The Project Gutenberg EBook of La Divina Comèdia: Infièr, by Dante Alighieri
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org
** This is a COPYRIGHTED Project Gutenberg eBook, Details Below ** ** Please follow the copyright guidelines in this file. **
Title: La Divina Comèdia: Infièr
Author: Dante Alighieri
Translator: Ermes Culos
Posting Date: October 11, 2010 [EBook #16187] Last Updated: July 3, 2005
Language: Friulian
*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK LA DIVINA COMÈDIA: INFIÈR ***
Produced by Al Haines
La Divina Comèdia
Infièr
di Dante Alighieri
Tradusiòn furlana di Ermes Culòs
Dante’s Comedy in Friulian
Translator’s note
Friulian is the language of my childhood, the language I spoke with my parents and brothers and friends in my hometown in the northeastern region of Italy known as Friuli. It is still my preferred language of conversation with my brothers and Friulian-speaking friends. What’s Friulian? Maybe the best way to describe it is by imagining what England was like, say, a hundred years or so after the Normans invaded it & settled in for the long haul. In doing so they pretty much changed the cultural and linguistic landscape of England. In pre-Norman times, the English were quite contènt to do their rough & tumble business in the old “Saxon” language; but with the coming of the Normans, the old Saxon was just not good enough for the conquering overlords. It needed something more to enable them to take care of their educational, religious, social and commercial needs. And so you had a situation where the ruling classes spoke a sort of Frenchified Saxon (which was to become the English of today), while the workers, the peasants—you know, the lower sort—went on speaking Saxon. And so those rude folks kept on raising and butchering pigs and cattle for their masters; but they never ever served pig or cow steak for them. No—their masters insisted on being treated with luscious chunks of pork or beef (boef). That, in more ways than one, has been the case in Friuli. Italian has been—and continues to be—the educational, commercial and administrative language of the region, while Friulian has traditionally been the language spoken by the common folk, mainly in the rural areas. Time was when speaking Friulan in a public, “polite” setting, would give away your “peasant” origin, and that wouldn’t do. But let’s not think that this sort of linguistic snobbery is a peculiarity of Italian only. Every language has its Professor Higgins & Eliza Doolittle. Friulian itself is not squeaky clean when it comes to that. My Dante itself may, by some purists, be seen as a Friulian aberration, since it does not conform to what is generally regarded as the “classical” Friulian, the Friulian spoken in such strongholds as Udine or San Daniele del Friuli.
My Friulian translation of Dante, then, is, in part at least, a reaction to that sort of thing. Could Friulian—the lowly, peasant Friulian, particularly the Friulian used in the fields and alleys and bars of Pasolini’s Casarsa—cope with the supreme sophistication of Dante’s language and concepts? The readers will, of course, judge for themselves. Certainly they will get at least a sense of what would have happened if Dante’s muse had been weaned on the banks of the Tagliamento instead of the Arno.
(Ermes Culòs, Ashcroft, June 2006)
Preàmbul
Chista tradusiòn a è stada fata par divièrsis rašòns. Ta li mès ùltimis vìšitis a San Zuan i’ai notàt che i zòvins a no ùšin cuaši maj il furlàn cuant ca discòrin fra di lòu. Cuaši sempri a si esprìmin in taliàn—encja cuant ca cjacarèjn cuj so genitòus. Che chistu al sedi in ducju i sens un ben o un mal a è roba discutìbil. A somèa, però, che sta ušansa daj zòvins a stà segnalànt un mandi a la lenga furlàna. Cuant che scju zòvins a saràn encja lòu pàris e màris, cuaši sensaltri a ghi parlaràn taliàn ai so fioj, cul rišultàt che paj fioj di che generasiòn lì il furlàn al sarà na curiošitàt e basta; sensaltri a nol sarà pì che lenga viva ca ušàvin i so nònus. Cussì chista tradusiòn a è un me pìsul contribùt a la prešervasiòn da la lenga daj nustri vècjus.
I me fioj, nasùs in Canada, a cognòsin amondi puc il furlàn. Una dì, forsi, a saràn tentàs di parlà il furlàn si no altri par capì sè cal à scrìt so pari. A pòl dasi encja che il me lavoru a ju incuriošarà a leši Dante—ca no sarès tant na bruta roba.
A mi par di capì che La Divina Comèdia a è stada zà tradušuda in furlàn, però in tal furlàn clásic, di Ùdin, di San Danèj. Da sé ch’i saj jò, li òperis di Dante a no sòn maj stàdis tradušùdis (par complèt) tal furlàn di San Zuan di Cjašarsa—cal sarès il me furlàn, la lenga daj me vècjus, daj me fràdis, da li me memòris da frut. Par traduši Dante a no mi ocorarès altra rašòn che chista.
Pasolini, in ta un daj so scrìs, al à sugerìt che par tant valòu culturàl cal vèdi, il furlàn al resta pur sempri la lenga dal contadìn; a me mòut di capìlu, na lenga che, encja se coma spièli a fà ben jodi se cal è un furlàn, a resta pur sempri na lenga semplicjòta, adatada a la vita da paešùt, cu la so parlada daj cjamps, da li stàlis, da la plasa, dal bar, da la marìnda e sèna, da li nòsis, daj funeraj, e daj odòus e rumòus da li sèris di estàt. Una lenga, duncja, sensa nisuna pretèša di podej tirasi sù da la cjera e rivà a esprìmi valòus culturaj pì als e astràs.
E che lì, che di jodi se Dante al varès podùt ušà il furlàn coma il so “dolce stil novo” invensi dal toscàn—che lì a è stada na roba ca mi’a incuriošìt tant e ca mi a pocàt un bièl puc a fà stu còmpit.
Guida a la pronuncja dai vocàbuj ušàs in ta chista tradusiòn
Vocàls:
Li vocals a vàn pronuncjàdis coma chès dal taliàn. Il acènt vièrt ( ` ) al è ušàt par indicà la sìlaba ca risèif ’l acènt naturàl da la peràula o pur par indicà significàs diferèns da la peràula, coma par ešempli “nòta” e “notà.” Par rašòns di semplicitàt a no sòn ušàs altri acèns (coma chèl sieràt o chèl dopli). Coma tal cašu di “nòta” e “notà,” la distinsiòn di significàt a è rinduda asaj ben dal acènt vièrt.
Consonàntis:
1. La i-lùngja ( j ) a è ušada par indicà il sun da la “j” in peràulis coma “jò” e “cjàša.”
2. La “z” a è sempri dolsa, coma ta li peràulis “zìn” e “zìmul.”
3. La “s” a è cuaši sempri dura, coma in ta li peràulis “stala,” “strapàs” e “mestri.” Ogni tant a ritèn il sun dols, coma tal taliàn; par ešempli “sdrondenà, “sbati,” e “slungjà.” Cuant che la “s” in miès di dos vocàls a è dolsa, a vèn indicada cul sen diacrìtic “ˇ”, coma in ta scju ešèmplis chì: “cauša,” “mulišìn,” “Cjašarsa.”
4. La “c” o la “g” seguida da la i-lùngja a ghi conferìs a la “c” o a la “g” il sun mol coma ta li peràulis “dincj” e “grancj” o pùr “dongja” e “stangja.”
5. La tradusiòn a no fà distinsiòn fra la “c” dura e la “q.”
Ešigènsis di rima:
La tradusiòn a mantèn il pì pusìbul la tersa rima dal originàl, encja se ogni tant a rìmin doma li ùltimis dos lèteris di na riga (o adiritùra l’ùltima e basta), càšus ca susèdin raramìnt in Dante.
La tradusiòn a si atèn pur a la endecasìlaba dal originàl. Purtròp, rìghis di dèis o dòdis sìlabis, na volta chì, na volta lì, a sbrìsin jù. A è da notà, però, che encja Dante ogni tant al uša cualchi sìlaba in pì o in mancu.
Riconosimìnt:
Ta la me tradusiòn a mi’a tant asistìt La Divina Commedia, Testo Critico della Società Dantesca Italiana, riveduto, col commento Scartazziniano rifatto da Giuseppe Vandelli. A mi’a pur judàt la version eletrònica Mediasoft da La Divina Commedia. Par mancjànsa di un vocabolari dal furlàn di San Zuan di Cjašarsa, i’ai ušàt il Vocabolario della Lingua Friulana di Maria Tore Barbina, ca mi è stàt amondi ùtil, coma che ogni tant a mi è stàt ùtil pur Il Nuovo Pirona. A standardišà la me ortografìa a mi à pur judàt tant me fradi Tony.
Edizione riveduta Decembre 2009
Infièr
Cjànt Prin
A metàt strada dal nustri lambicà mi soj cjatàt in ta un bosc cussì[1] scur che’l troj just i no podevi pì cjatà.
A contalu di nòuf a è pròpit dur: stu post salvadi al sgrifava par dut che al pensàighi al fà di nòuf timòur!
Che colp amàr! Murì al era puc pì brut! Ma par tratà dal ben ch’i’ai cjatàt i parlarài dal altri ch’i’ai jodùt.
I no saj pròpit coma ch’i soj entràt: cul grant sùn che’n chel momènt i vevi, la strada justa i vevi bandonàt.
Necuàrt che’n riva in sù i zevi pròpit là ca finiva la valada— se tremarola’n tal còu ch’i sintevi—
in alt jodùt i’ai la so spalada vistida belzà dai ràis dal pianeta cal mena i àltris dres pa la so strada.
Mancu poura alora—maladeta— che dentri dal còu mi veva duràt la nòt di dolòu fin ta sta meta.
E coma chèl che cuj so sfuàrs da mat al è rivàt da l’onda a la riva al vuarda di nòuf il perìcul scjampàt,
cussì jo cu la mìns ca mi buliva mi soj voltàt davòu a vuardà il pàs che maj, ma maj, al à lasàt zent viva.
Dopo èsimi ripošàt dal strapàs mi soj metùt a zì’n sù pa la riva, fašìnt che’l piè fer al fòs sempri’l pì bas.
Jòt tu, in ta la culìna, viva, na lins tant svelta e lišeruta cu’ na pièl macjada ca la vistiva
davànt di me dut ta’un colp ’si buta e tant intrìc a mi dà, sta trapela ch’in davòu quaši mi fà zì, la bruta!
In ta sta matìna amondi biela al zeva sù’l soreli cun che stèlis ca èrin cun luj cuant che’l amòu divìn al à
movùt par prin dùtis che ròbis bièlis; cussì che i vevi rašòn di sperà da la linsa[2] dal pèl pituràt e lìs
cul timp e’l dòls da la stagjòn cal era; ma’i no savèis se poura ca mi’a fàt la vista di un leòn che da la siera
ben cuntra di me si veva slancjàt cul cjavòn alt e na fàn rabiòša che l’ariuta stesa a veva tremàt.
E na lupa par sigùr bramoša par via da la so gran magresa —a cuj volèvia fàighila peloša?—
a mi a mi era di tanta gravesa cul teròu cal vegneva fòu dai so vuj che vìa luj il sperà da l’altesa!
E coma chèl cal crompa ròbis par luj, fin cal riva il momènt cal pièrt su dut al stenta di cròdighi ai so puòrs vuj;
cussì i eri restàt jò’n ta chel trojùt parsè che’l nemàl sensa nisuna pàs mi feva zì’n jù, ’ndà che’l soreli ’l è mut.
Intànt ch’i mi ruvinavi là a bàs davànt daj vuj a no mi eše capitàt chèl che scoltàt puc i vìn tai timps pasàs.
Cuant che luj’n front di me a si à mostràt “Mišerere di me,” i ghi’ai sigàt, “se sotu tu, ombrena o omp fàt?”
E luj cussì: “No omp; omp i soj zà stàt, e i mès a èrin dùcjus doj lombàrs; tant ’l un[3] che ’l altri bon mantovàn’l è stàt.
Nasùt sub Julio, encja se un puc tàrs, i ai vivùt a Roma sot il bon Augùst tal timp dai dìus dùcjus fals e bušiàrs.
I soj stàt poèta e i’ai cjantàt dal just fi d’Anchiše, vegnùt uchì da Troja, dop’che’l Iliòn brušà ’l veva jodùt, cun puc gust.
Ma tu, di vignì chì parsè’i àtu voja? Parsè’i no scjàlitu la culinuta che di dut sè ca è di bon n’invoja?” “Sotu tu chel Virgìlio, font maj suta, che dal bièl parlà i no ti sòs maj sidìn?” i ghi’ai rispundùt cu la front basuta.
“O! dai altri poès onòu e rimpìn, i speri cal zòvi’l grant leši e amòu ca mi’an fàt zì’n sercia dal to lumìn.
Ti sòs tu il me mestri e autòu; chèl ti sòs che da chèl i’ai cjòlt il stil bièl che cussì tant mi’a fàt onòu.
Jòt che lupa ca mi’a fàt fà ziravòlt: liberèimi di ic, tu ch’i ti sàs tant, che ic a mi’a lasàt cussì tant stravòlt.”
“Cambia strada prima da zì ’ndavànt,” al à dita, vìnt jodùt li me làgrimis, “se stu brut bosc ti vùs lasà scjampànt,
che la bèstia che par chè ti plànzis a no lasa nisùn pasà par sta via. A lu copa e basta—cussì a lu ’mpedìs.
A è tant colma di cativèria che maj no si svuèita da la brama— sempri a si stonfarès, sta bruta tròja!
Cun tancju nemaj a fà da putana e pì ’ncjamò a saràn fin che’l Veltri[4] a la farà ben crepà, sta rufiana.
Chistu nol mangiarà nè cjera nè peltri, ma cognosensa, amòu e gran virtùt, e luj al vivarà tra feltri e feltri.
Sta puora Italia a varà alòr salùt che par chè a è muarta la Camiluta ferida cun Euriàl, Turn e Nišùt.
Chistu a la scorsarà da ogni viluta, fin ca la varà’n tal Infièr ributada, ’ndà che’nradišad’a è l’invìdia bruta.
Jò pal to ben i ghi l’ai zà pensada; tenti davòu di me; stami visìn; i zarìn fòu di chì par l’eterna strada,
indulà che i disperàs a sìghin, e si lamèntin li ànimis vècis che la seconda muàrt dùtis a bràmin;
t ’jodaràs, po, chès ca sòn contèntis tal gran fòuc, parsè ca spèrin di zì lì, un bièl dì, fra li ànimis beàdis.
Dopo, se cun lòu i ti volaràs zì, ti zaràs cun ànima ben pì degna: cun ic ti lasarài al me partì;
chel imperatòu che lasù al regna par ch’jò’i soj stàt ribèl al so alt comànt, par chel post a mi stima ànima ’ndegna.
Chì’l stà chèl che di dùt al è comandànt, chì al è il so post e la so sitàt: beàt chèl che chì al clàma ’ndavànt!”
“Ti domandi di nòuf, poeta laudàt, par chel diu che tu no ti’às cognosùt, fà’n mòut ch’i scjampi stu mal disgrasiàt,
mènimi’n ta chel post ch’i ti’as jodùt, ch’i vuej jodi la puarta di San Pièri e chej ch’al jodi a ti’àn tant displašùt.”
Movùt si veva, e jò stàt dongja ghi eri.
Cjànt Secònt
Il dì al steva finìnt, e’l imbrunì al cioleva i nemaj ca sòn in cjera da li so fadìis, e doma jò uchì
mi preparavi par lotà che guera tant dal cjaminà e pì da la pietàt che precìs i farài jodi com’ca era.
Judàimi, Mùšis; e ’Nzèn[5], tenti alsàt. O mìns ch’i ti às scrìt chel ch’i’ài jodùt, uchì si farà jodi la to nobilitàt.
I ài tacàt: “Poèta, vuàrdimi dùt, jòt se di virtùt in d’ai asaj, e còu, prin di vèimi’n tal pas pì alt metùt.
Tu ti dìs che di Silvio il genitòu,[6] encjamò corutìbil, al imortàl sècul al è zùt, cun cjàr e pièl par di fòu.
Però, se’l aversari di ogni màl al è stàt bon cun luj pensànt al alt efièt cal sarès vegnùt da luj e dal cuj e dal cual,
no ghi par un gran màl al omp di intelèt, che luj al era di Roma e dal impèr dal grant empìreo par pari elèt:
La cual e’l cual, a volej diši il vèr, stabilida ’è stada coma il post sant ’ndà cal risièit il sucesòu dal grant Pièr.
Par chist’ andada che tu ti ghi dàs vànt, al à cjatàt fòu ròbis ca l’àn judàt a vinsi, fin pal Papa, pì’ndavànt;
il Vas[7] d’elesiòn a si è pur inoltràt par partàighi cunfuàrt a chej puòrs fedej che di podej salvasi a vèvin speràt.
Ma jò parsè’i vègniu? No’n d’eše di miej? Jò’i no soj Enèa, e nència Pauli; ca cròdin ch’i lu mèriti a no’n d’è di chej.
A è par chistu che se jò’i mi lasi zì lì i no vorès che il me vignì al fòs màt: tu ch’i ti sàs, dìs tu, che jò’i no rivi fin lì.”
E coma chèl ca nol vòu pì’l dešideràt, e nòuf pensèis a ghi càmbin propòšit, di mout che dal prìn dut al è cambiàt;
cussì i’ài fàt jò’n ta chel post scurìt, parsè che cul pensà i’ai bandonàt impreša, che pròpit bruta a era dal prinsìpit.
“Se jò i ài ben capìt la to inteša,” rispundùt mi à la brav’ ombrena, “ti sòs un bièl puc pauròus, n’ocòr scuša;
e chistu tanti vòltis il omp al frena e gh’impedìs di creà ròbis bièlis; cussì a fàn li bèstis cuant ca àn ombrena.
Par che tu da stu timòu ti ti lìberis, i dišarài di te dut chèl ch’i saj dal prin momènt ch’i ti mi’as dàt pensèis.
I eri lì cun chej che pì’n alt no zaràn maj, e na beàda da li pì bièlis mi’a clamàt, e jò ghi’ài dìta, ‘Dìšmi, daj.’
Ghi lušèvin i vuj pì da li stèlis, e scuminsiàt a veva, dolsa e buna, cun vòus da ànzul’n ta li peràulis:
‘O tu buna ànima mantovana, famoša encjamò’n tal mont e in sù, ca restarà fin che’l mont a si lontana,
il me bon compaj, e no par cašu, ’n ta chel rivòn dešèrt al è tant ’mpedìt dal cjaminà che dal timòu al vòu zì jù.
I’ai poura cal sedi cussì’nsiminìt ch’jò tars al judalu mi sedi levada, coma che lasù di luj i’ai capìt.
Adès mòviti: cun peràula ornada e cun sè che pì a zova par tègnilu sù, jùdilu, ch’jò mi sìnti consolada.
I soj Beatrìs, ch’i ti prej da ca sù; i vèn dal post ’ndulà ch’i vorès tornà; ’l amòu mi fà parlà cal è pi’n sù.
Cuant ch’i torni cul me signòu a tabajà, di te i mi lodaraj tant spès cun luj.’ Tašùt a à: e pront jò a favelà.
‘O fiòla di virtùt, unica par cuj la nùstra rasa a’ncolma pì di dùt chel cjèl cal à tant mancu grancj’ i sìrcui.
Tant mi plàs ’l òrdin ch’i ài risevùt, che’l ubidì, se belzà’l fòs, al sarès tàrs: dìs pur il to volej; al sarà sintùt.
Ma dìšmi parsè che riguàrt no ti’as cuj muàrs di vignì ca jù’n ta stu scur centri da chel grant post, ’ndulà che di tornà ti àrs.’
‘Sicòma ch’i ti vòus savej tant in dentri, i ti dìs sùbit,’ a à rispundùt, ‘parsè ch’i no’ai poura di stu post ch’i èntri.
Si à di tèmi doma di chèl, dut chèl, cal podarès a àltris fàighi mal; d’altri no, ca n’ocòr cal sedi temùt.
Jò’i soj fata par gràsia di Diu, tal, ca no mi tocja la vustra mišèria, e par me stu grant fòuc a nol è letàl.
Fèmina gentìl[8] a è la sù’n pensej e sèria par chist’impedimìnt che par me ti vàs, che dal judiši ver di lasù no si còr via.
Chìsta a ghi’a fàt sen a Lùsia[9], pì’n bàs e ghi’a dita: —Al à di te’l to fedèl amondi bišugna; adès chistu ti lu sàs.
Lùsia, ca è cuntra di ogni crudèl, a è vegnuda li ’ndulà ch’i’eri jò, beàda, sintada cun l’antìca Rachèl.
A à dìt: Beatrìs, loda di Dio, no jùditu chèl che tant ben ti à volùt, che par te al volgàr ghi à dìt adìo?
No sìntitu il so planzi penošùt? No jòditu la muàrt ch’al stà combatìnt ta che curìnt che’l mar no’a maj vinsùt?
Tal mont cussì svelta no è maj stada zènt a fà’l so còmut o vej’l so dàn scjampàt, coma me, che dopo un momènt
i soj vegnuda jù dal me post beàt, fidada duta dal to onèst parlà cal onora te e chej cal àn scoltàt.’
Dopo di vèjmi fàt dut stu rašonà, si’a voltàt cuj vuj lušìns di làgrimis, chè sensa tontonà svèlt mi soj movùt
e’i soj vegnùt da te, lì ch’i ti èris; i’ài scorsàt che troja ch’i ti’as temùt, che sbrisà ti a fàt da li rìvis jùstis.
Duncja se eše? Parsè sotu fermùt?
Parsè i’atu cussì tanti pòuris?
Sù, dati coragiu, no butati jù dal dut!
Vuarda che tre fèminis benedètis a si cùrin di te lasù’n tal cjeli, e’l me parlà ti promèt ròbis bièlis.”
Coma i florùs che di nòt il gèli a ju’ngrišignìs, cu la prima lus a si vièrzin duciu dres’n tal so steli;
cussì cun me, che di virtùt i’eri mùs, dut t’un trat mi soj sintùt plen di coragiu; i’ài dìt, com’un che dùbis non d’à maj vùs:
“O se buna chè ca mi’a judàt ca jù, e tu pur ch’i ti’as ubidìt sùbit a sè ca ti’a dita, cun tant di elògiu!
Dešideri ti mi’as metùt’n tal còu cal rìt, cussì che pì ’ndavànt i vuej zì cun te: i soj pròpit tornàt tal prin propòšit!
Và, ch’un volej besòu ni unìs, te e me: tu duce, tu maestro e tu paròn.” Cussì ghi’ai dita, e dopo ca si’a movùt,
i soj entràt’n ta chel alt e vert stradòn.
Cjànt Ters
Sti peràulis, scùris coma ’l imbrunì, jodùt i’ài scrìtis insima d’un puartòn; e jò: “Mestri, jùdimilis a capì.”
E lùj a mi, coma un cal sà dut benòn, “Chì a è miej bandonà ogni suspièt; chì a’è miej ca mori ogni malarašòn.
I sìn tal post rivàs ca nol è maj cujèt. T’jodaràs zent che di mal an d’àn par dut e ca àn pierdùt il ben dal intelèt.”
E avìnt la so man ta la me metùt, cun muša suridìnt, ca mi’a dàt cunfuàrt, cun luj’n ta li ròbis segrètis i soj zùt.
Uchì làgnis, suspìrs, e planzi fuàrt si sintèvin ta l’aria sensa stèlis, che jò dal me lagrimà mi soj necuàrt.
Lènghis divièrsis e strambolotàdis, colps di ràbia e peràulis di dolòu, vòus sù, vòus jù, cun sun di mans judàdis,
a fèvin un mulinà di rumòu cal era sempri lì’n ta l’aria scura: cussì vint e savolòn a fàn ’l amòu.
Alòr jò, pecjadòu, cun gran primura i ài dìt: “Mestri, sè ca è ch’i sìnt? E cuj soni chej ca l’àn cussì dura?”
E luj a mi: “Chistu grant avilimìnt a l’àn li ànimis puarètis di chej ca no’an fàt nè dal bon nè dal brut, vivìnt.
A sòn misturàdis cun chel grup intej di chej anzùi ca no si sòn ribelàs, ma nencja ’ghi sòn stàs a Diu fedej.
No esìnt pì biej, ’l Alt a i’u à fòu butàs; nencja, po, dal profònt infièr no sòn volùs; e cussì nisuna gloria paj danàs.”
E jò: “Mestri, sè ca àn chej uchì vegnùs ca si lamèntin sempri e cussì tant fuàrt?” E luj a mi: “Ti lu dìs si ti lu vùs.
Chìscjus a no’an speransa da la muàrt; la so vita svuàrba a è tant basa, ca ’nvidièjn dut sè ca no ghi fà part.
Fama di lòu il mont a no ghi’n lasa; tant Bontàt che Gjustìsia ’jù trata mal: lasànju lì ca sòn; vuarda e pasa.”
E jò, rivuardànt, jodùt i’ai un segnàl che zirànt cussì tant svelt al zeva c’ogni altra poša a pareva mal;
e davòu na fila lungia’l veva di zent, che jò i no varès maj crodùt che la muàrt tanta’n distruševa.
Dopo ch’i vevi qualchidùn cognosùt, mi soj necuàrt da l’ombrena di chèl che par viltàt fàt al veva’l grant rifiùt.[10]
Jò i’ai capìt pròpit a volu che chèl ch’i jodevi uchì a èrin i pauròus rifiutàs dai amìs e dai nemìs dal cjèl.
Scjù puòrs disgrasiàs maj vivùt a vèvin; dùcjus nùs a èrin, e becàs par dut da èspis e da moscjòns a vegnèvin.
Rigàdis di sanc li mùšis ghi vèvin jodùt; ai so piè s’implombava’l pantàn di làgrimis e’l vegneva da vièrs schifòus lecàt dut.
Sùbit dopo i’ai notàt altri vìis, e zent jodùt i’ai’n riva d’un grant flun; i’ai dìt: “Maestro, a’è miej ch’i ti dìšis
cuj ca sòn chej là e parsè che ognùn al par tant pront di zì ta l’altra banda: lus an d’è pucja e i no’n cognòs nencjùn.”
E luj a mi: “Dut ti sarà avonda clar cuant ch’i fermarìn i nustri pàs là dal Acherònt, ta la so banda.
Alora cuj me vuj vergognòus e bàs, temìnt che’l me tabajà no ghi plašès fin’n riva dal flun i mi soj dita: Tàs.
Alora’n ta’un barcjòn cuj’ i jòdiu adès? Un vecjàt[11] dut blanc dal pelàn stravècju, cal sigava: “Guaj a vuàltris, spirs brus e mès!
No rivarèis maj i poscj’ als a jòdiu: i vuèi menavi’n ta che altra riva, ’ndà che’n cjàlt o’n frèit, il scur’l vèn sempri ma sempri jù.
E tu ch’i ti sòs chì, ànima viva, và via da scjù chì, ca sòn dùcjùs muàrs.” Ma jodùt ch’i no lasavi la riva,
al à dita: “Par altra via o puàrs ti zaràs in spiàgja par pasà, no chì: una barcjuta ti menarà pì tars.”
E’l me capo a luj: “Caròn, stà fer lì: al vòu cussì ’ndulà che dut si pòl vej e sè ca si vòu; nòsta domandà di pì.”
E èco che fers sòn stàs chej cragnòus pej dal barcjadòu di che lìvida palùt, cuj vuj coma bòris ròsis, par intej.
Ma sti ànimis, ca sufrìvin’n tal so èsi dut nut, s’impalidìvin e batèvin i dincj’ apena ca sintèvin il parlà crut:
a bestemàvin Diu e’i so parìncj’, la zent e’l post e’l timp e’i gragnej da la so siminsa—e via cuj dincj’.
Sul pì tars, unìs dùcjus insièmit, chej, planzìnt fuàrt, a sòn zùs tal salvadi rivòn cal cjoj sù chej che Diu no vòlin vej.
Cuj vuj di bòris, chel demòni, Caròn, a ghi fà un sen e dùcjus al cjoj sù; par chej ca vàn plan, il remo al è bastòn.
Coma che d’autùn li fuèis a còlin jù una dopo l’altra, fin che li bràghis a li jòdin dùtis in cjera da la sù,
cussì a era cun che brùtis simìnsis di Adàm, che dal rivòn si butàvin, un’a’una, com’usièl ch’i ti clàmis.
E via che’n ta l’onda scura a zèvin, ma prima ’ncjamò di rivà par di là, chì di cà àltris tàntis a vegnèvin.
“Cjàr’l me bon fantàt,” dìt al à’l me mestri ulà, “chej ca vàn a murì’n ta l’ira di Diu, da ogni paìs a vègnin dùcjus cà;
e’a sòn prons a trapasà chel flun la jù, spronàs—e coma!—da la gjustìsia dal’Alt; cussì che, timòu o no, no si pòl fermàju.
Par chì, maj nisùn a pasa sensa tuàrt; però, se Caròn di te si lagna, zà ti sàs il parsè dal so lamìnt fuàrt.”
Al fin di chistu, la scura cjampagna a à tremàt tant fuàrt che dal spavìnt la front di sudòu encjamò mi bagna.
Lagrimànt la cjera a à soflàt un vint e lampà jodùt i’ai un claròu rosùt che via a mi’a cjòlt ogni sintimìnt;
E jù che’l me cjàf ’nsiminìt’l è zùt.
Cjànt Cuàrt
Mi’è stàt ròt tal cjàf chel sun profònt da’un brut rumòu di ton ch’i’ai alòr sintùt, com’un ch’a colp sveàt al torna tal mont.
E’n zìru’l vuli ripošàt i’ài movùt; mi soj a colp levàt e’i ài atòr vuardàt par cognosi’l post ’ndulà ch’i’eri vegnùt.
A à ’ntivàt che’n tal orli mi soj cjatàt di che valada dal buròn doloròus che sensa fin al risèif un lamìnt scunfinàt.
Scùr e profònt al era stu post nebulòus, tant che par cuant ch’i vuardavi tal font, no jodevi nuja’n ta stu bus pietòus.
“Adès vèn, ch’i zìn jù’n ta stu svuàrp di mont,” al à tacàt il poeta, palidùt: “jò’i saraj prin e tu ti saràs secònt.”
E jò, che’l so colòu i vevi ben jodùt, ghi’ai dita: “Coma’i vègniu, se tu ti tèmis ch’i ti’as da dami coràgiu in dut?”
E luj: “Il grant patì di che persònis ca sòn ca jù mi fàn tant impalidì dal dolòu che tu poura ti lu pènsis.
Zìn, ch’i vìn tanta strada da fà’n ta stu dì.” Cussì dišìnt al è partìt e mi’a partàt tal prin sìrcul cal ’mbràsa chel abìs lì.
Ta chel post chì, secònt chèl ch’i vìn scoltàt, No’l era tant il planzi coma’l suspirà che tremà’l feva dut pa l’eternitàt.
Chistu al era’un patì sensa turtura par cussì tancju di lòu da no crodi: frùs, fèminis e òmis a’n d’era na vura.
Il bon Mestri a mi: “No ti vòus di chej spìris lì ch’i ti conti cuj ca sòn? Prima di zì ’ndavànt i vuej fati jodi
che lòu no’an maj pecjàt, e i mèris ca àn no bàstin, parsè ca no’an vùt batièšin, cal parta a chel crodi che par te al è bon.
E s’a àn vivùt davànt dal Cristianèšin, Diu no’an vùt ocašiòn di adorà; e un di chìscjus i soj jò medèšin.
Par difiès cussì, no par altra tara, i sìn pierdùs, e dom’ di chist ufindùs; i dešideràn dut, ma sensa sperà.”
Sè mal ca mi’an fàt i pensèis apena sintùs; ma cuancju di lòu di cussì grant valòu ch’jodùt i’ai’n ta chel limbo, dùcjus sospendùs!
“Còntimi, Mestri, còntimi, signòu,” par volej èsi sigùr—i’ai scuminsiàt— di che buna fede ca vìns ogni eròu:
“fòu da stu post chì, cal vedi meritàt o no, no eše maj nisùn stàt beàt?” Capìt a volu il me significàt,
al à dita: “Jò i’eri nòuf’n ta stu stàt cuant ch’jodùt i’ai vignì un grant omp e potènt, cun un clar sen di vitòria coronàt.[12]
Cun luj al era il pari da la zent, il fi Abèl e l’ànima di Noè, e di Mošè, legista e ubidiènt;
il vecju Abramo e Davìt il re, Israèl cun so pari e cuj so fioj, e Rachèl che tant al voleva vej cun sè:
chìscjus e àltris beàs a sòn stàs da Luj; e ti’as di savej che prima di lòu nisùn si salvava, s’a no’èrin ànzui.
Al parlava ma’i no stèvin in davòu; atravièrs il bosc i paràvin via, stu bosc plen di spìris d’ogni colòu.
No èrin ’ncjamò tant lontàns zùs vìa dal post dal sun, cuant ch’i’ai jodùt un fòuc che’l scur di chel mont al scorsava via!
I’èrin encjamò un puc lontàns dal lòuc ma mi’à dut ta’un colp parùt da jodi se zent in gamba ca ghi vegneva fòu.
“O tu che siènsa e àrt ti sàs godi, cuj sonu chìscjus ca’an cussì tant rispièt? Ca no sòn coma i àltris si pòl ben crodi.”
E luj: “Di sì tant onòu a sòn sogjèt, dal mòut che lasù di te a sòn tratàs, che’l cjèl’ju gràsia e’n davànt ju mèt.”
Intànt na vòus i’ài sintùt uchì a bàs: “Fèjghi tant onòu a stu grant poèta: al’tòrna’l so spirt, da cuant ch’i èrin stàs lasàs.”
Cussì dìt e la vòus di nòuf cujèta, cuatri spìris jodùt i’ài vignì uchì, cu la muša nè trista nè contenta.
Il me bon mestri al à tacàt cussì: “Vuarda chel là, cu la spada ta la man, cal stà cjaminànt davànt di chej tre lì.
Chistu al è Omero, poeta sovràn, ’l altri’l è Oràsio, satìric, cal vèn; Ovidio’l vèn ters e par ultin Lucàn.
Però coma che ogni un al convèn tal nòn cal à sunàt cu’na vòus besola,[13] a mi fàn onòu, e di stu chì a fàn ben.”
Cussì jodùt i’ai duta la biela scuèla di chel signòu cal à cussì alt il cjànt, che pì’n alt daj àltris com’aquila’l svuàla.
Dopo stàs un puc insièmit, rašonànt, vièrs me si sòn voltàs e mi’àn fàt bon sen, e’l me mestri ridùt mi à, e tant.
Pì onòu encjamò mi’an fàt—oh in plen!— e consideràt mi’an un da la so schiera, cussì ch’i eri sest tra chel grant inzèn.[14]
Cussì i sìn zùs fin là da la lumiera, parlànt di ròbis che’l taši’l è bièl, pròpit coma’l parlà ’ndulà cal era.
I sìn rivàs al piè di un nòbil cjascjèl, circondàt sièt vòltis da àltis mùris, difindùt dut intòr da un rìvul bièl[15].
Chistu i vìn nu pasàt coma cjèris dùris; cuj grancj poès i soj entràt par sièt puàrtis ca ni’àn partàt ta un pràt di èrbis vèrdis.
Uchì a era plen di zent cun espresiòns gràvis, che di grant autoritàt a parèvin; tant puc a parlàvin, ma cun vòus dòlsis.
Cussì, tiràs un puc in bànda i si sìn, in ta un post vièrt, luminòus e alt, che jodi dùcjus cuàncjus i podèvin.
Pròpit li’n davànt, in ta chel bièl vert di smàlt, li grandi ànimis a mi’àn mostràt, che di vej jodùt i’ài ‘ncjamò tant riguàrt.
Elèctra cun tancju compàis i’ài notàt, che fra chej cognosùt i’ai Ètor e Enèa, e Sešar dut armàt cul vuli infogàt.
I’ài jodùt Camila e Pantasilèa da l’altra banda, e encja il re latìn cal era lì cun so fia Lavinèa.
I ài jodùt chel Brut cal à scorsàt Tarcuìn, Lucrèsia, Gjùlia, Màrsia e Cornèlia; e’n banda, besòu, i’ài jodùt Saladìn.
Dopo ch’un puc alsàt i’ai li sèis par aria, Jodùt’i ài’l mèstri di chej ca sàn[16] sintàt cun chej da la filošofia.
Dùcjus lu mìrin, dùcjus onòu ghi fàn: chì jodùt i’ai Socrate e Plàton che davànt daj àltris tant visìn ghi stàn;
Democrito che’l mont a cašu al pòn,
Diogene, Anasagora, e Tal,
Empedocle, Eraclito e Zenòn;
E i’ài jodùt il bon sielzitòu dal cuàl— di Diòscoris i parli—e pur Orfèo, Tulio, Lino, e chel Seneca moràl;
Euclide’l geometra e Tolmèo,
Ipocrate, Avicena e Galièn,
Averòis e’l so timòn, Aristotèo.
Jò no pòs diši di dùcjus in plen parsè ch’i’ài encjamò tant da contà, e’i fàs, no’l contà, ogni tant a vàn a sen.
Intànt, daj sèis ch’i èrin, in doj i sìn cà: e’l duca, cal sà, mi’à menàt via di là, fòu da la calma, là ca si sìnt tremà;
là che nuja no si pòl pì luminà.
Cjànt Cuìnt
Cussì, zìnt jù, il prin sìrcul i ài lasàt e jù’n tal secònt, che mancu spàsiu al à, ma di dolòus e lamìns tant pì colmàt.
Mìnos—se oròu!—a si sìnt rugnà: al vuarda li còlpis’n ta chist’entrada, e’l lasa’l codòn ca si rangj’ a gjustisià.
I dìs che cuant che ànima mal nasuda, a ghi vèn davànt, dut’a si confesa; luj, che di pecjadòus s’intìnt avonda,
a la mèt’n tal infièr com’che ben al sà: a si rodolèa la coda atorotòr, secònt cuant jù ca varès da zì a stà.
