguìsin a descrìvin la sostansa di chel tipo di poešia o di scrivi cal vèn celebràt coma “dolce stil novo.”

[500] Tal originàl: “dittator” = ’l amòu.

[501] I tornaràj prin cul dešideri che in realtàt. La riva a sarès un post tal Tirèn indulà ca si riunìsin li ànimis par vignì trasportàdis tal Purgatori.

[502] Stu “puòr diàu” al sarès Corso Donati, fradi di Farèis. Secont il fradi, Corso Donati a somèa cal sedi stàt in part responsàbil dal “spolpamìnt” di Firense, descrit pì’nsìma.

[503] Li sfèris celèstis.

[504] Coma ca fà la zent cuant che zà a sà ca no pol vej sè ca vorès vej.

[505] I centàuros, ca vèvin un pet di omp e un cuàrp di cjavàl. Tant chistu che ’l ešempli daj ebrèos cal seguìs al è un ešempli di gološitàt punida.

[506] I guadàis, i cròt, a sòn li pènis ca sufrìsin, che cul zì ’ndavànt ju purificarà.

[507] Sta pluma dal ànzul a ghi neta via il pecjàt da la gološitàt a Dante.

[508] Chej ca s’intìndin di astrologìa a capìsin a volo che Dante al vòu diši ca sòn li doj dopo di misdì. Chej che di astrologia a s’intìndin puc, coma me, a sòn conseàs di consultà i comentatòus.

[509] Rivànt fin a vièrzi (il àt) la bocja par parlà.

[510] Na domanda amondi sensìbli. La risposta a ghi vèn data in ta in li rìghis ca seguìsin.

[511] Tal sens che Dante al podarès alora capì coma ca è pusìbul dimagrì, par rašòns ca no’an nuja a che fà cu la mancjansa di roba da mangjà.

[512] Il sanc cal scòr in ta li vènis di una part dal cuàrp al và a trasformasi in ta la part stesa.

[513] Ta stu “natural vasèl” a si mìscjn il sanc dal omp e chel da la fèmina.

[514] Il sanc da la fèmina al è pront a ricèvi il sanc dal omp, cal è pront a operà.

[515] I sugerìs di consultà i comentatòus par vej na idea pì clara di chista spiegasiòn “scolastica” di sè ca susèit dal momènt dal concepimìnt in sù.

[516] A è clar, chì, che il sanc maschìl al domina. I cròt che certi feminìstis di vuej a ghi darèsin na buna tirada di orèlis a Dante e a Tomàs d’Acuina e a Aristòtil e a dùcjus chej ca la pensàvin cussì in ta chej timps lontàns.

[517] La referènsa chì a è al filošofo antìc Averroe che, secònt li rìghis ca seguìsin, al insisteva che ’l intelèt al era superàt da l’ànima. (Vandelli, su chistu punt al dà na buna spiegasiòn.)

[518] Par vej n’idea pì clara da la fušiòn da li divièrsis pars da l’ànima (vegetativa, sensitiva e rasionàl) a zova consultà i comentatòus. A è da oservà, però, che l’idea che ’l embrio al vegni dotàt di ànima “rasionàl” a vèn scartada daj filòšofos di vuej, da John Locke in cà.

[519] La referènsa chì a è a che part da l’ànima ca resta atìva encja dopo la muàrt.

[520] In particulàr li facoltàs vegetatìvis e sensitìvis, a rèstin calmùtis; mentri che li facoltàs inteletìvis (memoria, etc.) liberàdis dal cuàrp, a dovèntin encjamò pì ben gusàdis.

[521] L’ànima, che chì si si’èra sofermada, a deva forma umana a l’aria. Interesanta chista teoria da l’ànima, ca à ešistensa prima dal cuàrp, e che di fat a ghi dà forma al cuàrp.

[522] Chistu a à dita Maria cuant che ’l ànzul a ghi veva dita ca varès vùt un frut; “Quomodo fiet istud, quoniam virum non cognosco?” Domanda abastansa naturàl.

[523] Il velèn.

[524] Scju spìris a pòsin purificasi doma restànt lì, dentri da li flàmis.

[525] Tal sens generàl da li zònis cjàldis dal Nordafrica.

