Aan de bovenstaande bladzijden is weinig toe te voegen; misschien is er wat af te doen. Tellegen verstaat de volksstemming van 1813 verkeerd, indien hij zelfs aan de mogelijkheid gelooft van een requisitoir tegen Oranje, zooals hij het „enkelen” laat verbergen „achter den muur hunner tanden.” Hij ziet meen ik voorbij, dat de „vergeven en vergeten”-passus uit de proclamatie van 30 November een weerklank is, weerklank van een geluid uit Nederland zelf opgegaan. De woorden toch komen letterlijk zoo voor in het Oranje-strooibiljet van Gijsbert Karel van 17 November: „al het geledene is vergeten en vergeven.” Uit dit ook naar Londen gekomen strooibiljet heeft Hendrik Fagel, die de (in Engeland gedrukte) proclamatie van den Prins opgesteld heeft, ze overgenomen. Dat de natie vergaf, bleek uit het feit der terugroeping; er moest nu bewijs op volgen dat ook de teruggeroepene ouden wrok uit het hart kon bannen. Dit te verzekeren was van de zijde van Oranje geen ongevraagd durven, maar door het volk gretig verlangde waarborg. De gewezen patriotten hebben er zich dan ook geenszins door beleedigd, integendeel bevredigd gevoeld; het requisitoir is van een man van 1884, niet van 1813. „Geest en hart,” schrijft Falck, „waren open voor alle redeneeringen gegrond op het beginsel van eensgezindheid en verbroedering. De fraaie proclamatie die den Prins voorafgegaan was, het werk van den voormaligen Griffier Fagel, had hiertoe het heugelijke sein gegeven, en Z. M.'s eigene taal, houding en gedrag deden dag aan dag de vrees voor eene terugwerking verminderen, zelfs bij die gemoedelijke patriotten welke zich bij het overwegen der staatkundige denkwijze van van Stirum, van der Duyn en Hogendorp niet van alle wantrouwen hadden kunnen vrij houden”³).

Waar aan beide zijden schuld is geweest en boete, pleegt men elkander bij het wederzien geen lange lijsten van grieven aan te bieden, maar ziet liever den weg op die voorwaarts leidt.

Zoo is het in 1813 men mag zeggen door het geheele volk begrepen; zelden of nooit is de eenstemmigheid in eenig opzicht in Nederland zóó groot geweest.

Omtrent de denkbeelden van Europa, en voornamelijk die van Engeland, ten opzichte van het herstel van den Nederlandschen staat, is het mogelijk, en wenschelijk, wat meer in bijzonderheden te treden dan Tellegen in het bovenstaande heeft gedaan. Engeland was begonnen, bij acte gepasseerd tusschen den minister Lord Grenville en den voortvluchtigen Willem V, 2 Febr. 1795, de Nederlandsche koloniën in bewaar te nemen: „S. M. Britannique,” luidt dit stuk⁹), „ayant fait à S. A. S. le Prince Stadhouder la proposition de donner aux commandans des forteresses, des troupes et des vaisseaux appartenans à la République des Provinces-Unies, l'ordre de se mettre sous la protection de S. M., vu les circonstances dans lesquelles la République se trouve par l'occupation de la province de Hollande par une force ennemie, S. M. s'engage de la manière la plus formelle qu'Elle ne tiendra qu'en dépôt tout vaisseau, forteresse ou place quelconque, qui se mettra sous Sa protection en conséquence du dit ordre, et qu'Elle le restituera à la République des Provinces-Unies, dès que S. M. et la République se trouvent en paix avec le France, et que l'indépendance de la République et sa constitution légitime garantie par S. M. en 1788 seront assurées.”