Sempri tàntis di lòu a ghi stàn intòr; un’a’una a vàn al so judìsi; a dìšin e jòdin, e dopo jù’n tal fòr.
“O, sòtu chì tal post daj dolòus tu, sì?” a mi’à dita Mìnos cuant ca mi’à jodùt, bandonànt pal momènt il so ufìsi,
“Atènt dal entrà e no fidati di dut: cròt puc a la grandesa da l’entrada!…” E’l me siòr a luj: “Parsè sìghitu, brut?
Nosta ’mpedì’l destìn da la so strada: al à volùt cussì ’ndulà ca si pòl sè ca si vòu; pì di tant no domandà.”
A chistu punt il penòus lagnasi nol’ àju tacàt a sìnti! I soj vegnùt là che’l grant planzi mi fà pierdi’l contròl.
Rivàt’i soj ’ndulà che’l luši’l era mut, e’un rugnì si sinteva com’un mar da temporàl cuant cal è da vins contràris ben sbatùt.
Maj si straca sta bufera infernàl, ma i spirs a malmena e strisina, a ju svolta e sbàt coma che fà al sà’l mal.
Cuant ca rìvin davànt da la ruvina, a sìntin tant sigà, planzi e lamìns, e bestemà fuàrt la virtùt divina.
Capìt i’ai che’à scju tìpos di turmìns a èrin danàs i pecjadòus carnaj, ch’al apetìt a sotomètin la mìns.
E com’che l’àlis a pàrtin i sturniej fis coma nùlis cuant cal fà’l grant frèit, cussì chel vìnt i spirs mal nasùs, chej,
jù sbalotèa chì, lì, sù, jù, pròpit tant; nisuna speransa’a ghi dà maj cunfuàrt, no di finì, ma d’un sufrì mancu grant.
E coma i grù che’n alt a cjàntin da muàrt, fasìnt’n ta l’aria na riga lungja, cussì i’ai jodùt vignì, strisinànt tuàrt,
ch’ombrènis che’l vint’l partava dongja. Par chistu i’ài dita: “Cuj sonu, Mestri, chej che l’aria nera cussì tant ju stangja?”
“La prima di lòu che tu i ti’as estri di cognosi,” mi’à rispundùt alora, “a era regina di lènghis—un mostri!
Ai vìsis dal cuàrp butada, sta siora, i plašèis dal libìd a veva fàt lècit, par scušà chej che per chej ic a era siora.
Semiràmis a era, e d’ic a è stàt scrìt, che suseguìt a veva Nino, dopo vèjlu spošàt: a regnava cjèris che’l Sultàn al à par dirìt.
L’altra a è chè che par amòu si’à copàt,[17] rompìnt fede cu la siniša dal so omp; dopo a vèn Cleopatra, spirt ’mpasionàt.
E Èlina pur t’jòdis, che par un omp tant timp a’à coròt; e t’jòdis il grant Achìl che fin’n fin par amòu al à lotàt, puòr omp.
I t’jòs Paride, Tristàn,” e pì di mil òmbris mostrànt e nominànt mi’è zùt, ch’amòu la vita ghi’à scurtàt’n mòut sìmil.
Dopo ch’i’ai il me bon insegnànt sintùt nomà che siòris antìchis e’i so siòrs, pietàt i’ai sintùt e’i sintimìns cuaši pierdùt.
I’ai scuminsiàt, “Poeta, dami la vòus par parlà cun chej doj che ’nsièmit a vàn e a somèjn lišerùs’n ta stu vint estròus.”
E luj a mi: “Ti’u jodaràs cuant ca saràn pì visìns; alora tu ti’u’mploraràs pal amòu ca ju mòuf, e lòu a vegnaràn.”
Alòr’ apena che’l vint ni’u’a visìn menàs, i’u ài clamàs: “O ànimis afanàdis, parlàini pur, se à àltris no ghi displàs.”
Coma colòmbis da voja clamàdis, àlis alsàdis e’n tal dols nit fèrmis, a vègnin par l’aria dal volej partàdis;
cussì lòu, li zens di Didòn lasàdis, a nù a sòn vegnùs par l’aria tonfa, cussì fuàrt ’èrin stàdis d’afièt li clamàdis.
“O tu ànima dal cussì tant bon fà, che višitànt ti vàs par stu ariòn scur nù, che’l mont tinzùt di sànc i vìn timp fà,
se’l re dal universo no ni fòs dur, di còu lu prearèsin di dati pas, a ti che’l nustri grant mal ti fà’un dòu pur.
Di chèl che scoltà e che parlà vi plàs, nu’i scoltarìn e’i vi parlarìn a vuàltris mentri che’l vint, com’cal è cal fà, al tàs.
Jò, scoltàit, i soj nasuda’n ta li bàndis in riva’l mar ’ndulà che’l Po al vèn jù par mètisì’n pas cuj so tributàris.
’L amòu, che tal còu bon si taca sùbit sù, su chistu chì dal bièl aspièt si’a pojàt e mi’è stàt cjòlt; il coma nol vòu zì jù.
’L amòu cal vòu ’l amànt sempri riamàt, a mi’a dàt di chistu un plašej cussì fuàrt che, coma ch’i t’jòs, no mi’à ’ncjamò lasàt.
’L amòu ni’à partàt a la stesa muàrt: maladèt chèl che la vita ni’a robàt.” Sti peràulis di lòu tocjàt mi’an fuàrt.
Puòr’ànimis, i’ài pensàt, sè ca àn pasàt! I’ai sbasàt il cjàf, e tegnùt tant bas, fin che’l poeta “Sè atu?” mi’à domandàt.
I ài rispundùt cussì: “O sè sfurtunàs! Cuancju pensèis dols, cuancju dešidèris, ca àn menàt scju chì’n tal doloròus pàs!”
A lòu ziràt, movùt da chisti ròbis, i’ai tacàt: “Francesca, il to sufrì grant e lagrimà mi fàn dòu, tu ti capìs.
Ma dìšmi, al timp dal dols suspirà e tant, a sè e coma vi àja ’l amòu concedùt di savej chèl ch’i stèvis dešiderànt?”
E ic a mi: “No’è nuja di pì brut che’l recuardasi daj momèns pi biej ’n ta la mišèria; e chistu’l to mestri lu sà dut.
Ma se la prima radìs ti vòus savej dal nustri amòu, se pròpit ti lu vòus, alora planzìnt contàtilu i vuej.
I stèvin na dì lešìnt chel toc gustòus di Lanselòt e’l amòu cal sinteva: besoj i èrin e par nuja sospetòus.
Pì di na volta i vuj ni voltava chel leši, e palidùs i restàvin; ma doma un momènt ni ruvinava.
Cuant ch’i lešèvin com’che’l ridi amàt al vegneva tant busàt da tal amànt, chistu che di me no si’a maj distacàt,
la bocja’mi’à busàt e’l à tremàt tant. Galeòt al era’l lìbri e’l so autòu: da chel dì i no vìn lešùt pì ’ndavànt.”
Mentri che un daj spirs al contava di còu, Chel altri al planzeva, cussì che di pietàt mi soj sintùt mancjà, coma un cal mòu.
E jù’i’soj zùt, coma un cuàrp muàrt colàt.
Cjànt Sest
Al tornà da la mìns, che coruda ’era via davànt da la grant pietàt daj doj cugnàs, che plen lasàt mi vèvin di malinconìa,
nòufs turmìns e na vura di altri tormentàs i’mi jòt atòr: ch’ uchì i mi movi, o ch’i mi vòlti ulà, par dut a sòn danàs.
I’soj’n tal ters sìrcul, ’ndulà che’l plovi al è eterno, maladèt, frèit e tant grèif; chì’l è sempri’l stes; maj nuja ca zovi.
Tampiesta grosa, aga sporcja, e nèif a si discàrga in ta st’ària nera e’a marsìs la cjera che chìst’l risèif.
Cerberus, crudèl e orìbil fiera, al zeva cainànt cu li so tre gòlis su zent infangada che chì a era.
Vuj ’nflamàs, barbòn grisignòus e grìs, pansòn grant e òngulis lùngis, al sgrifa, al spela e’l sventra i spìris.
La plòja ju fà sigà coma càgnis: si ripara ognùn’n tal altri cjantòn e si cuntuàrzin sempri, sti carògnis.
Cuant ch’ jodùt ni à, Cerberus, stu vieròn, li bòcis vierzùt al à e li sgrìnfis mostràt; dut il cuàrp si moveva di stu bestiòn.
Il me duca li so mans al à sbasàt, e cul puj plen di fangu ’ndavànt si’a fàt e’n ta li gòlis ’famàdis lu’a tiràt.
Coma chel cjàn che bajànt al vèn bramànt e si cujèta cuant che’l past fra’i dincj’ si’a metùt e par divoralu dut al stà lotànt,
cussì a fèvin chès, ogni mušu sporc e brut, di Cèrberus, il demòni; e se repetòn! Ogni danàt’l voleva èsi sort, dut.
I zèvin su l’òmbris che domàdis’a sòn da stu plojòn, e’i ghi pojàvin i piè su li vanitàs[18] che vera zent no sòn.
Distiràdis par cjera dùtis’a èrin, fòu che una che svelta si veva levàt cuant ch’jodùt a veva che davànt ghi zèvin.
“O tu che’n ta stu infìèr ti sòs entràt,” a mi’a dìt, “dìs cuj ch’i soj, si ti lu sàs: tu ti sòs stàt, prin che jò’i fòs disfàt, fàt.”[19]
E jò a ic: “Il tant dolòu ch’i ti às, forsi da la me mins a ti tira fòu: chej cussì cambiàs in mins no mi sòn restàs.
Ma dìšmi cuj ch’i ti sòs che stu dolòu ti às e chista tant granda pena che, se no la pì granda, a fà pì dòu.”
E luj a mi: “La to sitàt, ca è tant plena d’ invidia che zà a vèn fòu daj òrlis, mi’a tegnùt in ta na vita serena.
Vuàltris sitadìns Cjaco i mi clamàvis: par via di che stupida di gola i’soj’n ta la plòja, tu ti lu jòdis.
E jo, puorànima, no soj besola; sti àltris a sufrìsin il stes afàn par sìmil colpa,” e dìt nol à altra peràula.
I’ghi’ai rispundùt: “Cjaco, il to malàn mi’è pešànt, e al lagrimà m’invida; ma dìšmi, si ti lu sàs, ’ndà ca vegnaràn
ducju chej da sta sitàt dividuda; s’an d’è di drès; e dìšmi la rašòn che di tant malvolej a è batuda.”
E luj a mi: “Dopo ’na lùngja tensiòn, a vegnaràn al sanc, e la part salvàdia, l’altra a butarà fòu cun dura asiòn.
Pì’ndavànt’è miej che chist’a si sesti via entri tre àis, e ca zedi a vinsi l’altra par fuarsa dal tal da la lušingarìa.
Par un bièl puc i cjàfs als a tegnarà, Pocànt chej àltris amondi in jù, com’s’al vès displašej o pucja cura.
Di drès an d’è doj, ca sòn puc scoltàs sù: supiàrbia, invìdia e’varìsia ’sòn li tre falìscjs che’i còus a tègnin impijàt sù.”
Chì finìt di diši’l veva sè ca feva compasiòn; e jò a luj: “Sù, di pì ti m’insègnis e di pì parlà fami un regàl bon.
Farinàta e’l Teghiàl, zent ch’èrin dègnis, Jàcu Rusticùs, ‘Rigo e’l Moscja e’i àltris ch’al ben fà s’inzegnàvin[20], dìs
’ndulà ca sòn, che d’jòdiu i vuej riscjà; che jò i’ai pròpit tanta voja di savej s’a sòn la sù o se ’l infièr ju pescja.”
E luj: “Lòu a sòn nenfra l’ànimis dal neri p’intej: divièrsis còlpis ju tira vièrs il font: si ti vàs p’in jù, ti’u jodaràs, chej.
Ma cuant ch’i ti saràs la sù’n tal dols mont, i speri ch’i ti mi metaràs in mìns d’àltris: basta; di dìšiti di pì i no soj pì pront.”
Da chì, di sbiègu mi deva ocjàdis; mi’a vuardàt, e dop’un puc i vuj al à sbasàt e’l rest cun che altr’ ànimis infangàdis.
E’l duca a mi: “Pì nol vegnarà sveàt Fòu che dal sun da l’angjèlica tromba, cuant ca vegnarà l’ostìl potestàt:
ognùn’l riodarà la so puora tomba, sù’l cjolarà la so cjàr e figura, e’l sintarà chèl che sempri’l rimbomba.”
I vìn trapasàt sta sporcja mistura di ombrènis e plòja, zìnt amondi plan, tocjànt un puc da la vita futura:
sì ch’jò i’ài dìt: “Mestri, scjù turmìns ca’an, a cresarànu dopo la gran sentensa o pì pìsui a doventà a zaràn’?”
E luj a mi: “Tòrna ta la to siensa, ca vòu, cuant che la roba è pì perfeta, che pì si sint’l ben, ma encja’l mal s’intensa.[21]
Par che lòu—ognùn di chista zinìa maladeta— in vera perfesiòn maj pì no zaràn, di là pì che di cà ognùn si speta.”
Atòr di che strada i sìn zùs man a man, parlànt tant di pì di chèl ch’jò i’ài dita; e’i sìn rivàs ’ndulà ca è pì malàn:
e Pluto, il grant nemìc, ’l è chì cal stà.
Cjànt Siètim
“Papè Satàn, papè Satàn, alepì!”[22] al à tacàt Pluto cu la so vòus ràuca; e chel omp gentìl che tant al sà, e pì,
par dami cunfuàrt a mi’à dita: “Vèn cà, no vej poura, che par tant che luj’l provi, di lasà sta riva no ni tegnarà.”
Alora, voltàt vièrs chèl dal sglonf lavri, a ghi’à dita: “Lupo maladèt, tàs sù: cu la to ràbia rošeèiti pur dentri.
A no è sensa rašòn ch’i zìn chì jù: Cussì’l è volùt’n tal alt, ’ndà che Michèl si’à vendicàt par che ribeliòn la sù.”
Coma vèlis sglonfàdis da’un vintusèl a còlin spleasàdis a bas dal àrbul, cussì a è colada’n cjera sta bèstia crudèl.
E’i sìn rivàs tal orli dal cuàrt sìrcul entrànt sempri pì ta la riva dulìnt ca ’nsàca dut’l mal dal mont, grant e pìsul.
Ahi, gjustìsia di Diu! Cuj tègnia’n mint i nòufs patimìns e dolòus ch’i’ài jodùt? Parsè castigani cussì, diši i intint?
Coma ca fà l’onda ulà’n ta chel stretùt[23] ’ndà ca si ròmp cun chè ca vèn dal altri mar, cussì a convèn ch’uchì la zent a fedi un zirùt.
Che chì a era pì zent dal sòlit a era clar; da na banda e da l’altra, sigànt fuàrt, remenànt pèis cun un sfuàrs grant e clar,[24]
a si sbatèvin intòr, e sintìnt tuàrt, ognùn si zirava e voltava’n davòu, sigànt: “Parsè tentu?” e “Parsè no, stuàrt!”
A si ziràvin lì ca era puc lušòu da ogni man pa la banda oposta e via cul sigà plomp di dolòu;
alòr’a si voltàvin, sensa sosta, pal so miès sìrcul ta che altra gjostra. E jò, cul còu cal steva mal e basta,
i ài dita: “Maestro, fami ‘ na mostra da la zent ca è uchì: soni dùcjus clèrics chej tonsuràs a la nustra sinistra?”
E luj a mi: “Dùcjus’ sòn stàs stràbics di mìns cussì tant in ta la so vita, che spèšis bùnis maj no fèvin[25], scjù lambìcs.
A vègnin zà ben bajàs,” al à dita, “cuant ca rìvin in taj doj puns dal sìrcul indulà che colpa contrària a ju smista.
Chìscj’èrin prèdis, che di tèt pelòus sul cjàf non d’àn, coma pur pàpis e cardinài, che crumìros a èrin, e no’n pìsul.
Alora jò: “Maestro, fra chiscju taj jò i varès da cognosi qualchidùn di chej ca si sòn infangàs di scju mài.”
E luj: “Pensèis strans ti às, ogni un: pa la vita ’gnoranta ca ju’a tant sporcjàs, scurs doventàs a sòn adès, ognidùn.
A pararàn via par sempri a fà fracàs: chìscjus[26] fòu a vegnaràn dal sepulcri cul puj sieràt, e’i àltrìs cuj cjàfs spelàs.
Il mal dà e il mal tegni il mont pulcri a ghi’à cjòlt, e menàs’n ta sta barufa: sèdin se ca sèdin, jò’i no ju ’mpulcri.[27]
Adès ti jòs, fiòl me, ca no fàn mufa i bens metùs in man da la Furtuna, che di lotà par chej la zent maj si stufa;
pars’che dut il oru cal è sot la luna, e cal è zà stàt, a’chist’ànimis stràchis a no ghi zovarès, nencja a una.”
“Maestri,” i ghi’ai dìt, adès ti mi dìšis: “Chìsta Furtuna che tu ti’as minsonàt, sè ca è, che’i bens dal mont’a à’n ta li sgrìnfis?”
E luj: “Puori creatùris, cuant stonàt ch’i vèis—cuant’ ignoransa—e chist vi ufìnt! Adès capìs ben il me significàt.
Chèl che dut’l savej al à sempri prešìnt, al à fàt i cjèlos e ghi’a dàt la guida, cussì ch’ogni part’n t’ogni part a và risplendìnt,
e la lus par dut compaj al fida; cussì cu li ròbis bièlis d’ogni dì: al vòu ca vegni in tal mòut spartida
che ulì sempri ferma no resti, di dì’n dì; ma che da zent a zent e sanc a sanc sensa ’l impedimìnt dal omp a zedi.
Pars’che la zent a và’n sù e’n jù, flanc a flanc, seguìnt da la Furtuna il judìsi, che platàt ’l è com’la bišàta’n tal fanc.
A no è contrast fra ic e’l vustri cognosi: chìsta a prejòt, a gjùdica, e a proseguìs a regnà; pur altri dìus a fàn cussì.
Li so permutasiòns a no àn pàušis: la necesitàt ’la fà cori a fuàrt, cussì spes sòn zens ca si mùtin, e tàntis.
Chìsta a è chè ca risèif sempri tant tuàrt encja da chej ca varèsin da plaudìla; a ghi dàn colpa, lòu, cun vòus ca à dal stuàrt;
Ma ic a è cuj beàs; colpa non d’è ulà: cun l’altri prin’ creatùris contenta, a si la gòt a zirà la so rodela.
Adès zìn jù là che di pietàt an d’è tanta; zà a cola ogni stela che’n sù a zeva cuant ch’jò mi soj mòt, e’l pì stà al è vietàt.”
Zùs i’èrin atòr dal sìrcul; ulì si jodeva na fontana ca boleva e colava in ta un fosàl che da lì’l vegneva.
Ulì na vura l’aga scura a rugnava e nu, seguìnt che onda cjalinòša, jù i sìn zùs, pa’un troj che’n banda’l menava.
Styx si clama sta zona paludoša; uchì a còr sta puora roja, vegnìnt jù al piè di sta riva griša e pietoša.
E jò, che da chì i vuardavi fis la jù, i’ài jodùt zent ’nfangada’n ta chel pantàn: nus e cul mušu che dùcjus a tegnèvin in jù.
Chìscjus si malmenàvin cu la man e cul cjàf e cul pet e encja cuj piè, e a si sbranàvin cuj dincj’, plan a plan.
Alora’l bon mestri: “Fiòl me bon, chì a è l’ànima di ognidùn vinsùt da l’ira; i’vuej pur che tu ti vègnis a crodi che
sot da l’aga a è zent ca suspira e ca fà bulì chist’aga fin parzora coma che’l vul’ ti dìs, là cal zira.
Dal fangu a dìšin:”Vilìs i’èrin na vura ’n ta l’aria dolsa che’l soreli al ’legrìs, rošeàs dentri da rabia e malora.
Adès i sìn chì malcontèns’n ta scju fàngus grìs. Chist’ ìn[28] a lu gorgolèin scju puòrs brùs che’n peràula clara no ti’u sìntìs.”
‘Cussì da stu cragnòus di post via i’sìn zùs. Tegnìnsi tra la riva secja e’l miès, e vuardànt chej che’n sta melma a vèvin il singlùs,
dongja di na tor i stèvin rivànt adès.
Cjànt Otàf
Jò’i dìs, zìnt ’ndenànt, che amondi prima ch’i rivàsin al piè di che alta tòr i nustri vuj a èrin zà zùs insima,
’nta che do flamùtis ch’i ghi vèvin jodùt ’ntòr e n’altra che da lontàn ni feva sen: se fadìja a cjòighi’l vuli d’intòr!
Jò, vièrs il mar voltàt cul còu dut plen, i’ai dìt: “Chist’sè’l dìšia, e sè cal rispùnt ’l altri fòuc, e cuj’l eše ca lu mantèn?”
E luj a mi: “In ta l’onda sporcja belzà tant ti pòdis tu jodi chèl ca si speta, se’l fangu fumòus no lu plata a stu punt.”
Na cuarda no’a maj pocàt da sè saèta, ca corès via pa l’aria finuta com’ch’jò’i’ai jodùt ‘na nàf pisuluta
vignì par aga vièrs nu, sta navuta, governada da doma un galeòt, cal sigava: “Ti sòs chì, ànima bruta!”
“Flegiàs, Flegiàs, nosta fà tant’l simiòt,” al à dita il me siòr, “chista volta: ti ni’as doma pasànt’n ta stu cašòt.”
Coma chèl che’l grant ingàn al scolta, ca ghi’è stàt fàt, e dopo al è malcontènt, cussì Flegiàs: rabia’n d’aveva tanta.[29]
Il me duca al è alòr zùt in barcja, atènt che jò dopo di luj i ghi zès dentri; e plena’a era alòr cun me prešènt.
Dentri i sìn entràs, cun me al centri, e a zeva seànt la prua antica ’n ta l’aga tant di pì che s’a vès vùt altri.
Cuant che la palùt muarta i pasàvin cà, davànt di me si’è metùt un ’nfangàt a plen e’l à dìt: “Prin da l’ora, se fatu cà?”
E jò a luj: “Jò’i no resti, encja si vèn; e tu cuj sotu, ch’i ti sòs cussì brut?” E luj: “I soj un che dal planzi no si tèn.”
E jò a luj: “Cul planzi e pur cul lut, spìrit maladèt ti sòs’n ta scju ledàns. Ti cognòs, encja si ti sòs spòrc par dut.”
Alòr’l schifòus ’l à pojàt sul lèn li mans, ma’l Mestri, necuarzùt, jù a lu à pocàt, dišìnt: “Còr jù di chì cun chej altri cjàns!”
Sùbit dopo, il cuèl a mi à’mbrasàt, e mi’a busàt, dišìnt: “Ti sòs plen di sdegnu; beàda ic[30] che par te a si à ’ncintàt!
Chel lì tal mont ’l è stàt plen di orgòliu; bontàt non d’è ch’ornamenti’l so recuàrt: par chèl stu danàt’l è tant furiòus ca jù.
An d’è tàncjus lasù adès ca fàn riguàrt, che chì a stàn fašìnt doma pursitès, lasànt di sè stes un pensà brut e fuàrt.” E jò: “Mestri, sè ch’i mi la godarès a jòdilu a tufasi’n ta sta melma, prin di bandonà stu lac nualtri’ stes.”
E luj a mi: “Pì’n davànt ca si rema e ca si jòt, e pì ti saràs pasùt: a’è miej ch’i ti ti gòdis chista brama.”
Sùbit dopo, il grant turmìnt i’ai jodùt ca’a fàt di luj chista cragnòša zent. che Diu ’ncjamò i làudi e ringrasi dut!
Dùcjus a sigàvin: “A Filìp Arzènt!” E stu puòr disgrasiàt di spirt fiorentìn sè stes si rošeàva, chel sacramènt.
Uchì lu vìn lasàt; altri no vi dišìn; ma’n ta l’orèlis i’ai sintùt un rumòu che costrèt mi à a vuardà fìs là ch’i zèvin.
Il bon mestri al à dìt: “Adès, fiòl me, si visina la sitàt dal nòn di Dit, cu la so zent sèria, che sì tanta’n d’è.”
E jò: “Mestri, li so moschèis, si’ai capìt, là in ta la val i pòl zà ben jodi; ròsis coma il fòuc a sòn, i soj pròpit
sigùr.” E luj a mi’a dìt: “Ben ti pòs crodi che ’l eterno brušà li mostra ròsis, coma che’n ta st’infièr ti pòs ben jòdi.
Nu pur i sìn rivàs dentri ta li fòsis ca circòndin che cjera sconsolada: dut di fièr a pareva ca fòsin fàtis.
Dopo vèighi fàt na granda zirada, i sìn rivàs ’ndulà che chèl dal timòn “Vegnèit fòu,” al à sigàt, “che chì a è l’entrada.”
Jò in daj jodùs pì di mil tal puartòn, plovùs dal cjèl, che rabiòus’a dišèvin: “Stu chì nol somèa muàrt; parsè rašòn
al eše cà ’ndulà che dùcjus muàrs i sìn?” E il me bon mestri a ghi’à fàt sen di volèighi parlà, sensa me visìn.
Alòr’a àn calàt un puc li àlis, dal plen, e’àn dita: “Vèn tu, besòu, sensa chèl ca si’a ’zardàt di entrà’n ta stu terèn.
Cal torni besòu, chel màt, là dal cancèl; cal provi, s’al sà; che tu chì ti restaràs che’n ta stu troj scur ti’as compagnàt chèl.”
Pensa ben, letòu, a cuant che jò’i mi disperàs al sun di che peràulis maladètis, che poura i vevi di restà fra’i danàs.
“Bon’l me duce, che pì di vòltis sièt ti mi’as tegnùt tant cont e liberàt da gran’ dificultàs, c’an d’era tàntis,
nosta lasami,” i ài dìt, “cussì disfàt; e se’l pasà pì’n davànt a ni è proibìt, tornàn ’ndavòu pal troj che chì ni’a partàt.”
E chel siòr che fin chì mi veva ’sistìt, a mi’a dìt: “Nosta temi, che il nustri pas nisùn pòl cjòinilu: da Tal a ni è dàt.
Ma stami atènt, e’l spìrit strac ch’i ti às, tenlu sù e nudrìs’lu di bon sperà che jò no ti lasarài’n ta stu mont bàs.”
Cussì’l và, e besòu i soj lì cal era il me dols pari, e jò’i resti’n forsi, che’l si e’l no’n tal cjàf mi fèvin guera.
Masa lontàn i eri par ch’i lu sintesi, ma luj ulà cun lòu tant a lunc nol e stàt: ognùn dentri ’l è svelt tornàt a mètisi.
I nustri ’versàris li puàrtis ghi’àn sieràt in muša al me siòr, che fòu al è restàt, e vièrs me al è vegnùt cun pas moderàt.
Cuj vuj par cjera e li sèis che mostràt no vèvin baldansa al à dìt suspirànt: “Fòu da sti puori cjàšis mi’an sieràt.”
E a nu: “Tu, parsè ch’i mi rabièi tant, nosta vej poura, che jò’i vìns sta prova, che lòu dentri a lòtin tant, ma tant.
Sta so tracotànsa no è miga nova; belzà a l’àn ušada’n ta puarta pì nota[31], ch’encja ’dès, sensa cjadenàs a zova.[32]
Insima di ic ti jòs la scrita muarta:[33] e zà da chì di ic al vèn jù pa la riva, pasànt par chej sìrcui sensa na scorta,
un tal che par luj dut vièrt ’ni vegneva.
Cjànt Nonu
Chel colòu che viltàt di fòu mi’à tocjàt jodìnt il me duca tornà indavòu, pitòst dentri di luj a si’à ritiràt.[34]
Si’è fermàt a colp, com’un cal sìnt rumòu, parsè che’l vuli nol mena tant ’ndavànt in ta’un scùr e caligu di cussì tant spesòu.
“E pur a nu ni tòcja vinsi lotànt,” al à tacàt luj, “si no…Tal[35] si’à ufrìt: Oh, ch’altri al rivàs i vorès cussì tant!”
I’ài ben jodùt com’cal à platàt sùbit il scuminsià cun altri cal à dita, ma divièrs di chèl che prima’l veva dìt;
ma la poura nol à podùt evità, parsè ch’jò’i ghi devi a la peràula rota pì pèis si no a chès cal à dopo dita.
“In tal font di chista conca puareta, no vègnia maj jù nisùn dal prin scjalìn che par pena di sperà pì no ghi speta?”
Cussì ghi’ài domandàt; e luj: “Mo i jodìn,” al à dìt: “a no càpita spes che un di nu al cjamìni là ’ndulà che nu i zìn.
N’altra volta, a è pur ver, i soj vegnùt chì jù, sconzuràt da la Eritòn, che strìa, che’n taj cuàrps a riclama i spirs da lasù.
Da puc mi’eri da la cjàr liberàt via, che ic mi’a fàt entrà dentri di chel mur, par cjòighi un spirt dal sercli di Giudèia.
Chèl al è il post pì bas e il pì scur, e’l pì lontàn dal cjèl che dut al zira: i’saj ben com’cal còr; però stà ben sigùr.
Chista palùt, che tanta spusa a suspira, a circonda sta doloroša sitàt ’ndà ch’i no entrarìn pì sens’ira.
Di pì al à dìt, ma in mins no mi’è restàt, parsè che’l vuli a si’era zà voltàt e che tòr da la pica’n bora vuardàt,
’nda ca si sòn alsàdis dut ta’un trat tre ’nfernàl’ fùriis di sanc tinzùdis; che forma feminìl a vèvin, e’l àt;
’nglusàdis a’èrin d’ìdris bièlis vèrdis cun madràs invensi di cjaviej, e sbis, ca sbušigàvin ta che frons tant fièris.
E luj, che ben al cognoseva sti sèrvis di che regina che tant’a lagrimèa,[36] “Vuarda,” al à dita, “sti bèlvis d’Erìnis.
Chist’a sinistra’è la Megerèa; chè che a destra a plàns a è Alèt; tal miès,” al à finìt, “a è Tesifonèa.”
Cun l’òngulis a si sgrifàvin il pet; a sbatevìn li mans e a bestemàvin il alt che par timòu mi soj strinzùt al poèt.
“Meduša’ a vèn ben, e’i lu farìn di smalt,” a dišèvin sti strìis vuardànt in bas: “maladèt chel Tesèo, e’l so asàlt.”
“Vòltiti’n davòu e tèn i vuj sieràs; che se’l Gorgon si mostràs e tu ti lu jodès, tornà no si pod’rès pì’n taj nustri pas.”[37]
Cussì’l à dita’l maestro; e luj stes mi’a ziràt, e no ghi’an bastàt li me mans, ma’nglusàt al à cu li so mans li mès.
O vuàltris ulà ch’i vèis i intelès sans, miràit la dutrina ca s’infonda sot il velàn daj vers ch’i stèis lešìnt e strans.
Zà’l vegneva sù par sta sporcja d’onda un grant fracàs di rumòu, plen di spavìnt, che tremà al feva ogni sponda;
nol era stàt fàt d’altri che da un vint impetòus, par via di contrari pasiòns, cal ferìs il bosc e, zìnt cussì fašìnt,
bràghis al romp e sbàt via cun scju soflòns; cuant’àriis ca si dà, zìnt via polvaròus, fašìnt scjampà bèstis e pastòus daj mons.
I vuj mi’à vièrt e dita: “Adès ti vòus indresà i vuj vièrs che splum’ antica par la via, là che’l fun al è pì sindiòus.”
Coma rànis cuant ca jòdin madràs cà o là, da l’aga a sparìsin dùtis e’n ta la cjera a si vàn a platà; jodùt alòr’ i’ai tant’ànimis distrùtis scjampà via di front di un che cul pas al pasava’l Styx cu li gjàmbis sùtis.
D’intòr dal cjàf a si sclariva chel gras di calìgu, cu la man cal menava spes ’ndavànt; altri a no’n d’era ca lu disturbàs.
Da la sù, si sà, al era vegnùt stu sant; voltàt mi soj al mestri, ca mi’à fàt sen ch’i stes cujèt e ch’i mi inchinàs tant.
Ahi cuant ca mi pareva plen di disdèn! A la puarta al vèn; e cun che bacheta a la vièrs, coma ca no vès vùt ritèn.
“O cjasàs dal bon cjèl, zent maladeta,” al à dìt luj’n ta l’orìbil entrada, “’ndulà’i cjolèišu sta’ rogansa bruta?
Parsè puntà cuntra chèl che’l alt’l manda, il fin dal cual nol pòl maj vignì fermàt, e che’a vòltis pì dolòu ’ncjamò vi dà?
Se zòvia sbati’l cjàf cuntri’l destinàt? Chel Cèrber vustri, ch’ognùn’l recuarda, al è ’ncjamò’n barba e gola ben spelàt.”
Dopo a si’à voltàt vièrs la strada lorda, sensa fani motu, ma dut someànt a un’omp che ben altri ròbis al vuarda
che chèl di che zent ca ghi stà lì davànt; e nu’i vìn movùt i piè vièrs la cjera, sintìnsi sigùrs dopo chel parlà sant.
Lì i sìn entràs sensa rabia o guera; e jò, ch’i vevi pròpit tanta gola di jodi sè che sta fortesa a siera,
apena entràt, i’ai vuardàt cà e là; e a ogni man jodùt i’ai un grant prat che nè dolòu nè grant turmìnt al veva ulà.
Coma che al Arli da’un Rodàn stagnàt, e coma a Pola, visìn dal Cjarnàr, lì che da l’Italia a tèn il cunfìn bagnàt,
dut al è doventàt un grant sepulcràr, cussì a era chì’n ta duti li bàndis, doma che chì dut a era tant pi amàr;
di tòmbis e flàmis’n d’era tàntis, e ogni tomba li flàmis a brušàvin, cussì che’l fièr al era mol e pront paj fàbris.
Ducju i so cujèrtis a si vierzèvin e a mandàvin fòu pietòus lamìns, che da puarès e ufindùs a parèvin.
E jò: “Maestri, cuj a soni che zèns che, soteràdis dentri di che tòmbis, a si pòl sinti ca sòn di dolòu plen’s?”
E luj a mi: “Chì’a sòn i erešiàrchis cuj so disèpuj di ogni stamp, e ben pì ch’i ti cròdis a sòn li tòmbis càrghis.
Chì sìmil cun sìmil soteràt al vèn, e i monumìns a sòn pì e mancu cjals.” Di zì a man destra ‘mi’à dopo fàt sen;
cussì ’sìn pasàs tra i martìrs e i murs als.
Cjànt Dècim
Fòu via’l era ’dès inviàt par un viùt tra i murs da la cjera e i sepùlcris il me mestri, e jò davòu ghi eri zùt.
“O màsima virtùt, che par scjù sèrclis gris ti mi mènis,” i’ai dìt, “coma pur ti plàs, pàrla e sodisfa i me dešidèris.
Chej che’n ta sti tòmbis a sòn distiràs, si podarèsia jòdiu? A sòn zà alsàs ducju i cujèrtis, e da nisùn badàs.”
E luj a mi: “A saràn dùcjus sieràs cuant che da Josefàt[38] chì’a tornaràn cun chej cuàrps che la sù a sòn stàs lasàs.
Il so simiteri da sti bàndis a’an chej che cun Epicuro a sòn butàs, che l’ànima cul cuàrp muarta a la fàn.[39]
Però a la domanda ch’i ti mi fàs, chì dentri ti saràs sùbit sodisfàt, coma pur il dešideri ch’i ti mi tàs.”
E jò: “Bon’l me duca, i tèn spostàt da te il me còu, doma par diši puc, e tu a chist’ ti mi’as ben preparàt.”
“O, tu, Toscàn che par la sitàt dal fòuc vìf i ti vàs cul parlà cussì onèst, resta pur còmut uchì’n tal nustri lòuc.
Dal to mòut di cjacarà a si capìs prest in ta cual nòbil paìs ch’i ti sòs nasùt, che a chèl forsi ghi soj stàt masa molèst.”
Stu sun al è sùbit ben clar fòu vegnùt da na tomba, ma jò’i mi soj visinàt pauròus al me duce, e lì mi soj tegnùt.
E luj a mi’à dìt: “Stà fer; se àtu fàt? Jòt là che Farinata’ si’a alsàt sù: ti lu jodaràs dut adès cal è levàt.”
Jò’i lu vevi zà cuj me vuj fisàt sù; e luj si levava cul pet e cu la front coma se cul infièr a la vès tant sù.
E svelt cu li so mans il duca, e pront, tra li tòmbis a mi’a pocàt vièrs di luj dišìnt: “Di sè ch’i ti ghi dìs, tèn ben cont.
Rivàt a’piè da la so tomba, i so vuj fisàt mi’an, e dopo, un bièl puc sdegnòus, a mi domanda: “I to parìns a soni cuj?”
Jò ch’i eri di ubidì dešideròus nuja no ghi’ai platàt ma dut ghi’ai vierzùt; alora li sèis al à alsàt e la vòus;
“Cuanta rogansa cuntra di me ca’an vùt,” al à dìt, “e cuntra i mès e la me part; cussì che do vòltis ju’ai mandàs fòu dal dut.”
“Butàs fòu sì, ma a sòn tornàs d’ogni part,” ghi’ai dìt, “l’una e l’altra volta; ma i vùstris a no’an ben capìt che art.”
A chistu punt, da la tomba discujèrta a si’à fàt jodi di n’altri spirt la muša:[40] in zenoglòn al era, visìn di n’ombrena pì alta.
In ziru ’l à vuardàt, cu l’aria curioša d’un cal voleva jodi si’eri besòu; e dopo vej cunsumàt il curiošà,
planzìnt ’l à dita: “Se tal neri dolòu di sta prešòn ti vàs par altesa di inzèn, me fì ’ndulà cal è? L’àtu lasàt fòu?”