[526] Par fasi amà da un toru, Pasife a’è entrada ta na vacja di len. Da sta union al è nasùt il Minotauro.

[527] Vandelli al cròt che sta siora a è la Madona; Robuschi al dìs ca è Beatrìs. E jò? Jò’i cròt che sta gràsia a posi èsighi conferìda doma da la adòna—o da Beatrìs cu la gràsia da la Madona.

[528] L’idea che na persona urbana, civilišada, nòbil, a resti culpida (o maraveada) dal straordinari par mancu timp dal cjargnèl (=montanaro) a è, secònt me, un cumplimìnt tant pì grant pal cjargnèl che pa la persona “nòbil.”

[529] Sèšar, coma chej spìris descrìs uchì, al veva pecjàt di sodomìa, e par chèl al vegneva clamàt “regina.”

[530] La so vergogna a asìst li flàmis in tal so viàs di purificasiòn.

[531] Pasife, zà minsonada’n tal vers [41].

[532] Guinišèl, ca ghi’a dàt il via al “stil novo,” al sarès sens’altri dut invidiòus di sta me prova “volgàr” in furlàn.

[533] A è miej consultà i comentatòus par vej na buna idea da la storia di Licurgo, da la so fèmina e daj so fiòj. Chì a’è da notà che Dante al è tentàt di cori vièrs di Guinišèl, pal ben ca ghi voleva, ma al è trategnùt da li flàmis ca cujèrzin Guinišèl.

[534] Cussì a si riferìs Dante al Guinišèl, che di luj a si considera disèpul.

[535] Il miej fabri dal “dolce stil novo” al sarès Arnalt Daniel; chèl crodùt pì avansàt al sarès Girault de Borneil, un famòus poeta provensàl. (Q.v. i comentatòus.)

[536] I “stùpis” minsonàs in ta stu vers a èrin èncja da l’opiniòn che li òperis di Guiton d’Arès a fòsin fra li miej.

[537] Scritòus coma Guinišèl, sensa parlà di Dante stes, a raprešentàvin tant miej il “bièl stil nòuf.”

[538] Arnalt Daniel, zà minsonàt tal vers [115], ca si esprimarà in provensàl fra cualchi riga.

[539] A è ben clar che il provensàl al è cušìn dret dal furlàn.

[540] Il ànzul a ghi aparìs al tramònt. Par na descrisiòn detaliàda su chista determinasiòn di Dante in riguàrt a l’ora, i sugerìs i comentatòus.

[541] Vanzeli di San Matèo, v.[8].

[542] Al è doventàt pàlit coma un muàrt.

[543] Sti rìghis a sugerìsin che Dante al veva vùt ocašiòn di jodi zent condanada vignì brušada viva.

[544] La storiuta di Tisbe e Piramo, na sorta di Romeo e Gjulieta pre- Shakespeariana, a’è contada da Ovidio in ta la so Metamorfoši.

[545] Fin a stu punt, i tre a vèvin cjaminàt in fila indiana, cun Stasio in tal miès.

[546] Indà ca tacava la scjala ca partava al paradìs terestri.

[547] Al era zùt a durmì—o tramontàt.

[548] Citerea = Vènere.

[549] Lia, prima fèmina di Jacob, chì ušada da Dante coma sìmbul da la vita ativa. (Vandelli) La corona ca si met in tal cjaf a è na corona fata di buni òperis.

[550] Rachel, seconda fèmina di Jacob, a è chì ušada coma sìmbul da la vita contemplativa.

[551] I splendòus dal vers [109] a crèjn stu efièt.

[552] Chès temporàlis.

[553] Làsiti guidà da sè ca ti par just.

[554] Beatrìs.

[555] “Chej” a sarèsin i flòus, àrbuj, e’l rest di stu post. Virgìlio, duncja, a ghi dà la sièlta di ušà stu timp in ta la vita contemplativa (stànt sintàt) o ativa (cjaminànt fra flòus e àrbuj.)

[556] Su di tè i conferìs il podej temporàl e spirituàl.

[557] Sicoma ca era matìna, l’ombrena dal mont dal purgatori a vegneva butada vièrs ovest, par là ca si pleàvin li ramàsis.

[558] Visìn di Ravena.

[559] Ta stu post al è sempri il mèis di maj, cu li so gràndis bielèsis primaverìlis.