Met de bedoelde orders van den Prins aan de Nederlandsche gezaghebbers, gedagteekend Kew 7 Febr. 1795¹⁰), voorzien, vertoonden zich de Engelschen in den loop van den oorlog die met den vrede van Amiens eindigde, voor de meeste Nederlandsche koloniën en bezittingen, welke echter over het geheel zich niet onmiddellijk, ingevolge 's Prinsen bevel, onder Engelsche bescherming hebben gesteld, doch eene zwakke en bijna steeds vruchtelooze verdediging hebben gevoerd. Een aanval op Ternate alleen en een eerste op Suriname werden afgeslagen; een tweede aanval op Suriname gelukte¹¹). In het geheel gingen over de Kaap, Ceilon, de nederzettingen op de kusten van Coromandel en Malabaar, in Bengalen, op Sumatra's Westkust, Malakka, Amboina, Banda, Berbice, Essequebo, Demerary, Suriname (eerst in 1799) en Curaçao (eerst in 1800). Behouden bleven dus alleen Java, Bandjermassing, Makassar, Ternate, het kantoor op Desima en de Goudkust.

Van de aldus in Engelands handen gevallen bezittingen waren er twee die Engeland sinds lang begeerd had en die het zoo eenigszins mogelijk voor goed wilde behouden: de Kaap en Ceilon. Sedert Engeland door de veroveringen van Clive en Warren Hastings hoofdmacht in Voor-Indië was geworden in plaats van Frankrijk, moest het ook het aanloopstation op den weg naar Indië in zijn bezit wenschen, terwijl Ceilon in vreemde handen in oorlogstijd gemakkelijk eene bedreiging voor Engelands positie in Indië worden kon. De oorlog van 1781 had bewezen dat die positie feitelijk onbevestigd bleef zoolang de Kaap en Ceilon niet in Engelsch bezit waren: alleen op die beide Nederlandsche koloniën gesteund, had Suffren zijn gevaarlijken maritiemen aanval op Britsch-Indië kunnen ondernemen.

Daar nu nòch de Kaap nòch Ceilon geheel onverdedigd aan Engeland waren overgegaan, ontstond de mogelijkheid om zonder onmiddellijke schending van het gegeven woord deze bezittingen te behouden, ook al werd het huis van Oranje in Nederland hersteld. Maar tevens ontstond de verleiding het huis van Oranje op te offeren, zoo Frankrijk in ruil voor die opoffering bereid bleek, de Kaap en Ceilon in handen van Engeland te laten.

Toen de acte van 1795 werd uitgereikt, scheen de verdrijving der Franschen uit Nederland en het herstel der in 1788 door Engeland en Pruisen gegarandeerde stadhouderlijke constitutie nog geen volstrekt hopelooze zaak, doch sedert Pruisen zijn vrede met Frankrijk sloot (5 April 1795) en zelfs bij geheim verdrag van 5 Aug. 1796 voor het huis van Oranje, in ruil voor den van dit huis te verkrijgen „afstand van alle aanspraken op het stadhouderschap”, eene schadeloosstelling in Duitschland (benevens ettelijke voordeelen voor zichzelve) besprak¹²), werd het uitzicht anders en voelde ook Engeland zich vrij, uitsluitend rekening te houden met eigen belangen. Bij de vredesonderhandeling met Frankrijk in 1797 liet het door Lord Malmesbury de erkenning der Bataafsche Republiek aanbieden, die de door Engeland in bezit genomen koloniën terugbekomen zou, met uitzondering van de Kaap en Ceilon; Oranje zou eene schadeloosstelling ontvangen op het vasteland¹³).