E jò a luj: “ Dut di besòu i no vèn: chèl cal speta là, par chì a mi mena, che forsi’l vustri Guido’l veva’n disdèn.”
Sè cal diševa e la so gran pena mi vèvin zà’l nòn di stu chì sugerìt; ma la risposta’ era cussì plena.
Levàt sù a colp, al à sigàt: “Sè àtu dìt?
Dìs sù! Al à vùt? Nol eše pì’n vita?
Il dols lumìn daj so vuj nol vèn pì ferìt?”
Cuant ca si’a rindùt cont dal ešità che jò’i fevi prima di rispùndighi, al è colàt jù lì che par sempri’l resta.[41]
Ma chel altri dal còu grant, sul sè ch’i ghi vevi dita’l è restàt, cul stes aspièt, sensa motu, roba da no cròdighi;
e’l è sùbit tornàt’n ta chel prin sogjèt, “Se lòu a sòn bòis,” al à dìt, “di tornà, chèl a mi da pì turmìnt di chistu jèt.
Un sincuanta vòltis s’jodarà ’mpijà la muša di che siora che chì a regna,[42] che ti savaràs cuant pèis cal à’l tornà.
E se maj il mont dols a ti impegna, dìšmi: “Parsè sonu sempri cussì spietàs cuntra i mès in ta ogni so lagna?”
Alòr’ jò a luj: “Il turmìnt e’l grant fracàs ca’a fàt l’Arbia in ros colorada, pròpit cussì a fàn fà’n taj nustri palàs.”
Vìnt scjasàt’l cjàf e dàt na suspirada, “Uchì no soj stàt doma jò,” al à dìt; “cun rašòn cuj àltris i soj zùt in strada.
Ma doma jò’i soj stàt, là cal à sufrìt ognidùn pal mal da la puora Firensa, chèl che tant al à lotàt pal so dirìt.”
“Pal ripošà da la vustra siminsa,” i lu’ai preàt, “Sclarìmi chel dùbit cal tèn duta ’ngropada la me siènsa. I sìnt ch’i sèis bon d’jodi, si’ai ben capìt, sè che’l timp’l varà cun luj’n davànt ma il prešìnt no lu cognosèis sùbit.”
“Nu’i jodìn, com’chèl che di lustri no’n dà tant, li ròbis,” al à dìt, “ca ni sòn lontànis; che tant ’ncjamò’l risplìnt’l duce pì grant.
Pì si visìnin o’a sòn, pì’a sòn vànis pal nustri ’ntelèt, e s’altri nol vèn, nuja’i savìn da li ròbis umànis.
Però ti pòs capì ch’i no vìn ’l inzèn di podej cognosi pì lontàn di chel punt cuant che il futùr sieràt ni è’n plen.
Alora, coma par colpa me compùnt, i’ai dìt: “Dišèighi duncja a chel colàt che’l so frùt al èncjamò cuj vifs, apùnt;
e se puc fà al rispundi mut i soj stàt, fèighi savej ch’i lu’ai fàt belzà pensànt tal mòut sbaliàt ch’i mi vèis puc fà spiegàt.”
E zà’l me mestri mi zeva clamànt; che jò’i ghi’ai preàt al spìrit pì a man cal dišès cun cuj cal era lì’n davànt.
Mi’à dìt: “I soj chì, lì che pì di mil a stàn: che dentri al è il secònt Federic, e’l Cardinal; i àltris ulì i’u lasàn.”
Si’a pojàt jù, e jò vièrs l’antìc poeta i’ai voltàt i pas, ripensànt a chel parlà ca mi era parùt nemìc.
Si’à movùt; e dopo, cussì seguitànt a mi’a dìt: “Parsè sotu cussì stupidìt?” E jò i ghi’ai ben rispundùt, zìnt indavànt.
“Tèn cont di sè che la to mins a’a capìt cuntra di te,” chel sàviu mi’à comandàt. “Adès speta chì,” al à dìt levànt il dèit:
“Cuant che’n front dal dols raj ti saràs rivàt di chè[43] che’l vuli bièl a à cal jòt dut, da ic ti savaràs ’ndà ch’i ti sòs aviàt.”
Un puc dopo’l piè a sinistra ’l à metùt: i vìn lasàt’l mur e’i sìn zùs vièrs il miès par un troj cal zeva’n ta na val ch’jodùt
i vèvin ca spusava da fà ribrès.
Cjànt Undicèšin
In tal orli di un rivòn alt e salvadi, plen in ziru di grandi pièris spacàdis, scjàps pì crudej i sìn rivàs a jodi;
e chì’n ta che orìbilis soflàdis da la pusa che’l buròn sù al buta, i vìn jodùt da visìn tra’ i cujèrtis
chèl d’un grant sepulcri cun sù sta scrita chì: “Anastaši papa jò’i protès, giavàt da Fotin da la via dreta.”
“Prima di zì jù, da spetà i varèsin adès par abituà un ninìn’l nustri nas al brut odòu; dopo pì no ’mpuartarès.”[44]
Cussì’l mestri; e jò: “I sarìn compensàs,” i’ghi’ài dìt, “sercjànt che’l timp ’nol finisi pierdùt.” E luj: “Coma me pensàt ti’as.”
“Fiòl me, nenfra scju claps a sòn da notasi,” alòr’ al à tacàt, “tre sirculùs ca si ristrìnzin cul pì sprofondasi.
A sòn dùcjus plens di spirs maladès e brus; ma par che uchì ti basti dom’la vista, capìs parsè che a ristrìnzisi a sòn zùs.
D’ogni malìsia che òdiu’n cjèl a cjata,[45] a à coma fin l’ingjùria, e ogni fin tal, par fuarsa o imbroj, zent mal a fà stà.
Ma pars’che ’l imbroj al è dal’omp creàt un mal, a Diu tant ghi displàs, che par chèl sot i’mbrojòns a stàn patìnt dolòu fatàl.
Daj violèns’l prin sercli’l è plen, i cròt; ma pars’che violèns si’è vièrs tre persònis,[46] in tre ziròns al è dividùt, cussì i lu jòt.
A si pòl a Diu, a sè, e ai àltris fàighi violensa; a lòu, i dìs, e a ròbis sòs, coma ch’i ti capiràs da sè ch’i dìs.
Muàrt violenta e ferì pì ca si pòs tal pròsin si ghi dà, e’n tal so vej ruvìnis, incèndios e un robà al ingròs;
cussì i sasìns o chej ca sòn crudej, chej ca guàstin o fàn preda, tormentàs tal prin ziròn a vegnaràn chej.
Da sè stes a pòsin i òmis vignì copàs o danegjà’i so bens; ma’n tal secònt ziru nol vàl’l pentìsi di scjù danàs,
no ’mpuàrta coma ca si prìvin dal mont, o a zùjn di ašàrt e a pièrdin sè ca’an, o’a plànzin là che’l spirt al varès d’èsi gjocònt.[47]
Zì cuntra di Diu a si pòl e fasi dan, o maledilu o pur negalu cul còu, dišìnt: di bontàt so tal mont a s’jòt invàn;
ma al sigilèa il ziròn minòu cul so sen tant Sodoma che Caorsa,[48] e chèl cal bestema Diu dentri e fòu.
’L imbrojà, cal beca ogn’una cosiensa, ’l omp usà’l pòl’n ta chèl ch’in luj si fida coma’n ta chèl che di fidasi nol àusa.
Chista maniera di trufà a juda a copà’l vìncul dal amòu naturàl; duncja’n tal sìrcul secònt a si ’nnida
l’ipocrišia, il lusingà, encja’l robà, magìis, falsitàs, rufianà, simonìa, baratà e altri mal.
L’altra maniera ’l amòu a fà ruvinà: chel naturàl e chèl che’n pì si zonta,[49] cal crèa che fede speciàl e buna;
par ultin, tal sìrcul minòu, là cal stà il centri dal’univèrs e Dit pur, ognùn cal tradìs brušàt sempri al resta.”
E jò: “Mestri, amondi clar e sigùr Al è’l to rašonà, e ben ti fàs clar stu buròn e il pòpul cal tèn tant dur.
Ma dizmi: chej di chel fàngu paludàr, malmenàs dal vint e che la ploja a sbàt ca s’incùntrin cun parlà tant amàr,
parsè no dentri’n ta la rovana sitàt a vègnini, se Diu’l vòu, cussì punìs? e sinò, parsè’l àja ognùn li butàt?
E luj a mi: “Il devià tant a mi stupìs,” al à dìt, “dal to inzèn di là cal era; che la to mins a è’n t’altri, ben lu capìs.
Àtu ben prešìnt che sesiòn intera ’ndulà che la to Etica a trata di che tre ròbis[50] ch’al Alt ’ghi fàn guera:
incontinensa, malìsia, e mata bestialitàt? E com’che l’incontinensa Diu mancu a ufìnt e mancu colpa’a parta?
Si ti consìderis ben sta sentensa, e se i ti tèns in mins cuj’ca sòn chej che lasù di fòu a fàn penitensa,
t’jòs che scju traditòus volentej a làsin, e parsè che cun puc fastidi la divin’vendeta’ a uša i so marcej.
“O soreli ch’i ti sànis ogni mal jodi, ti mi contèntis tant cuant ch’i ti sòlvis, com’cuant che, no savìnt, dubità i podi.
Encjamò’n davòu i vuej ch’i ti tòrnis,” i’ai dìt, “là ’ndulà che ušùria’a ufìnt, ti’as dìt, la divin’bontàt, e’l grop ti dìsfis.”
“La filošofia,” mi’à dìt, “se ben s’intìnt, a no considera doma una part, com’che la natura a cjòi la so curìnt
dal intelèt divìn e da la so art; e se ben la to Fišica i ti jòs, al’inìsi ti notaràs, sensa tuàrt,
che la vustr’art, la natura, cuant ca pòs, a seguìs, com’che’l mestri al fà’l student; a Diu la vustr’art a è com’che gnesa ghi fòs.
Da chisti dos, se tu i ti’as prešènt la Gèneši dal prinsìpit, a convièn ca è miej tacà a vivi e a ’vansà la zent;
e parsè ch’ušùria altra via’a tèn, tant natura che chè ca ghi stà davòu a dispresa, e’n t’altri a spera in ben[51].
Ma vènmi davòu, che di chì i’ai gust zì fòu; che i Pes a slìtin sù’n tal orišònt, e l’Orsa di stà sù cul Coru a vòu,
e al scjalìn là’n davànt ghi fìn front.
Cjànt Dodicèšin
Al era’l post alpìn ’ndà che zì jù pal rivòn si podeva e, par altri che lì al era,[52] ognùn’l era par poura plen di causiòn.
Com’che’n tal flanc na frana intera che di cà di Trent ’l Adige a veva sbatùt, o par taramòt o par mal sostèn di cjera,
che d’insima dal mont, ’ndà ca si veva movùt, fin a bas a era la rocja fracasada, che da lasù nisùn’l sarès vegnùt;
cussì’l buròn cu la so bruta strada; e’n tal orli di chel turmìnt di rocja l’infàm bèstia[53] di Creta’era pojada,
che concepìda’era stada da la fals’vacja; e cuant ca ni’à jodùt, se stesa si’a muardùt, com’chèl che dentri ’l à la rabia’n clòcja.
Il me sàviu al à sigàt vièrs chel brut: “Cròjtu tu che chì’l sedi’l duce d’Atèn,[54] chèl che tal mont la muàrt ti’a dàt e uchì metùt?
Via di chì, bèstia: che chèl che chì’l vèn nol e stàt amaestràt da la to sòu[55] ma’l vèn par jodi’l vustri sufrì’n plen.”
Coma chel toru cal vèn lasàt zì fòu al stes timp ca ghi’è stàt dàt il colp mortàl, saltùs al fà ma nol sà sè cal vòu,
cussì’l Minotàur jodùt i’ai, cul stes mal; ma chèl, atènt, al à sigàt: “Còr tal pas: mentri cal è in furia, a è miej tacà’l cal.”
Alòr paj pieròns i vìn tacàt a zì’n bas, stìnt atèns, parsè che spes si movèvin cuant che pèis nòufs ghi vegnèvin ’ntòr pojàs.[56]
“Pènsitu,” al à dìt mentri che’n jù i zèvin, “forsi a sta ruvìna ca’a da vuardiàn l’ira ch’i’ai domàt di chel mostru Cretìn?
Capìs chistu: cuant che, belzà a è cualchi àn, che jò’i soj vegnùt’n ta stu bas infièr, sti ròcis no vèvin encjamò fàt stu dan;
ma sigùr al è che puc prima (chistu’l è pur ver) cal vegnès chel tal[57] che na granda preda a ghi veva cjòlt a Dit in ta chel sìrcul primièr,
da dut atòr la val sporcja e fonda, a’a tremàt cussì ch’jò i’ai pensàt che’l univèrs al sintìs amòu, che par chèl an d’è che avonda
al cròt che al càos il mont spes ghi và vièrs; e a chistu punt chista rocja vecja a è rodolada jù a è in sens invièrs.
Ma vuarda la jù a val, ca s’jòt encja chel grant flun di sanc che’n chèl al bulìs chèl che di violensa al altri a si macja.”
O voja svuàrba e fùriis màtis che tant ’ni spironejn’n ta sta vita curta, e’n ta l’altra ogni danàt tant al surfrìs!
’Na gran fòsa jodùt i’ai bigulota[58] coma chè che dut’l plan a imbràsa second sè che dìt a veva la me scorta;
e tra ic e’l piè dal rivòn, na fasa di centàurs a filava, di frècis armàs com’che’n tal mont a ušàvin zì a cjasa.
Jodìnt ch’i vegnèvin jù, si sòn fermàs e da la so fila’n tre fòu a sòn vegnùs cun àrcos e frècis belzà preparàs;
e da lontàn’l prin al à sigàt: “’N ta stu bus, par cual sufrì i vegnèišu jù da lasù? Dišèit sùbit o’i vi còpi, intindùs?”
Il mestri al à dìt: “Ghi rispundìn nù a Chiròn, che visìn i jodìn luj stes: mal ti’a zùt la voja che lasù spes a vèn sù.”
Dopo mi’à tocjàt e dita: “Chèl al è Nès, che muàrt’l è pa la bièla Deianìra[59] e di sè vendicàt si’a da sè stes.
E chèl di miès, che al pet a si mira, al è’l grant Chiròn, che nudrìt al veva Achìl; l’altri’l è Fol, cal è stàt sì plen d’ira.
Atòr da la fòsa a vàn a mil a mil, saetànt li ànimis vagabòndis ca tèntin di bandonà l’orìbil ašìl.”
Si sìn visinàs a li fieri’snèlis:[60] Chiròn cjòlt’l veva na frècia, e cul so cul la barba’l spartiva ta li mosèlis.
Liberàt’l bocjòn dal barbòus ostàcul, a ghi’à dìt ai so compàis: “Vi sèišu necuàrs che sè che chèl davòu’l tòcja al mòuf’n ta stu sìrcul?
Cussì no pòsin fà i piè dai muàrs.”[61] E’l me bon duca, che zà ’ghi’era al pet, lì che’i doj èsis a èrin unìs fuàrs,
al à rispundùt: “Al è ben vìf, e’a stu puarèt mostràighi a mi convièn la val scura: necesitàt chì ni custrìns, no’l dilèt.”
Lasàt ’l alelùia par nustra cura, tal[62] a mi’a consegnàt chistu còmpit nòuf: a nol è lari, nè jò ànima lara.
Ma par che virtùt pa la cual i mòuf par chista strada salvàdia i me pas, dani un daj tòs, che adès no si mòuf,
ca ni guidi al di là daj poscj’ sanganàs e cal pàrti stu chì fin là insima, ca nol e spirt che’n’aria’l pòl fà svualasàs.”
Chiròn a si’a voltàt vièrs chej di prima e a Nes ghi’a dìt: “Volta e guìdiu e protèšiu se n’altri scjàp vi ferma.”
Cussì, ben compagnàs si sìn movùs la jù lunc ’l orli dal lac cal boleva dut ros, e i bulìs a sigàvin O Diu!
A èrin sot fin ta li sèis’n ta stu pastròs; e’l gran Centàur al à dìt: “Chej a sòn tiràns, che’n tal sanc e’n tal avej a’an fàt li sòs.
Chì a si lamèntin daj so crudej dàns; chì al è Lesandro e Dionìšio’l fièr, ch’a Sicilia ’ghi’a dàt tàncju brus àns.[63]
E che front ca’a il so pèl cussì ner,
Al è Asolìn; e chel’altri cal è blont,
Al è Ubìs daj Èstis che, com’ca è pròpit ver,
Al è stàt distudàt dal fiàstri sù tal mont.”
Alòr mi soj voltàt al Poet, cal à dìt:
“Chistu adès’ti’è prin e jo ti soj secònt.”[64]
Puc pì’n davànt’l Centàur’si’à ’nserìt in ta’na zent che fin’n ta la so gola a pareva che fòu a vegnès da stu lìcuit.
’N’òmbra’ni’a mostràt in banda, besola, dišìnt: “Chel là al à trafit’n tal templi di Diu chel còu che’l Tamìs ’ncjamò nol mola.”
Dopo, zent che fòu dal flun, i jodevi la jù, il cjàf e dut il so pet a tegneva, e di lòu, tàncjus i’ai podùt cognòsiu.
Cussì, puc a puc, pì bas a si feva chel sanc, cussì ca ghi scuetava ben i piè; alòr encja nu visìns dal pas ’si zeva.
“Com’che da sta part pusìbil jodi ti’è chel bulì che sempri al và calànt,” al à dìt il Centàur, “ti’as di crodighi, eh?,
da st’altra, puc a puc, si stà visinànt il so font, indulà che , tènlu ben prešìnt, che infàm di tirània a gemìs tant.
La divin’ gjustìsia cà a và spunzìnt chel Àtila che’l mont al à tant flagelàt, coma Pir e Sest; e’n eterno molzìnt
il lagrimà, che’l bulì a ghi’a molàt, a Rinier da Cornet, a Rinier il Mat, che a li stràdis tanta guera ghi’àn fàt.”[65]
Dìt chistu, a si’a voltàt e’l splàs ripasàt.
Cjànt Tredicèšin
Nès a nol era ’ncjamò par di là rivàt che nuàltris entràs i èrin’n ta un bosc che da nencja un troj al era segnàt.
Fuèis vèrdis no’n d’èrin, ma di colòu fosc; nencja bràghis lìsis, ma gropolòšis; milùs no’n d’era, ma bachètis cun tos’c:
a no àn brùsis cussì spinòšis e fìsis chej nemaj salvàdis che’n òdiu a àn tra Cecina e Cornet[66] che cjèris cultivàdis.
Chì li bruti Àrpis[67] il so nit a fàn ca’an scorsàt da li Strofàdis i Trojàns cul avìs ca veva da rivàighi ’un grant dan.
Cun l’àlis làrgis e mùšis e cuej umàns, sgrìnfis taj piè, e’n ta la pansa plùmis, a si lamèntin in ta chej àrbuj strans.
E’l bon mestri: “Prin che pì’n dentri ti zèdis, capìs che adès ti sòs tal secònt ziròn,” al à tacàt a dìšmi: “e lì ti rèstis
fin ch’i ti rìvis tal’orìbil savolòn:[68] però stà ’tènt; lì ti jodaràs ròbis che pešu di sè ca si crodarès a sòn.”
Dapardùt a pareva ca vegnèsin làgnis, ma i no jodèvin nisùn ca li feva; fèr i soj restàt, cu l’idèis cunfundùdis.
Ch’jò’i vès crodùt i cròt che luj’l crodeva[69] che li vòus a vegnèvin fòu da sti bràghis da zent che da nuàltris a si platava.
Ma’l mestri al à dita: “Se tu ti spàchis una da li frascjùtis che lì a stàn, i pensèis ch’i ti’as a vegnaràn dùcjus sclarìs.”
Alòr un puc ’ndavànt i’ai slungjàt la man, e i’ai cjòlt da un grant àrbul na braguta; e’l tronc al à sigàt[70]: “Parsè stu dan?”
Cuant che’nsanganada a era sta frascjuta, al à dìt di nòuf, “Parsè ch’i ti mi spàchis? Dal to spirt la pietàt a eše dut’ suta?
I sìn stàs òmis, e adès i sìn plàntis: la to man pì buna stada a sarès encja si fòsin stàs ànimis di sbìsis.”
Coma che se un stec vert da brušà ti vès ta na banda, l’altra lagrimà t’jodarès e’l alsasi dal vint cjulà ’la farès,
cussì da la stecja rota in tal momènt stes sanc e peràulis fòu a ’sghisàvin; e ic jù mi’è zuda; e jò fer, com’che poura i vès.
“Se luj’l vès crodùt prima di colà jù,” il me sàviu al à dìt, “puòr’ànima, chèl che i’ai contàt tal me libri lasù,
a no ti varès la man metùt insima; ma mi’è fadìja capì coma ch’i ghi’ai fàt fà roba me par me dura, e no doma.
Ma ’nvènsi di fàighi tegni’l to venc curàt, dìsghi di te, che’l to onòu’l rinfrèscj in ta chel mont lasù cuant cal sarà tornàt.”
E’l tronc: “Il to dols diši ben lu pescj; i no pòs taši; i speri ca no vi peši, parsè ch’un puc a rašònà m’invìscj.
I soj pròpit chèl che li do clafs i vevi dal còu di Federic, e li’ai dopràdis sierànt lì, vjerzìnt là, com’ch’i volevi,
e’l segrèt ghi’ài cjòlt a cuaši ducju i òmis: fede ghi’ài partàt al gloriòus ufìsi, cussì tant ch’àn sufrìt i me pols e durmìdìs.[71]
La trojuta[72] che maj da chel ospìsi di Sešar a veva movùt i vuj putàns, muàrt comùn, e daj palàs dai grancj’ vìsi,
a veva’nflamàt cuntra di me dùcju i spirs malsàns; che ’nflamàs a vèvin tant inflamàt Augùst, che i me miej onòus si èrin cambiàs in malàns.
Il spìrit me, par via di un spresànt gust, crodìnt che’l murì mi cjolès dal disdèn, ingjùst a mi veva fàt cuntra di me just.[73]
Par li radìs nòvis di chistu puòr len, vi zuri ch’i no soj maj sleàl stàt al me siòr, che d’onòu al era cussì plen.
Cuant un di vu’n tal mont’l sarà tornàt, cal cunfuarti la me memoria, ca sìnt encjamò il colp che l’invìdia ghi’a dàt.”
Tašùt al à, e dopo: “Al stà tašìnt,” il poèt mi’a dìt; “no stà pièrdi il momènt; ma pàrlighi se cussì ti’as in mint.”
Alòr jò a luj: “I sarès pì contènt si ti ghi domandàs tu se ch’jo’i vorès; jo’i no pòl: masa pietàt i sìnt al momènt!”
Cussì al à di nòuf tacàt: “Se’l omp al fès di so volontàt sè ch’i ti ghi domàndis, spìrit incarceràt, gust a si varès
si ti dišès com’che l’ànima s’unìs a chiscju lens; e dìšini, si ti pòs, se spirs da àrbuj cussì a sòn maj partìs.”
Alòr fuàrt ’l à soflàt il tronc, com’ch’i t’jòs, e convertìt chel vint in ta sti peràulis: “Contavi i pòs sè che ben i cognòs.
Cuant ca partìsin l’ànimis feròcis d’indulà ca sòn stàdis disradišàdis, tal sìrcul siètin da Minos a sòn mandàdis.
A còlin tal bosc, e no’n ta bàndis sielzùdis; ma là ’ndulà che furtuna ’li tira, a bùtin coma blava’n ta li sèdulis.
Da frosc ogn’una a doventa planta salvàdia e dura: l’Àrpis, che dopo’a si màngin li so fuèis, a fàn dolòu e dal dolòu fesùra.
Coma l’àltris i zàrin ta li nustri sàlmis, ma nencj’una a podarà rivistìla; ca no è just vej li ròbis ch’i vìn distrušùdis.
Chì li strasinarìn, e dentri ta la selva a saràn i nustri cuàrps ’mpicjàs, ognùn tal àrbul da la s’ombrena crudela.”[74]
Nuàltris i’èrin encjamò al tronc leàs, crodìnt ch’altri Pieri al volès dìšini, cuant che surprindùs da’un grant rumòu ’sìn stàs,
coma chèl ch’in maniera sìmil vignì al sìnt’l cinghiàl e la cjàsa dal so post, e al sìnt da li bèstis e fràscjs’l grugnì.
A stu punt, da la me sinistra, pitòst nus e scravagnàs, doj a scjampàvin fuàrt, e’n tal bosc dut a rompèvin, fašìnt batòst.
Chel davànt al à dìt: “Vèn chì, vèn chì, O Muàrt!” E’l altri, ca pareva che masa’l tardàs, al sigava: “Lan, mancu svèltis in gran part
li to gjàmbis no èrin’n tal gjostrà dal Topàs.” E cuant che forsi pì no ghi la podeva, luj e un barùt a si sòn ingropàs.
Par davòu di luj il bosc s’impleniva di càgnis nèris, bramòšis e curìnt com’ levrièris che un, cjasànt, al molava.
Ta chèl cal’era colàt jù ghi’an metùt il dint, e a l’àn sbranàt un toc a la volta, e via a àn partàt ogni so toc dulìnt.
Alòr par man mi’à cjapàt la me scorta e partàt là di chel bar cal planzeva invàn par chel sanc di ogni ramasa rota.
“O Jàcu da Sant’Andrèa,” al diševa, “sè ti àja zovàt ušami da ripàr? La colpa a è tò se’n vita a ardeva.”
Cuant che’l mestri ghi era li visìn, clar gh’à dìt: “Cuj èritu che par sti ferìdis ti sòflis cul sanc il cjacarà penòus? Dìs clar.”
Alòr luj: “O ànimis che rivàdis i sèis a jodi la strage imoràl da li me fràscjs da luj sbregàdis,
cjolèilis sù da chel bar cal stà cussì mal. Jò’i soj da la sitàt che cul Batista[75] a’a cambiàt il prin paròn, e chel tal
cu la so art sempri la farà trista, e s’a no fòs parsè che tal Punt Vecju di luj a resta ’ncjamò un puc in vista,
chej sitadìns che rifàta a l’àn dal jù su la siniša d’Àtila vansada, invàn par rifala si varèsin dàt sù.
E la me cjaša i’ai in fòrcja[76] cambiada.”
Cjànt Cuatordicèšin
Sicom’che l’amòu dal me post di nàsita mi’a’l còu strenzùt, i’ai radunàt li ramàsis e tornàdis a chèl in fin di vita.
Sùbit rivàs i sìn là ca si spartìs il secònt ziròn dal ters, e indulà che dal Just s’jòdin li orìbilis ròdis.[77]
Par ben mostrà li ròbis ca èrin là, i dišaraj ch’i sìn rivàs ta un grant prat ch’erba verda non d’aveva, nencja zala.
Dal bosc doloròus al è’l prat atòr ghirlandàt coma che’l bosc al è dal grant fosàt: chì’n tal’orli dal splàs i pas i vìn fermàt.
Par dut a era savolòn sut e ’mpacàt e’l post al someàva tant a chèl che sot daj piè di Catòn’l era stàt pestàt.[78]
O vendeta di Diu, se tant timòu che vignì ti ghi fàs a ognùn cal lès chèl che dut manifèst stàt a mi è!
Tanti ànimis nùdis jodùt i ài, e chès in mòut mišeràbil a planzèvin e ognùn a pareva che’l stes sufrì ’nol vès.
Cers di lòu su la schena si distiràvin; altra zent si sintava dut’atenta, e àltris pur sempri a si movèvin.
La zent che’nziru a zeva a era tanta, e mancu chè che sdrajada a era al turmìnt, ma pešu di dut a stèvin chej da la lengata.
Cun colà lent, su dut’l savolòn presìnt a plovèvin fàldis infogàdis, coma di nèif in ta li àlpis sensa vint.
Com’che Lesàndri in ta che bàndis cjàldis da l’India jodùt al veva ’nsima daj so fans[79] fin in cjera flàmis colà sàldis;
che par pestasà ’si èrin metùs dùcjus cuans, luj e li so schièris, par che’l vapòu si distudàs prin ch’a caušà’l zès altri dans;
cussì’l vegneva jù ’l eterno calòu; e’l savolòn al impijàva com’la lescja sot ’l asalìn, e’l radoplava’l dolòu.
Sensa maj ripošà a’era l’intrescja da li puòri mans, che chej fòucs pì visìns via a scjasàvin—che arsùra frescja.
I’ai scuminsjàt: “Maestro, tu ch’i ti vìns duti li ròbis, fòu che ognùn demoni fuàrt ch’jodùt i vìn al entrà e che’ncjamò ni sòn in mins,
cuj’l eše’l grant ca par ca no si vedi necuàrt dal fòuc, sdrajàt com’cal è e cul vuardà brut, ca no si rìnt nencj’a la ploja, che tant a àrt?”
E chel stes che cont a si veva ben rindùt ch’jò ghi domandavi al me duca di luj, al à sigàt: “Vìf e muàrt: il stes i soj in dut.
Se Gjove al straca’l so fàbri[80] da cuj tant infastidìt cjòlt al veva la saèta che scjasàt mi veva com ca varès ognùn daj èrcuj;
o se luj’l stufa’i àltris un’a la volta a Monzibièl ta la fušina nera, sigànt ‘Bon Vulcan, ajùta, ajùta!’,
cussì com’che fàt al veva’n ta la lota di Flegra,[81] e me cal saèti cun granda fuarsa; a nol podarès vej vendeta ’legra.”
Alòr il me duce al à parlàt cun fuarsa,
Tant ch’jò no lu vevi maj cussì fuàrt sintùt:
“O Capànio, pa la rašòn ca no s’indolsa
la to ’rogansa, i ti sòs tu punìt: nisùn martiri, fòu da la to rabia, al tegnarà’l to teròu di dolòu ’mplenìt.”
Dopo, cun me, pì serèn, al à paràt via dišìnt: “chel lì al è stàt un daj sièt regnàns che Tebe judàt a àn; e’l a vùt, e ’l para via,
a veju Diu’n’disdèn, ca lu cròt cauša daj so dans; ma, coma che jò’i ghi’ai dìt, i so dispiès a no sòn par luj nencja un puc malàns.
Adès stami davòu, e i no volarès chi ti metès i piè’n tal savolòn ardìnt; ma dentri tal bosc tèn i piè strès.”
Tašìnt i sìn rivàs ulà cal zeva surgìnt un flumùt picinìn da la foresta; tant ros al era che di butà fòu i sintevi muvimìnt.
Com’che dal Bulicàm[82] a vèn fòu ’na rojuta che dopo li pecjadòris si spartìvin, cussì’n tal savolòn a zeva ic duta.
Il so font e li dos bàndis a èrin fàtis di piera, coma pur i màrgins; par chèl necuàrt mi’eri che pal pas i zèvin.
“Fra dut chèl ch’i’ai volùt ch’i ti tegnès a mins, dopo che nu’i sìn entràs pa la puarta che ducju a pòsin pasà o zighi visìns,
’na roba ca no à notàt la to vista, e ca varès di vej, al è stu rìvul chì, che sù di sè’l distuda ogni flamuta.”
Sti peràulis li a dìtis’l duce a mi; alòr jò’i l’ai preàt ca m’ingrandìsi’l past, che la voja’l era zà zùt a ’ngrandimi.
“In miès dal mar si pòs cjatà un post guàst,” al à dìt alora, “ca si clama Creta, ca veva un re cal tegneva’l mont cast.
Ulà a è na montagna ca è bondanta di aga e di fràscjs, cul non d’Ida; com’na roba vecja a è adès dešerta.
Rhea a la sielzuda com’na cuna fida par il so frutùt, e par platalu dut s’al planzeva, a deva na sigada.
In tal mont un grant vecju’l è stàt jodùt cal tèn li spàlis voltàdis vièrs’l Egjt, e Roma’l jòt, ’ndà che’l sperà al à metùt.
Il so cjàf al è di oru fin finìt, e di pur arzènt a sòn i so bras e pet, e di ram fin lì che’l cuàrp a si divìt;
da li’n jù dut’l è fàt di fièr elèt, al di fòu dal piè destri cal è di madòn; e’l stà’n ta chèl pì che’n ta l’altri dret.
Duti li pars, fòu che ’l oru, ròtis a sòn da na fesùra ca gota làgrimis che ’nsièmit un bus a fàn tal rocjòn.
E zìnt ju a sbùšin li altri ròcis fašìnt ’l Àcheront, il Styx, e ’l Flegetonta;[83] e dopo a vàn jù cun che altri gòtis,
e’n fin a rìvin là che pì no si dismonta: a fàn pur Cocit; e sè ca sedi che poša, pì tars t’jodaràs, però chì no si conta.”
E jò a luj: “Se sta pìsula fosa a deriva da lasù tal nustri mont, parsè encja’n ta st’orli chì a eš’a?”
E luj a mì: “Tu ti sàs che’l post[84] al è rotònt; e se pur a è ver ch’i ti sòs vegnùt jù tant pa la sinistra, zìnt la jù vièrs il font,
no ti’as encjamò il sìrcul ziràt dut cuant: duncja, s’a vèn fòu cualchicjusa di nòuf, nosta maraveàti pì di chel tant.”
E jò di nòuf: “Mestri, ’ndulà ca si mòuf Flegetònt e Lete, che dal un ti tàs, e ’l altri’l vèn fàt, ti dìs, cuant che chì a plòuf?”
“Ta duti li to domàndis ti mi plàs,” al à rispundùt, ma’l bulì da l’aga rosa a varès da risolvini una ch’i ti mi fàs.
Lete t’jodaràs, ma fòu di sta fosa, ’ndulà ca vàn l’ànimis a lavasi cuant che pentìt si’a ogn’ànima colposa.”
E ’nfìn: “Ormài è ora di scostasi dal bosc; stà atènt davòu di vegnimi: i òrlis a no sòn ’nfogàs; lì tegnìnsi,
parsè che lì a no è nuja ca s’inflami.
Cjànt Cuindicèšin
Adès si movìn par un daj durs màrzins; e’l fun da la ròja fer’n alt’l stà tant, che dal fòuc al salva aga e àrzins.[85]
Coma i Flamèncs tra Brugia e Gujsènt, temìnt il mar alt che vièrs lòu si buta, a fàn ripàr par che’l mar nol vegni ’ndavànt;
e com’ca fàn pur i Padovàns lunc’l Brenta par difìndi li so vìlis e cjascjej, prin’che’l cjàlt a sìntin Cjarnia e Carinta[86];
in maniera sìmil a èrin fàs chej, encja se no pròpit cussì als e grancj’, ma èrin lo stes dal so mestri’l volej.
I si èrin zà tant lontanàs da scjù poscj’ che scjù àrbui no varès pì d’jodi podùt, nencja se’i boscs a fòsin stàs tant pì grancj’,
cuant che na fila d’ànimis i vìn jodùt ca vegnèvin lunc ’l àrzin, e ognuna mi fisava com’che cuant ca si scurìs dut
un al vuarda n’altri sot na nova luna; e cussì vièrs nu li sèis a spisàvin com’cal fà’l vecju sartòu –a la buna.
Da tal famèa cjalàt cussì da visìn, cognosùt da un i soj stàt, ca mi’a tiràt la mània e sigàt: “Ben si cognosìn!”[87]
E jò, cuant che a mi’l bras al à slungjàt, fìs i l’ai vuardàt tal so brustulìt di aspièt, cussì ca no ghi à’mpedìt’l so mušu brušàt
di cognòsilu al me intelèt; e sbasànt la me man vièrs la muša, i’ai rispundùt: “Sèišu chì vu, Siòr Brunèt?”
E luj: “O’l me bon fiòl, al pòsia ausà un puc di timp cun te il Brunèt Latìn di stà, si ghi dìn timp ai àltris di avansà?”
E jò i ghi’ai dìt: “Stèimi pur visìn; e si volèis che cun vu i mi sinti, và ben, se ben’l và cun chèl dal me cjamìn.”
“Fiòl me,” al à dìt, “se alc un di scju chì’l vòu dìšti, e’l resta fer, par sent àis al stà dopo sdrajàt e i so bras dal fòuc no’l pòsin pì asìsti.
Ma và pur avànt: jò ti staraj al lat; daj me compàis i tornaraj dopo jù, che ognùn al plans da eterno danàt.
Di zì jù’n strada i no vevi’l coràgju par zì cun luj, ma’l cjàf bas i tegnevi com’un cal riverìs chej ca sòn pì’n sù.
Al à tacàt: “Sè cal è cal destini di fati vignì chì prin dal ùltin sen? e dìs di chèl ch’jodi ti fà par ’ndà zì.”
“Lasù’n alt, ulà cal è ogni dì serèn,” ghi’ài rispundùt, “ta na val mi soj pierdùt, prin ca vès la me etàt tocjàt il plen.
Dom’alièj di matina’l è chist susedùt: chistu si’a fàt jodi, tornànt jò ulà, e a cjàša di nòuf mi partarà par stu post brut.”
E luj a mì: “Seguìs pur la to stela e maj ti sbaliaràs di rivà tal gloriòus puàrt, se ben mi soj necuàrt ta la vita biela;
e se jò’i no fòs cussì da timp muàrt, jodìnt che’l cjèl a ti’è stàt cussì benèvul, ghi varès dàt a la to òpera cunfuàrt.
Ma chistu ingràt e malìn di pòpul che da Fiešul al è vegnùt jù’n timp antìc, e cal tèn encjamò dal mont il perìcul,
si farà par te, pal to ben fà, nemìc: e a è rašòn, che par scjù schers crudej a no convièn pròpit fà frutà dols il fìc.
Da timps antìcs a vegnèvin clamàs svuarbej; sta zent a è avàra, invidiòša’e ’rogànta: da l’ušànsis sòs di tègniti a è miej.