[560] Divièrsis interpretasiòns di sta riga a sòn pusìbulis. Robuschi e àltris a cròdin ca sedi Proserpina ca pièrt la primavera (i flòus ca steva cjolìnt sù). Jò invènsi i cròt che al momènt dal rapimìnt par man di Plutòn, Proserpina (la primavera) a pièrt so mari (la cjera, la natura) par via ca vèn trasportada tal mont di sot; mentri che Cerere (la mari), pierdìnt so fia, a pièrt la primavera stèsa.

[561] Cupid.

[562] Tal sens che Cùpid di sòlit al culpìva àltris, no so mari, che stavòlta al veva fat namorà di Adòn.

[563] Chè di Serse a è na lesion che al dì di vuèj a varèsin da tegni in mins chej tipos coma Bush mentri ca si preparing a invadi il Iraq, pensànt, coma Serse, che sbarasàsi di Saddam Hussein a sedi na roba da nuja e sensa nisùna conseguensa negativa.

[564] Chìstis a sarèsin localitàs ta li do bàndis dal Elespònt; Leandro al era costrèt a nodà da un post al altri par zì a cjatà la so amànt, fin che a un bièl momènt a si’a ’nnegàt.

[565] Il Letè.

[566] Il Salm XCI, cal dis fra l’altri quam magnificata sunt opera tua, Domine!

[567] Dante a si riferìs a li peràulis di Stasio (Purg. XXI, [43]….) cal veva dita che cà a no si varèsin cjatàt cambiamìns di timp.

[568] Diu al pol cjatà e amirà la perfesiòn doma in sè stes.

[569] Da l’entrada in sù, il purgatori al è lìbar di chej turbamìns ca crèjn chì di nuàltris l’aga e la cjera.

[570] Ca sarès la nustra cjera, no chè dal alt dal purgatori.

[571] Di là—tal nustri mont—stu frutàn (dal àrbul dal ben e da mal?) a nol ešìst.

[572] Tal cors da la purificasiòn a bišugna che na ànima a si dismintièj daj pecjàs ca’a cometùt e ca si recuardi doma dal ben ca à fàt.

[573] Il gust da l’aga di Letè e di Enoè.

[574] Ognùn daj poès di na volta, chej ispiràs in tal Parnàs. Fra chìscjus a sarèsin encja Virgìlio e Stasio; e a’è par chel che Dante, ta la prosima riga, a si volta vièrs di lòu.

[575] Dante al veva cjòlt i so vuj da la bièla Matelda doma par un momentùt.

[576] A sarès bièl savej se Dante al ušarès li stesi espresiòns encja vuèj cuant che la potensa feminista a è tal che’n ta un sens no tant indirèt a parta parfìn a guèris coma chè da l’Afghanistan par liberà li fèminis dal so vel.

[577] Il sun da la melodìa minsonada tal vers [22].

[578] Li Mùšis.

[579] Vigìlis.

[580] Dante al uša il Elicòn, il post indà ca stàn li Mùšis, invensi da li fontànis—o rišultìvis—Aganipa e Ipocrina—ca vègnin fòu dal Elicòn. Il sens al è che Dante al vou bevi da li àghis di sti fontànis par otègni la ispirasiòn ca ghi ocòr par continuà.

[581] Il rest da li Mùšis.

[582] L’ogjèt percepìt da pì di un sens e che, di conseguensa, al pol inganà un daj sens, coma cal ingàna il sens da la vista in ta stu cašu chì.

[583] “Àt” = forma, aspièt. (Dante a si veva visinàt ai àrbuj cussì tant ca nol podeva pì vignì inganàt in ta sè cal jodeva.)

[584] Chista “virtùt” a sarès che facoltàt inteletuàl ca ghi permèt a la rašòn di percepì la veretàt da li ròbis.

[585] Matelda.

[586] Tal nustri mont.

[587] Dal flun Letè, che i poès e Matelda a stàn percorìnt.

[588] Li flamùtis a someàvin pinej.