De onderhandelingen tusschen Engeland en Frankrijk sprongen af, en in 1798 zien wij integendeel Engeland het denkbeeld eener restauratie van het huis van Oranje in Nederland ernstig opvatten. Daar op Pruisen niet te rekenen is, richt het zich tot Rusland, en het overleg omvat niet alleen het lot van Nederland maar ook dat van België, in 1794 door de Franschen veroverd, en voor welks verlies Oostenrijk, bij den vrede van Campo Formio (17 Oct. 1797), eene vergoeding had aangenomen (Venetië). Oostenrijk wenschte België, dat het steeds als een ongeriefelijk bezit had beschouwd, in geen geval terug; ook toen het zich in 1798 tot hernieuwden oorlog tegen Frankrijk voorbereidde, had het op bevestiging en uitbreiding van zijn Italiaansch bezit, niet op herovering van België, het oog. Voor België moest dus eene andere oplossing gevonden worden. Lord Grenville leidde het overleg met Rusland in bij de volgende mededeeling: „As the Netherlands¹⁴) cannot probably under all the circumstances which have occurred be replaced under the dominion of Austria, it will be an object to be considered what plan will be most effectual to provide for the defence of this highly important barrier against the future encroachment of France. None has here occurred which is thought equally effectual and practicable as the uniting those provinces to the Dutch Republic under the administration of a Stadholder, and with such provisions as may be best adapted to the maintenance of their respective civil and religious constitutions”¹⁵).—In antwoord hierop liet Paul I mededeelen: „Nous envisageons comme une acquisition grande et utile pour toutes les puissances bien-intentionnées, si les ci-devant Pays-Bas autrichiens puissent être arrachés à la France et joints à la Hollande”¹⁶).

Het vraagstuk van de toekomst van Nederland en van België werd toen ook buiten de kabinetten vrij druk besproken. Het is de tijd onmiddellijk vóór het optreden van Napoleon. De overtuiging was algemeen dat de Revolutie in Frankrijk op haar laatste beenen liep en dat het tijd werd zich te verstaan omtrent de nieuwe orde, na haar nederlaag aan de Europeesche statengemeenschap te geven. Fransche publicisten uit de liberale school, lieden van de kleur der meerderheid van de eerste Constituante, uit hun eigen land verdreven door de Jacobijnen, wendden zich in hun te Hamburg verschijnend orgaan, Le Spectateur du Nord, met voorslagen tot het Europeesch publiek die ten doel hadden te verkrijgen dat de coalitie, in ruil voor stevige waarborgen tegen een nieuw militair overwicht van Frankrijk in Europa, de binnenlandsche zaken van dat land aan de liberalen zou overlaten en dus afzien van een volledig herstel van het ancien régime. Zij erkennen dat de zwakheid van Nederland tegenover Frankrijk een gevaar is gebleken voor de rust van Duitschland en van het geheele Noorden, en geven als middel tot verbetering de vereeniging der zeventien Nederlandsche gewesten onder het huis van Oranje aan de hand. In twee geschriften van een publicist uit dezen kring, l'abbé de Pradt (L'Antidote au Congrès de Rastadt, 1798, en La Prusse et sa neutralité, 1799) is dit denkbeeld vrij uitvoerig besproken. Ten aanzien van den vorm van het opperbestuur komt de Pradt tot de slotsom, dat deze slechts de monarchale kan zijn: „Pour compléter l'union des deux pays,” schrijft hij, „pour leur donner toute la vigueur dont ils sont susceptibles, il ne suffit pas de les ajouter l'un à l'autre; il vaut mieux les réunir sous un seul et même gouvernement, qui ne peut être que le gouvernement royal dans les mains de l'auguste maison d'Orange. Qu'on se garde bien d'en faire des stathouders en Hollande, des ducs de Brabant à Bruxelles, des comtes de Flandre ailleurs, et d'affaiblir ainsi l'autorité en multipliant les titres. Il serait impossible de gouverner utilement et solidement les deux peuples, en le faisant à tant de titres et sous des dénominations diverses. Leur nouveau souverain doit être leur roi, et dans toute la plénitude de ce mot”¹⁷).