La to furtuna tant onòu ti planta che na part e l’altra di te a varàn fàn,[88] ma l’erba dal bec a sarà distanta.
Cal fedi strage il bestiàn fiešolàn di sè stes, e ca nol toci la planta che forsi ’ncjamò fòu a vèn dal so ledàn,
che’n chèl a rivìf la siminsa santa di chej romàns ca èrin restàs cuant che stàt fàt’l era’l nit di malìsia tanta.”
“Se’l me volej’l fòs stàt tant pì ’mportànt,” ghi’ài rispundùt, “vu ’ncjamò no sarèsis da l’umana natura lasàt dibant;[89]
che’n mins encjamò mi’è fisa e m’intristìs la cjara e buna imagin’ paterna di vu cuant che’n tal mont cul zì da l’òris
m’insegnàvis com’che ’l omp a si’eterna: e cuant ch’i podaraj, mentri ch’i vif, il nòn vustri i vuej falu lasù tornà.
Sè ch’i mi contàis tal me cjàf i lu scrìf, e cont lu tèn par spiegà cun altri test a ic[90], se là i rivaraj, par intìf.
I vuej doma ca sedi ben manifèst, che sè la cosiènsa no mi rimuardìs, la Furtuna i confronti, cun alc di sest.
A no sòn nòvis par me sti capàris: ca ziri pur Furtuna la so roda com’ca vòu, e i contadìns li so svàngis.”
Il me mestri alora in ta la banda destra a si’à ’ndavòu voltàt a vuardami; e’l à dìt: “Ben scoltada se ben notada.”
Ma lo stes a cjacarà i vaj a mètimi cun Ser Brunèt, e’i domandi cuj ca sòn i compàis sos pì famous che luj’l stimi.
E luj: “Savej di cualchidùn al è bon; di chej àltris a sarès di taši tant miej, ch’i vìn puc timp, e ròbis da diši tàntis a sòn.
Che ducju èrin clèrics ti varès di savej e leteràs grancj’ e di fama granda, e dal stes sporc pecjàt tal mont ’èrin chej.
Prisiàn a ghi stà tacàt a che zent lorda, cun Checo d’Acors pur; encja jòdilu, se di un tal schifo voja ti’n vès vuda,
chèl ti varès podùt, che di tramutalu al è stàt, dal servo daj serfs, d’Arno in tal Bachiliòn, la che’l so malàn ’l è zùt a lasalu.
I dišarès di pì, ma’l contalu sensa fal pì lunc èsi nol pòl, parsè che jò’i jòt fun nòuf ca si leva sù dal savolòn da la val.
A riva zent cu la cual no pòl stàighi sot: ti racomandi tant il me Tešòu,[91] che’n ta chèl encjamò i vìf, pur uchì sot.”
Alòr a si’à voltàt com’un coridòu cal cor a Verona [92]cul colòu dut vert paj cjàmps, e al somèa di dùcju lòu
chèl cal vìns, e sens’altri no chèl cal pièrt.
Cjànt Sedicèšin
Rivàt zà al era ulà ca susurava l’aga ca colava’n tal altri sìrcul, pròpit com’un vespàr cal sbušinava,
cuant che tre òmbris jodùt i’ai’n ta stu lòcul vignì fòu da’un scjàp cal pasava sot di che dura plòja ca no bàt maj màncul.
Vièrs nu a vegnev’ognuna e a sigava: “Fèrmiti tu che dal vistìt ti somèis un che dal nustri puòr paìs[93] al riva.”
Puòr me, se plàis ca vèvin parfìn ta li sèis, nòvis e vècis, da flàmis caušàdis! Encjamò mal i mi sìnt al pensàlis.
Si’a fermàt il mestri a li so sigàdis; vièrs me si’a voltàt e dita: “Speta.” A scjù chì bišugna ušàighi cortešìis.
E s’a no fòs par chel fòuc cal saèta, ca è natura dal post, jò’i dišarès che miej a è par te che par lòu di fà svelta.”
Esìnt nu lì fèrs, di nòuf tacàt a’an chej puarès il vers antìc[94]; e cuant che da nu sòn rivàs, chej tre na roda fàt a vèvin di sè stes.[95]
Com’ca fàn i campiòns, nus e sudàs, cuant ca studièjn com’otegni vantàgju, prin’che di bàtisi a vegnìn impegnàs;
cussì zirànt, ognùn in sù e’n jù mi vuardava, cussì che tra lòu il cuèl si moveva e ai piè ghi zeva davòu.
E “Se’l mal di stu post mol ma tant crudèl dispièt a mi fà e al nustri preà,” al à un tacàt, “e al brušamìnt da la pièl,
ca posi la nustra fama’l to spirt pleà di dìšni cuj ch’i ti sòs che cuj piè vifs ognùn t’jodìn cussì sigùr ’l infièr freà.
Chistu, che li so tràcis i me piè a pèstin restìfs, e che dut nut e spelàt al è’n strada, grant al è stàt pì di chèl che crodi t’intìv’s:
Nevòut al è stàt da la buna Gualdrada; a si clamava Guido Guera, e’n vita tant fàt al veva cul sèn e cu la spada.
’L altri davòu di me’l savolòn al pesta: Luj al è Teghiàr Aldobrànt, e la so vòus tal mont a sarès da godi e basta.
E jò, ch’i soj metùt cun lòu’n ta sta cròus i’eri Jàcu Rusticùs, e, stà alèrt, la me fèmina mi’a dàt ducju i malàns.”[96]
Se jò’i fòs stàt’ ndà che dut a è di fòuc cujèrt, nenfra di lòu di sot i mi sarès butàt, il me siòr al varès sufrìt, chèl al è cèrt;
ma parsè ch’jò i mi sarès cuèt e brušàt, la poura’a vinsùt la me buna voja che d’imbrasàju mi veva ’ngološàt.
Alòr i’ai tacàt: “Dolòu, no malìsia, la vustra condisiòn dentri a mi’a fisàt, tant che tant’ghi volarà par zì via,
apena che stu me siòr mi’a contàt peràulis che par chès pensàt i vevi che sè ch’i sèis, cussì vi vevi pensàt.
Di là daj vùstris i soj, e’i scoltavi sempri l’òpera vustra e’i biej nòns che cun tant gust i sintevi e contavi.
’L amàr i lasi e’ai milùs i vaj da li cansòns a me prometùs dal me duca onèst; ma jù’n tal miès i’ai prin da zì, paj rivòns.”
“Ca conduši par tant timp cun chistu sest l’ànima’l to cuàrp,” luj ’l à dita di nòuf, “e dopo ca luši pur la to fama cul rest,
e dìs se ’l onèst e bon vivi si mòuf ’ncjamò’n ta la nustra sitàt com’na volta, o se zùt al è’l soreli e’nvensi a plòuf;
che Gulièlmo Borsej, ca si lamenta cun nu da puc e al è là cuj compàis, asaj cul so diši a ni tormenta.”
“La zent nova e ducju chej so guadàis e vìsis a sòn a dismišura generàs, Firènse, in te, cussì che zà ti sìns li plàis.”
Cussì i’ai sigàt, cun muša e vuj alsàs; e’i tre, c’an capìt chist coma risposta, vuardàs si sòn com’davànt dal ver ’mpipinotàs.
“Sè ch’altri vòltis cussì puc ti costa,” a àn rispundùt, “il sodisfà dùcjus, beàt tu se cussì ti pòs parlà a pusta! Cussì, si ti scjàmpis da scju poscj’ tant brus e a jodi ti tòrnis li bieli stèlis cuant ca ti zovarà diši: ‘I sìn zùs,’
fà che di nu a la zent i ti pàrlis.” A stu punt ròt a vèvin la roda, e’al scjampà àlis a parèvin li gjàmbis sos snèlis.
Un frosc d’erba i no varès podùt gjavà prima che cussì svels sparìs a fòsin; alòr il mestri’l troj just al à volùt cjapà.
Ghi soj zùt davòu, e puc ’ndavànt i èrin che zà’i sintèvin il rumòu da l’aga, ch’al parlà apena i si sintèvin.
Coma chel flun che pur sempri al vaga ben prin dal Monviso, vièrs il levànt, a sinistra dal Apenìn, fašìnt na riga
ca si clama Agacujèta in sù, davànt che jù a val al zèdi’n tal bas jèt, e a Forlì cun chel nòn nol và pì ’ndavànt,
ulà al rimbomba ’nsima di San Benedèt dal’Alp, par colà ’n ta na cascata ch’a fà la part di pì di mil a si mèt;
cussì, in front di ’na riva dut rota, sintùt i vìn il fracàs di che aga tinzuda, che èco alòr rumòu e orèla ’n lota.
Jò’i vevi ’ntòr ’na cuarda rodolada e cun ic i vevi pì vòltis pensàt la lonsa di cjapà da la pièl piturada.
Dopo vej dut chel torzeamìnt molàt coma che’l duce mi veva comandàt ghi l’ai data ta un grop dut invilusàt.
Alòr luj si’a voltàt vièrs il destri lat e un bièl puc pì lontàn da la sponda stu arnèis al à’n ta stu profònt casàt.
“E pur alc di nòuf al à pròpit da dà,” i mi diševi a me stes, “al nòuf sen che’l mestri cul vuli al và a secondà.”
Ahi cuant ai òmis stà atèns a ghi convièn visìn di chej ca no jòdin doma l’òpera, ma jodi’a vòlin sè che’l pensej’l ritèn.”
E mi’a dìt: “Adès chì sù al vegnarà chèl ch’i speti e che’l to pensej’l insumièa: a è alora miej ch’a tè a si fedi mostrà.”
Sempri a chel ver cal à muša di bušìa ’l omp al à da tègnisi pì cal pòl dal diši par che bušiàr a nol zedi a someà;
ma paj vèrs di sta—chistu i no pòl taši— comèdia, i ti zuri, cjàr letòu, che lòu a no zèdin par tant timp a luši,[97]
se jodùt no’ai par l’àjar plen’di dolòu vignì nodànt na figura in sù ca deva maravèa al còu sigùr,
cussì com’cal torna’n sù chèl cal và jù a snodà l’àncora ca s’ingròpa o ta’un scoj o altri che’l mar al siera sù,
e’n sù a si buta, cun’un grant colp di talpa.
Cjànt Dišisietèšin
“Èco la bèstia cu la coda spisa ca pasa montàgnis, ca ròmp murs e àrmis; èco chè ch’a dut il mont ghi dà spusa!”
Cussì ’l à tacàt il me duca a contàmilis; e a ghi’a fàt sen di vignì’n tal orli, lì che’l màrmul ch’adès i’ ušàn al finìs.
E che sporcja figura di imbroj lì a’è vegnuda fòu cul cjàf e cul so bust, ma la coda lasada a l’à dentri lì.
La so muša a era muša di omp just, tant buna a ghi someàva la pièl, e d’un sarpìnt gros dut il rest dal fust;
do gjàmbis pelòšis’l veva fin sot il cuèl; schena, pet, e dùtis dos li bàndis di grops e rodèlis cujèrtis ’èrin, dut puc bièl:
cun pì colòu e cussì ben tesùdis i Tartars o i Turcs’no’an maj fàt tal’ tèlis, nè maj da la Aràcne ideàdis.
Com’che a vòltis i jodìn li bàrcis, ca sòn un puc’n ta l’aga e’un puc par cjera, e com a ulà tra cjòchis sgjvìgnis todèscjs[98]
il bìvar ’si tèn pront pa la so guera[99], cussì la bruta bèstia a si pojava sul orli di piera che’l savolòn ’l siera.
In ta l’aria duta la so coda a sguisava, strinzìnt in sù la velenoša fòrcja che com’un scorpiòn la so punta ’armava.
Il duc’ al à dìt: “Tacàn a la largja a fà un puc di strada vièrs che bruta e trista bèstia che ulà a s’imbancja.”
Ma jù’i sìn zùs vièrs la destra tetuta e in tal orli i vìn fàt un dèis pas par scansà’l savolòn e la flamuta.[100]
E cuant che ulì di ic i sìn rivàs, pì lontàn jodùt i’ai in tal savolòn cèrs che visìn dal buròn a èrin sintàs.
Uchì il mestri: “Sicom’che tant benòn, e a font, i ti cognòs chistu sìrcul,” a mi’a dìt, “và, e jòt la so condisiòn.
Và pur a rašonà cun lòu, ma ’n pìsul: in tal fratìmp i parlaraj cun chista, ch’ušà’i volìn li so spàlis da èrcul.”
Cussì ’ncjamò ’n sù par l’estrema cresta di chel siètim sercli pròpit dut besòu i soj zùt, ’ndà che che puora zent a stà.
Fòu daj so vuj al scopiàva’l so dolòu; di cà, di là, si judàvin cu li mans tant da chel savolòn cjàlt che dal vapòu:
pròpit coma che d’estàt a fàn i cjàns cun ghigna o cun sata cuant che muardùs a sòn da puls, da mòscjs o da tavàns.
Cuant ch’in muša di cèrs i me vuj’sòn zùs, indulà che’l fòuc doloròus al cola, cognosùt no’ai nisùn, ma lì a èrin dùcjus
cu na borsuta jù dal cuèl, a pìndula, ca veva un cert sen e un cert colòu, ch’ognùn al someàva di gòdila.
E cuant che jò, vuardànt, mi soj metùt cun lòu, ta na borsa zala i’ai jodùt un blu[101] che di mòut e muša’l veva di leòn, òu.
Dopo, parànt via stu post a vuardalu, Jodùt in d’ai n’altra coma’l sanc rosa cu n’àucja blancja pì dal butiru.
E un che cu na scrofa blu e grosa segnàt al veva il so sachetùt blanc, a mi’a dìt: “Se fatu tu ’n ta sta fosa?
Và via; e parsè ch’encjamò ti zira’l sanc, ti’as di savej che’l me visìn Vitaliàn a sinistra si sintarà dal me flanc.
Cun chiscju florentìns i soj padovàn: tanti vòltis l’orèlis mi’an intronàt sigànt: ‘cal vègni pur ’l cavalièr sovràn,
cal varà borsa cun tre cjavròns menàt!’” Chì’l à fàt na bocjàta e butàt fòu la lenga com’un nemàl ca si tèn’l nas lecàt.
E jò, timìnt d’infastidì’l me signòu, che da puc di stà puc mi veva visàt, da che puor’ànimis soj tornàt ’ndavòu.
I’ai cjatàt che’l me duca’l era montàt belzà tal schenòn di chel crudèl nemàl, e mi’a dìt: “Adès tenti fuàrt e’ncoràt.
Ormaj cussì i zìn jù ’n ta stu fosàl: monta davànt, che jò’i vuej èsi’n tal miès, cussì che la coda no podarà fà mal.”
Coma chèl ch’intòr al sìnt il brividès da la cuartana, cun l’òngulis blàncis, e che dom’a vuardà’l vert al tremarès;
tal i’eri jò al sinti che peràulis; ma la vergogna mi li’a dìtis dùtis, che’n front dal paròn al serf ghi da pì fuàrsis.
Jò i mi soj sestàt su che spalàtis: Mut i soj restàt cuant che diši i volevi, ma i no’ai podùt: “Fà ch’i ti m’imbràsis.”
Luj belzà mi veva judàt cuant che mal i stevi, e pì’ncjamò; apena ch’i soj montàt, mi’a cussì judàt che dur mi tegnevi;
E al à dita: “Geriòn, mòuf il cuarpàt: che’i zìrus a sèdin larcs e il zì jù puc: pensa al pèis nòuf ca ti’è stàt cargàt.”
Com’che la navuta a vèn fòu dal so lòuc puc par puc prima da lasà il so puàrt, e dopo che’n dut si sinteva tal so zòuc,
là cal era’l pet, il so codòn stuàrt al à, e com’na bišata si ’a movùt, e cu li sgrìnfis l’aria’l à movùt fuàrt.[102]
Pì poura di cussì i no cròt cal vès vùt Fetòn cuant che bandonàt al veva i frens, e’l cjèl, com’ch’i savìn, si veva cuèt cuaši dut;
e nencja’l puòr Icar cuant che’i rognòns si’a sintùt splumà da la cjalda cjera, cul sigà dal pari, “Brut vivi ti tèns!”
O se poura! Di fòu altri no era che aria’n ogni banda, e dut platada a era ogni vista fòu che la bèstia ’ntera.
E ic plan planìn a è lì ca noda: a zira e a và jù, ma jò’i no mi necuàrs fòu che dal vint sot la muša, e la soflada.
A destra’i sintevi zà chej rumòus fuàrs che sot’l feva’l scravasà da li àghis che’i me vuj d’jodi la jù no èrin avàrs.
Ma poura’i’ai vùt di sbrisà jù da li bàndis, ’ndà ch’i’ai jodùt fòucs, e planzi i’ai sintùt; che jò, tremànt, i’ai strenzùt di nòuf li gjàmbis.
Alòr i’ai jodùt sè ch’i no vevi podùt, il zì jù e il zirà par chej gran maj che plan plan si fèvin visìn dapardùt.
Com’l falcòn cal è stàt su l’àlis asaj, che sensa jodi nè lescja nè usièl, diši ghi fà al falconièr, “Ventu jù, tramaj!”,
e al vèn jù, strac, ma ben pur sempri snel, fašìnt sent ròdis e lontàn si depòn dal so mestri, spresànt e plen di fièl;
cussì a ni’a metùt jù’n tal font Geriòn, ulì’n tal piè di che parèit di rocja e, discargàt chèl cal veva tal schenòn,
si’a dileguàt, coma da’un arco na frecja.
Cjànt Dicjotèšin
Al è un post ca si clama Malbòls in tal infièr dut di piera e colòu tra fièr e cjalìn, coma chel sìrcul ca ghi stà dut atòr.
Pròpit in tal miès di stu cjamp tant malìn a si jòt un pos na vura larc e profònt, e di stu post i vuej adès spiegà’l dišèn.
Chel sercli ca s’jòt par dut cussì rotònt tra il pos e il piè di chel rivòn dur, al tèn dividùt di dèis valàdis il font.
Coma là ’ndulà che par vuardà ’l mur pì e pì fòsis a circòndin i cjascjej, il post ’ndà ca sòn a s’jòt ben di sigùr,
la stesa figura chì a fašèvin chej; e com’dal entrà di tàlis fortèsis fin a la riva di fòu a s’jòdin pontišej,
cussì da che parèit di piera daj scòis s’jodeva ca zèvin sovr’àrzins e fosàs fin tal pos, ’ndà ca èrin troncàs e unìs.
In ta stu post, da la gran schena scjasàs di Geriòn si sìn cjatàs, e’l poèta a sinistra’l è zùt, seguìt daj me pas.
A man destra a era ’ncjamò zent puareta, nòufs turmìns par lòu e tancju frustadòus,[103] che ’n plen a colmàvin la prin’ bušata.
Tal pì bas a èrin nus i pecjadòus: dal miès in cà ’ni vegnèvin incuntri, di là, cun nu, ma pì svèls cjaminadòus,[104]
com’che’i Romans’ cuj so pelegrìns dentri in tal àn dal Giubilèo, sù e jù pal punt a àn di pasà la zent un mòut scaltri,
che da na banda dùcjus a pùntin, apùnt, vièrs’l cjascjèl[105] e a vàn a San Pieri; in ta che altra, vièrs la culina ca ghi stà’n front.
Di cà, di là, insima di chel clap neri i’ai jodùt diàus cornùs cun gràndis vìscjs ca ju viscjàvin davòu visìn di lì ch’i’eri.
Ahi, com’ch’a lòu ghi fèvin vignì li plàis cu li primi legnàdis! E lì nisùn li secòndis’l spetava nè li tèrsis.
Mentri ch’i zevi, i me vuj cun chej di un scuntràs ’si sòn, e jò dìt ghi’ai sùbit: “Di jodi stu chì i no soj a dišùn”;
cussì ch’jò di parlàighi mi sintevi’n dèbit: e’l me dols duca cun me a si’a fermàt, e permetùt mi’a di stàighi un puc ’nsièmit.
E di platasi’l à crodùt chel danàt sbasànt la muša, ma ghi’a ben puc zovàt ch’i ghi’ai dìt: “Tu che’l vuli ’n cjera ti’as butàt,
se i to lineamìns no ti’as falsàt, Venedìc ti sòs tu, di Cjašanemìs; ma’n ta stu bròut picànt se ti àja menàt?”
E luj a mi: “Puc volentej i lu dìs; ma mi cunvìns la to clara favela ca mi recuarda ben i me vècjus dìs. Jò’i soj stàt chèl che la Ghisobièla i’ai menàt a fàighi voja al marchèis, ca diši se ca vòu la sporcja novela.
E’i no soj’l ùnic chì ch’i plàns Bolognèis; ànsi, al è chistu post tant plen, che chej poscj’ a dovèntin sempri pì vuèis[106]
ulà che la zent a dìs ‘sipa’ tra Savena e Ren; e se di chist ti vòus vej testimoni, tèn ben a mins il nustri tiràt di sen.”[107]
Sul diši chistu al è stàt batùt da un demòni cu la scoria, ca ghi’a ’ncja dita, “Via, rufiàn! Fèminis chì non d’è da trufani.”
Di nòuf i soj zùt cul duce’n compagnìa; puc a puc, dopo cualchi pas, rivàs i sìn là ’ndulà ch’un scoj mi feva da via.
Plan planìn chèl lu vìn ušàt com’scjalìn; e ziràs a destra sù par la schegja, lasàt i vèvin chej ch’in eterno a ziràvin.
Cuant ch’i èrin là ’nsima da la bolgja di sot par dàighi pas a chej puòrs sbatùs, il duc al à dìt: “Ferma, e fàighi slungjà
il vuli sù di te di chiscju àltris mal nasùs, che di lòu no ti ghi’as ’ncjamò jodùt la muša sicoma che par là ch’i zìn nu a sòn vegnùs.”
Da chì i vuardàvin chej che sensa pauša a vegnèvin vièrs di nu da l’altra banda; svels a zèvin, e la viscja ghi era cauša.
E’l bon mestri, sensa’l me domandà, mi’a dìt: “Da n’ocjada a chel grant cal vèn e’l par che par dolòu lagrima pì nol à:
se aspièt da re ch’encjamò al ritèn! Chèl al è’l Gjàson che cul sen e cul còu il montòn ai Còlcis ghi veva cjòlt ben.
Pasàt al era par l’išula di Len, besòu, dop’che l’ardìdis fèminis spietàdis dàt la muàrt ai so màscjus vèvin lòu.
Chì cun sen e cun peràulis ornàdis, Isifìl al veva ’nganàt, che zovenuta che prin a veva duti li àltris ’nganàdis.
Chì a l’à lasada, plena, besoluta; chista colpa a stu martìr lu condana; e encja di Medea si fà vendeta.
Cun luj’l và chèl che coma luj’l ingana:[108] ca basti stu chì di chista prima val savej e di chej ch’in sè a intana.”
Zà i’èrin ulà ’ndulà che sta streta cal cul àrzin secònt a và a’ncrošasi, e a fà di chèl a un’altri arc da schenàl.
Di chì i vìn sintùt zent lamentasi in tal altri bus, zent che sempri a sborfa mentri ca si mèt besola a menasi.[109]
Cujèrtis a èrin li rìvis di mufa fata dal flat di sot ca s’impasta, e che cuj vuj e cul nas al feva barufa.
Il font al è cussì scur ca no ni basta il post a jodi sensa montà ’nsima dal arc, ’ndulà che’nsima dal scoj al stà.
Chì i sìn vegnùs; e jù’n ta la fosa colma jodùt i’ai zent tufada’n ta un ledàn vegnùt da ceso umàn, cuj saja maj coma.
Mentri che la jù i provavi a jodi lontàn, jodùt i’ai un cul cjàf cussì sporc di merda che se làic al era, o predi, dom’ lòu lu sàn.[110]
Chèl mi’a sigàt: “Sè zent ch’i sèis ingorda!
Parsè vuardà me pì che chej àltris brus?”
E jò a luj: “Parsè che—ben mi riguarda—
ti’ai na volta jodùt cuj cjaviej sus e Alèsiu Intermenei da Luca ti sòs: e ti m’interèsis pì daj àltris, dùcjus.”
E luj alòr si’a dàt’n ta la sucja un colp gros: “Ca jù mi’an ’nfondàt ducju chej lechès che lenga ’no mi’an maj sasiàt prin di stu pos.”[111]
Sùbit dopo il duca: “Jò’i pocarès,” a mi’a dita, “ i vuj un puc pì’n davànt, cussì che la muša pì ben t’jodarès
di che sporcja sdrondina ca stà gratànt il so cjàf cu li so òngulis smerdojòšis che prin a cola jù e dopo’n piè si stà voltànt.
Tàide a è, la putana che dìtis cussì ghi li veva al so druid, “I’àju gràsis gràndis da te?” “Ànsi, maraveòšis!”
E ca sèdin chì li nustri ocjàdis sàsis.
Cjànt Dicjanovèšin
O Simon magu[112], o disgrasiàs di compàis che li ròbis di Diu, che di bontàt a’an di èsi spošis e invensi i adulteràis
par oru e arzènt, cal è un orìbil pecjàt; adès a è miej ch’i vi suni la tromba dal momènt ch’i sèis dentri tal ters fosàt.
Zà i’èrin, insima di che altra tomba, zùs in sù di chel scoj pròpit in ta la part che tal bièl miès da la bolgja a plomba.
O grant savej, cuant granda ca è che art ch’i ti mòstris’n tal cjèl, in cjera e pal mont; e’l just che par dut ti fàs, com’cal è fuàrt!
Jò’i’ai jodùt’n ta li rìvis e’n tal font la piera lìvida ’mplenida di bus dùcjus larcs compàis e ognùn rotònt.
Pì grancj’ no èrin chej apena jodùs di chej dentri dal me bièl San Zuan,[113] che com’ batiešatòus ušàs sòn zùs;
un di chej, zà al è cualchi bièl àn, i l’ai ròt pars’che dentri un a si ’nnegava: e ca tàšin li cjàcaris, ca fàn doma dan.
Da la bocja di ognùn, fòu ghi vegneva di’un pecjadòu il piè[114] e da li gjàmbis fin tal gros, e’l rest dentri a ghi steva.
Li plàntis ghi èrin a dùcjus impijàdis; e li zuntùris a dèvin colps cussì sclès, che rot a varèsin vencs e cuàrdis fuàrtis.
Com’che’l flameà là cal è un grisignès a si mòuf in sù e jù pa la scusa, cussì lì daj talòns ai dèicj’ al era’l stes.
“Cuj’l eše chèl, mestri, che rabia nol lasa e cal svisèa tant pì daj so compàis,” ghi’ai dìt, “e che pì’l supa sù la flama rosa?”
E luj a mi: “Si ti vòus che’n ta chej scòis ti parti ca sòn taj rivòns pì’n jù ’mpostàs, da luj ti savaràs di luj e daj so malàis.”
E jò: “Par me a và dut ben sè ca ti plàs: tu ti sòs’l siòr me e jò’i ghi staj visìn al to volej, e’i ti sàs sè ca si tàs.”
Alora i sìn rivàs in tal cuàrt àrzin: voltàs si sìn, e a man sanca’l pas i vìn metùt fin che ulà’n tal bušaròt stret i’èrin.
Il bon mestri dal flanc so nol à volùt ch’i mi liberàs, e cussì rivàs i sìn tal post rot di chèl che cuj piè al à sempri planzùt.”
“O cuj sotu che chèl di sù ti tèn sot, ànima puareta, coma pàl plantada,” i’ai tacàt a diši; “si ti pòs, fà’un mot.”
Com’un frari i’eri che confesiòn ghi dà a un cjan d’un sasìn, che apena ’mbušàt, “Và ’ndavòu,” ghi dìs, par tegni’l murì’n banda.[115]
“Sòtu zà chì dut dret,” luj al à sigàt, “sòtu zà chì dut dret, tu, Bonifasi? Da divièrs àis il scrìt bušiàr al è stàt.
Sòtu tu belzà di chel avej sasi che par chèl no ti’as vùt poura di inganà la biela siora[116] par dopo fàighi strasi?”
Di stuc i soj restàt, la me mins lontana dal capì sè ca ghi’era stàt rispundùt; cuaši scuarnàt, altri no’ai fàt che il mona.
Alòr Virgìlio mi’a dìt, cal veva jodùt: “Cussì dìs: ‘No soj chèl, no soj chèl ch’i ti cròs’”; e jò i’ai dìt com’ca mi veva imponùt.
Il spirt alòr dut stuarzùt al à i piè sòs; ma dopo, e cuaši planzìnt e suspirànt’ mi’a dìt: “Duncja, se vùtu da chèl ch’i t’jòs?
Se di savej cuj ch’i soj ti sòs calàt tant, e vegnùt jù par sti rìvis di corsa, ti dišaraj ch’i’ai pur vistìt il grant mant;
e ’l è tant ver ch’i soj stàt fi da l’orsa,[117] plen di voja di avansà i orsàs; la sù a àn, e jò’i soj chì in borsa.
Sot’l me cjàf a sòn zà’i àltris stàs strisinàs, che prin di me a sòn vegnùs simonegjànt, e’n ta li fesùris da la piera platàs.
La jù’i colaraj encja jò dut ta’un colp cuant che chì’l sarà chèl ch’i pensavi che tu ti fòs. cuant che puc fà ti mi sòs vegnùt davànt.
Ma pì al è zà’l timp che jò’i me piè i scòs e che cussì mi cjati cul cul in sù che luj’l restarà plantàt cuj so piè ros:
che dopo di luj’l vegnarà un schifòus chì jù, da la Fransa, un pastòu tant sensa lès, tal ca è miej che luj stes e me’l cujèrzi sù.
Un nòuf Gjasòn’l sarà, di cuj a si lès taj Macabej; e coma ca ghi’è mol stàt il so re, cussì a luj chèl che re al è’n Fransa adès.”
Jò’i no saj se chì jò’i soj stàt masa mat, cuant ch’i gh’i’ai rispundùt in chistu metri: “Alòr diš’mi: cuàncju bes al àja domandàt
il Nustri Signòu prin’che a San Pieri li clafs di lasù ghi vès slungjàt via? ‘Vègnimi davòu,’ ghi’a dìt, dut lì, ti siguri. Nè Pièr nè’i àltris a ghi’an cjòlt a Matia oru e arzènt, cuant cal è stàt sielzùt pal post di chèl che’l Signòu al veva tradìt via.
Ma stà ben chì, ch’i ti vèns punìt dut; e vuarda pur la moneda mal cjolta ch’àrdi ti’a fàt cuant che cuntra Carli ti sòs zùt.
E s’a no fòs pars’chè ’ncjamò mi vieta la riverènsa da li clafs gràndis che tu ti vèvis’n ta la biela vita,
i’ušarès peràulis tant pì dùris: chè la vustr’avarìsia’l mont mal a fà stà, pestànt zens bùnis e alsànt ches trìstis.[118]
Di vu’ pastòus necuàrt si’a’l Vangelista, cuant che chè[119] ca è sintada ’nsima da l’àghis cuj re’a putanava, a luj ghi’era’n vista;
che nasùd’ a era cun sièt cjàfs, lu savèis, e che asistid’ a era daj sièt cuàrs fin che ’l omp so di seguì virtùs’l veva plašèis.
Di oru e d’arzènt Diu’i vèis fàt, stuàrs: puc a vi sepàra dal’ idolatri fòu che luj un, e vuàltris ni preàis sent!
Ah, Tinùt, di cuant mal ch’i ti sòs stàt mari,[120] no la to conversiòn, ma l’ereditàt che da te al à cjòlt il prin siòr pari!”
E mentri sti nòtis gh’vevi cussì cjantàt, o che rabia o cosiensa lu muardès, cu li dos gjàmbis al veva scalsetàt.
Jò’i cròt che al me duca a ghi plašès, pars’che contènt sempri atènt’l steva, il sun di dut sè ch’i vevi dita adès.
A stu punt, cuj bras a tracuèl stret mi veva: e dopo ch’i’eri stàt dut stret tal so pet, di jù ch’i’èrin al è tornàt ulà che’n sù’l zeva.
E no si stracava di tègnimi tant stret; cussì mi’a partàt fin tal colm dal arc che dal cuàrt al cuìnt àrzin al parta dret.
Chì, plan planìn ’l à pojàt jù ’l so car’c, plan planìn parsè che’l post sporc al èra e dur che nencja par cjàvris nol sarès stàt parc.
Da chì n’altra val i’ai jodùt jù’n tal scur.
Cjànt Vincjèšin
Di castigu nòuf mi convièn fà daj vers e dàighi materiàl al vincjèšin cjànt da la prima cansòn, ca è chè daj somèrs.
Jò i mi eri zà disponùt dut cuant a rivuardà la jù tal discujèrt font, che di planzi tormentàt si steva bagnànt;
e i’ai jodùt zent’n ta chel valòn rotònt vignì, tašìnt e tant lagrimànt, al pas ca fàn li letànis in ta chistu mont.
Com’che’l me sguàrt jù’ghi zeva sempri pì’n bas, stran a era jodi com’cal era stravoltàt ognùn da la barba al pet, cal è pì’n bas;
che vièrs i rognòns il cjàf al era ziràt e di vignì ’ndavòu ghi convegneva, chè di zì ’ndavànt nol podeva’l puòr danàt.
Paràliši a podarà èsi ch’ognùn’l veva par stravoltasi pròpit cussì dal dut; ma di stu mal no cròt che cussì’l steva.
Se Diu a ti lasa, bon letòu, fà frut da la to lesiòn, pènsighi ben tu stes com’ch’i’ai fàt a tègnimi in muša sut,
cuant che la figura di nuàltris puarès cussì stuarta jodùt i’ai che’l planzi daj vuj li culàtis a ghi bagnava pal miès.
Cuant ch’i planzevi, pojàt in t’un daj spiguj di chel scoj dur, cussì che la me scorta “Sotu’ncjamò tant stùpit?” a mi’a dìt luj.
“Chì a vìf la pietàt cuant ch’è ben muarta:[121] cuj’l pòsia èsi pì seleràt di chèl cal dìs ch’al divìn judisi di vej pietàt no ghi’mpuarta?
Alsa’l cjàf, àlsilu, e jòt chèl che par chèl si’a vierzùt ai vuj dai tebàns la cjera; par chèl ghi sigàvin dùcjus: ‘Anfiarèl,
’ndà i vatu? Parsè làsitu la guera?’ e a no restava che zì’n jù’n ta li vàlis fin a Minos, ch’ognùn’l brinca, la fiera.
Vuarda ben cal à fàt pet da li spàlis: parsè ch’jodi ’l à volùt masa ’ndavànt, ’ndavòu al jòt e par lì ghi vàn li gjàmbis.[122]
Jòitu Tirešias, che l’aspièt al à cambiàt tant cuant che da mascju ’n fèmina’l è doventàt, e ogni toc dal cuàrp a à cambiàt, dut cuant;
e prima, e dopo, di bati a ghi’a tocjàt cu la vìscja’i doj sarpìns involusàs par che la forma di mascju ghi vès tornàt.
Arònt si schena’n pansa di Tirešias,[123] luj, che taj mons di Luni, ’ndà cal svangja il Cararèis, che’i cjàmps di sot ’l tèn cultivàs, al à vùt in taj màrbui blancs, la spelòncja par cjaša, d’indulà che’d’jodi li stèlis e’l mar d’ostrusiòn an d’aveva pucja.
E che là ca si stà cujerzìnt li tètis, che tu no’t jòs, cu li strèsis disfàdis, e a à di là dùtis li pars pelòšis,
Manto a è, ca è zuda’n ta tanti cjèris; e stabilìt si’a’n fin ulà ch’jò i soj nasùt; e a mi plàs duncja che’un puc ti mi scòltis.
Dop’che so pari fòu di vita’l è zùt, e serva vegnuda a è la sitàt di Bac, chista pal mont par tant timp a’a vivùt.
La sù ta la biel’Italia al è un lac, ai piè da l’Alp ca sjera l’Alemagna, insima di Tiràl, e cal à’n nòn Benac.
Da pì di mil fontànis, i cròt, si bagna tra Garda, Val Camonica e’l Penìn, da l’aga che tal lac lasù si stagna.
Al è un post la’n’tal miès indulà che’l Trentìn pastòu e chèl di Brèsia e’l Veronèis, segnà’l podarès, s’al fès chel stes cjamìn.
Peschièr al è lì, bièl e fuàrt arnèis par fà front ai Bresiàns o Bergamàscui cuj rivòns intòr che’n jù ghi vàn lišèis.
Chì a càpita che dut sè ca vèn daj rìvui e che’n ta’l grin dal Benac pì nol stà, flun si fà la jù’n ta chej biej vers pàscui.
Apèn’che l’aga a cori di nòuf si presta, no pì Benac ma clamàt al vèn Mincju fin a Governàl, ’ndà ch’in tal Po si svuèjta.
Puc al à corùt prin di cjatasi’n val la jù, indà ca si slargja e s’impaluda; e d’estàt a intiva a sbasasi tant jù.
Pasànt par uchì, la vèrgin cruda a’a jodùt cjera’n tal miès dal pantàn, sensa coltivasiòn e, di zent, nuda.
Lì, par scjampà d’ogni consorsi umàn, cuj so serfs a fà la maga si’a fermàt; lì’a vivùt e lì i so vuès a stàn.
I òmis, che pus in ziru si varès cjatàt si sòn dopo riunìs’n ta chel post, fuàrt par via dal pantàn par dut cumulàt.
La sitàt fondàt a vèvin su chel vuesàn muàrt; e par chè che’l post par prin a veva sielzùt, Mantua l’an clamada, e sensa tuàrt.
Il nùmar da la so zent al era zà cresùt prima che’l cjastronà dal Casalodi da Pinemònt ingàn al vès risevùt.
Però stà ’tènt che se maj ti vès da jodi un che da la me cjera altri ti contàs, bušiàr’l sarès; il ver tu ti’as di crodi.”