[589] Li sièt lìstis a rafigùrin i sièt regaj dal sant spìrit: il savej, ’l intelèt, il bon consej, la fuarsa, la siensa, la pietàt, e il timòu di Diu. (Vandelli)

[590] Li strìchis coloràdis lasàdis da li flamùtis a sòn iridàdis, coma cal è ’l arcobalèn o ca sòn i sircuj che ogni tant a si jòdin atòr da la luna. (Delia)

[591] Dante a nol à la capacitàt di jodi cussì lontàn coma cal pòs il spìrit di Diu.

[592] Secont Vandelli, scju vincjacuatri vecjus a raprešèntin i vincjacuatri lìbris dal Vecju Testamìnt.

[593] Cussì al saluda Maria ’l arcànzul Gabrièl.

[594] Coma che’n tal cjèl na stela a cjoj’l post di n’altra.

[595] Sìmbul daj cuatri lìbris dal Nòuf Testamìnt.

[596] La descrisiòn di Dante a deriva in part da Ezechièl e in part da San Zuan da l’Apocalìs.

[597] Il grifòn, a ni recuarda il Vandelli, al è un sìmbul amondi adàt par raprešentà Crist: Crist al à cualitàs divìnis e umànis, coma che il grifòn al è un puc àcuila e un puc leòn. Il cjar al raprešentarès la Glišia.

[598] A è da notà che la part dal grifòn ca raprešènta il divìn a’a la corispundensa àcuila/òru, il pì maestòus daj usièj e il pì presiòus daj metaj. La part umana (il leòn) a è in blanc e in ros.

[599] ’L amonimìnt che, coma ca ghi’a susedùt a Fetòn, cussì a podarès susèdighi al Papa s’a nol vès da guidà ben il cjar da la Glišia.

[600] Li tre fèminis a raprešèntin li tre virtùs teologàlis: la rosa = la caritàt; la verda = la speransa ; la blancja = la fede.

[601] Li cuatri virtùs cardinàlis: la prudensa (= chista), la gjustìsia, la fuartesa e la temperansa. (Vandelli al esplora al lunc il valòu simbòlic di sti aparisiòns.)

[602] San Luca e San Pauli, secont i comentatòus.

[603] La natura a veva fat Ipocrate pal interès daj òmis (chej nemàj ca sòn i predilès da la natura—coma ca crodèvin na volta).

[604] Stu altri vecju al sarès San Pauli, cal mostra cu la so spada il grant podej da la peràula di Diu.

[605] San Zuan, il autòu da l’Apocalìs. A somèa cal durmìsi; ma in realtàt al è tegnùt ben sveàt da li so višiòns.

[606] I ultins sièt minsonàs.

[607] Ca èrin vistìs in blanc.

[608] La caritàt, ca supuarta il Nòuf Testamìnt, a è raprešentada in ròs; la fede dal Veciu Testamìnt in blanc.

[609] Diu stes, tal Empireo, ma encja chel complès di cjandelièrs, etc., zà descrìt.

[610] Il setentriòn pì bas (l’Orsuta cu la stela polar), cal guida il marinàr.

[611] Di matina bunòra, cuant che’l soreli apena apena al vèn sù, al è velàt da vapòus ca ni permètin di vuardalu a vuj nùs.

[612] Un amòu cal và ’ndavòu un bièl puc, coma che Dante al conta in ta la so Vita Nuova.

[613] Dante a nol veva nencja nòuf àis cuant cal veva jodùt Beatrìs pa la prima volta.

[614] Una cuantitàt amondi pìsula (un otàf di un’onsa).

[615] Dùtis li bielèsis dal paradìs terèstri, pierdùdis da Eva, a no bàstin par tègnimi dal planzi.

[616] Chista a è in realtàt l’unica volta che il nòn di Dante al è minsonàt in ta la Comèdia.

[617] Fuèis dal ulìf, ca ghi èrin sàcris a Minerva.

[618] La font a sarès il Letè stes.

[619] La Slovenia dal dì di vuèj.

[620] Il paìs cal pièrt ombrena al sarès ’l Egìt, o altri paìs nordafricàns, indulà che ogni tant il soreli al è cussì dret in parzora daj ogjès ca ghi stàn sot che chej a no fòrmin nisùna ombrena.

[621] Cal sarès il cori da li sfèris celèstis.

[622] I ànzui ca vèvin dimostràt compasiòn pal puòr Dante.

[623] Beatrìs e i ànzui.