Wij hooren hier ten aanzien van den regeeringsvorm en den graad van innigheid der vereeniging van Holland en België eene meening verkondigen waartoe Engeland eerst veel later bekeerd is geworden. Lord Grenville stelt zich in 1799 slechts „some federal compact” tusschen beide landen voor¹⁸), en daar de militaire operatiën der Engelsch-Russische coalitie zich vooralsnog tot Noord-Nederland zullen beperken, houden de instructiën, die hij 26 Sept. 1799 aan zijn broeder, bestemd tot gezant van Groot-Brittanje bij den herstelden Nederlandschen staat, toezendt, ook nog alleen een schema voor het redres der Noord-Nederlandsche zaken in;—een schema, nagenoeg geheel overgenomen uit een in Juli 1799 door den gewezen griffier der Staten-Generaal, Hendrik Fagel, aan de Engelsche regeering uitgebracht advies: overgang, op ruime schaal, van bevoegdheden der Staten-Provinciaal aan de Staten-Generaal; de ruggespraak moet vervallen; in de Staten-Generaal nieuwe grondslag van vertegenwoordiging (naar het bedrag der bijdragen in de gemeene lasten), meerderheidsbeginsel en wellicht hoofdelijke stemming; vervanging der admiraliteiten door één departement van marine; een Hooggerechtshof der Unie. Op een dergelijke constitutie is Engeland bereid zijn zegen te geven door teruggave, bij den algemeenen vrede, van de Koloniën.... op de Kaap, Ceilon en Cochin na¹⁹).

Toen deze instructiën gegeven werden was het de Engelsche regeering bekend, dat uit de Bataafsche Republiek zelve een andere stem was opgegaan. De meerderheid van het Uitvoerend Bewind van 1799 en de minister van buitenlandsche zaken, van der Goes, zouden zeer gaarne van de Franschen zijn verlost geweest, mits men tegelijk de hoofdresultaten der revolutie bevestigd kon zien, die voor Nederland bestonden in de opheffing der provinciale souvereiniteit, de eenheid in de volksvertegenwoordiging en in het hoog bestuur, het amalgama der schulden, de scheiding van Kerk en Staat, de emancipatie der Katholieken en der Joden, de vervanging van de uitvoerende collegiën door ministers. Liefst van al wilde men dat zoowel de Franschen als de Engelschen aftrokken, en Nederland tot den algemeenen vrede neutraal zou mogen worden verklaard; en men heeft de poging gewaagd, voor dit denkbeeld den steun te verwerven van Pruisen. Als de afgezant van het Bewind, de Vos van Steenwijk, in het kabinet van den minister Haugwitz is doorgedrongen, wordt hem alle hoop ontnomen dat Pruisen zich voor de Bataven eenige moeite geven zal, tenzij zij berusten in het herstel van het huis van Oranje. „Ik antwoordde dat hieraan niet met al te denken was, om reden van de tegenwoordige orde van zaken. Wat ik ook aanvoeren mogt, hij bleef er op staan. Na een gesprek van bijkans twee uren eindigde hij met te zeggen dat men tenminste aan den Erfprins moest....,” en de Vos ontwerpt dan eene constitutie voor de Bataafsche Republiek met den Erfprins als hoofd van het uitvoerend bewind „onder een anderen titel als dien van Stadhouder;” de politieke verklaringen als grondslag van het stemrecht zal men laten vervallen, en het recht om in de grondvergadering te verschijnen aan geldbezit binden; eene constitutie der beati possidentes dus, met een oranjewimpel in top²⁰). De Pruisische regeering zond copie van dit stuk naar Engeland, onder mededeeling dat het te Berlijn onvoldoende was voorgekomen.

Doch inmiddels was door van der Goes ook reeds een directe boodschap aan den Erfprins gegaan, die bij de Engelsch-Russische troepen in Noord-Holland stond: „de restauratie zoude veel gemakkelijker gaan, wanneer men de hoop konde hebben, dat niet zoozeer de oude constitutie wederom zoude worden ingevoerd, maar de principes bijbehouden van eenheid der Republiek en van eene behoorlijke representatie, met de uitvoerende magt in amplissima forma aan het huis van Oranje, onder welke benaming het ook zoude mogen zijn; met één woord, indien een soort van Engelsche constitutie tot grondslag konde gelegd worden”²¹). Lord Grenville kende deze boodschap, toen hij zijne instructie van 26 September schreef, maar beperkte zich niettemin tot de door Fagel opgegeven hervorming der oude Unie met handhaving van den bondgenootschappelijken regeeringsvorm²²). „You will not fail to remark”, voegt hij in een begeleidend schrijven aan zijn broeder toe, „that in the communication made through M. de Mollerus, the unity of the Republic, and the keeping up a representative body adapted to that state of things, are strongly insisted on. The reasons which have induced His Majesty to incline towards a different arrangement, and to think that a nearer adherence to the ancient form of government would be more conducive to the happiness of that country, are founded principally in an opinion that such is probably the wish of the best and soundest part of the United Provinces”.