E jò: “I rašònamìns ch’i ti mi fàs a sòn cussì juscj’ e’i ghi cròt cussì tant che i àltris a sarèsin cjarbòns distudàs.
Ma dišmi da la zent ca và’n davànt, si t’jòs cualchidùn di mèrit’n ta la fila; lì al è’l me pensej; il rest nol è ’mportànt.”
Alòr ’l à dìt: “Chèl che da la mosela la barba jù ghi và’n ta li spàlis scùris, al è stàt, cuant che la Grecja ’an volùt lasala,
lasànt’n davòu dom’chej pa li cùnis, oràcul, e’l via al à dàt cun Calcànt, a Aulid, di molà via li cuàrdis.
Eurìpilo ’l veva’n nòn, e cussì cjantànt a và ta’un punt la me alta tragèdia: chist ti sàs, che’l libri[124] ti lu cognòs dut cuant.
Chel’altri che ’n cuàrp al è puc e nuja, Michel Scot al è stàt, cal era veramìnt in gamba cun chel so magic imbrojà.
Jòt là Guido Bonàt; e jòt pur Asdìnt, che di podej tornà al spac e’al coràn al vorès, ma masa tars à si và pentìnt.
Jòt che puòris che gušièla lasàt a àn e’l tesi e’l filà, par doventà ’nduvìnis; ’ncjantèšins cun èrbis e pipìns fàt a àn.
Ma paràn via; che zà a sòn visìnis daj doj emisfèros, e a tòcin l’onda sot di Sìvilia, Caìn e li spìnis[125];
e belzà stanòt la luna ’era tonda: recuàrditi benòn com ’ca ti’a zovàt na volta ’n ta che selva profonda.”
Cussì luj, mentri ch ’avànt i vìn paràt.
Cjànt Vincjunèšin
Cussì di punt in punt, di altri tabajànt che’l me drama di cjantà no si cura, i sìn rivàs; e i èrin tal pì alt cuant
ch’i si sìn fermàs par jodi l’altra fesura di Malbòls e lì ch’ognùn invàn al plàns; e a era, miràbil d’jodi, dut scura.
Coma che’n tal arsenàl daj venesiàns la pecja tichignòša d’unvièr a bòl par spalmà, da li nafs ca spàndin, i legnàns—
che di navigà no pòsin; ma chel cal pòl, a si fà na naf nova; n’altri al comeda li brèis di chès ca àn tant viagjàt, pì cal pòl;
un al inclàuda a popa, e un in banda; un rèmos al fà e n’altri’l fà sù cuàrdis o al tersaròu o artinòu tacòns ghi dà;[126]
cussì, no par fòuc, ma par mans divìnis, la jù’a boleva na malteca densa ca inviscjava dùtis dos li rìvis.
Jò’i la jodevi, ma’i la jodevi sensa jodi altri che bòlis che’l bulì’l feva; dut’si sglonfava, e dop’di nòuf a era lisa.
Mentri che’l me vuli jù al jodeva, il me duca, dišìnt “Stà ’tènt, stà ’tènt!”, a sè tiràt mi veva, lì che luj al steva.
Mi soj alòr voltàt com’chèl cal è contènt di jodi chèl ca sarès miej cal scjampàs ma che’l timòu dal momènt ghi cjoj ’l intènt,
tant che, par jodi, nol è bon di fà’un pas; e par davòu di me jodùt i’ai un diàu ner’ che su’n scoj corìnt al vegneva dal bas.
Ahi cuant cal era in tal aspièt fièr! e cuant che’n tal fà’l pareva ’nsidiòus cun l’àlis vièrtis e cul piè lišèr!
Il so schenòn, ch’alt al era e musculòus, lu pocava jù un pecjadòu cuj so flancs, e chèl pa li cragnòlis al veva’l cragnòus.
D’insima’l punt dìt al à: “O Malbràncs, chì al è un daj ansiàns di Santa Zita! Metèilu sot vuàltris ch’i no sèis maj stracs,
ch’i vuej zì di nòuf’n ta che ben plena meta: ogn’omp vi’è baratadòu, fòu che Bontùr; un no al è un sì, basta bes ’n sacheta.”
Ta la Bolgja lu à butàt, e pal scoj dur si’a voltàt; e maj’l è stàt mastìn molàt cussì svelt a còrighi al lari davòu.
Chèl si’a tufàt e dut stuàrt sù al è tornàt; ma’i demònis che dal punt ’vèvin un tet, a’an sigàt: “Chì’l Sant Volt nol vèn tratàt:
Chì no si noda miga coma’n tal Serclèt! Ma si no ti vòus da nu vignì sgrifàt, nosta fà ’nsima di sta melma un tet.”
Dopo vèilu cun tancju rimpìns rimpinàt, ghi’an dìt: “Cujèrt a è miej che chì ti bàlis; para pur via a baratà, uchì platàt!”[127]
A è cussì che li còghis a li ’sistèntis ’ghi fàn tufà ’n miès da la cjaldera la cjàr, par ca no galegi, cuj fièrs a pùntis.
Il bon mestri “Par ca no somej vera ch’i ti sòs uchì,” mi’a dìt, “và a platati pì ch’i ti pòs davòu di na piera;
e se n’ofèša mi vegnès a bati, nosta vej poura, che jò’i ai dut a punt; in t’altri timps i’ai dovùt cussì combati.”
Ta’un tic e tac al è zùt di là dal punt; e com’cal è rivàt’n ta la riva sesta, un còu bon ghi’a tocjàt vej, e vej chì apùnt.
Cun chel furòu e grant menà di sata ca ghi còrin i cjàns davòu dal singarèl, che sùbit ’l domanda cuant ch’ognùn fer’l resta,
cussì a sòn vegnùs fòu chej di sot dal puntišèl e cuntra di luj jodi’an fàt ducju i so rimpìns, ma luj al à sigàt: “Nisùn’l sedi crudèl!
Prin di vignì becàt daj vustri rimpìns, a scoltami cal vegni un di vu’ndavànt; rimpinàimi dopo se cussì i vèis in mins.”
Dùcjus’an sigàt: “Malacoda, và’n davànt!”; un alòr si’a movùt, e’i àltris fers ’sòn stàs; e a luj ghi’è zùt, dišìnt; “Ghi zòvia tant?”
“Jòdimi chì, Malacoda; miga ti crodaràs ch’i sedi vegnùt,” al à dìt’l me mestri, “sigùr ch’i mi varèsis’mpedìt il pas,
sensa’l volej divìn e’l destìn destri? Lasàit ch’i zedi, che’n tal cjèl a è volùt ch’jodi ghi fedi a’un’altri stu cjamìn silvestri.”
Alora’l so fà rogànt tant jù ghi’è zùt, che’l so rimpìn ai piè a ghi’a colàt, e ai àltris ghi’a dìt: “Ca nol vegni spunzùt.”
E’l duca a mi: “O tu che sdrajàt cussì cujèt ti sòs taj scòis dal punt, torna pur, che chì ’n pas ti saràs lasàt.”
Mi soj sùbit movùt e a luj congjùnt; ma’i diàus si sòn dùcjus fàs avànt, ch’i’ai temùt che d’acòrdu a fòsin a stu punt:
In ta stu mòut i’ai jò zà jodùt ogni fant cal vegneva fòu cun pàt da Cjavrona, se stes jodìnt fra’l nemìc, ch’an d’era tant.
Jò’i’ai visinàt dut’la me persona lunc il me duca, e’i vuj no ghi cjolevi da la ’parènsa so, ca no era buna.
Sbasànt i rimpìns, “A tocjalu i provi,” ’l un ghi’a dìt a n’altri, “in tal so schenòn ?” e rispundùt ghi’an: Sì, falu ben movi!”
Ma chel demòni che cul me bon paròn al discoreva, a si’è a colp voltàt e ’l à dita: “Calma, calma, Scarmiliòn!”
A nu ’l à dopo dìt: “Di vej sorpasàt stu scoj no si pòs, parsè ca si jòt un fracàs par dut, e fin il sest arc al è spacàt.
E se di parà via ’ndavànt vi plàs, i varèsis da zì sù par chista creta; visìn a ghi è n’altri scoj che strada’l fàs.
Alièj, sinc òris prin di st’ora puareta, ben mil e dušìnta e sesànta sèis àis a sòn che sta strada a è ca sì sgreta.[128]
I mandi via par là chiscju me compàis par jodi se nisùn di lòu fòu si scjàsa: zèit cun lòu che sans e salfs i restarèis.[129]
“Vèn avànt, Alichìn, e Pestabrusa,” al à tacàt a diši, “e tu pur Cjagnàs; e che’i dèis al guìdi il Barbarìsa.
Encja Lìbicos cal vègni e Draghignàs,
Coma pur Siriàt palotàt e Sgrifacjàn,
Farfarèl e’nfìn Rubicànt daj mas.
Zèighi atorotòr di chel bulìnt di ledàn: tegnèit cont di chìscjus fin tal’altri scoj, che dut ’ntej al pasa ’nsima d’ògni fosàn.”
“Oh, mestri, puòr me, se jòdiu chì ch’i soj?” i’ai dìt. “Daj, paràn via sensa scorta, se tu ti sàs zì; a è miej ch’i zìni besoj.
Se tu ti sòs necuàrt, com’ben’altra volta, no jòitu ca stàn i so dincj’ crustànt, e di minàcis ’an plen la muša bruta?”
E luj a mi: “Nost’èsi pauròus cussì tant: lasa ca ’ncrùstin i dincj’ tant ca vòlin, cussì a fàn paj puarès ca si stàn lesànt.”
Par ’l àrzin di sinistra adès’i zèvin; ma’ntànt si tegneva ognidùn di lenga strèt: dal duca so dùcjus un sen a spetàvin;
e luj alòr cul so cul trombetàt al à, e sclet.[130]
Cjànt Vincjaduèšin
Jodùt i’ai jò soldàs in marcja metùs prons par combati e par fà di sè mostra; encja scjampànt indavòu i’u’ai jodùs;
drapej i’ai pur jodùt’n ’ta la banda vustra, o Aretìns, e encja’l zì daj cavalerìs e’l combati daj turnamìns, e’l gjostrà;
a sun di tròmbis o di cjampànis, cun tambùrs e cun segnaj di cjascjej, e cun ròbis forèstis e nostrànis;
ma maj, pròpit maj, cun un mulinà cussì intej, jodùt i’ai cavalièrs mòvisi o pedòns, nè pur nàfs ca jù nè stèlis in taj cjej.
Nu’i zèvin ’ndavànt cuj dèis demòns: O che nòbil compagnìa! Ma cuj sans in glišia e in taverna cuj cjochetòns.
Ma là da la pèula a era la me mins, par capìghi da la bolgia dut’l inzèn e com’che dentri a vegnèvin cuètis li zens.
Com’che i delfìns, cuant ca ghi mandin un sen ai marinàrs cul arc da la so schena, che di salvasi dal velièr si prepàrin ben,
cussì, mo, par lišerìsi da la pena, cèrs daj pecjadòus jodi a fèvin il gobòn, e sùbit lu platàvin com’la balena.
E com’tal orli da l’aga a sòn ta’un fosàl li rànis cul mušu di fòu, cussì che’i piè a si plàtin e’l pansòn,
cussì’l steva par dut ogni pecjadòu; ma cuant ca si visinava Barbarìsa, a colp a sparìvin sot dal bulišòu.[131]
Un i’ai jodùt—o se schifo e spìsa!— cal spetava lì, com’cuant che un al incùntra na rana ca stà e n’altra ca sclapìsa;
e Sgrifacjàn, ca ghi era zùt cuntra, a lu’a’ngancjàt paj so tichignòus di cjaviej e tiràt sù, cal someàva na lodra.
Il nòn di dùcjus zà’i savevi di savej, cussì ben notàs i’u vevi cuant ca Erin stàs elès; ma’i nòns ca si dèvin forsi no èrin chej.
“O Rubicòn, jodìn com’ch’i ti ghi mès intòr li sgrìnfis par gjavàighi la pièl!” a sigàvin ducju ’nsièmit i maladès.
E jò: “Mestri, prova, si ti pòl fà chèl, cjatà fòu cuj cal è chel puòr disgrasiàt ch’ai so ’versàris al è par lasàighi la pièl.”
Il me duca a si ghi’a visinàt domandànt d’indulà cal era, e chèl: “Tal regnu di Navara i soj stàt latàt.
Me mari dàt mi vev’a’un siòr par ch’i servìs ben chèl, ic, che generàt mi veva da’un farabùt, che distrùt si’veva e lasàt nencja un pel.
Pì tars, serf dal bon re Tebàlt i soj zùt: là i mi soj metùt a fà’l baratadòu; e adès, par chèl, chì ch’i soj, ta stu cjaldùt.”
E Ciriàt, che da la bocja’l veva fòu da li bàndis do palòtis com’i pursìs, sìntis a ghi li’a ben fàtis par davòu.
Tra li gjatàtis èco ca vèn la surìs; ma Barbarìsa cuj so bras lu’a sieràt, e’l à dìt: “Stèit’n là mentri ch’i lu’nforcìs.”
E al me mestri la muša ghi’a voltàt: “Domanda pur,” al à dìt, “se pì ti vùs savej di luj, prin che daj àltris’l vegni disfàt.”
Duncja’l duc: “Dìs sù: daj àltris i varès miej savej se cualchidùn di lòu al è latìn[132] sot sta pece?” E chèl: “Puc fà i eri cun chej
ca vèvin tra di lòu un di là visìn: magari jò ’ncjamò cussì cujerzùt! ch’i no temarès nè òngula nè rimpìn.”
E Libicòs, “Ma vutu vej pròpit dut?” al à dìt; “e ghi’a cjapàt il bras cul rimpìn, che, tirànt, a ghi’n da sbregàt via un tocùt.
Encja Draghignàs al à volùt da’un colp di rimpìn la jù’n ta li gjàmbis; ma’l so decuriòn si’è voltàt atorotòr cun brut murbìn.
Cuant ca era un puc calada la so tensiòn, a luj, che la ferida si veva sbircjàt, ghi’a domandàt il duca: “Atensiòn!
Cuj’l eše chèl che, ti dìs, da puòr disgrasiàt ti’as lasàt par vignì’n ta sta riva?” “Al era il frari Gomita,” al à tacàt,
“chèl di Galura, che tancju ’mbròis’l veva, e vìnt vùt i nemìs dal so siòr in man, ben ju’a tratàs, ch’ognùn si la godeva.
Si’a fàt dà i so bes e ju’a lasàs fòu di man,[133] com’che luj’l dìs; e’n taj altri còmpis encja al è stàt baratòu, ma grant, po, e sovràn.
Al pratica cun stu siòr Michel Zancja di Logador; e di contà di Sardegna e da li so lènghis, stràca’n sìntin pucja.
Ma puòr me, jodèišu ’l altri cal grugna: vi dišarès di pì, ma poura i’ai che chèl si prepari a gratami la rogna.”
E Barbarìs stes, voltàt a Farfarèl, che’i vuj al stralunava, pront par bati, a ghi’a dìt: “Via di chì tristàt d’usièl.”[134]
“Se vuàltris i volèis jodi o sinti,” tacàt al à chel danàt, ca nol era feso, “Toscàns o Lombàrs, jò ju faraj vignì;
ma ca stèdin i Malebràncs ’ncjamò ’n ceso, par no vej di temi da li so vendètis; e jò, sintàt coma ch’i soj chì, po,
par un ch’i soj, jò’i farài vignì tant’ànimis brùtis cuant ch’i fiscjaraj, com’cal è nustri ušu di fà cuant che cualc’un’l mèt li sàtis.”
Sintùt chist, Cagnàs al à’lsàt il mušu e scjasànt il cjàf al à dìt: “Sìnt se malìsia che par butasi jù al à pensàt sù!”[135] Alòr luj, cal era plen di furbìsia, al à rispundùt: “Malisiòus i soj, sigùr; si pòs ghi faj ben ai mès cualchi malagràsia.”
Al contrari daj àltris, Alechìn dur nol è stàt, ma ghi’a dìt: “Se tu jù ti vàs, galopànt i no ti vèn in davòur,
ma svualànt parzora da la pece ti mi sintaràs: lasàn’l orli, e’l rivàl coma scut, par jodi se pì di nu ti valaràs.”
O bon letòu, èco chì n’altri zogùt: ognùn dal àrzin i vuj al à voltàt; e il prin di dùcjus, Cagnàs, il pì crut.
Il Navarèis il so timp al à ben ušàt: al à fisàt i piè’n cjera e tic e tac al è saltàt e da Barbarìsa si’a molàt.
Colpa ognùn al à sintùt di stu distàc ma pì chèl che caušàt’l veva’l difièt; però si’a movùt e sigàt: “Ti’ai, viliàc!”
Ma puc ghi’a zovàt: che li àlis al suspièt no ghi l’àn fata: chèl al è sparìt là di sot, e’Lechìn’n’davòu’l à svualàt, alsànt il pet:
pròpit cussì a fà la rasa di bòt: cuant che’l falc si visina, jù si tufa, e luj, zìnt’n sù, a si sìnt com’un pipinòt.
Pestabrùsa, dut rabiòus da la trufa, a lu’a seguìt svualànt, e al era ’nvaghìt che chèl al vivès, par vej na barufa.
Sicoma che’l baratòu’l era sparìt, a ghi’a mostràt li sgrìnfis al so compaj e’nsima dal bušaròt si’an asalìt.
Ma ’l altri ’l era falc pì scaltri che maj e dopo vèjlu ben sgrifàt, ducju doj a sòn plombàs in ta chel bulìnt di staj.
Il cjalt a colp spartìt al veva i doj; ma di tornà’n alt no ghi la fèvin, nencja volìnt; cul’àlis tichignòšis restàs ’èrin besoj.
Barbarisa ’lòr, cuj altri sièt dulìnt, cuatri’n d’à fàs svualà’n ta l’altra riva cun ducju i gàncjus, e svelt fašìnt,
di cà e di là ognùn tal so post’l zeva: i rimpìns a slungjàvin vièrs chej impecjàs, ch’ognùn la cjàr sot la pièl zà cuèt ’l veva;
e cussì ju vìn lasàs, ducju ’mpacjàs[136].
Cjànt Vincjatreèšin
Sidinùs, besoj, e sensa compagnìa i zèvin, l’un davànt e l’altri dopo, com’che’i fràris a vàn pa la so via.
Mi veva partàt ta la fiaba di Isopo il pensej daj tramàis ca barufàvin, chè ca conta da la rana e surìs, po;
che tant com’”cumò” e “dès” a si somèjn i uns e’i àltris, s’a si tèn ben da mins com’che d’acòrdu a vàn prinsìpit e fin.
E com’ch’un pensej al nàs d’àltris visìns, cussì da chel pensej n’altri al è vegnùt, che doplàt mi veva’l timòu taj sintimìns.
Jò lu jodevi cussì: “Tignìnt cont di dut, par cauša nustra scjù chì sòn stàs befàs, tant ch’adès a stàn pasànt un momènt brut.
Se mal’ intensiòn e rabia ’sòn spošàs lòu mi coraràn indavòu pì crudej daj cjàns ch’al lièvri’n davòu ghi còrin, ’famàs.”
Zà si stèvin indresànt i me cjaviej da la poura, e vuardànt sempri ’ndavòu, i’ai dìt: “Maestro, no eše pròpit miej
ch’ti ni plàtis ducju doj? Jò i’ai timòu daj Malbràncs; davòu a mi stàn vegnìnt: a mi par che di rivà chì ’ncjamò puc ghi vòu.”
E luj: “Se un spièli i fòs dut lušìnt, la to imàgin di fòu no tegnarès prin di chè che dentri a ti da turmìnt.
Sòn’pena rivàs i to pensèis taj mès, cun chej stes timòus daj mès e’l stes aspièt, cussì che par ducju doj’l me consej’l è’l stes.
S’a nol è’l rivòn a destra masa dret d’impedìni ta l’altra bolgia di zì jù, i scjamparìn di st’imàgin di cjàsa[137], i scomèt.”
No vèvin nencja tacàt a zì in jù cuant che no tant lontàn, cun l’àlis tiràdis par vìgnj a cjòini, sìn rivàs a jòdiu.
Il me duc mi’a sùbit cjapàt sù, jò’i dìs, com’che la mari, sveàda dal rumòu, visìn jodìnt li flàmis impiàdis,
a cjoj sù’l fì e’a cor, sens’jodi’n davòu, avìnt amondi pì di luj che di sè cura, e sensa timp di meti su’n camisòu;[138]
e jù d’insima da la riva dura a pansa ’n sù ’l è zùt jù da che creta ch’una da li bàndis dal fosàt ’a siera.
Ta’un canàl no’a maj aga corùt svelta cussì par fà cori roda di mulìn cuant ch’ic pì visìn da li pàlis a stà,
com’il me mestri cuant ch’jù dal orli i zèvin, cun me che ben stret mi veva al so pet, coma ch’i fòs so fì, no doma un compajn.
Apena che’i so piè tocjàt a vèvin il jèt dal sest bušaròt, che zà ’èrin lòu lasù tal orli, sensa podej fani dispièt;
ch’a volùt la providensa dal pì’n sù fàju minìstros da la fosa cuìnta, ma’l podej di zì via di lì ghi’a cjòlt sù.[139]
La jù’i vìn cjatàt zent lustra, e tanta,[140] che plan planìn zev’atòr cuj so pas, planzìnt, tant straca, e sensa grinta.
Mantelìnis a vèvin cun capùcjos bas di front dai vuj, fàs dùcjus secònt il taj di Clugnì, ’ndà che daj fràris èrin ušàs.
“Ndoràs a èrin di fòu, e lùstris pì che maj,[141] ma dentri dùtis di plomp, e tant pešànt, com’i condanàs di Fed’rìc e’i so guaj.
Oh se fadìja’l etèrno partà di stu mant! Nu’i vìn ’ncjamò paràt via a man sanca, insièmit cun lòu, il so planzi scoltànt;
ma pal grant pèis, che zent lì, ch’era straca, zeva’n davànt cussì plan che compàis nòufs i cjatàvin cjaminànt pì svels cà.
Par chèl jò al duca: “Di scju puòrs tramàis a’n d’ese di chej ca si cognòs di fàt o nòn? Si’n jòdia cualchidùn ta scju viavàis?”
E un che’l toscàn’l cognoseva benòn, “Stèit fers lì ch’i sèis,” di davòu ’ni’a sigàt, “vuàltris ch’i corèis’n tal scur di stu buròn!
Forsi i varèis sè ca vi’a ’nteresàt.” Alòr il duca si’a voltàt e dìt: “Fèr, e dopo và ’ndavànt cul so pas ralentàt.”
Apèn’fermàt, doj premuròns—chistu al è ver— i’ai jodùt che’n spìrit èsi cun me ’volèvin; ma plan, che chì a era stret e’l pèis coma fièr.
Cul vuli di travièrs, cuant che chì a èrin, fìs mi vuardàvin, sensa fà peràula; voltàs si’èrin dopo a sè stes e si dišèvin:
“Stu chì’l par vìf da com’cal mòuf la gola, e s’a sòn muàrs, cuj ghi dàja’l privilègju di zì lìbars dal gran pèis da la stola?”
Dopo a mi: “O Toscàn ch’al colègju di chej puòrs d’ipòcritis ti sòs vegnùt, di dìšni cuj ch’i ti sòs no vèjlu’n disprègju.”
E jò a lou: “Nasùt i soj e cresùt ta la gran’ sitàt dal bièl Arno’n riva e’i soj chì cun chel cuàrp ch’i’ai sempri vùt.
Ma vuàltris cuj sèišu, che tant lušignànt il dolòu vi cor jù pa li mosèlis? Se pena i vèišu ch’a un lušòu cussì grant?”
E un mi’a dìt: “Sti mantelìnis zàlis a sòn fàtis di plomp tant gros che’i so pèis a fàn tant cjulà li so balànsis.
Fràris Godìns i sìn stàs, e bolognèis; chistu Loderingo e jò Catalan i’èrin clamàs, e a Firense ni vèis
elešùs, ’ndà che prin sielzùt dom’ùn an d’àn par tegni la so pas, e sìn stàs taj che’i efiès là dal Gordingo[142] ’ncjamò a stàn.”
Jò i’ai tacàt: “O fràris, i vustri maj…”; no’ai dìt di pì, ch’al vuli un mi’a vegnùt ca l’era’n cjera’ncròus metùt cun tre paj.
Cuant ca ni’a jodùt a si’a dut cuntuarzùt, in ta la barba cun grancj’ suspìrs soflànt, e’l frari Catalàn, ca si era necuarzùt,
mi’a dìt: “Chel conflit ch’i ti stàs oservànt al veva consiliàt i Farišèos ch’era miej pal pòpul un omp ai martìrs mandà ’ndavànt.
A travièrs al è—e nùt—di stu troj intej, com’ch’i ti jòs; e a è just cal sinti d’ognùn cal pasa’l gran pèis cal à da vej.
Cussì a è volùt ch’encja so misièr’l stenti ta sta fòsa, e’i àltris dal consìlio:[143] grant dàn paj Ebrèos; chist’in mins tènti.”
Alòr maraveàt’l è stàt Virgìlio di chèl cal era dut distiràt in cròus e pestasàt ta stu eterno ešìlio.
Alòr ghi’a’ndirisàt al frari sta vòus: “Vi displašarèsia, podìnt, di dìšni se’n davànt a destra’n’dè post pì spasiòus
par podej fòu—nuàltris doj—zìghini, sensa vej da costrìnzi i ànzui nèris ca vègnin fòu da stu font a partani.”
Al à duncja rispundùt: “Pì ch’i no ti spèris a si visina un scoj che dal grant sìrcul al taca e’l cujèrs dùtis li bòlgis,
fòu che chista; chì’l para via’l pericul: ma’i podèis ben zì sù par chista frana[144] che’nsima’l rivòn a fà un puc di rincùl.”
Il duc, penseròus, al era jù di vena; ma dopo: “Bušiàr al è stàt’n ta sta fogna chèl che’i pecjadòus par ca’l rimpina.”[145]
E’l frari: “Contà i’ai sintùt a Bologna daj vìsis di stu diau, che fra chej i’ai sintùt cal è pari dal fals, sta gran carògna.”
Alòr il duc a cjaminà si’a metùt, Cun encjamò’n muša un sen di rabia; e jò pur daj ’ncargàs via’i soj zùt,
seguìnt dal me bon duc la segnada via.
Cjànt Vincjacuatrèšin
Là ’ndulà che’l àn al è’ncjamò zovenùt cuj ràis dal soreli dal’Acuàri tempràs e nòt e dì èsi compàis ’an volùt,
cuant che’n taj cjàmps a sòn da la bruša lasàs i sens lušìns da la so biela sòu blancja, ma ai ràis cjàls a vègnin sùbit platàs;
chel pastòu che roba par li piòris ghi mancja, al leva sù, al vuarda, e’l jòt ducju i pras ca lùšin blancs; a si bat’l cjàf, e duncja
in cjaša’l torna; al scjàsa rabiòus i bras, com’un puòr diàu ca nol sà pròpit se fà; dopo al torna fòu e’l sperà ghi rinàs
jodìnt che il mont a si vòu dut rifà, lì par lì; e al cjoj sù la scoria, e li so piòris vièrs il pàscul zì a li fà.
Spaventàt i’eri cuant che dal duc l’aria i’ai jodùt che la so front’a turbava, ma’l serèn stu mal al à sùbit scorsàt via;
chè, cuant che nu al punt guàst si rivava, il me duca vièrs di me a si’a voltàt cul bièl fà ch’al piè dal mont’zà’l mostrava.
I bras al veva vierzùt, e dopo vej pensàt un puc sul miej mòut di podej frontà la frana, in sù cuj so bras mi’a pocàt.
E coma chèl cal fà ma encja atènt al stà, e’l pensa sempri sul se fà in davànt, cussì, cuant ch’i sìn rivàs’n ta la cresta
d’un scoj, zà’l vuli’l veva’n ta’un clap pì’ndavànt e’l à dìt: “Tenti ben dur’n ta che piera lì, ma stà ’tènt ca no sedi una ca stà sbrisànt.”
No si podeva zì cun tant di cjapièl ulì, che jò alora, luj lišej, jò pocàt, sù’i scalàvin, cun man e piè, che parèit lì.
S’a no fòs che dal rivòn lì ch’i’eri ’mpostàt pì dal’altri’l orli al era a man, no saj luj, ma jò i mi sarès ’bandonàt.
Ma parsè che’l Malbòls vièrs chel ledàn da la cort pì bas al và sempri’n riva’n jù, li rìvis d’ogni un daj fosàs a àn
un àrzin cal và’n sù e un cal và’n jù: ma’i sìn lo stes plan plan rivàs ta la punta ’ndà che l’ùltima piera ’steva par colà jù.
Di tirà flat i fevi fadìja, e tànta, che cuant ch’i eri sù i no la podevi pì, ànsi mi soj sintàt apena’n cresta.
“Àlsiti sù, poltròn; no ti pòs stà chì,” mi’a dìt il mestri; “che sintàs in pluma no si otèn fama, nè stànt tal jèt di dì;
e cuj che sensa d’ic la vita’l cunsuma, amondi puc di sè’n ta la vita’l lasa, com’fun in aria o in aga la spluma.
Leva sù: vìns’l ’vilimìnt ca ti sbasa cun chel spirt ch’ogni batàlia al vìns, se il cuàrp pešànt a no lu sclisa.
Da scalà ti’as encjamò tancju scjalìns; no basta da scju chì èsi partìt: daj, mostra’l to mèrit, si ti mi ’ntìns.”
Alòr mi soj levàt e mostràt furnìt di lena miej di chèl ch’i mi sintès, e i’ai dìt: “Và, che jò i soj fuàrt e ardìt.”
I vìn tacàt a zì sù par chel scoj stes cal era stret, ’ncrepàt e malmetùt e rìpit tant pì di chèl di puc di prin d’adès.
Zìnt sù’i parlavi par no someà fiacùt, cuant che dal’altri bus i’ai sintùt ’na vòus che di fà peràulis a varès puc podùt.
Sè cal à dìt no’ai capìt nencja dal colm rocjòus di chel arc che punt ghi fà chì al fosàt: in mòtu al era e scura la so vòus.
Ma’i vuj vifs—encja s’in jù i’eri voltàt— a no podèvin rivà’n font, pal grant scur; alòr jò: “Tu ti sas, Mestri, sè ca vòu fàt
par rivà’n ta l’altr’ àrzin e zì jù dal mur; pars’che, com’ch’jò i sìnt ma i no capìs, cussì la jù i jòt ma cognosi a mi’è dur.”
“Diši i podarès,” al à dìt. “ma nuja’i ti dìs che’l fà; parsè che la onesta domanda si’a da seguì cul fà e no cun cjacaràdis.”
Nuàltris i sìn zùs jù dal punt par che banda ’ndulà ca si unìs cul otàf àrzin; da chì la bolgia i la vìn ben joduda;
e jù i’ai jodùt ca si’ntorgolàvin sarpìns orìbils di dùtis li sòrtis che la memoria ’ncjamò mi tormèntin.
Nisùn pì vant, Libia, pa li to dùnis! che se di jàcui, fàres, e calìdros ti prodùšis, e àltris coma li cèncris,[146]
nè si tancju nemaj ’mpestàs e lùdros ti’as maj mostràt, nencja’n duta l’Etiopia o adiritura insima dal Mar Ros.
’N tà stu sbušighès di sbis fàighi spìa si podeva a la’mpaurida zent nuda, sensa’l sperà d’un bus o ’litropìa[147]:
madràs ghi vèvin ogni man leàda; par davòu gh’imbušàvin cjàf e coda, e par davànt a èrin duta na’ngropada.
Èco che a un cal era da sta banda intòr ghi’a svuisàt un sarpìnt e muardùt là che la cadopa cul cuèl a è unida.
Il scrivi na “i” tant svelt no’ai maj jodùt com’che chèl si’a’mpijàt e brušàt, e dut in siniša colànt a si’a ridušùt;
e cuant ch’in cjera a si era cussì distrùt, il pòlvar si’a metùt a rifasi da sè e chèl di prima ’l è tornàt dut par dut:[148]
par chej che di dut a sàn, cussì a è che la fènice a mòu e dopo a rinàs cuant ch’a la fin dal cuint sècul visina a è:
nè d’èrba nè blava in vita ’no pàs ma dom’di gòtis d’incèns e d’amòma, e nard e mìra a ghi sòn’l ùltin imbràs.
E com’chèl cal cola, e nol sà coma, par fuarsa d’un brut spirt che’n cjera lu tira, o di cualch’altri malàn che’l omp al doma,
cuant ca si alsa e intòr si mira, dut stupidìt da chel grant patimìnt cal veva sufrìt, vuardànt al suspira;
cussì’l pecjadòu dal so sturdimìnt. O potènsa di Diu, cuant ca è severa, che cussì’a slavinèa cuant ca stà punìnt!
Il duca ghi’a ’lòr domandàt cuj cal era; e chèl: “I soj plombàt da la Toscana puc timp fà’n ta sta salvadia di galera.
La vita bestiàl mi’a plašùt, no l’umana, parsè che mul i soj stàt; e’i soj Vani Fus, bèstia, e Pistòja mi’era na degna tana.”
E jò al duc: “Ca no si la svìgni da stu bus! Domàndighi par se colpa cal è ca jù; che jò’i lu ai jodùt com’omp di sanc e rabiòus.”
Il Fus chistu ’l è rivàt ben a capilu e vièrs di me’l cjàf e’l so spirt ’l à alsàt e plen di vergogna si podèva jòdilu;
dopo al à dìt: “Pì mi displàs ch’ti mi’as cjatàt in ta che mišeria ’ndà ch’i ti mi jòs che cuant che da l’altra vita i’soj stàt troncàt.
Negà chèl ch’i ti mi domàndis i no pòs: chì jù i soj metùt parsè che jò’i soj stàt ta la sacristìa lari di mòbui e cros,
e di chistu n’altri ’l è stàt acušàt. Ma par che tu di sta vista no ti gòdis, se maj chiscju poscj’ scurs ti varàs lasàt,
di sè ch’i ti viši i vuej ch’i ti scòltis: Pistoja daj Nèris a vèn dimagrida: dopo a rinova Firense zent e ušànsis.
Vapòu Marte’l tira fòu di Val Magrada cal è di nulòns scurs invilusàt; e’n ta na violenta burascjada
insìma dal Cjàmp Picèn’l combati’l vegnarà fàt; alòr luj a colp’l caligu al scorsarà cussì che ogni Blanc al vegnarà ferìt.
E’i ti l’ai dìt pars’che displašej ti farà.[149]
Cjànt Vincjasincuèšin
Il lari, al fin da li so peràulis, li mans al à mostràt cun dùtis dos li fìghis, sigànt: “Ciò, Diu, èco chì li to mišùris!”
E sùbit mi’èrin li bìsis amìghis, parsè che una il cuèl a ghi’a’nsiarpàt com’par dišghi: ‘Nuja pì i ti dìšis’;
n’altra ghi’è zuda atòr daj bras, e leàt inta’un grop cjàf e coda là ’ndavànt, cussì ca nol varès maj pì nuja scjasàt.
Ahi, Pistòja, parsè no statu pensànt d’insinišìti e di fà crolà’i to murs, chè dom’pal mal la to siminsa a và ’ndavànt?
Di st’infièr, ta nisùn daj so sìrcui scurs, maj ’l è stàt cuntra Diu spirt cussì rogànt,[150] nencja chèl colàt a Tebe, jù daj murs.
E par sempri mut ’l è zùt via scjampànt, e jò jodùt i’ai un sentàuri dut rabiòus che “’Ndà cal è’l crùt?” al vegneva clamànt.
I no cròt che Marema cussì tancju schifòus di madràs a veva coma luj’n ta la schena— fin lì che omp al par—di ducju’i colòus.
Davòu da la cadopa, in ta la schena, cu l’àlis vièrtis, pojàt al era un dragòn; e chèl al brùša ognùn che’l cašu lì lu mena.
Dìt al à’l me mestri: “Chistu al è Cacòn che sot la pica dal Mont Aventìn pì vòltis un lac di sanc al à fàt, il bestiòn.
A nol và cuj so fràdis[151] pal stes cjamìn, pa la trufa che l’imbrojòn al à fàt di che gran mandria che luj’l veva visìn;
alòr il so fà da furfànt al à fermàt sot li menàdis di Èrcul, che forsi sent ghi’n da dàtis, ma doma dèis ghi ’an bastàt.”[152]
Luj’l parlava; chel altri ’lu jodeva zì; dut ta un colp tre spirs a sòn lì capitàs, che nè luj nè me ni vèvin fàt necuàrzi,
fin ch’an sigàt: “Coma’i sèišu chì fra’i danàs?”: alora’l nustri parlà i vìn smetùt, e vièrs di lòu atèns ’si sìn voltàs.
Jò’i no ju cognosevi; ma’è susedùt, coma ca è tanti altri vòltis capitàt, che prin na roba, dopo n’altra i vìn sintùt.
E cussì: “Cjànfa ’ndulà cal è restàt?” Jò alora, par che’l duca’l stès atènt, il me dèit da barba a nas i’ai pojàt.
Adès se tu, letòu, di crodi ti sòs lent chel ch’i conti, a no sòn maravèis, ch’jò stes ch’i lu ài jodùt lu cròt a stènt.
Mentri ch’jò a lòu ghi alsavi li sèis, un grant sarpìnt cun sèis piè a si’a butàt intòr d’un di lòu, e svelt com’i pensèis
cuj piè di miès la pansa ghi’a ’ntorgolàt e cun chej davànt i bras a ghi’a cjapàt; li mosèlis pur a ghi’a dopo ben becàt;
i piè di davòu ta li cuèsis al à slungjàt e la so coda tal miès ghi’a metùt, e davòu la schena di nòuf distiràt.
L’èdera sù par un àrbul i no’ai maj jodùt ca si rimpìna com’st’orìbil fiera che’n tal cuàrp da l’altra si’a ’ncjastràt par dut.