[624] Tal originàl il ecuivalènt di “zovenùt” a sarès la “vita nova” di Dante.

[625] Chista a sarès la condisiòn dal puòr Dante cuant che par prin i lu jodìn al’inìsi dal Infièr, cunfùs e pierdùt in tal bosc scur.

[626] Al è restàt lì imbacuchìt, cu la bòcja vièrta ma sensa èsi bon di diši nùja.

[627] Beatrìs a è muarta cuant ca veva [25] àis.

[628] Sens: La lama ca dovarès punì il pecjadòu a vèn smusada dal intervegnì da la mišericordia divina.

[629] Tal e cual di chej ch’encjamò a ghi fàn part dal mont da li ròbis fàlsis.

[630] Beatrìs a ghi stà dišìnt a Dante ca nol veva da vej pierdùt timp a zì in sercja di chej plašèis di stu mont, coma par ešempli il plašej sesuàl.

[631] Colps o avìs di perìcul.

[632] Il vint nostràl al sarès il vint da la tramontana; chel altri al è il vint da l’Africa.

[633] Riferìnt a la so muša coma “barba,” Beatrìs a ghi fà recuardà a Dante ca nol è pì un frutùt. E luj a si sìnt mortificàt.

[634] Stu èsi in do natùris al è il grifòn—mieša àcuila e miès leòn— sìmbul da la dopla natura di Gjesù Crist.

[635] L’aga dal Letè a lu purìfica e a ghi cjoj la memòria daj so pecjàs.

[636] Chìstis a sarèsin li virtùs cardinàlis, che cul so fà a dimòstrin di volej protèšilu.

[637] Indulà ca fòrmin una da li costelasiòns.

[638] Dal inìsi, alòra, Beatrìs a era stada dotada di dùtis li virtùs.

[639] Li virtùs teologàls (caritàt, speransa e fede) ca ghi daràn na man a Dante par jodi li veretàs rivelàdis pì benòn.

[640] Taj vuj di Beatrìs.

[641] Coma za minsonàt, il grifòn al è stàt destinàt a rapresentà il Crist in ta la natura umana e che divina.

[642] In sè il grifòn al restava imutàt, ma a si tramutava in taj vuj di Beatrìs o in tal aspièt uman o in ta chel divìn.

[643] La sostansa di chista esclamasiòn di Dante a è la reališasiòn so che nisùn al podarès maj descrivi cun precišiòn la bielèsa di Beatrìs.

[644] I dèis àis ca separàvin il poeta dal àn da la muàrt di Beatrìs.

[645] Al era dut concentràt in tal amirà la bielèsa di Beatrìs.

[646] Sti tre zòvinis, ca raprešèntin li tre virtùs cardinàlis, a ghi stàn partànt a mins a Dante di smètila di fisà Beatrìs.

[647] I sièt cjandelièrs za minsonàs tal cjànt XXIX.

[648] Cu la bandiera.

[649] Mentri che il cjar al zira, Dante e compàis a sòn ta la banda interna da l’orbita.

[650] I comentatòus a sugerìsin che stu àrbul al raprešenta ’l impero romàn, mentri che il cjar trainàt dal grifòn al raprešenta la Glišia. ’L àrbul svistìt, duncja, al sugerìs la condisiòn dal impero ca ešisteva sensa ’l intervènt redentìf di Crist.

[651] Coma che, di fat, a ghi’a capitàt a la nustra nonuta Eva, che osteàda, dopo vej sercjàt il frut di stu àrbul!

[652] Al à leàt il timòn dal cjar a la frascja cu la frascja stesa. In ta che maniera chì a vèn raprešentada l’uniòn dal’Impero cu la Glišia.

[653] La lus dal soreli a si mìscja cu la lus da la costelasiòn dal Cjavròn, ca seguìs la costelasiòn dal Pès.

[654] Sot n’altra costelasiòn—che dal Toru.

[655] Gjove, ca si ’namorava sù par jù di dùtis li zòvinis ca ghi capitava di jodi, a si veva pur inamoràt di Io e a ogni cost al voleva entrà’n ta li so gràsis. La so fèmina (Gjuno), però, volìnt ostaculalu (cuj sàja maj parsè), a veva metùt Argo (chel mostru daj sent vuj) a fàjghi da vuardiàn a Io. Alòra Gjove al veva mandàt Mercurio a indurmidì il puòr Argo cul contàighi la storia da la ninfa Siringa. Tal fratìmp, Gjove a si veva profitàt, e cussì via dišìnt.

[656] I sugerìs di consultà i comentatòus par una spiegasiòn prufundida di chista similitùdin, ca trata da la relasion fra il sveàsi di Dante e chèl daj apòstui.

[657] La compagnìa e i àltris a sarèsin chej spirs (li nìnfis, i vècjus, etc.) ca compagnàvin il cjar. A è da zontà che s’i si recuardàn che il grifòn al rafigùra Crist, alòra il fat che adès al và in alt al raprešenta l’asensiòn di Crist in tal cjèl.

[658] Cjar—il “plaustrum” latìn.

[659] ’L Acuilòn e il Austri a sòn doj vins ca tirin fuàrt.

[660] Rešidènt ta sta “silva”—o paradìs terèstri.

[661] L’acuila e i so dans a raprešèntin li persecusiòns dal impero viers la Glišia.

[662] “Secja” parsè che la volp, coma sìmbul da la erešia, a è al dišùn di ogni buna dutrina. (Vandelli)

[663] Secònt i comentatòs, l’àcuila chì a raprešenta l’imperatòu Costantìn e la so donasiòn al Papa.

[664] Il dragòn descrìt in ta che rìghis chì al è il Satanàt.

[665] La donasiòn di Costantìn, fata cun buna intensiòn, cul zì dal timp a veva da partàighi brus momèns a la Glišia.

[666] Il cjar al vèn cussì a someà la bestia da l’Apocalìs. I cjafs cornùs a raprešèntin i sièt vìsis principaj ca vegnèvin a corompi la Glišia: la supiàrbia, l’invìdia, la ràbia, l’avarìsia, la lusùria, la musetàt e la gola.

[667] La Curia romana che, coma ch’jodìn ta li rìghis ca seguìsin, a si cocolèa cul gigànt, o re di Fransa.

[668] Par Dante, il rapuàrt fra il Papa e il re di Fransa al era amondi puc san!

[669] Dante chì al raprešenta la zent cristiana—o forsi il pòpul taliàn.

[670] Un sugerimìnt, chì, da la trasferta da la Curia a Avignòn.

[671] Li tre virtùs teologàls e li cuatri virtùs cardinàlis.

[672] Peràulis che Gjesù a ghi veva dita ai apòstui prin di murì.

[673] La fiola: Matelda; chel: Stasio.

[674] E sè ca ghi zovarès tant al me bišùgnu.

[675] La Glišia a era, ma a no è pì, par via che adès a è sot dominio di Satana.

[676] Li plùmis lasàdis da l’àcuila a raprešèntin i bens di stu mont ca’an vùt l’efièt di corompi la Glišia e di fala doventà la “putana dal gigant,” coma descrìt pì’n sù.

[677] “Cinquecento dieci e cinque” tal originàl. A no’è clar se Dante al à volùt significà DXVopùr li cìfris individuàlis: un D, un X e un V, ca podarèsin vignì lešùdis coma DVX ( = DUX = duce). A è miej, chì, consultà chej ca sàn.

[678] Tant Temi che la Sfinx a proponeva oràcui ca èrin durs da capì.

[679] Cuant che Edipo al veva risòlt il problema proponùt da la Sfinx, chista a si veva rabiàt e fàt dans grancj’ taj cjamps (a piòris e blava). Ma stavolta a no saràn dans parsè che i fàs (ca faràn da Najàdis) a risolvaràn ’l enigma.

[680] Da l’àcuila e dal gigànt. Par altri interpretasiòns, a è miej consultà i espèrs.

[681] Par vèjghi dat na rošeàda al milùs, Adamo al à dovùt spetà sincmil àis prin che il Signòu al vegnès a redìmilu.

[682] Piramo al à cul so sanc macjàt li mòris che da blàncjs a sòn doventàdis ròsis. Cussì la vanitàt daj plašèis di Dante a ghi scolorìs la mins.

[683] Ta la proibisiòn riguadànt il àrbul.

[684] I pelegrìns a tornàvin da la Cjera Santa cun’un bastòn fasàt di fuèis di palma, par recuàrt.