I doj cuàrps si sòn dopo unìs com’se cjera cjalda a fòsin stàs, misturànt il so colòu, tant ca nol pareva pì, nencjùn, chèl cal era,
coma ca si forma davànt dal brušòu da la cjarta un colorìt cussì scur ca nol è neri, encja se’l blanc al mòu.
I’àltris lu vuardàvin, ognùn puc sigùr e sigànt: “Ejlà, com’ch’i ti stàs cambiànt! Jòitu ch’i no ti sòs pì doj, nè un pur.”
Zà a stèvin i doj cjàfs dom’un doventànt cuant ca someàvin do figùris miscjàdis in ta na muša, e no pì dos da chì ’ndavànt.
Doj bras si sòn fàs da cuatri menàdis; cuèsis cu li gjàmbis, e pansa e pet, in ròbis maj jodùdis si sòn cambiàdis.[153]
Anulàt’l era ogni inisiàl aspièt: doj e nencja un st’imàgin sformada a pareva; e plan si’a movùt’n ta stu stret.
Com’che la sbisa sot da la scoria granda daj dìs cjaniculàrs, zìnt’n ta na nova brusa a và scjavasànt la strada’n ta na lampada,
cussì’l pareva, vegnìnt vièrs la pansa daj altri doj, un madrasàt impijàt, lìvit e neri, com’na barba griša;
e’n tal bugnìgul, là che par prin’l vèn supàt il nustri alimìnt, un di lòu al à ’mpiràt e davànt di luj’l è sùbit dopo colàt.
Chel impiràt, sidìn, al à doma vuardàt; ànsi, cùj piè fermàs, al sbadajàva, coma che sun o fièvra lu vès tacàt.
Luj’l sarpìnt, e’l sarpìnt luj’l vuardava; un pa la plaja e l’altri pa la bocja fun a soflàvin e’l fun si scuntrava.
Cal taši ormaj Lucàn ulà cal tocja daj puòrs diàus di Sabèl e di Nasìdio, e che ben al sinti sè ca ghi và dongja.
Cal taši di Cadmo e d’Aretus’ Ovìdio; che se chèl in madràs e l’altra in font poetànt al convertìs i no lu ’nvidièj jò;
che maj, ma maj, do natùris front a front al à tramutàt, cussì che li dos fòrmis a cambiàsi di sostansa’ghi’an fàt front.
Insièmit, tegnùt si’an a sti règulis, che il sarpìnt la coda al à’nforcjàt e’l ferìt al à stret ben ben li tàlpis.
Li gjàmbis pur cu li cuèsis si’an tocjàt e’ncolàt cussì che dop’un puc la zuntura zuntura a no varès pì someàt.
La coda rota a cjoleva la figura ca si pierdeva’n tal’omp, e la so pièl si feva mola, e chè dal’omp dura.
I bras, jòt ben, si ritiràvin sot il cuèl, e i doj piè dal madràs, che curs a èrin, tant si slungjàvin cuant che chej a zèvin sot pièl.
I piè davòu a s’intorgolàvin doventànt il coso che l’omp al plata, mentri che dal so, puòr omp, doj si fèvin.
Intànt che al un e al altri a cambia la fumata in colòu nòuf, e ghi fà vignì’l pel sù par chì, e par lì ghi dà na lisaduta,
un a si è levàt e’l altri al è colàt jù, ma sensa distudà chej triscj’ di fanaj che sot di chej ducju doj’a cambiàvin mušu.
Chèl dret si’a tiràt vièrs li tèmpis asaj, e di duta che roba che là a è zuda, l’orèlis si’an formàt, che vùt nol veva maj.
E da la matèria pì’n davòu restada, cun pucja in muša un nas a si è formàt e cul rest na bocja d’omp ghi’è vegnuda.
Chèl pojàt, il mušu ’ndavànt al à slungjàt e li orèlis al à ritiràt dentri’l cjàf com’che da’un lacaj a vèn cussì spes fàt;
e la lenga, ch’unida a era, e claf di tant parlà, a si divìt; e chè a fòrcja ’n’tal altri ’si siera; e’l fun no si mòuf.
L’ànima, che doventada ’era bèstia, a scjampava subulànt par il fosàt, e’ndavòu ghi và’l altri, cal spuda e’l tabàja.
Ma èco che li spàlis nòvis’a voltàt, dišìnt al ters: “I vuej che Buoso[154] al zedi e ca si strisìni ben in ta stu bušàt.”
Cussì la zinìa di sta bolgia jodi mutà e tramutà i’ai podùt, e ca mi scuši’l nòuf se sempri sclet i no pòl èsi.
Cunfùs i me vuj a’è capitàt cà ca fòsin un bièl puc, e’l me spìrit pur; lo stes i’u’ai ben jodùs zì via di cà;
fra lòu al era Pùcjo Sciancàt, par sigùr, e luj al era ’l unic da li tre figùris la forma di prima a tègnisi dur:
chel altri’l era chèl[155] che tu, Gaville, ti plànzis.
Cjànt Vincjasejèšin
Gòt, Firense, para via a dati vànt, bàt pur par mar e par cjera li to àlis, che’n tal infièr al è’l to nòn ca si spant![156]
Ca jù i’ai cjatàt sinc daj to grancj’ làris, sitadìns tos, par me vergogna granda, e tu in grant onòu no ti ti àlsis.
Ma se’l ver a s’insumièa’n matinada, tu ti vegnaràs a provà fra puc timp la maldisiòn, e pì, da Prat augurada.[157]
Se cussì zà’a fòs, al sarès il so timp: ca susedi pur, che cussì ghi tocja! Pì mal i staraj cul zì ’ndavànt dal timp.
I sìn partìs, e sù par chej tocs di rocja che prin a zì jù a ni vèvin judàt al è zùt il duca, che fàt mi’a da clocja;[158]
e proseguìnt par chel solitari trat, tra che schègis e che sporgènsis dal scoj, sensa la man il piè ’si varès blocàt.
Sè mal ch’i’ai sintùt, e encja ’dès ch’i soj chì i sìnt cuant che’n mins mi vèn chèl ch’i’ai jodùt, e’n ta dut il me inzèn i no mi poj,[159]
ca no si diši che chì a mancjava virtùt; cussì che, se stela buna, o encja miej, mi’a dàt dal ben, i no vorès’n me ’nvìdia vej vùt.
Cuant che’i contadìns si ripòšin taj pajòj in taj dìs che chèl che il mont al sclarìs a si tèn mancu platàt ai nustri vuj,
e com’ca scàmbin post muscjns e mòscjs, tanti lušìgnis a s’jòdin jù ’n valada ’ndà che’l daràt al è e li vendèmis;
di altritanti flàmis a era pur ’luminada l’otava bolgia, com’che jò mi soj necuàrt da là ca s’jodeva la part pì fonda.
E com’chèl che cuj òrs vendicàt’l veva’l tuàrt jodùt al veva’l cjàr di Elìja al partì, cuant che’i cjavaj in sù si èrin butàs fuàrt,
che zighi davòu cuj vuj nol podeva pì, fòu che d’jodi la flamuta besola com’na nuluta, ch’in sù al jodeva zì;
cussì a si mòuf ognuna pa la gola dal fosàt, che nisuna a mòstra’l platàt; ogni flama a tèn un pecjadòu e no lu mola.
D’insima’l punt in jù’i vuardavi, pleàt, che si no mi vès ta’un clap tegnùt dur, jù’i sarès colàt sensa vignì pocàt.
E’l duc, ch’jò i’eri atènt si veva necuàrt luj pur, mi’a dìt: “A sòn spirs dentri li flàmis; ognùn s’inglusa di chèl cal àrt sigùr.”
“Mestri me,” i’ai rispundùt, “sè ch’ti mi dìšis mi fà stà pì sigùr; ma zà’i vevi crodùt che cussì a fòs; ma i’ai pur gust ch’i ti mi còntis.
Cuj eše’n tal fòuc cal è cussì dividùt, lasù, cal par’l flamà da la foghera ’ndà ch’Entòcli cul fradi[160] al è stàt metùt?”
E luj a mi: “Là dentri a si martìra ’l Ulìs e Diomèt, e cussì ’nsièmit a vàn a la vendeta com’a l’ira;
in tà la flama si sinteva’l planzi, fit, da la vuàita dal cjavàl cal era puarta di ’ndà che chèl cal à fondàt Roma al è partìt.
Al era’l planzi, dentri, da l’art che, muarta, Deldàmia ’ncjamò a sufrìs par Achìl, e pur dal Paladi’l dolòu a si parta.”
“Se dentri di chel sfavilà ghi’e pusìbil parlà,” i’ai dìt, “Mestri, jò’i ti vuej preà e preà di nòuf che’l me preà’l vali par mil,
che dut par nuja nol sedi’l me preà che che ’ncuarnada di flama chì a vegni: jòdiu i vuej cussì tant ch’in jù ti m’jòs pleà.”
E luj a mi: “Il to preà i vuej tegni in granda stima, e ben i lu scolti; ma fà che la to lenga ’si ritegni.
Lasa ch’i parli jò, che jò’i ti parti sè ch’i ti vòus; che lòu no volarèsin forsi—parsè che grècs a èrin—scoltati.
Dop’che la flama vegnuda ni’era visìn ’ndà ch’al me duc ghi pareva just il lòuc, cussì ghi’a dìt’a lòu che lì a scoltàvin:
“O vuàltris ch’i sèis in doj dentri d’un fòuc, s’jò i’ai di vu’n vita alc meretàt, se da vuàltris meretàt i’ai tant o puc,
cuant ch’i’ai’n tal mont li àltis rìghis creàt, stèit fers li; ma ’l un di vu’ cal diši cà ’ndulà che, pierdùt, al è muàrt e soteràt.”
Il cuàr pì alt da la flama antica al à tacàt a mòvisi bruntulànt coma chè che’l vìnt al scjàsa’n là e’n cà;
alora la punta’n cà e’n là zirànt, coma ca fòs na lenga ca parlàs, com’na curìnt la vòus a à fòu sgorgàt: “Cuant
ch’i’ai lasàt Circe, che cun chel so làs mi veva par pì d’un àn dongja Gaeta tegnùt leàt, prima che cussì Enea ’la clamàs,
nè’l ben ch’i volevi al fì, nè la pietàt pal me pari vecju, nè’l dovùt amòu che Penelope podùt a varès vèjmi dàt,
mi veva dentri podùt vìnsi chel ardòu ch’i vevi di doventà dal mont espèrt, e daj vìsis dal omp e dal so valòu;
ma’i mi soj aviàt pal mar alt e vièrt cu’na navuta e che compagn’a pìsula ca no mi veva maj lasàt dešèrt.
Da spiàgja a spiàgja i’eri zùt, fin in Spagna, fin in Maròc, e in Sardegna encja, e’n ta l’ìšulis che’l stes mar’l bagna.
Jò e’i compàis i’èrin zent lenta e vecja par cuant ch’i sìn rivàs ta chel post stret ’ndà ca sòn i sens di Èrcul in rocja,
lì, par che’l omp nol zedi pì’n là dal stret: da la man destra i’ai lasàt Sivìl; da che altra i vevi zà ’bandonàt Set.
‘O fràris,’ i’ai dìt, ‘che par pì di sent mil perìcuj i sèis rivàs pròpit fin amònt, in ta sta vèa, ca ni è fina com’un fil,
daj sèns ch’encjamò ni rèstin ta stu mont, no stèit diši di no a l’esperiensa di chel mont sensa zent, di là dal tramònt.
Consideràit ben la vustra siminsa: fàs no sèis stàs par vivi com’salvàdis ma par zì’n sercja di virtùt e cognosensa.’[161]
Stu discòrs ’ghi li’a cussì ben ’ngusàdis ai compàis li rašòns par parà ’ndavànt, ch’a fermàju i varès vùt grandi fadìis;
e voltàt la nustra popa vièrs’l levànt, i rèmos àlis a èrin par stu mat di svuàl; plan plan a man sanca i zèvin voltànt.
Belzà dùtis li stèlis dal polo austràl a jodeva la nòt, e’l nustri al era tant bas che sot’l steva’n compagnìa dal scuàl.
Sinc vòltis a èrin stàs impijàs e sieràs chej lumìns ca èrin sot da la luna, dopo ch’i vèvin traviersàt chel grant pas,
cuant ch’jodùt i vìn, encjamò lontana, na montagna [162]scura e alta tant che cussì maj no’n vevi joduda nisuna.
La vista ni’a dàt ’legrìa, fin cuant che da stu nòuf post ’na bufera’a tacàt ca’a ben batùt la prua là’n davànt.
Naf e aga tre vòltis zì ’n ziru ’a fàt: a la cuarta la popa a è zuda’n sù e la prua’n jù, com’ca era destinàt,[163]
fin che’l mar sù di nu’a ni’a sieràt jù.
Cjànt Vincjasietèšin
La flama ’era zà ’ndresada e cujèta, dopo’l so parlà, e via da nu’ a zeva cu la licensa dal me bon poèta,
cuant che n’altra che davòu ghi steva i vuj mi’a fàt voltà’n ta la so punta da ’ndulà ch’un sùn confùs al vegneva.
Coma’l nemàl siciliàn, cun dentri’l lamentà di chèl—e par prin cun chèl al mugnava— ch’al falu, malìn al era stàt, a si conta;[164]
cu la vòus dal aflìt al mugulava tant che, encja s’al era dut fàt di ramp, lo stes a pareva ch’amondi al sufriva;
cussì, no vìnt bus nè altra via di scjàmp da cuant che’n tal fòuc, in ta’un sclopetà da mas si convertiva’l so puòr parlà, lamp a lamp.
Ma dopo cal veva tacàt il so viàs sù pa la punta, e dàt ghi veva chel guìs a la lenga cuant che sù’l zeva dal bas,
diši i vìn sintùt: “O tu ch’i ti sìntis la me vòus e che’l to parlà’l è lombàrt, e’i ti’as dìt: ‘Istra và; di più non t’adìš’ ’,[165]
parsè ch’jò’i soj chì forsi un puc’n ritàrt nòsta zì, ma tabàja pur cun me un puc: t’jòs ca no mi displàs a mi, e jò’i àrt!
Se tu i ti sòs’n ta stu mont svuàrp da puc colàt da la sù—da che biela cjera latina da’ndà che la colpa i’ai, puòr cuc—
dìšmi se’i romagnòi ’an pàs o guera; ch’jò’i’eri di che montàgnis fra Urbìn e’l pas ca si vièrs al Tevere, a plera.”
Jò’i vuardavi in jù, atènt e sidìn, cuant che’l me duc a mi’a’n tal flanc tocjàt dišìnt, “Tabàja tu, che chistu al è latìn.”
E jò che di diši i’eri preparàt, sens’ešità i’ai scuminsiàt a parlà: “O spirt, ca pàr ch’i ti sòs la jù platàt,
la Romagna a no è, nè maj no era, ulà, sensa guera in tal còu daj so tiràns; ma al momènt nisuna a si’n jòt ulà.
Ravèna a è com’ca è stada da tancju àins: ’l àcuila da Polenta là a si cova, cussì ch’encja Cervia’a cujèrs cuj so plumìns.
Sta cjera[166], che zà fàt a veva la so lungja prova, e daj fransèis un mar ros di sanc, miga puc, sot ramàsis vèrdis a si tegneva.
E’l mastìn vecju e il nòuf da Verùc, che tant mal a vèvin Montagna governàt, a si’u jòt là ca grugnìsin, e pì di un puc.
Là di Lamòn e Santera, ogni sitàt guidada ’è dal leonùt dal nit blanc, cal cambia banda da unvièr a estàt.
E chè ca vèn dal Savio bagnada di flanc, cussì com’ca si cjata tra plan e mont, tal stes mòut a vìf, sot tiràn e stàt franc.
M’adès cuj sòtu? Dìšnilu ch’i lu tegnìn cont: nost’èsi dur pì che cualc’altri’l è stàt, se’l to nòn al mont al riva’a fàighi front.”
Dopo che’l fòuc al veva’un bièl puc rugnàt tal so mòut, la so punta fina ’l à movùt di cà, di là, e’n fin a chistu ghi’a dàt flat:
“Se jò’i crodès da rispùndighi in dut a cualchidùn cal sarès tornàt tal mont, di flameà sta flama a no varès pì volùt;
ma sicoma che pròpit maj da stu font nol è maj tornàt vif nisùn, si sìnt just, sensa timòu d’infàmia i ti dìs, prònt[167].
Omp di guera i soj stàt, e dopo frari cun gust, crodìnt di fà, cussì sinturàt, penitensa; e dut a sarès susedùt ta stu mòut just,
s’a no fòs pal grant predi[168]—che schifènsa!— ca mi’a rimetùt’n ta li primi còlpis; e coma e parsè, èco la sostànsa.
Mentri ch’jò i eri forma cul sanc’n ta li vènis che dàt mi veva me mari, il me fà nol era da leòn, ma da vòlpis.
La furbìsia, la scaltrèsa e’l imbrojà ben mi zèvin e tant i ušavi la so àrt, che fin’n fìn dal mont al era dut’un da fà.
Cuant ch’i mi soj jodùt rivà’n ta che part da la me etàt ’ndà ch’ognùn’l dovarès calà li vèlis e zì ’ndavànt mancu fuàrt,
il plašej di prin’mi feva adès ribrès; dut pentìt, al mont dìt ghi vevi i me adìos; ah puòr bašovàl! e zovàt a varès.
Chel principe là daj nòufs Farišèos, stìnt fašìnt guera dongja dal Lateràn, e nè cuntra Saracèns nè Gjudèos,
parsè ch’ ognùn daj so nemìs al era Cristiàn, e nisùn al era stàt Acri a vìnsi, nè mercjadànt al era stàt là dal Soldàn;
nè i òrdins sàcris nè pur ’l alt ufìsi ghi vèvin fàt da guida, nè in mè il cordòn che fràris pì màgris a vèvin par strìnzisi.
Ma com’ Costantìn vùt al veva Silvèstri’l bon dentri di Siràt par vuarìlu da la lèvra, cussì chist ’l à volùt ch’i lu judàs benòn
par vuarìlu da la so granda fièvra: al à volùt ch’i lu consiliàs, ma i’ai tašùt par ch’ogni so peràula stramba a era.
E’l à dìt di nòuf: ‘Nosta sospetà dut; jò’i ti asòlf, e tu’nsègnimi coma fà par che’l Penestrìn al zedi jù dal dut.
Il cjèl jò’i pòl ben vièrzi e sierà, com’ch’i ti sàs; però a sòn dos li clafs che’l me antecesòu nol à volùt curà.’
Alora mi’an pocàt i argumìns gràfs là ’ndulà che’l taši al sarès stàt pešu, e dìt’i’ai, ‘Pari me, pars’che asolusiòn ti mi dàs
da chel pecjàt ch’adès mi fà colà’n jù, prometi al lunc ma il mantegni puc fuàrt ti farà trionfà tal to alt di la sù.’
Francèsc si’a fàt avànt, dopo ch’i’eri muàrt, par me; ma un di chej cjalinòus di cherubìns al à dìt: ‘Làsilu chì[169]. A no mi fà tuàrt.
Al à da zì la jù, fra i me meschìns par chel consej da ludro cal veva spartìt, che da chè’n cà ghi sìn stàs sempri visìns;
ch’asòlvi no si pòs chèl ca no si’a pentìt, nè pentìsi e volej al stes timp si pòs, che stu contradì a nol vèn consentìt.’
Oh puòr me! Pì svelt sveàsi nisùn’l pòs Com’cuant che’ngrimpàt mi veva e dìt: ‘Forsi no ti pensàvis che jò’un lòic[170] i fòs’!
A Minos mi’a partàt, che la coda a voltasi atòr dal cuàrp si veva metùt vot vòltis, e dopo che là’l era zùt a muàrdisi,
dìt al veva: ‘Stu chì al stà ben là cuj làris’; a è par chèl ch’jò ’ndà ch’i t’jòs i soj pierdùt, e vistìt cussì i sufrìs sti pènis.”
Cuant che’l so diši al veva cussì finìt dut, la flama, cun grant dolòu, a era partida, stuarzìnt e sbatìnt il so spis di cuarùt.
Nu i sìn zùs’ndavànt, jò e la me guida, sù pal scoj fin insima dal’altri arc di chel fosàt ’ndà che’l fìo a’n pàijn avonda
ducju chej che dišunìnt a mètin sù tant càr’c.
Cjànt Vincjotèšin
Cuj podarèsia maj cun peràulis sclètis diši di chel sanc e di che plàis in plen ch’i’ai adès jodùt, encja contànt pì vòltis?
A no’è nisuna lenga cun chel inzèn ch’judà al posi’l nustri discòrs, e la mins a à di dut chel comprendi lì puc sen.
Se chej a fòsin ’ncjamò dùcjus visìns che zà in ta la sfurtunada cjera da la Pulia’n vùt cussì tancju sufrimìns
par via daj Trojàns e da la lungja guera che di anej a’a’mplenìt doj biej zèis, com’cal dìs Livio, che partàt ai sbàlius nol era,
cun chè ch’an d’aveva lasàs pus intèis par vej contrastàt Berto il Guiscàr; e l’altra che lasàt a à ’ncjamò vuès’n ta li contèis
di Ceperòn, là ’ndulà cal è stàt bušiàr ognùn puliešìn, e là da Tajacòs, ’ndulà che sens’ àrmis vinsùt al veva’l vecju Alàr;
e par cuant che ferìdis fòndis o mòs[171] s’jodeva—dut chistu nencja’l vèn visìn al oròu di sta nona bolgja là che dut al è sòs.
Caretej no’n dè che tant par dòvis a spàndin com’un ch’i’ai cun schifo jodùt, dut sbregàt da la barba fin là che corèis ’si tìrin:
i bugjej tra li gjàmbis ghi vèvin colàt; còu e polmòns s’jodèvin, e chel puòr sac cal fà merda di chèl ca si’a mangjàt.[172]
D’jodi dut di chistu’i no eri ’ncjamò strac cuant che luj mi’a vuardàt, e vierzùt si’a’l pet, dišìnt: “Jòitu ch’i mi vièrs coma un sac?
Jòt ben cuant strupiàt cal è Maomèt! Davànt di me ’l è Ali cal và planzìnt, ròt in muša da la barba al cjufèt.[173]
E ducju i àltris che chì ti vàs jodìnt, seminadòus di scàndul e di scisma, vìfs a èrin, m’adès, sclapàs, a stàn puc godìnt.
Un diàu al è cà davòu ca ni sistema, crudèl cal è, cul taj da la so spada, e ducju di nòuf ‘l sbugjela cu la so lama
cuant ca rifàn che doloroša strada; no prin, però, che zìnt atòr, com’ch’i dìs, ogni ferida si sedi zà sierada.[174]
Ma tu cuj sòtu che dal scoj i ti vuàrdis, ešitànt, forsi, di zì a la pena che Minos segnàt ti’a pa li to acùšis?”
“Muàrt nol è ’ncjamò, nè colpa ’lu mena,” rispundùt al à’l mestri, “a tormentalu; ma par dàighi n’esperiènsa pì plena,
a mi, ch’i soj muàrt, mi convièn menalu pal infièr ca jù, di zìru in zìr, e ver al è com’ch’jò ti staj dišìnlu.”
Cuant ca l’an sintùt, pì di sent ca zèvin’n zìr si sòn fermàs tal fosàl a vuardami par maravèa, dismintiànt il martìr.
“Dìšghi duncj’adès a Fra Dulcìn ca si àrmi— tu che’l soreli t’jodaràs forsi di nòuf fra puc, se pì ca nol vòu vignì sùbit a cjatami—
ben di vìvars[175], che se’l timp al siera stu lòuc la vitòria no ghi zèdi al Novarèis, che sinò nol vinsarès sensa’un grant truc.”
Un piè a lu veva zà alsàt di pèis Maomèt cuant che dìt mi veva sta peràula; dìt chist, vìa cal è zùt cu li so idèis.
N’altri, che un bus al veva’n ta la gola e troncàt il nas fin pròpit sot li sèis, e nol veva altri che un’orèla,
restàt lì a jodi chisti maravèis cuj àltris, prin d’àltris’l à vierzùt cana, rosa di sanc ca ghi colava di sot li sèis,
e’l à dìt: “O tu, che colpa no ti condana, e ch’i’ai jodùt in ta cjera latina, se’l grant someà a no mi’ngàna,
recuàrda Pieri da la Midišina, se maj ti tòrnis a jodi chel bièl plan che da Versèl a Marcabò s’inclina.
E fàighi savej a chej doj pì miej di Fan, al Siòr Guido e encja al Angjolèl, che se’l jodi ’ndavànt chì no si lu fà’nvàn,
a vegnaràn butàs fòu dal so vasèl e mašenàs visìn di Catòlica pal tradimìnt di un tiràn tant crudèl.
Tra l’ìsula di Cipro e di Majorca, nol à maj un cussì grant delìt jodùt Netùn nè da pirata nè da zent argolca.[176]
Chel traditòu che pur al jòt dom’ cun’ un , e al tèn la cjera che un tal chì di me di jòdila al vorès èsi stàt dišùn,
a ju farà zì al parlamìnt cun sè; dopo al farà sì ch’al vint di Folàra preà ghi zovarà puc, e si sà’l parsè.”
E jò a luj: “Mòstrimi a la clàra— se nova di te la sù par me a svuàla— cuj cal è chèl da la siera amara.”
Alòr’ al à pojàt la man ta la mosèla d’un so compaj e la bocja ghi’a vierzùt, sigànt: “Èco chì chèl, e nol favela.
Chistu, ešiliàt, il dubità ghi’a cjòlt dut a Sešar, afermànt che chèl ben furnìt, ešitànt, dàns al è sempri a pièrdi zùt.”
Oh puòr diàu, cuant cal someàva spaurìt cu la lenga ta la goša tajada, Curio, che al diši’l era stàt cussì ardìt!
E’un ch’al veva’l un’e l’altra man troncada, alsànt i zumpìns pa l’aria fuscada, cussì che’l sanc ghi veva la muša sporcjada,
al à sigàt: “Encja il Moscja recuarda, cal à dìt—òsti!—, ‘Cjàf a à la roba fata,’[177] che mala siminsa pa la zent tosca a è stada.”
Alòr jò: “La to ràsa pur a è muarta”; luj, puarèt, cun pì dolòu sul so dolòu, al è zùt, cu’na malinconìa mata.
Jò a vuardà’l scjàp i soj restàt ’ndavòu, e jodùt i’ai roba ch’i varès poura sensa pì prova a contala besòu;
s’a no fòs che la cosiènsa mi sigura, che compagna ca rìnt l’omp sigùr di sè, sot la corasa di sìntisi pura.
Jodùt i’ai com’ch’encjamò’l fòs’n front di me un cuàrp sensa cjàf ch’avànt al zeva com’i’altri puòrs disgrasiàs davànt di me;
e’l cjàf troncàt paj cjaviej al tegneva, pindulànt da la man com’un lampiòn; e chèl mi vuardava e “Puòr mè!” al diševa.[178]
E a sè stes si feva lustri benòn,[179] e a èrin doj in un e un in doj: e coma maj, ben al sà chèl dal lamp e tòn.
Cuant che sùbit sot al era dal nustri scoj, a ni’a alsàt il bras cul so cjàf, dut, par che’l so parlà’i sintèsin ducju doj.
E’l à dìt: “Adès t’jòs stu patimìnt brut tu che, rispirànt, ti vàs jodìnt i muàrs: vuarda si ti’n cjàtis n’altri cussì crut.
E pars’che tu che nòvis ti mi pàrtis, sensa cuàrs,[180] ti’as di savej ch’jò’i soj Bertran dal Bornio, chèl ca ghi’a dàt al Re zòvin chej crus cunfuàrs.
Jò’i’ai fàt pari e fì al un ’l altri ribèl: pì no ghi’a fàt Achitofèl a Absalon e David cun chel becotà da crudèl.[181]
Di zent ben unida i’ai fàt divišiòn; par chèl che’l me puòr sarvièl al è stàt spartìt dal so prinsìpit, cal è’n ta stu troncòn.
Da chì’l me cuntrapatì[182], com’ch’i vèis capìt.
Cjànt Vincjanovèšin
Al jodi che zent e che stranìsimis plàis a si vèvin i me vuj cussì incjocàs, ca èrin di làgrimis coma grondàis;
ma Virgìlio a mi’a dìt: “Sè ch’i ti fàs? parsè ghi vani i to vuj ’ncjamò dongja là che scjù puòrs spirs a sòn cussì mal cunsàs?
Cussì no ti’as fàt’n ta nisun’altra bolgja: se tu ti cròs di rivà a contàlis, sta val par pì di vincj mìis a para via!
La luna a è belzà sot di nuàltris: a ni resta puc dal timp a nu concedùt, e altri’n d’è da jodi che tu no t’jòdis.”
“Se tu ti vès,” i ghi’ai sùbit rispundùt, “’tindùt a la rašòn che par chè jò’i vuardavi, forsi di stà pì a lunc ti mi varès permetùt.”
Intànt’l zeva—e jò davòu ghi stevi— il duca; jò zà’i ghi fevi risposta: “La dentri di sta cava,” i zontavi,
“’ndulà ch’jò’i vevi i vuj fisàs a pusta, i cròt che un spirt dal me sanc al planzi la colpa che la jù cussì tant a costa.”
“No dati,” al à tacàt il mestri a diši, “tant pensej par luj d’adès in davànt: ’tìndighi a altri e lasa che luj al pàusi:
ch’jò’i lu’ai jodùt al piè dal pontùt, cuant che cul so dèit fuàrt a ti minacjava e Geri dal Bièl al zeva nominànt.
Intànt sè che dut’l to timp’l ocupava, al era in tìndighi a chèl d’Altafuàrt, e’n là no ti vuardàvis, e luj’l partiva.”
“O bon il me duca, che violenta muàrt ca no è’ncjamò vendicada,” i’ai dìt, “dal parìnt che’l dišonòu ghi’a fàt tuàrt,
lu’a rindùt disdegnòus[183]; e’l è partìt sensa parlami, com’che jò’i la pensi: e chèl par luj di simpatìa mi’a’mplenìt.”
Cussì i parlàvin fin lì ca tocja èsi par prin podej dal scoj l’altra val jodi, s’a fòs pì lustri, fin in font, o cuaši.
Cuant ch’sìn tal ùltin clàustri rivàs a zì di Malbòls, cussì che chej bràfs di fràris jòdiu dùcjus i podèvin pròpit lì,
di lamìns i’ai sintùt divièrsis frecjàdis, ca vèvin di pietàt li pùntis infieràt; ch’jò cu li mans mi soj sieràt l’orèlis.
Cuant dolòu al vegnarèsia coletàt se da Valdichiàna a vegnèsin d’estàt, cun ducj’i maj di Sardegna e dal Maremàt
e’n ta na fòsa’l fòs il dut insembràt? Cussì’l era chì, cun che gran pusa di zent ca si marsiva zà da un bièl tràt.
Zùs i sìn pal ùltin àrzin, sensa pauša, lunc il scoj lunc, sempri a la sinìstra, fin là ch’jodùt i’ai daj lamìns la cauša:
là a era, vièrs il font, là cal minìstra chel siòr dal alt ’l infalìbil gjustìsia, punìnt i falsadòus che li’l regìstra.
Pì malincònic cuj al crodarèsia ca fòs stàt in Egina[184] cun ducju’i malàs cuant ca era’n aria tanta malìsia
che’i nemaj taj pàscuj a sòn dùcjus colàs, encja i vièrs, e dopo li zens antìchis, secònt chej poès ca ni còntin scjù fàs,
coma li furmìis si sòn rinovàdis; chì a era d’jodi’n ta che valada scura, l’ànimis languì chì e là ’ngrumàdis.
’N ta spàlis o pansa ’diritùra daj àltris ’èrin pojàs, e chèl a gjàt plan plan al zeva ta la viùta puora.
E nu, pas a pas, sidìns i vìn cjaminàt, vuardànt atòr e scoltànt chej disgrasiàs nisùn daj cuaj’l varès podùt stà’ndresàt.
Doj in daj jodùs un sul altri pojàs, com’che li padèlis si mètin a sujà, dùcjus da cjàf a piè di rògnis macjàs;
e’i no’ai maj jodùt un cussì fuàrt stringhià da nisùn frutùt spetàt dal so paròn, o che la strìnghia’l mena par falu sveà,
com’ch’ognùn si menava svelt’l spisòn da l’òngulis intòr pa la gran ràbia dal spisà che maj ju farà stà pì benòn;
li rògnis cun l’òngulis a gratavin via com’cal fà’l curtìs dal cogu cu li scàis di pès ca sòn gràndis pì di na scàja.
“O tu che cun i to dèicj’ i ti ti dismàis,”[185] Al à tacàt a dìšghi’l duca a un di lòu, “e che ogni tant ti fàs di lòu tanàis,
dìšni se cualchi latìn al è’n tal dolòu di stu post, e che l’òngula ti bastàs in etèrno a fà chistu lavòu’.”
“Latìns[186] i sìn, che tu t’jòs cussì guastàs, ducju dòj,” al à rispundùt planzìnt; “ma cuj sotu che sta domanda ti ni fàs?”
E’l duca: “Jò’i soj un che jù’l stà vegnìnt cun chistu vif chì, da scoj a scoj, e di mostràighi ’l infièr a luj i intìnt.”
Alòr si sòn a colp separàs, chej doj, e tremànt ognùn si’a vièrs me voltàt, e àltris pur: i doj no èrin besoj.
Il me bon mestri si’è vièrs di me premuràt, dišìnt: “Dìšghi pur a lòu sè ch’i ti vòus.” Vìnlu luj volùt, cussì i’ai alòr tacàt:
“Se’l vustri pensà—di chist i soj curiòus— nol resta tal prin mont da l’umana mìns, ma al vif sù encja dopo da la so cròus,
dišèimi cuj ch’i sèis e di cuali zèns: la vustra sporcja e fastidiòša pena di fami jodi ca no vi crej spavìns.”
“Jò i’eri d’Àrès, e Arbul da Siena,” al à dìt un, “a mi’a fàt meti’n tal fòuc; ma chèl pal cual i soj muàrt chì no mi mena.
A’è vera però ch’i ghi’ai dita par zòuc: ‘Jò’i soj bon di stà’n aria com’na pluma; e chèl—curiòus dal nòuf amondi puc—
volùt al veva ch’i ghi mostràs l’art, e doma pars’chè jò no l’ai fàt Dèdal, a mi’a fàt brušà da un ca lu tegneva par fì; ma
ta l’ùltima bolgia da li dèis i soj stàt, pa l’alchimìa che tal mont i’ai ušàt, da Minos, ca nol pòl sbalià, butàt.[187]”
E jò al poèt ghi’ai dìt: “Sta vanitàt si cjàtia’n t’àltra zent che la Saneša? Nencja’n ta che fransèša, in veritàt!”
Alòr chel altri levròus alsàt al à la muša e mi’a rispundùt: “Al di fòu di Strìsa cal à savùt benòn a fà la so speša,
e Nicolò che la costoša ušansa dal garòful al à luj par prin scuprìt in tal ort ’ndà che sùbit a cjàpa la siminsa;
e pur di chel scjàp cal à pièrdut da stupit la vigna e’l gran bosc cun Cjaša d’Ašiàn e’l so udìsi’l à mostràt ’l Imbarlumìt.
Ma par ch’ti savèdis cuj ca ti’a dàt na man cuntra’i Sanèis, ’ngusa vièrs me’l to vuli, cussì che chèl ca ti rispùnt no t’jòdis invàn:
ch’jò i soj’l spirt di Capòc t’jodaràs ben sì, ch’jò i’ai falsàt metaj cun l’alchimìa: e ti’as da recuardati, si t’jòs ben chì,
com’ch’jò i eri pròpit ’na buna sìmia.[188]
Cjànt Trentèšin
Taj timps che Gjunòn a era rabiada par via di Semèl cuntra’l sanc Tebàn, roba altri vòltis da ic mostrada,
cussì tant mat al è doventàt Atamàn,[189] che jodìnt la fèmina cuj so doj fis zì ’ndavànt cargada cun un di lòu par man,
al à sigàt: “I vuej cjapà cu li rètis la leonesa e’i so leonùs al pàs,” e fòu al à dopo metùt li crudèl’ sgrìnfis:
Learco al à cjapàt, un daj puòrs frus disgrasiàs, e’n alt alsàt, a lu à sbatùt cuntr’un mur; e ic e’l altri si sòn dopo ’nnegàs.”
E cuant che la furtuna si’a voltàt vièrs’l bas scur, da l’altesa daj Trojàns, che dut a ausava, cussì ch’insièmit cul regnu’l è colàt il re pur,
la puora Ècuba, vilida e sclava, dopo ch’a jodùt Palisena[190] muarta, e dal so Polidoru’n ta la riva
dal mar la puareta si’è necuarta, fòu di sè, dal dut, a à bajàt com’un cjàn;[191] cussì tant ca si’era di dolòu la so mins stuàrta.
Nè da Tebe nè da chistu post Trojàn nisùn a à maj jodùt fùriis cussì crùdis ca becàvin no bèstis ma chèl cal era umàn,
com’che do òmbris, pàlidis e nùdis, che muardìnt a corèvin ta la maniera dal pursìt che dal pursitàr ti mòlis.
Una ’ngancjàt a veva Capòc, e ghi’era cuj dincj’ ta la cadòpa, cussi che, tirànt, ghi feva gratà la pansa in cjera.
E’l Aretìn, che restàt al era tremànt, mi’a dita: “Chel spirt là al è Gjani Schichi, che, rabiòus, al stà i’àltris cussì cunsànt.”
“Ah!” ghi’ai dìt, “se chel altri a no ti mèt uchì i dincj’ intòr, no ti faràs fadìja a dìšni cuj cal è, prin cal sparìsi di chì.”
E luj a mi: “Chist’è l’ànima vecja di Mira, l’infàma dal pari doventada compagna, fòu dal amòu sensa macja.
A pecjà cul pari cussì a è vegnuda, falsificànt in sè la forma di n’altra,[192] com’che ausàt al veva chel là[193]—ca s’jòt par strada—
par guadagnasi dal cjarùt la siora,[194] in sè falsificà il Buoso Donàt, e fašìnt dal testamìnt ’na camora.”
Dopo che’i doj rabiòus mi vèvin pasàt, che jò i’u vevi ben di vuli tegnùt, i ài alora i’altri malnasùs vuardàt.
Un i’ai jodùt cal someàva un liùt, com’che s’al fòs stàt dal bas da la pansa troncàt dal rest che’l omp al à biforcùt.
La bruta idropišìa, che puc benòn a sesta che pars che’l umòu al convertìs, cussì che’l mušu a nol rispùnt al pansòn,
a ghi feva tegni ben vièrs i làvris coma cal fà il tìšic, che pa la sèit un vièrs la barba e’l altri’n sù al invertìs.
“O vuàltris che di pena i sèis al vuèit in ta stu mont di dolòu, e’l parsè i nu lu saj,” a ni’a dìt a nu, “vuardàit e tindèit
al mestri Adam e a ducju i so maj; tant in daj vùt da vif di chèl ch’i’ai volùt, e adès doma brama par un pu’ di aga i’ai.
Pa li vèrdis culìnis ogni rivulùt dal Cešentìn cal và jù in tal Arno e frèsc e mol al fà’l so canalùt,
a mi’è sempri vif in taj vuj, in eterno, e l’imàgin so sempri pì mi sùja chel mal ca mi scarnìs, magàri cussì no.
A mi tormenta la dura gjustìsia, ca cjoj ocašiòn d’ndulà ch’i’ai pecjàt[195] e mi fà suspirà di malinconìa.
Là a è Romèna, là ’ndulà ch’i’ai falsàt la lega cul sen di San Zuan Batìsta[196]; e par chel lasù il cuàrp mi’an brušàt.
ma se jo’i jodès chì l’ànima trista di Guido, di Sandro o di so fradi, par Font Branda i no darès la vista.[197]
Un al è zà dèntri, s’a si pòl crodi che òmbris ca vàn atòr rabiòšis; ma no zova, che chì, leàt, mi’è puc da jodi.
Si vès li me gjàmbis asaj bùnis par mòvimi in sent’àis un tant cussì, jò’i li varès zà tal troj metùdis,
in sèrcja di luj fra sta scrofòna di zent chì, cun dut il so ziru di ùndis mìis e miès, o mancu, di travièrs ca pòl vèighi.
La colpa a’è so si soj cun tal famèis: a mi’an lòu costrèt a bati i florìns ca vèvin tre caràs di porcarìis.”
E jò a luj: “Chej doj puòrs diàus a nu visìns, ca trèmin coma mans bagnàdis d’unvièr, cuj soni ch’a destra a stàn daj to cunfìns?
“Chì i ju’ai cjatàs e chì a sòn, com’cal è ver,” Al à dìt,”cuant che plovùt i soj’n ta sta cava chì, e’i no cròt che maj pì a lasaràn st’infièr.
Chista a è la falsa che acušàt a veva Bepi;[198] chel’altri al è’l fals Sinòn grec da Troja:[199] pa la mala fièvra a spùsin cussì.”
E un di lòu al à dita “Porco boja,” par èsi stàt nominàt’n ta’un mòut cussì dur, e dal pansòn ghi’a batùt la dura cròdia.
Chè’a ti’a fàt un sùn coma un tambùr; e Mastr’Adàmo ghi’’a batùt il mušu cul so bras, cal era altritànt sigùr,
dišìnghi: “Encja s’a mi’è stàt cjòlt’l ušu da li me puori gjàmbis, ch’i no pòl movi, a mi resta’l bras par dati casòs in sù.”
Alòr luj ’l à dìt: “Cuant ca ti’an fàt zì vièrs il fòuc, cussì svèlt no ti lu vèvis: ma prima, par fà’i bes fals, alora sì.”
E l’idròpic: “Di chist’l ver ti dìšis: ma nencja tu’l ver no ti’as testimoniàt a Troja, ulà che diši’l just ti dovèvis.”
“Se jò’i’ai dìt’l fals, e tu i bes ti’as falsàt,” al à dita Sinòn, “i soj chì par un fal, e tu par pì di d’ogn’altri diaulàt!”
“Recuàrditi, fals zuradòu, dal cjavàl,” Al à rispundùt chèl da la pansa sglonfa; “ben ti stà s’ognùn lu sà par mont e val!”
“A tì tant pešu se la sèit sclapà ti fà la lenga,” al à dìt’l grec, e l’aga marsa che tal pansòn davànt daj vuj ti stonfa.”
Alòr’l banchej: “Ca si sbreghi che strasa di bocja to pal to mal, com’ca dovarès; che se jò’i’ai sèit e ’l umòu m’ingrosa,
tu ti’as bocja sècja e pì dolòus daj mès; e par zì a lecà’l spièli di Narcìs amondi puc tontonà ti bastarès.”[200]
Jò i eri lì ch’i ju scoltavi dut fìs, cuant che’l mestri mi’a dìt: “Adès jòt chì, fantàt! a mi bastarès puc par molàtilis!”
Cuant ch’i l’ai sintùt a parlami secjàt, vièrs di luj mi soj voltàt dut vergognòus, che stu momènt in mins vif mi’è restàt.
Com’chèl ca s’insumièa da la so cròus, tal so sùn al volarès insumiàsi che chèl cal è a nol è, e di chèl cal è bramòus;
no podìnt parlà, i soj restàt jò cussì, che volìnt scušami, i mi scušavi lo stès sensa che jò mi necuarzesi.
“Che difièt pì grant mancu vergogna ti lavi di chèl ch’i ti’as vùt tu, i saj,” luj al à dìt; ma adès basta fà làgrimis plovi:
ma pensa ch’i soj sempri cun te, e sùbit, s’a capitàs che la furtuna ti metès. in banda di cjacaròns, cul stes èšit;
che sìnti stu chì voja basa a sarès.[201]
Cjànt Trentunèšin
La stesa lenga prin’ a mi’a muardùt, che fàt’a’nrusì la me muša blancja, e dopo midišina mi’a’ntòr metùt:
cussì i’ai sintùt ca feva la lancja d’Achìl, che par so pari stada ’era rašòn prin di bruta e dopo di buna mancja.[202]
La schena ghi vìn voltàt al brut valòn, sù pa la riva ca lu siera ’torotòr, traversànt sidìns sidìns stu post puc bon.
Nè dì a era nè nòt uchì atòr, cussì che’l me vuli’l jodeva puc ’ndavànt; ma ’mòndi fuàrt i’ai sintùt sunà un cuàr,
fuàrt, sigùr, encja pì dal tòn pì grant, che vièrs di luj avìnt brincàt la me atensiòn, al à guidàt i me vuj’n ta’un post pì avànt.
Dopo la gran sconfìta di che asiòn ch’al Grant Carli costàt ghi veva la santa gèsta, sunàt nol veva’l Orlànt cun pì terìbil pasiòn.
In davànt i’eri zùt un puc e basta che d’jodi mi veva parùt tanti tors àltis; alòr jò: “Mestri, dìs, se cjera ’eše chista?”
E luj a mi: “I cròt che tu’i ti vuàrdis in ta sti tènebris masa a la lungja, stimànt cussì d’jodi sè ch’i no t’jòdis.
T’jodaràs ben, se tu là ti ghi vàs dongja cuant che il sens a s’ingana da lontàn; ma fà pì svèlt, che dut fra puc si rangja.”
Alora cun bièl fà mi’a cjapàt par man, e’l à dìt: “Prin ch’i rivani pì’n davànt, par che’l fàt no ti pari masa stran,
pensa che ulà nisùn al è tòr ma gigànt; ducju a sòn tal pòs, da la riva dut atòr, cul bugnìgul in jù, e gjàmbis altritànt.”
Com’cuant che’l calìgu si sclarìs d’intòr, il vuli puc a puc ghi dà figura a chel cal platava’l vapòu ’torotòr.
Cussì sbušànt che aria densa e scura, pì e pì rivànt vièrs da la sponda, mi’a lasàt ’l eròu e cresùt la poura;
ma com’che su la muràlia tonda Monteregiòn di tòris si corona, cussì’l rivòn che’l abìs al circònda
al era toregjàt da mièša la persona di chej gigàns orìbils, che dal alt Gjove ’ncjamò’l minacja cuant ca tona.
E’n ta la muša di un zà ’fèvin i me vuj un salt, e’n ta spàlis e pet e pansa’n gran part, e’n taj doj bras ca pindulàvin dal alt.
La natura, sigùr, cuant che lasàt a veva l’àrt di fà nemaj cussì, fàt ben a veva, si sà, a cjòighi guerièrs cussì a Mart.
E se ic ’lefàns e balènis di fà no si pentìs, chèl cal vuarda di sutìl, ca è just cussì al và sùbit a cjatà;
’l omp, dopodùt, al è di pensà tant àbil, e di fà dal mal al è purtròp partàt, che’l lagnasi al doventa masa sutìl.
Il so mušu lunc e gros al era fàt, coma la pigna di San Pièri a Roma, e’l rest al someàva proporsionàt;
cussì che la riva ca era perišoma[203] dal miès in jù, an mostrava cussì tant in sù, che zighi taj cjaviej insima
fin par tre di Frìšia ’sarès stàt un vant; jò pur ghi’n jodevi un trenta cuàrtis dal post pì’n jù d’indà che’l omp si tàca’l mant.
“Raphèl may amech zabi almis,” la bocja crudèl a sigà ’veva tacàt cussì, e no cun orasiòns pì dòlsis.
E’l me duca a luj: “Òu, puòr disgrasiàt, tenti pur il cuàr e cun chèl sfòghiti cuant ch’i ti vèns da cuàlchi pasiòn ’nsuriàt!
Il coràn ti l’as lì’n tal cuèl—pàlpiti— cal tèn leàt, ànima cunfuša, chel cuàr che’n tal to grant pet ti pòs sìnti.”
E dopo a mi: “Luj stes a si acuša; chistu’l è Nembròt, e pal so mal pensà nencj’una di che lènghis’n tal mont si uša.
Lasànlu stà e invàn no stìn parlà, ch’ogni tabajà par luj al è dibànt, com’l so paj àltris, che nisùn capì’l sà.”
Alòr i vìn continuàt a zì ’ndavànt, e di lì a un puc, a sinistra sempri, chel altri ’vìn cjatàt, pì salvadi e grant.
Par tegnilu leàt, cuj cal fòs stàt’l mestri i no pòs diši, ma ghi tegneva pleàt e leàt di front un bras e davòu’l destri
da na cjadena ca lu tegneva ’ntorzeàt dal cuèl in jù, di mòut che tal discujèrt a lu veva almancu sinc vòltis ziràt.
“Stu rogànt al veva volùt meti al vièrt la so potensa cuntra Gjove il grant,” al à dìt’l me duc, “e par chèl al à stu grant mèrt.
Fiàl al è’l so nòn, e’l veva fàt cussì tant cuant che i gigàns ai Dìus ghi vèvin fàt timòu: i bras cal veva menàt ju varà sempri dibànt.”
E jò a luj: “Podìnt, mi colarès il còu di dàighi dal smišuràt Briàreus ai me vuj ocašiòn d’jòdilu lòu.”
Alòr ’la dita: “Ti jodaràs Ànteus dongja di chì, cal parla e al è molàt, ca ni menarà’n tal font di chistu bus.
Chèl ch’jodi ti vòus, che pì’n là al è postàt, al è leàt e fàt coma chistu, tal e cual, dom’che di muša’l mostra pì crudeltàt.”
No è maj stàt teremòt tant infernàl che na tòr al scjasàs cussì a fuàrt, com’che pront al è stàt a scjasasi Fiàl.
Alòr i’ai jò temùt pì che maj la muàrt, e n’ocoreva altri che la poura, se cjadènis nol vès vùt’n ta ogni part.
Pì’ndavànt encjamò i èrin zùs alora, fin a Ànteus, che ben cuaranta piè, sensa’l cjàf, fòu al era da la gran fesura.
“Oh tu che ta la furtunada val ca’è chè che tanta Gloria dàt ghi vev’ a Sipiòn cuant che batùt ’l veva il grant Anibale,
ti’as par preda partàt leòn dopo leòn, e che si ti fòs stàt’n ta l’àlta guera daj to fràdis, si’a ’ncjamò l’impresiòn
che vinsùt ’varèsin i fìis da la cjera; la jù mètini e ca no ti vegni schif, indulà che’l gran frèit Còcit al siera.
No fani zì nè a Tìsio nè a Tif: chist al pòl dà chèl che chì a si brama; ma adès àlsiti, nosta fà il restìf.
Tal mont ti pòs ’ncjamò rindi fama, che luj ’l è vif e a lunc al vivarà s’a sè prin dal timp Gràsia no lu clama.”
Dìt cussì al veva’l mestri; e chèl, cun primura, slungjànt li mans, sù’l duca al à cjapàt ’ndà ch’Èrcul strinzùt na volta stàt al era.
Virgìlio, cuant cal steva par èsi alsàt, mi’a dìta: “Vèn chì svèlt ch’i ti cjapi sù,” e me e luj in fàs ni’a’ngrimpàt, dìt e fàt.
Com’che cuant che la Gar’senda[204] a s’jòt’n sù dal di sot’nclinada, cuant che na nula ghi pasa ’nsima, a par ch’intòr ti coli jù;
cussì mi era someàt Ànteus ulà, cuant ch’i l’ai jodùt sbasasi; e alora i vevi doma chè di svignàmila.
Ma atènt e lišerùt, in tal font cal divora Lusìfar e Gjuda, a ni’a metùt jù; e, cussì’nclinàt, nol è stàt lì na vora,
ma com’ àrbul in nàf al è levàt sù.
Cjànt Trentaduèšin
S’jò i vès li rìmis dùris e ròtis com’ca sarès just par chistu bušaròt ’nda ca spùntin li altri ròcis, dùtis,
il miej dal me pensej i sclisarès fòu, jòt, tant pì benòn; ma sicòma ch’i no li’ai, i dìs sù, ma cul timòu cal vèn di nòt;[205]
che coma roba da puc nisùn’l trat’rès maj chè di descrivi il font dal’univèrs, nencj’cun lenga ca clama pari e mari:
ma ca jòdin che fèminis[206] il me vers ch’an tant judàt Anfiòn a sierà Tebe, chè dal fàt il diši nol sedi divièrs.
Oh pì d’ogn’altra mal creàda plebe ch’i ti sòs tal post ’ndà che’l parlà’l è dur; miej cjàvris èsi chì o bèstis dal bè!
Cuant che rivàs i sìn in font dal pos scur, sot i piè dal gigànt, m’asài pì bas, e’i paravi via a vuardà’l grant mur,
i’ai sintùt dìšimi: “Vuarda i to pàs; stà ’tènt di no zì a pestà cuj to piè i cjàfs di chiscju puòrs fràdis disgrasiàs.”
Alòr, voltàt, jodùt i’ai davànt di me, e sot i piè, un lac cussì tant gelàt che veri’l pareva, e no aga, par me!
Sens’altri a no si’a’n ta stu mòut velàt d’unvièr il cors dal Danubio’n Austria, nè là sot dal frèit cjèl Rus il Tanàt,
com’ca era chì, che se il Tambernìchia ghi fòs colàt sù, o pur Pierapàna,[207] nencja’n tal orli al varès cricàt via.
E com’che a grasulà si mèt la rana cul mušùt fòu da l’aga, cuant ch’al suspirà daj cjàmps si mèt di nòuf la contadina;
lìvids, fin là che rosòu si mostra, a’èrin scju spirs ca patìvin tal glas, i dincj’ batìnt com’da la cicogna’l tra-tra.
La muša’n jù’l tegneva ognùn daj danàs: da la bocja’l frèit e daj vuj il còu pešànt, s’jodeva tra lòu’l sufrì di scju disgrasiàs.
Dopo che atòr i vevi ben vuardàt dut cuant, i’ai vuardàt in jù, lì ca èrin doj cussì stres che i so cjaviej si zèvin miscjànt.
“Contàimi, vuàltris ch’i stèis strinzìnt i pès,” i’ai dìt, “cuj ch’i sèis.” Lòu ’an ziràt i cuej; e dopo vej i mušus vièrs me erès,
i so vuj, che prin’a èrin dentri mulišej, a’an gotàt taj làvris, e’l frèit al à ’ndurìt li làgrimis, che’i vuj’an sieràt coma spuartej:
stàngja di fièr no’a maj len a len unit cussì fuàrt; cussì che lòu coma doj cjavròns si’an ben strucàt, da rabia ognùn ’nguerìt.
E un che pierdùt’l veva i orelòns pal gran frèit cu la muša voltada’n jù al à dìt: “Parsè ti fìs’tu taj lastròns
ch’i sìn[208]? Se savej ti vus cuj ca sòn chiscju, la val ’ndà che’l Bišensio s’inclìna, di Berto’l pari a’era, e daj fioj ca sòn ch’jù.[209]
A sòn fioj d’un cuàrp; e di dut’la Caìjna ti pòs zì’n sercja sensa cjatà ombra che pì a mèriti di finì’n gelatina;
no chèl cal à vùt il pet rot, e l’ombra pur, da’un colp par man d’Arturo, chel re grant; no Fogasa; e no chist’ca m’ingòmbra
tant cul cjàf ch’jò’i no pòl jodi pì’ndavànt e cal era clamàt Sàsol Mascheròn; se tosc ti sòs ti sàs di cuj ch’i staj parlànt.[210]
Di fami parlà par no dati pì ocašiòn, ti’as di savej ch’i’eri Cjamešòn daj Màs; e Carlìn i spèti cal discolpi’l me nòn.”
Dopo, mil mùšus jodùt i’ai sblancjàs dal gran frèit; ch’al pensà mi fà’ncja’dès schifès, e mi lu farà sempri’n ta poscj’ gelàs.
E mentri ch’i paràvin via vièrs il miès, ’ndulà ch’ogni gravesa si raduna, e che, si stes, pal frèit sempri i tremarès,
ca sedi par volej o càšu o furtuna i no savarès, ma fra’i cjàfs cjaminànt di sti mùšis cul piè’n daj batud’una.
E ic planzìnt: “Parsè mi statu scalsànt? se tu no ti vèns par fà cresi la vendeta dal Montvièrt, parsè mi statu molestànt?”
E jò: “Mestri me, mi postu chì spetà ch’jò’i vorès cjòimi un dùbit su chistu chì; ti mi faràs dopo zì pì a la svelta.”
Il duca’si’è fermàt, e jò a dìšghi sòj zùt a chèl ch’encjamò’l bestemava: “Cuj sotu ch’ai àltris ti vàs a cridàighi?”
“E tu cuj sòtu che’l to piè’l scalsava tal Antenòr,” al à dìt, “il mušu d’altri che, se vif ti fòs, tant mancu a bastava?”
“Cjàr’l pòl ès’ti che vif i soj chì dentri,” rispundùt ghi’ai, “si ti ti spètis fama, ch’jò, fra’i àltris, il to nòn pur i entri.”
E luj a mi: “Dal contrari i’ai brama; và via, e no dami pi fastidi, che puc’gola mi fà se ch’ti fàs là ’nsima!”
Alòr pa la cadopa i l’ai strèt amondi e dìt ghi’ai: “Dìs sùbit il to nòn o nencj’un cjavièl ti podaràs pi godi.”
E luj: “Gjàvimi pur i cjaviej, cjastròn; tant no ti dìs cuj ch’soj, nè mostràtilu i vuej; pèstimi pur mil vòltis, encj’un miliòn!”
Jò ghi vevi zà’n man ’ngrimpàt i cjaviej e cun gust ghi’u tiravi da la sucja, e luj cuj vuj’n jù’l bajàva com’un levriej,
cuant che n’altri’l à sigàt: “Se ca’è, Bocja? no ti bàstia’l scrocà da li gràmulis? ocòria’l bajà? Se dal diàu ti tòcija?”
“Ormaj,” i’ai dìt, “n’ocòr che tu ti pàrlis, tristàt d’un traditòu, che dal to dišonòu i farài ben còri altri cjàcaris.”
“Via!”al à dìt, “e dìs pur s’a ti và a còu; ma no taši, si ti tòrnis fra’i toscs, di che lengata chì, cuant ch’i ti vàs fòu.
Luj chì al è cal plans i bes daj Francèscs: ‘Jodut i’ai,’ ti dišaràs, ‘chèl da Duera là ’ndulà che i pecjadòus a stàn frèscs.’
Se domandàt ti fòs cuj altri ca era, da na banda ti’as chèl di Becaria, a cuj Firènse ghi’a seàt la gorziera.
Giani daj Soldanièrs al è chèl là via, insièmit cun Ganolòn e Tebaldèl, che di nòt di Faènsa ’l à vièrt la via.”
I vèvin belzà ’bandonàt chel strambèl cuant ch’jò’n ta’un bus i’ai jodùt doj inglasàs tant che’l cjàf dal un ghi feva al altri cjapièl;[211]
e com’che i panès par fàn a vègnin mangjàs, cussì cuj dincj’ chèl sù chèl jù al veva tacàt ’ndulà che sarvièl e cadòpa a sòn zontàs:
’ntà stu mòut Tideo’l veva rošeàt li tèmplis di Menalìp par disdèn, com’che chist’l feva cul cjàf dal danàt.
“O tu ch’i ti mòstris cun un cussì bestiàl sen il to òdiu vièrs chèl ch’i ti stàs mangjànt, dìšimi il parsè,” i’ai dìt, “di stu dišèn,
che se cun rašòn di luj ti stàs planzìnt, ben savìnt cuj ch’i sèis e il so pecjàt, tal mont lasù i podaraj zì di te contànt,
se la me lenga no si varà ’ntànt secjàt.
Cjànt Trentatreèšin[212]
Alsàt’l veva la bocja dal crudèl past chel pecjadòu, netànt via i cjaviej dal cjàf cal veva par davòu rindùt guàst.
Alòr: “Ti vùs ca mi torni dut intej chel dolòu disperàt che com’na smuàrsa il còu mi strìns, encja prin di contà, dom’tal pensej.
Ma se’l me diši al à di èsi siminsa ca ghi rindi mal al traditòu da me rošeàt,[213] t’jodaràs com’che’l contà’l lagrimà nol scansa.
Cuj ch’i ti sòs i no saj, nè com’capitàt ca jù ti sòs; ma mi par che fiorentìn ti’as di èsi dal coma ch’i ti mi’as parlàt.
Ti’as di savej ch’i eri il Cont Ugolìn, e stu chì’l è’l arcivèscul Rugeri: adès ti dìs parsè ch’i ghi soj visìn.
Par efièt—dop’che fidàt di luj mi eri— daj so brus pensèis i soj stàt cjapàt e i soj dopo muàrt; chist nol è misteri;[214]
però a savej no ti pòs èsi rivàt— i dìs, com’che la me muàrt a è stada cruda— a sinti, ma èco l’ofeša ca mi’a fàt.
Un bus pisulùt dentri da la muda,[215] che par me a vòu diši doma che fàn, ca dovarès tegni altra zent sierada,
a mi veva belzà mostràt, encja se invàn, lùnis prin cuant ch’i vevi vùt chel sùn brut che dal vignì a mi veva sbregàt il velàn.[216]
Chistu a mi’era siòr e mestri parùt, che lupo e lupùs al cjasava’n tal mont che fra Luca e Piša’l è metùt.
Cun càgnis màgris, bramòšis fin in font, i Gualàndos cuj Sismòns e cuj Lanfràncs, al veva metùt là ’ndavànt e in front. Dopo amondi puc a mi parèvin stracs il pari e fioj[217], e cuj so dincj’ gusàs mi pareva d’jòdiu muàrdighi i flancs.
Sveàt bunora, cuj me vuj stralunàs, i’ai sintùt in tal sun i me fioj planzi uchì cun me, ca volèvin che pan ghi pasàs.
Crudèl ti sòs se’l còu no ti ti sìns strinzi, pensànt a sè che’l me còu al sinteva; si no ti plàns, sè maj ti faraja planzi?
A èrin sveàs; l’ora si visinava al mangjà che di sòlit ni partàvin, ma pal so sun ognùn’l dubitava; e i’ai sintùt che di sot a’nclaudàvin la puarta da l’orìbil tor, e vuardàt taj vuj i’ai un par un i me fioj, sidìn.
I no’ai planzùt, ma dentri mi soj ’mpieràt: lòu sì a planzèvin; e’l me Anselmùt al à dìt: “Parsè, pari, mi tentu cussì fisàt?”
Nè par chist i’ai lagrimàt nè rispundùt durànt chèl dì nè durànt la nòt dopo fin che’l mont il soreli al à di nòuf jodùt.
Apena ch’un raj di lus entràt al era lì, po, ’n ta stu post di dolòu, e jo’i vevi jodùt ’n ta la muša daj fioj la me, com’la so,
li me mans pal dolòu i mi soj muardùt; e lòu pensànt ch’i fès chistu pa la fàn di mangjà, a sòn levàs sù, ogni frut,
e’an dìt: ‘Pari, par nu mancu mal e dan a sarès si ti mangjàs di nu; tu ti ni’as vistìt cun sta puora cjàr, e nu ti la tornàn.’
Calmàt mi soj par tègnighi sù’l spìrit; chel dì e chel altri i sìn restàs dùcjus mus; magàri ch’ognùn di nu al fòs sparìt!
Cuant che nuàltris i èrin al cuàrt dì vegnùs, Gaddo ai me piè jù a si’a butàt e dìt al à: “Parsè no jùditu i to frus?”
E lì al è muàrt e—orìbil realtàt!— i àltris tre a sòn pur colàs, un par un, tra’l cuìnt dì e’l sest; chè jò i mi soj dàt,
belzà svuàrp, a colàighi insima d’ognùn, e par doj dìs i’u’ai clamàs dopo ca èrin muàrs: pì tars, pì che’l dolòu, podùt al veva’l dišùn.”
Chistu finit di diši, cuj vuj stuàrs, i dincj’sos di nòuf il cranio a rošeàvin tal dur dal vuès, coma chej d’un cjàn, fuàrs.
Ahi, Pisa, grant insùlt d’ogni sitadìn dal bièl paìs indulà che’l sì al suna, se i to visìns encjamò no ti punìsin,
ca si mòvin Cjavraja e Gorgona e ca sièrin pur dal Arno la bocja e ca ’nnèghin ogn’ànima Pišana!
Chè se’l Cont’Ugolìn fama’l veva encja di èsi stàt traditòu daj to cjascjej, a ocorèvia meti’n cròus ogni bocja?
A èrin ognidùn inocèns scju pivej, O nova Tebe, Uguicjòn e’l Brigàt e’i altri doj—ma belzà i savìn di chej.
Pì ’ndavànt i sìn zùs, ’ndulà che st’inglasàt di post rùvit un’altri pòpul al fasa, no in jù voltàt, ma dut cuant riversàt.
Il planzi stes, lì, planzi no ju lasa, e’l dolòu che paj vuj nol pòl vignì fòu, dentri’l torna ’ndà che tant pì s’ingrosa;
e’un grop a fàn sti làgrimis di dolòu, e, doventànt coma un vel di cristàl, sot li sèis s’ingrùmin cun tant pì mal di còu.
E encja s’a è pur ver che com’un càl pal frèit al veva ogni me sintimìnt smetùt di fami sìnti, in ben o mal,
lo stes mi pareva di sinti un puc di vìnt: par chèl jò: “Mestri, e chistu cuj lu mòvia? Vapòu ca jù nol varès miga di èsi prešìnt?”
E luj a mi: “Adès i zìn là via ’ndà cal varà’l to vuli la risposta e’l jodarà la rašòn di stu soflà di aria.”
E un daj danàs da la frèida crosta a mi’a sigàt: “O ànimis crudèlis, tant che dàt a vi è l’ùltima posta,
cjolèimi daj vuj sti làmis dùris, e ca si sbrochi’l dolòu che’l còu mi sglònfa, prin che di nòuf s’inglàsin li me làgrimis.
Alòr jò a luj: “Chist i podarès fà, ma dišmi di te, e s’jò’i no ti asìst, in fin dal glas i vaj, sensa tant da fà.”
“Jò’i soj’l frari Alberìgo,” al à dìt chist; “jò’i soj chèl di chel òrt dal mal che chì dàtul par fic mi’e dàt, com’ca è just.”
“Oh! Sotu belzà muàrt?” i’ai dìt a stu tal. E luj a mi: Com’cal fà a stà’l cuàrp me la sù’n tal mont i no pòs savej’n ta sta val.
A à il gran vantàgju sta Tolomè, ch’amondi spès l’ànima chì a cola prin che’l via ghi vegni dàt d’Atropošè.[218]
E par che tu ti zèdis a cjòimila sùbit daj vuj sta lastra di làgrimis, ti dìs ch’apena ca tradìs l’ànima ulà,
com’ch’i’ai fàt jò, il cuàrp ghi’è cjòlt, com’ch’i dìs, da un demòni, che dopo ghi la governa com’cal vòu pal rest da li so zornàdis.
Intànt ic a languìs chì’n ta sta tana; e forsi a jòdin encjamò’l so cuàrp la sù da l’òmbra che chì gèlida a s’intana.
Tu ti’as di savej, si ti vèns adès ca jù: luj ’l è’l sior Branc d’Oria, e pì àis a sòn belzà pasàs che chì ’l è stàt sieràt sù.”
“Cròitu,” ghi’ai dìt, “ch’i sedi un semplicjòn?
Muàrt nol è miga’ncjamò d’Oria il Branc?
Tal mangjà, bevi e durmì al stà benòn.”
“Ta chel fosàt la sù,” al à dìt, “dal Malbranc, là ’ndulà ca bol la tichignoša pès, rivàt a nol era’ncjamò Michel Zanc,
che chistu’l à lasàt’n ta la so cjàr e vuès che un diàu, e un daj so nevòus, il dan dal tradimìnt insièmit cun luj al fès.
Ma’dès a è miej ch’i ti mi dèdis na man; vièrzimi i vuj.” E jò no ghi ju’ai vierzùs; e gentìl i soj stàt a èsighi vilàn.
Ahi, Genovèis[219], ch’i sèis daj vùstris ùšus cussì divièrs, e plens di ogni magagna, parsè no sèišu vuàltris’n tal mont spierdùs?
Che cul pèšu spìrit da la Romagna un tal in daj cjatàt che pal so malfà il so spirt in tal Còcit zà si bagna,
e la sù’l so cuàrp al và’ndavànt cul so da fà.
Cjànt Trentacuatrèšin
“Vexilla regis prodeunt inferni[220] vièrs di nuàltris; però davànt a mira,” al à dìt il mestri, “si ti lu pòs disèrni.”
Com’cuant che un caligu fis al tira, o che nòt tal nustri emisferi a vèn, alc da lontàn al pàr un mulìn che’l vint al zira,
na roba cussì mi’a parùt tal scur plen; riparàt mi soj dal vint, ca mi feva tremà, davòu dal duc; d’altri ripàr no’era sen.
Zà i’eri—e cun timòu lu faj rimà— là ’ndulà che dut cujèrtis a èrin l’òmbris, che stecs a someàvin cul glas insima.
In piè an d’è e distiràdis àltris; Chista a à’l cjàf in sù, e l’altra i piè; n’altra, com’un’arco a plèa cjàf e gjàmbis.
Cuant che zùt al era asaj ’ndavànt, cun me, plašej al à vùt il mestri di mostrami chèl che bièl d’jodi al era stàt in sè.
Si’a spostàt un puc, volìnt ch’i stes fer lì, e al à dìt: “Èco Dìt[221], e èco il post ’ndà ca convièn tanta fuarsa ritegni.
Com’che gelàt mi soj e doventàt pitòst fiàc, no domandà, letòu, ch’i no ti lu dìs, e dišilu i no podarès, nencj’a gran cost.
Muàrt no soj, ma nencja vif, si ti lu cròdis: pensa ben tu, si ti’as un puc di inzèn, com’ch’i eri, di chist e chel sensa radìs.[222]
’L imperatòu di chistu doloròus di règn, dal pet in sù al vegneva fòu dal glas; e jò pì com’un gigànt mi ritèn
che’i gigàns stes a sòn visìn daj so bras: imagina coma grancj’ ca sòn in dut chej altri poscj’ dal cuàrp che luj’l tèn platàs.
Se luj ’l era stàt cussì bièl com’che adès al è brut, e cuntra’l so fatòu al vev’ alsàt li sèis, luj stes al era la cauša d’ogni lut.
Oh cuant ca mi sòn parùdis maravèis che tre mùšis ch’i ghi’ai in tal cjàf jodùt! Che davànt a veva dut ròsis li so plèis;
Davòu altri dos i vevi jodùt, metuda ogn’una’n miès da la so spala, unìdis lì che un gjàl la cresta’l varès vùt:
la destra ’era lì, fra blancja e zala; la sinistra ’era coma chej nèris ca vègnin da’ndulà che’l Nil si’avala.[223]
Sot d’ogn’una’ èrin àlis gràndis che ben ghi conferìvin a’un tal usièl: coma vèlis a èrin, ma pì grandiòšis.
No cun plùmis ma coma chès di pipistrèl a èrin fàtis, e chès al svintulava cussì che tre vìns a turbinàvin da chèl.
E par chèl dut Cocit s’ingelava.[224] Cun sèis vuj’l planzeva, e par tre bàrbis ghi gotava’l planzi e’l sanc da la bava.[225]
Cuj dintàs d’ognuna da li so bòcis un pecjadòu al era cal rošeàva cussì che’n tre a sufrìvin sti brùtis pènis.
Davànt di chèl il muardi nuja’l pareva visìn dal sgrifà, ch’a vòltis la schena duta svistida di pièl a restava.
“Che ànima là cu la pì granda pena,” Al à dìt il mestri, “al è Gjuda Scariòt; dentri al à’l cjàf, e fòu li gjàmbis al mena.
Daj altri doj ca àn il cjàf par di sot, chèl cal pindulèa dal ghignu neri al è Brut— jòt coma ca si stuàrs e coma cal tas[226]—jòt!
Chel altri al è Càssius, cal par ben metùt. Ma a si fà nòt, e a nuàltris adès ni tocja partì, che dut i vìn jodùt.
Atòr dal cuèl al à volùt che’i bras ghi metès; tal post just al à spetàt a gjàmbis fèrmis fin che’l diàu asaj li àlis al vierzès;
e, rimpinàt ta li velutàdis cuèstis, a zì’n jù al à a colp tacàt, mans strètis tal pelàn fis e’n ta li cròstis gelàdis.
Cuant che rivàs i sìn là che li cuèsis a tàchin, lì che’i flancs a s’ingròsin, il duca, cun baticòu e grandi fadìjs,
voltàt al à’l cjàf lì che li gjàmbis a èrin; a si’a ingrimpàt pal pel com’un cal scala,[227] che’n infièr mi pareva ch’i tornàsin.
“Tenti dur, però, che par chista scjala,” dìt al veva’l mestri, che strac al someàva, “da dut stu mal a è miej svignàsila.”
Zùt fòu par na sfeša che’l mur al veva, al à volùt che tal orli mi sintàs; e sùbit dopo vièrs me si voltava.
Jò’i’ai crodùt d’jodi, cuj vuj alsàs, Lusìfar coma ch’i lu vevi lasàt; ma’i piè—e gjàmbis—al veva’n sù voltàs;
Se jò insiminìt i soj lì restàt, la zent ignoranta che ben ghi pensi a sè post cal era ch’i vevi apena pasàt.
Al à dìt il mestri: “In piè a tocja alsasi: la strada a è lùngja e’l cjaminà al è brut, e’l soreli belzà cjàlt al taca a fasi.”
Sala da palàs a no era—i vevi ben jodùt— lì ch’i èrin, ma na grota naturàl cun pavimìnt gropolòus e scur par dut.
“Prima ch’jò’i bandoni stu abìs dal mal, mestri me,” i’ai dìt cuant ch’i eri di nòuf ’ndresàt, “cjòimi dal eròu ca mi tèn’n ta sta val:
indà al eše stu glas? e stu chì voltàt cul cùl in sù? e’n cussì puc timp com’al àja fàt a èsisi’l sorèli da sera a prin dì ziràt?”
E luj a mi: “Pènsitu di èsi restàt encjamò di là dal miès, ’ndà che ’ngrimpàt mi soj ta che bruta ruja ca tèn’l mont sbušàt?
Par là ti èris cuant ch’i soj dismontàt; E na volta voltàt, tu’l post ti’as pasàt ’ndà ch’un pèis al vèn da ogni banda tiràt.
E i ti sòs adès sot di chel emisfèr rivàt cal è al opòst dal post cal è dut secjàt,[228] chel stes tal colm dal cual al è stàt copàt
chèl cal à vùt di nasi e vivi sensa pecjàt: tu ti’as i piè’n ta stu post picinìn cal sarès da la Gjudèca[229] il altri lat.
Là a è sera cuant che chì al è matìn: e chistu, ca ni’a fàt scjala cul so pel, ’ncjastràt al è ’ncjamò lì com’cal era prin.[230]
Da sta banda chì al è colàt jù dal cjèl; e la cjera, che prin fòu di chì a era, par poura di luj a’a fàt dal mar un vel,
e zuda a è’n tal nustri emisfèr; sta cjera par scjampà da luj, chel vuèit chì a à lasàt ca s’jòt di cà, e zuda a è parzora.”
Al è la jù un lòuc da Belzebù lontanàt tant com’ca’è lungja sta caverna, cal tèn al jodi, ma no al sinti, sieràt
un rìvul che jù al và’n font di sta tana pal bus di na rocja che luj al à sbušàt a mo’di madràs, e puc s’inclina.