[685] A stà di fat che sta dutrina, bašada sul crodi che ’l intelèt al rìvi a capì dut, a no’è suficènt par rìndighi pusìbul a Dante di rivà a capì li veretàs “rivelàdis” da Beatrìs.

[686] Festina = espresiòn latina ca ca mi và tant comuda a mi coma a Dante; a tèn a significà il muvimìnt pì ràpit dal Prin Mobil rispièt a la cjera.

[687] Li sièt virtùs ch’i vìn zà incuntràt.

[688] No eše na ironìa delisioša che mentri ch’i staj scrivìnt (il [23] di dicembri dal [2002]), sta zona fra il Tigris e’l Eufrate a è doventada un daj cèntros di dut il mal di stu mont? Cuj sàja se, dopo vignì distrušùda, a tornarà a doventà un Paradìs Terèstri come ca era stada na volta?

[689] L’aga dal Eunoè a ghi ripuarta a la memoria il ben che un al à fat o pensàt.

[690] Li règulis da l’art.

[691] Indulà cal à bevùt l’aga dal Enoè.

End of Project Gutenberg's La Divina Comèdia: Purgatòri, by Dante Alighieri

*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK LA DIVINA COMÈDIA: PURGATÒRI ***

***** This file should be named 16188-0.txt or 16188-0.zip ***** This and all associated files of various formats will be found in: http://www.gutenberg.org/1/6/1/8/16188/

Produced by Al Haines

Updated editions will replace the previous one—the old editions will be renamed.

Creating the works from public domain print editions means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. They may be modified and printed and given away—you may do practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution.

*** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase "Project Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg-tm License (available with this file or online at http://www.gutenberg.org/license).

Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm electronic works

1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic works. See paragraph 1.E below.

1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is in the public domain in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg-tm License when you share it without charge with others. This particular work is one of the few copyrighted individual works included with the permission of the copyright holder. Information on the copyright owner for this particular work and the terms of use imposed by the copyright holder on this work are set forth at the beginning of this work.

1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country outside the United States.

1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org

1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived from the public domain (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work.

1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.

1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg-tm License.

1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than "Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided that

- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, "Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."

- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg-tm works.

- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work.

- You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg-tm works.

1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread public domain works in creating the Project Gutenberg-tm collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain "Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment.

1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE.

1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem.

1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS,' WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.

Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm

Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg-tm's goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.

Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state's laws.

The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S. Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered throughout numerous locations. Its business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email business@pglaf.org. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation's web site and official page at http://pglaf.org

For additional contact information:
     Dr. Gregory B. Newby
     Chief Executive and Director
     gbnewby@pglaf.org

Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation

Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide spread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit http://pglaf.org

While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: http://pglaf.org/donate

Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic works.

Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.

Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition.

Each eBook is in a subdirectory of the same number as the eBook's eBook number, often in several formats including plain vanilla ASCII, compressed (zipped), HTML and others.

Corrected EDITIONS of our eBooks replace the old file and take over the old filename and etext number. The replaced older file is renamed. VERSIONS based on separate sources are treated as new eBooks receiving new filenames and etext numbers.

Most people start at our Web site which has the main PG search facility:

http://www.gutenberg.org

This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.

EBooks posted prior to November 2003, with eBook numbers BELOW #10000, are filed in directories based on their release date. If you want to download any of these eBooks directly, rather than using the regular search system you may utilize the following addresses and just download by the etext year.

http://www.ibiblio.org/gutenberg/etext06

    (Or /etext 05, 04, 03, 02, 01, 00, 99,
     98, 97, 96, 95, 94, 93, 92, 92, 91 or 90)

EBooks posted since November 2003, with etext numbers OVER #10000, are filed in a different way. The year of a release date is no longer part of the directory path. The path is based on the etext number (which is identical to the filename). The path to the file is made up of single digits corresponding to all but the last digit in the filename. For example an eBook of filename 10234 would be found at:

http://www.gutenberg.org/1/0/2/3/10234

or filename 24689 would be found at: http://www.gutenberg.org/2/4/6/8/24689

An alternative method of locating eBooks: http://www.gutenberg.org/GUTINDEX.ALL

*** END: FULL LICENSE ***