Jò’e il duca par chel cjamìn platàt i sìn entràs par tornà’n tal clar dal mont; e sensa curasi di vej ben ripošàt,
i vìn cjaminàt sù, luj prin e jo secònt, fin cuant ch’jodùt i’ai tanti ròbis bièlis ca sòn la sù’n tal cjèl, par un bus rotònt;
e fòu i sìn tornàs a jodi li stèlis.
[1] A la peràula “cussì”—ch’i uši amondi spès—i ghi lasi dos “s” par evità ca vegni lešuda “cuzì.” A è una da li pucìsimis peràulis che in ta la me tradusiòn à uša na consonànt dopla.
[2] Par vej na idea dal significàt simbòlic di sti tre bèstis (linsa, leòn e lupa), i sugerìs di consultà cualchi edisiòn crìtica dal Infièr, coma che minsonada tal me Preàmbul, che da adès in davànt i clamaraj Vandelli.
[3] ’L un al è na contrasiòn di “il un.” Par chista maniera di abrevià espresiòns com “il un,” “il altri” (’l altri), “al è” (’l è), ecc., i vuej ricognosi Mario Trevisan di Prodolòn.
[4] Crist? Un papa? A somèa che nisùn al savedi par sigùr a cuj cal à intindùt riferisi Dante. Jodèit Vandelli: al juda a capì la complesitàt di chisti rìghis.
[5] Dante al domanda di èsi judàt da li mùšis, ma encja dal so “inzèn” o “alto ingegno” par vej l’ispirasiòn justa par descrivi duti li ròbis straordinàris cal jodarà in tal infièr.
[6] Enèa.
[7] San Pàuli.
[8] La Madòna. I nòns di Crist e da la Madona a no sòn maj minsonàs tal Infièr par no profanaju. Vandelli.
[9] Lùsia = un mòut alegòric di nominà la gràsia ca luminèa.
[10] Il Papa Celestìn V, che par vàris trùfis al era stàt costrèt a abdicà. Àltris a pènsin ca si trati di cualchidùn altri, adiritura di Pilàt stes. Vandelli.
[11] Carònt, chèl che cu la so barcja al partava i danàs ta l’altra banda dal’Acherònt.
[12] Crist—maj minsonàt di nòn in tal Infièr.
[13] Il nòn di poeta. Virgìlio al è’n ta sta alta compagnìa di poès.
[14] Falsa modèstia a’n d’aveva amondi pucja il nustri poeta.
[15] Il cjascjèl al sarès sìmbul da la sapiènsa umana. Pal valòu simbòlic daj sièt murs e dal rìvul, i racomandi i comentatòus.
[16] Aristòtil.
[17] Didòn, chè che, bandonada da Enèa, a si veva copàt.
[18] Parsè ca sòn “ànimis” sensa cuàrp.
[19] Ti sòs nasùt prin che jò i morès.
[20] Ducju scju chì a èrin benestàns florentìns. Dante al vòu savej indulà ca sòn, parsè cal varès gust di jòdiju. A intìvin a èsi in vàriis localitàs dal infièr. (Vandelli)
[21] Cuant che i cuàrps si ricostituiràn cu l’ànima, si sintarà pì’ il ben, ma encja il mal.
[22] Sta espresiòn a’a valòu pì di ràbia che di altri.
[23] Cariddi.
[24] Scju pèis, in forma di pieròns, a raprešentin i bès, che i avàrs e i pròdigos a si tègnin intòr e strès, o a spèrperin.
[25] Cuant ca èrin vifs a no fèvin un ušu bon da la roba ca vèvin, parsè ca no savèvin il so vero valòu. Vandelli.
[26] I avàros.
[27] A è da prešumi che se Dante al fòs stàt furlàn al varès ušàt sta peràula coma ca la uša in tal toscàn.
[28] Un bièl puc di ironìa chì, a clamà “ìn” (inno) il gorgoleà di chej puòrs disgrasiàs ca sòn chì ingolfàs tal fangu!
[29] A no è da surprìndisi se chistu Flegiàs al era rabiòus. Al è chì in tal infièr, dopodùt, par vèjghi dàt fòuc a un templi dal diu Apòl par via ca ghi veva sedušùt na fìa.
[30] La mari di Dante.
[31] La puarta pì esterna dal infièr.
[32] A si capìs! La puarta dal infièr a è sempri spalancada.
[33] Tal sens ca và a proclamà la muàrt eterna. Vandelli.
[34] A par clàr che Virgìlio a si’a un puc impalidìd.
[35] Beatrìs.
[36] Prošerpina, la fèmina di Pluto, il re dal’infièr.
[37] Parsè cal sarès trasformàt in “smalt” o clap.
[38] Un post visìn di Gjerušalèm, ’ndà cal vegnarà fàt il judìsi finàl. Vandelli.
[39] In momèns cussì a vèn da pensà che Dìu ogni tant al era in vena schersoša, s’a si pensa al mòut sureàl cal punìs zent coma Epicuro. “Ah si?” a somèa cal vedi pensàt. “No ghi crodèvis che l’ànima a varès paràt via a vivi dopo la vustra muàrt? Alòra èco chì ch’i vi la mèt la vustra ànima, ta sta tomba ca vi restarà vièrta fin cuj sàja cuant! Cussì in varèis pì che asaj timp par necuàrzisi che la vustra ànima ca jù a para via a vivi—èncja se cun amondi puc gust—mentri che lasù il vustri cuàrp a si marsìs a la svelta.”
[40] Stu chì al sarès Cavalcante Cavalcante, un guelf, ca la veva pensada coma Epicuro—che la vita a èra par godi, e finida chè al èra finìt èncja il godi, parsè che dopo a no sarès stàt pì nùja. A vèvin rašòn lòu a pensà che’l gòdi al sarès finìt al momènt da la muàrt—ma no coma ca crodèvin lòu!
[41] Se momènt dramàtic e comovènt stu chì, cuant che Cavalcanti al pensa che ’l ešità di Dante al vòu diši che so fì al è muàrt encja luj!
[42] Prošerpina, o la luna.
[43] Beatrìs.
[44] A pensàighila ben a no eše stran che’n ta l’infièr, ’ndà ca sòn doma ànimis—entitàs sensa cuàrp e, naturàl, sensa nas—a vèdin da èsi poscj’ ca spùsin. Par cuj al eše stu spusà se i danàs a no’an nas da našalu? Dante però a si rindeva cont di chistu e al à dotàt li ànimis cu li facoltàs ca vèvin prin di murì. Di lì, ànimis, i no scjampàis!
[45] Il cjèl al odièa ogni ingjustìsia.
[46] Diu, il pròsin, e se stès, coma ca è clar da li rìghis ca seguìsin.
[47] A plànzin par dut chel bendidìu ca’an malušàt e pierdùt.
[48] Caorsa (=Cahors) al era un post in Fransa consideràt coma un nit di ušuràrs.Vandelli.
[49] Chèl di parentela e di amicìsia.
[50] In ta la so Etica Aristòtil al trata di che tre dispošisiòns ca pàrtin al mal: la incontinensa, la malìsia e la violensa.
[51] L’ušùria a spèra doma in tal ben da li ròbis di stu mont, sensa riguàrt pa li ròbis dal altri mont. (Vandelli al discòr un bièl puc su stu argumìnt.)
[52] Il Minotauro stes, cal fa da vuardiàn in ta stu post chì.
[53] Il Minotauro a si à da jodi coma sìmbul da la violènsa bestiàl.
[54] Tešèo.
[55] Ariàna, fia di Minos, ca ghi’a insegnàt a Tešèo coma copà il Minotauro e scjampà dal labirìnt.
[56] Pèis, fra l’altri, di cjàr e vuès, no coma chel da li ànimis danàdis.
[57] Crist, che al momènt da la so muàrt al era zùt a liberà tanti ànimis dal Limbo. Il teremòt cal veva caušàt sta frana, coma ca ni recuàrdin i comentatòus, al era stàt caušàt in tal momènt précis che Crist al era stàt copàt.
[58] “Bigulota” in tal sens ca no era in forma regolàr. In realtàt a veva na forma di arco, ma no regolàr.
[59] La fèmina di Èrcul, che fra l’altri a’a causàt la muàrt dal so omp, sensa intìndi di fa cussì—naturàl—pròpit cuant ca voleva che Èrcul al tornàs a volèighi bèn. A mi a mi par che sta storiùta a à da li dimensiòns ca vàn ben pì a la lungja di chel càšu chi.
[60] I Centàurs.
[61] A sòn dòma i vìfs ca pòsin mòvi ròbis coma li pièris.
[62] Beatrìs.
[63] Alesandro il Grant e Dionìšio a vèvin reputasiòn di èsi tant crudej, e cussì al èra Asolìn. (Vandelli.)
[64] “Prin” tal sens cal cognòs li circostànsis di che zona lì tant miej di Virgìlio, che chì a si consìdera secont.
[65] Famòus làris di chej tìmps là.
[66] Cecina, un flumùt cal sbòcja sùbit sot di Livòrno; Cornet, na sitadùta visìn di Civitavecja.
[67] Chès dal mušu di fèmina e il cuàrp di usièl. I cjati amondi interesànt coma che il mont imaginari di Dante a ghi dà il stes valòu ešistensiàl—tal sens di ešìsti e basta, no tal sens da la filošofìa ešistensiàl moderna—a zent normàl coma me (bè, forsi un puc pì normàl di me; dišìn, a zent coma comercjàns florentìns o pišàns, zòvins ca no pòsin tègnisi da busàsi—e forsi encja strucàsi e palpàsi—coma Pauli e Francesca, soldàs, vèscuj e pàpis) e a figuris mitològichis coma li Àrpis o coma i Cèntàuros, e via dišìnt. Il reàl e ’l ireàl a si cunfùndin e a dovèntin un—coma ca susèit tal mòut di jodi li ròbis daj frutùs fin che, par disgràsia so, a vègnin grancj’ e a si necuàrzin che tàntis di che ròbis ca ghi crodèvin cussì tant a no somèjn pì vèris.
[68] Cal sarès il ters ziròn.
[69] A no somèija di jodi Dante cal bùta il cjaf in davòu e al ridusèa cuant cal scrif rìghis coma chista?
[70] Chèl cal sìga al è Pier da la Vigna, cal era segretari di Federìgo II. Ta scju àrbuj chì, a propòšit, a sòn intrapulàs i spirs di chej ca si sòn suicidàs.
[71] Al à pierdùt la so salùt e al à fat fadìja a durmì.
[72] L’invìdia.
[73] Cul suicidasi al à cometùt cuntra di sè stes, ca si considerava just, un at ca nol era just.
[74] Dante, coma višitatòu tal infièr, al à tanta simpatìa pal grant sufrì dal puòr Pieri; ma coma scritòu a no somèa ca ghi displaši tant di falu patì.
[75] San Zuan al era’l sant di Firense coma il San Zuan di San Zuan di Cjašarsa. Taj timps pagans, il protetòu di Firense al era Marte. Vandelli al sugerìs che ai timps di Dante la statua di Marte, ca era stada butada’n tal Arno, a era encjamò višìbil visìn dal Punt Vecju.
[76] Chè fata par impicjà la zent, no che altra fata par cjoj sù ledàn.
[77] A mi pàr a mi che èncja pa la mentalitàt medievàl chel acopiamìnt di Jùst Divìn e da la so art pauròša al à di èsi stàt un paradòs difìsil da acetà o risolvi!
[78] Mèntri cal scjavasava il dešert da la Libia cun un ešèrcit di soldàs. Vandelli.
[79] Soldàs.
[80] Vulcàn stes.
[81] Il post indà che Gjove e i Gigàns a si li vèvin sunàdis.
[82] Un lagùt di aga mineràl in ta li bàndis di Viterbo.
[83] Fra i grancj fluns dal infièr.
[84] ’L abìs infernàl.
[85] A ju sàlva parsè che stu “fùn” o vapòu al à asaj umiditàt par distudà il fòuc cal vèn jù dal alt.
[86] Una da li rari vòltis che Dante al minsona li nustri montàgnis. A si riferìs al cjàlt, a propòšit, che disdifànt li nèifs, al pòl meti in plena flùns coma il Brenta—o il Tilimìnt.
[87] Stu chì al sarès Brunèl Latìn, umanista, cal veva judàt Dante tal so studià.
[88]Tant i Blancs che i Nèris a ti zaràn cuntra.
[89] Sens: S’a dipendarès da me, i sarèsis encjamò fra i vifs.
[90] Beatrìs.
[91] Una da li so òperis pì gràndis.
[92] Da chistu a si jòt che la manìa di cori a và indavòu un bièl puc!
[93] Il “puòr paìs” al sarès Firense; “puòr” parsè cal è consideràt coròt dai sodomìs ca ghi vàn incuntri a Dante.
[94] La so costànt lamentèla.
[95] Cussì a podèvin parà via a corusà mentri ca tabajàvin cun Dante.
[96] Si ghi crodìn a sè cal dìs, al à da vej vùt un tramaj di fèmina par fàlu doventà omosesuàl.
[97] In altri peràulis, Dante al scomèt la fama daj so vèrs a la veretàt di sè cal stà par diši.
[98] Mangjòns & bevòns—èco l’idea che Dante al veva daj todèscs in tal so timp. Ca sèdin stàs pì bevòns daj fransèis? Daj taliàns? Ma!
[99] Il “bivero” dantesc a ghi somèa pì al beaver inglèis che al castoro taliàn. Bìvar a nol stona nencja in tal furlàn.
[100] Par cussì diši. In realtàt la flamuta a era ’na ploja di fòuc.
[101] Che ànimis ca pàrtin bòrsis o blu o zàlis o blàncis a èrin dùtis di ušuràrs.
[102] Li nustri bišàtis a no’an sgrìnfis, a si sà; ma cuj saja maj sè ca àn li bišàtis di la jù?
[103] I diàus, chej osteàs, ca si la gòdin a fà il so mistej.
[104] Na fila a ni vegneva cuntra; n’altra a zeva, cun nu, in diresiòn opòsta.
[105] Di Sant’Ànzul. I romàns a vèvin da stà atèns in tal cjaminà par via di dùcjus scju pelegrìns, ca zèvin o ca vegnèvin da San Pieri.
[106] I bolognèis a vèvin fàma di èsi rufiàns in ta chej timps là.
[107] In altri peràulis, al dìs che s’a sòn tiràs, o tìrchios, a’è pal fat stes ca sòn bolognèis; coma par diši che se par furtùna a fòsin stàs, dišìn, furlàns, al sarès stàt dut un altri par di mànis.
[108] In tal sens di tirà li fèminis a simìnt.
[109] A si sberlava besola.
[110] Dante a nol veva sempri na impresiòn dolsa daj prèdis.
[111] Èncja chistu, bàbiu dal parlà e di fà zì sù di zìrus li fèminis, al è zùt a finìla chì, dut smerdajàt.
[112] Secònt Vandelli, un màgu da la Samaria cal voleva crompà da San Pieri e da San Zuan la facoltàt di podej comunicàjghi ai batiešàs il Sant Spìrit.
[113] Purtròp Dante a no si riferìs a chel di Cjašarsa, ma al Batisteri di Firense.
[114] Si volìn zì pròpit a la fìna, “il piè” chì al è da lèšilu coma il insièmit daj piè.
[115] A somèa che i fiorentìns a vèdin di tant in tant gjustisiàt daj sasìns in ta che manièra lì: fàt un bus, a metèvin dentri il condanàt cul cjaf in jù. Apena ca implenìvin il bus, il sasìn al moreva sofogàt. (Jò ch’i soj claustrofòbic, i sarès par sigùr doventàt màt prima ca tiràsin jù la prima palada di cjera!)
[116] La Glìšia, che Bonifasi VIII al à trufàt paj bès. (Vandelli.)
[117] Un daj Orsìns.
[118] Al eše tant cambiàt il mont daj timps di Dante in cà?
[119] La Glìšia di Roma, che secònt Dante in ta che rìghis chì a no èra la “Santa Romana Chiesa” tal sens ver da l’espresiòn.
[120] ’L imperatòu Costantìn che, riconosìnt Silvestri coma papa, secònt Dante a nol à fàt pròpit chel gran chè di ben.
[121] Na lesiòn amondi dura, chista, par Dante—e, i cròt, par cualsìasi altri—da imparà.
[122] Tìpic di Dante di descrivi punisiòns adeguàdis a la colpa daj danàs. In ta stu càsu, danàs coma Anfiarèl, che in vita a volèvin induvinà il davignì, adès a sòn costrès, par sempri, a cjaminà cul cjaf stuàrt cal pol jodi doma indavòu. In cuant al Creatòu stes—chel imaginàt da Dante, si no altri—a vèn da pensà cal vèdi vùt cualchi bièl momènt di sodisfasiòn, cu na schersoša sprusada chì e lì di birichinàdis ca àn un puc dal malisiòus, a cjatà fòu scju tìpos di punisiòn. A mi vèn a mins chel gust ca ghi cjàpin i frus cuant ca ghi gjàvin na ala a una moscja par jodi coma ca farà a svualà cun un’ala e basta.
[123] Sicòma ca sòn stravoltàs, a’an la pànsa par davòu e il cul par davànt.
[124] L’Enèide stesa.
[125] Secònt Vandelli, ta li màcis da la luna la zent a jodeva Caìn cal alsava na forcjada di spìnis.
[126] Tìpos di vèlis.
[127] A vegnarès da pensà che i diàus a lu laudarèsin par vej fàt li so malagràsis; invènsi a si gòdin a castigalu—e a punilu cu la stesa fantašia chi vìn zà altri vòltis notàt!
[128] Malacoda a si riferìs al teremòt susedùt il Vìnars Sant dal àn [34] cuant che Crist al era stàt metùt in cròus—teremòt cal veva caušàt li ruvìnis descrìtis chì.
[129] Malacoda al è un diàu, e Dante e Virgìlio a varèsin puc da fidàsi di luj, no?
[130] A saràn diàus dal infièr, indulà ca si varès doma da sufrì, però a’an i so divertimìns encja lòu!
[131] A èsi imbrojòns in ta sta vita a si và a finìla cussì in ta che altra, purtròp. Ma com’a fàja sta bolgja a tègniu dùcjus? A no vègnia da compatì Barbarìsa e chej àltris puòrs diàus par dut chel grant lavoru ca ghi tòcja fà?
[132] Taliàn.
[133] Dopo vèighi cjòlt i so bes a ju’a lasàs zì lìbars sensa tègnisi al puntìn dai regolamìns.
[134] Èco, coma ch’i’ai dita un puc in sù, al è il màsa lavorà ca ju fà èsi screansàs ’l un cun ’l altri, scju puarès di diàus.
[135] Cagnàs a si rìnt cont di cuant scaltri cal è Cjàmpul, il danàt; ma a la fin al vèn imbrojàt encja luj, coma’l rest daj Malbràncs. A no vègnia da vej rispièt par un imbrojòn coma Cjàmpul, cal rìva a imbrojà parfìn i diàus?
[136] Dante a ju mèt in ridìcul scju diàus, però no sensa cualchi frigùja di simpatìa.
[137] Da no cunfùndi cun chel tìpo di cjàša indulà ca si mangja e bèif e si durmìs.
[138] Se ben che stu paragòn al mostra cuant afièt ca là Virgìlio par Dante!
[139] Puòrs Malbràncs. Il so malfà al è limitàt encja ta stu mòut chì!
[140] Pa la rašòn spiegada tal vèrs [64].
[141] A è tìpic da la zent ipòcrita di volej lùši par di fòu.
[142] Un post a Firense.
[143] Chel cal à condanàt Crist. Una condàna ca ghi à fàt tant dàn ai Ebrèos.
[144] Caušàt dal teremòt susedùt cuant cal è muàrt il Signòu.
[145] A si riferìs a Malacoda, ch’i vìn zà vùt il plašej di cognosi.
[146] Tìpos di madràs che, secònt i antìcs a si cjatàvin in tal Nord Africa.
[147] Una pièra verda cun puntìns ros che secònt i antìcs a podeva combati i velèns daj sarpìns.
[148] Par cuant terificàntis ca sèdin, scènis cussì a si adatarèsin pròpit ben al rìndilis višìvis cu la magìa eletronica ch’i vìn vuèj!
[149] Parsè che Dante stes al era un daj Blancs.
[150] Coma Vani Fus.
[151] I Centàuros. La mandria minsonada sùbit sot a è che ca ghi veva robàt a Èrcul. La so furbìsia, tal tirà li bèstis pa la coda di mòut che Èrcul a no si necuarzès di cuj cal veva fàt il furt, a ghi veva zovàt puc, parsè che in ùltin Èrcul a ghi veva dàt na buna bastonada e mandàt a finìla in ta chel post chì.
[152] Par copalu.
[153] Sta sòrta di “morphing” a è abastànsa comùn in tal dì di vuèj, cun chej trucs ca si pòsin fa cul computer; ma in taj timps indavòu a à da vej someàt a alc di sureàl!
[154] Chel cal à ispiràt Puccini?
[155] Chèco Cavalcante. Gaville al era un cjascjèl visìn di Firense.
[156] Dante in clara vèna sarcàstica. A somèa paradosàl, però a è sens’altri veretàt, che tanti vòltis (forsi sempri) i pì grancj’ crìtics di na sitàt, di na nasiòn o di na organišasiòn a sòn chej che pì a ghi vòlin ben a la sitàt o a la nasiòn o a la organišasiòn. A è di fàt che par via dal so grant amòu par Firense Dante a si rìnt cussì tant cont di ogni pìsula pecja ca à la sitàt che luj al vorès ca fòs perfèta. A si spiega cussì l’indignasiòn che Dante al mostra in ta scju vèrs chì.
[157] Dante, chì, al fa un pronòstic che Firense a stà zìnt incùntra a malòris sèriis.
[158] Ogni ùn cal vèdi maj jodùt coma che na gjalìna a protès i so pitinùs al sà ben sè chi vuèj diši.
[159] Al vòu frenà il so inzèn parsè cal à belzà jodùt pì vòltis coma cal è stàt abušàt da altra zent scàltra, e cun cuàlis conseguènsis.
[160] Entòcli e il fradi a èrin fìs di Èdipo e di Jocasta. Par na maledisiòn ca ghi èra stada fata dal pari, i fràdis si vèvin copàt l’un l’altri e a èrin dopo stàs brušàs insièmit.
[161] Tennyson al à da èsi stàt un bièl puc ispiràt da che rìghis chì cuant cal à scrìt il so Ulysses:
…My mariners
…you and I are old;
Old age hath yet his honour and his toil;
Death closes all: but something ere the end,
Some work of noble note, may yet be done,
Not unbecoming men that strove with Gods….
[162] Chè che Dante al zarà a ušà coma localitàt pal so Purgatori.
[163] A è da notà chì la rasegnasiòn stòica di Ulìs.
[164] Stu toru di ramp, regalàt da un grèc a un siciliàn, al vegneva ušàt par copà zent ca ghi vegneva sierada dentri. Na volta dentri i puòrs condanàs a vegnèvin brustulàs vifs; e mentri ca si brustulàvin, il so sigà al someàva il rugnà da toru stes. Il prin a vignì cussì copàt dal siciliàn al era stàt pròpit chel ca ghi veva fàt il regal. Chista storiuta a era stada contada da Ovidio in taj timps indavòu. A è clar che la manièra rafinada cu la cual i mafiòus siciliàns a tràtin i so clièns a à radìs amondi fòndis. La storiuta a ni fà pur recuardà che Dante a nol era’l ùnic a vej na imaginasiòn cussì ben cultivada in tal pensà sù pènis di turtura e di muàrt ca ni cativèin cu la so originalitàt. Però n’altri smorgasbord coma che dal Infièr indulà a si vàja a cjatàlu!
[165] Espresiòn lombarda, modificada un puc da chè ušada da Dante.
[166] Forlì, sitàt ghibelìna, ca veva rešistìt ai atàcs da li fuàrsis fransèšis e guèlfis mandàdis dal papa. Par vej na idea pì buna da li condisiòns polìtichis e socjàlis da la Romagna descrìtis da Dante in ta che rìghis chì, i sugerìs Vandelli.
[167] Chèl cal parla al è Guido da Montefeltro.
[168] Il papa Bonifàs VIII.
[169] Tal Infièr, par vèjghi dàt chej consèis lì al Papa—consèis ca àn sens’altri pì dal Machiavèlic che dal Francescàn.
[170] Il puòr Guido al vèn èncja cjòlt in zìru da stu “rašonadòu” di diàu!
[171] Bràs mutilàs o gjàmbis mutilàdis.
[172] No stìn lamentàsi di chistu parlà sclèt. Zà i sìn stàs metùs in vuàrdia tal vèrs [21].
[173] Cussì Dante al punìs scismàtics (o almàncu cussì al descrìf la so punisiòn). Punisiòn jùsta s’a si pensa a li divišiòns che lòu stes a caušàvin. Ma Maomèt al èria pròpit scismatic?
[174] Se sti punisiòns a sòn espresiòn da la gjustìsia divina, Dante al à da vej ben jodùt che stu tipo di gjustìsia a nol èra, dopodùt, cussì tant diferènt da la gjustìsia pagana; basta pensà al mòut che Gjove al veva punìt Prometèo. Si no altri Dante e i pagàns a vèvin chistu in comùn: na granda fantašìa!
[175] Sti peràulis a seguìsin chès ca finìsin il vèrs [55].
[176] Argolica = greca.
[177] Forsi a è pì fàsil capì stu’nduvinèl s’a si lu pènsa cussì: A è pusìbul cjatàighi il màni a li ròbis ca sòn stàdis fàtis.
[178] Amondi comprensìbil!
[179] In tal sens che il cuàrp al parta il cjaf coma lampiòn.
[180] Sensa ingàns.
[181] Tant Bertran che Achitofèl a’an consiliàt fiis di zì cuntra i so pàris.
[182] Tal sens che il patimìnt a ghi’è spièli a la colpa ca lu à caušàt.
[183] A somèa da sta storia di Gèri dal Bièl ca fòs stàt un òbligu ta na famèa di vendicà la muàrt di un parìnt. (Plus sa change… Basta pensà no a certi ušànsis Siciliànis dal dì di vuèj, tegnùdis a gala si no altri in taj cìnes, ma a la reasiòn daj parìncj’ da li vìtimis di Tim McVeigh cuant cal è stàt gjustisiàt l’àltra dì.) In ta stu càsu, Dante al sarès un daj parìncj’ ca varèsin vùt da vendicà Gèri. Il fàt che chistu a nol era encjamò susedùt al spièga la reasiòn indignada dal danàt e il sintimìnt di colpa di Dante stes.
[184] L’išulùta di Egina a veva cjapàt il nòn da na bièla fiòla dal stes nòn ca si veva lasàt amà da Gjove—che pa li fantasìnis al veva un vuli (èncja ducju doj) sempri vièrt. Gjuno, ta na reasiòn ca’a un bièl puc dal’archetìpic, a si veva cussì tant rabiàt cul so omp c veva mandàt la peste’n ta l’išulùta ca veva copàt òmis e bestis. (Cussì a còntin i poès ca còntin sempri li veretàs.)
[185] …chi ti ti spèlis.
[186] Taliàns, tant par no dismintiàsi.
[187] Bišùgna pur ricognosi che la gran part di scju danàs a si rìndin cont che la so punisiòn a è stada jùsta.
[188] Tal sens cal era bon da imità altra zent.
[189] Par òpera di Gjunòn ta un daj tancju momèns di rabia cuntra’l so omp, se omp si pòl clamàlu.
[190] La so frùta.
[191] Cuant dolòu incontenìbil da la puora mari ca rìnt chist’imàgin!
[192] Il dì di vuèj a si sìnt tant parlà di pàris ca abùšin i so frùs; maj, ch’i savedi jò, di frùs ca abùšin il pàri. A è da notà, però, che il falsificà al à par Dante altritanta importansa da la relasiòn incestuàl.
[193] Schichi.
[194] Ca sarès la mula di Buòso, che Schìchi al impersonèa par otègnila. Ta l’òpera di Puccini sta impersonificasiòn a è fàta in tal mòut divertènt ca si sà!
[195] A no è sens’altri la prima volta che la “dura gjustìsia” a cjòj “ocašiòn” da la colpa dal danàt par ministràighi la pena justa.
[196] Ca sarèsin i “florìns di oru,” che ta na banda a mòstrin la muša di San Zuan Batìsta. (Ch’i mi recuardi jò, an d’era amondi pùs di chej florìns chì a San Zuan di Cjašarsa. A si jòt pròpit che San Zuan, il sant protetòu dal paìs, al à tegnùt scju florìns lontàn di San Zuan par mantegni la zent dal paìs pura, lontàna da che tentasiòns ca varèsin podùt coròmpila coma ca ghi steva susedìnt a la granda a Firense. ìn ta chej dìs chì, però, a par che il sant protetòu al sedi zut in vacansa….)
[197] Al preferirès jòdiu chì fra i danàs che sodisfà la so gran sèit.
[198] Sta fèmina a veva tentàt invàn di seduši Bepi, il fi di Gjacòb; cuant che luj al era scjampàt via, ic a lu veva acušàt di vèila violentada. Cussì a somèa.
[199] Chel cal à persuadùt i Trojàns di lasà entrà il cjavàl in ta la sitàt.
[200] An d’è ogni tant in tal Infièr momèns amondi còmics!
[201] Al è un puc màsa sèriu, Virgìlio, no pària?
[202] Parsè che cul prin colp a ferìs e cul secònt a vuarìs.
[203] Specje di fasa ca ghi plata la part basa dal cuàrp.
[204] Na tòr di Bologna.
[205] La pòura di chèl ca no si sà, che di nòt di sòlit a si la sìnt di pì.
[206] Li Mùšis.
[207] Montàgnis, tant l’una che l’altra.
[208] Scju danàs a sòn coma tocs di glas.
[209] Scju fiòj, ca èrin fràdis ca si volèvin puc ben, a si sòn copàs ’l un cuntra’ l altri.
[210] Encja chistu, che di fat al era Toscàn, par otègni na ereditàt al à copàt, e par vej copàt a ghi’an dopo encja a luj tajàt il cjaf. Na roba a è sigùra: Firense e paìs visìns di Firense in taj timps di Dante a èrin poscj’ indulà ca si varès fat fadìja a stufàsi!
[211] Chel cal stà rošeànt in tal cjaf dal altri al è il Cont Ugolìn. Di luj Dante al parlarà’n tal pròsin cjànt.
[212] L’Infièr al à tancju momèns còmics e dramàtics e comovìns, ma epišòdis pì comovìns di chel dal Cont Ugolìn a non d’à.
[213] L’Arcivèscul Rugèri.
[214] E invensi un puc di misteri al resta. Ta chel post dal’infièr chì a sòn metùs chej ca sòn colpèvuj di vej tradìt altra zent par rašòns polìtichis. Cun dut il contà dal Cont Ugolìn, a no si riva maj a savej cun precišion di cual tradimìnt ca sòn stàs colpèvuj Rugeri e il stes Ugolìn. No’mpuarta, però; che chì sè ca conta a è la relasiòn fra Ugolìn e i fiòj, e la disperasiòn di Ugolìn.
[215] Che tòr indulà ca èrin imprešonàs Ugolìn e i fiòj.
[216] A ghi veva dat un prešentimìnt di sè ca veva da capitàighi.
[217] Sta trasformasiòn da lupo e lupùs a pari e fiòj a susèit spes in taj suns—a dìšin.
[218] Atropòs a sarès chè ca sepàra l’ànima dal cuàrp e in tal cašu di Tolomèa—cal sarès chel post chì—a manda l’ànima tal infièr mentri che il cuàrp al è encjamò in vita.
[219] An sparegna pùs, Dante. Prin chej di Pisa; adès i genovèis!…
[220] La naf da re a vèn fòu dal’infièr.
[221] Lusìfar stes.
[222] A mi vèn in mins chel paešàn che, tancju àjs fa, dopo cualchi àn in Canada a nol era stàt bon di imparà ’l inglèis e’n tal fratìmp al veva dismintiàt il so taliàn. Cašu cal mèrita cualchi làgrima. A èria colpa so? Jò i dišarès di no. I dišarès pitòst che la colpa a era di chej che’n ta na maniera o’n ta n’altra a costrinzèvin cussì tancju taliàns a lasà l’Italia in ta chej dis là. Cuj sàja ta cuala bolgja che Dante al varès metùt chej lì? Ma forsi chì a è miej ušà un paragòn un puc pì lišerùt, coma chèl di un flòu tajàt par metilu’n ta un vàs, che, s’a si pensa, a nol è nè vif nè muàrt. (Èco, i’ai ušàt chel puc di inzèn chi ài, coma che Dante al voleva ch’i fès.)
[223] I studiòus di Dante a pensin che i tre cjafs di Lusìfar, e i so tre colòus, a sòn sìmbul di chistu o chèl; par ešempli, il colòu zal l’impotènsa; chel neri l’ignorànsa; e cussì via dišìnt. (Se cussì a è, alòra Dante al è zut a rafigurà l’ignorànsa cuj nèris da l’Ètiòpia. Il chè in taj timps di Dante a sarès zut, encja encja; ma se Dante al vès apena scrit la Comèdia, cuj sàja cuanti crìtichis via e-mail o via twitter cal varès risevùt daj vuardiàns da la coretesa politica!) Fra li interpretasiòns ch’i’ai lešùt, una a mi par jùsta: che i tre cjafs di Lusifar a sèdin na sorta di parodìa da la Trinitàt di Diu stes.
[224] Na stranesa: in ta l’imaginasiòn popolàr il còu dal infièr, coma cal sarès Còcit, al varès di èsi plen di fòuc e flàmis; invènsi chì a è dut glas e frèit. Lo stes, a sarès puc gust di zì tant in tal un che in ta chel altri.
[225] A è clar che Lusìfar stes al à amondi puc gust di èsi uchì. Puc da surprìndisi, s’a si pensa a chel post gloriòus cal veva lasàt, da semo, par vignì chì.
[226] Èncja s’a lu mèt tal pì profònt dal’infièr, Dante al ricognòs la grandesa dal omp, cul so taši in ta stu momènt di sufrì inimaginàbil.
[227] ìn ta stu punt Virgìlio, cun Dante intòr, al taca a zì in sù. A intiva che il post lì ca tàchin li gjàmbis dal diàu al è il centro da la cjera (cuj sàja maj sè cal dišarès Freud di chista coincidensa?); cussi chè di lì indavànt li gjàmbis dal diàu, e di conseguènsa Virgìlio e Dante stes, a pùntin in sù, vièrs chel altri emisfèri.
[228] Chistu al sarès ’l emisfèri in tal miès dal cual al è Gjerušalèm.
[229] Il post pì al centro di Còcit.
[230] Par gravitàt, dut a vèn atiràt dal centro da la cjera. Dante al à incjastràt Lusìfar pròpit uchì coma par diši che dùcjus in tal mont a sòn, par natura, atiràs dal mal. Di conseguènsa, il volej liberasi dal mal a richièit un sfuàrs ca nol è naturàl, un sfuàrs cal à da zì cuntra natura.
End of Project Gutenberg's La Divina Comèdia: Infièr, by Dante Alighieri
*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK LA DIVINA COMÈDIA: INFIÈR ***
***** This file should be named 16187-0.txt or 16187-0.zip ***** This and all associated files of various formats will be found in: http://www.gutenberg.org/1/6/1/8/16187/
Produced by Al Haines
Updated editions will replace the previous one—the old editions will be renamed.
Creating the works from public domain print editions means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. They may be modified and printed and given away—you may do practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution.
To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase "Project Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg-tm License (available with this file or online at http://www.gutenberg.org/license).
1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic works. See paragraph 1.E below.
1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is in the public domain in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg-tm License when you share it without charge with others. This particular work is one of the few copyrighted individual works included with the permission of the copyright holder. Information on the copyright owner for this particular work and the terms of use imposed by the copyright holder on this work are set forth at the beginning of this work.
1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country outside the United States.
1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed:
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org
1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived from the public domain (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg-tm License.
1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than "Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm License as specified in paragraph 1.E.1.
1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided that
- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, "Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg-tm works.
- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work.
- You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg-tm works.
1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below.
1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread public domain works in creating the Project Gutenberg-tm collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain "Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment.
1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE.
1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem.
1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS,' WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life.
Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg-tm's goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.
The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S. Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered throughout numerous locations. Its business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email business@pglaf.org. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation's web site and official page at http://pglaf.org
For additional contact information:
Dr. Gregory B. Newby
Chief Executive and Director
gbnewby@pglaf.org
Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide spread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS.
The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit http://pglaf.org
While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate.
International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.
Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: http://pglaf.org/donate
Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
Each eBook is in a subdirectory of the same number as the eBook's eBook number, often in several formats including plain vanilla ASCII, compressed (zipped), HTML and others.
Corrected EDITIONS of our eBooks replace the old file and take over the old filename and etext number. The replaced older file is renamed. VERSIONS based on separate sources are treated as new eBooks receiving new filenames and etext numbers.
Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
http://www.gutenberg.org
This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
EBooks posted prior to November 2003, with eBook numbers BELOW #10000, are filed in directories based on their release date. If you want to download any of these eBooks directly, rather than using the regular search system you may utilize the following addresses and just download by the etext year.
http://www.ibiblio.org/gutenberg/etext06
(Or /etext 05, 04, 03, 02, 01, 00, 99,
98, 97, 96, 95, 94, 93, 92, 92, 91 or 90)
EBooks posted since November 2003, with etext numbers OVER #10000, are filed in a different way. The year of a release date is no longer part of the directory path. The path is based on the etext number (which is identical to the filename). The path to the file is made up of single digits corresponding to all but the last digit in the filename. For example an eBook of filename 10234 would be found at:
http://www.gutenberg.org/1/0/2/3/10234
or filename 24689 would be found at: http://www.gutenberg.org/2/4/6/8/24689
An alternative method of locating eBooks: http://www.gutenberg.org/GUTINDEX.ALL