De uitkomst heeft bewezen dat Lord Grenville zich hierin bedroog. Het Nederlandsche volk stak geen hand uit om de Engelschen en Russen te helpen. Zeker omdat het niet durfde vanwege de Franschen, die versterking op versterking zonden en allen voortgang der gelande troepen weldra konden beletten en hen eindelijk naar hunne schepen terugdrijven; maar ook, omdat men van de overwinning der coalitie een staatkundigen teruggang vreesde, die in Nederland zeer weinig voorstanders had.

Van de patriotten behoeft dit geen nader betoog; het bleek reeds uit hunne boodschappen aan den Erfprins en naar Berlijn. Maar evenzeer blijkt het uit vele politieke stukken, in deze jaren door welmeenende plannenmakers uit de oude oranjepartij opgesteld. De grondtoon is, dat de zaak gevonden moet worden bij compromis met de gematigde patriotten. Enkelen weliswaar stellen zich een uitkomst voor, die minder ver dan het Engelsche plan van de constitutie van vóór 1795 afwijkt; de meesten echter gaan reeds veel verder, terwijl ook door velen wordt ingezien dat het huis van Oranje er weinig voordeel bij hebben zal, zoo het door vreemd wapengeweld aan de natie wordt opgedrongen, in plaats van door deze ingeroepen²³).

Niet alleen dat de landing van 1799 mislukte, maar daarna treedt in Frankrijk de krachtige regeering van Napoleon op die aan alle speculatiën op den naderenden ondergang der Revolutie een spoedig einde maakt. Europa richt zich op den nieuwen toestand in, waartoe de blijvende verwijdering van het huis van Oranje uit Nederland behoort. Bij den vrede van Lunéville (9 Febr. 1801) erkent Oostenrijk de Bataafsche Republiek en bij dien van Amiens (25 Maart 1802) Engeland, dat van de koloniale veroveringen, ten koste van Nederland gemaakt, alleen Ceilon mag behouden.

Een ander artikel van Amiens verwijst het huis van Oranje, voor het verkrijgen eener schadeloosstelling voor het stadhouderschap, naar een tusschen de Fransche Republiek en Pruisen te treffen regeling, welke 23 Mei 1802 tot stand kwam.²⁴) Om zich de goede gunsten van Napoleon te verwerven van wien in dezen alles afhing, had de Erfprins niet geschroomd de reis naar Parijs te ondernemen. De oude Prins liet die zaak geheel aan zijn zoon over; maar het is geheel onjuist, zooals in verscheiden boeken staat en nog dikwijls herhaald wordt, dat hij de schadeloosstelling zou hebben geweigerd. De verklaring van afstand van alle aanspraken op het stadhouderschap, van hem geeischt eer hij in het genot van het hem besprokene kon treden, heeft hij wel degelijk onderteekend²⁵); maar hij heeft geweigerd de regeering in de hem afgestane landen te aanvaarden, en ze overgelaten aan zijn zoon, die zich voortaan betitelt als vorst van Oranje-Fulda. Willem V bepaalde er zich toe, de regeering te voeren in zijn Dillenburgsche erflanden, die na zijn dood, in het begin van 1806, nog voor korte maanden aan zijn zoon zijn overgegaan.

Het huis van Oranje bevond zich in de jaren 1801–1804 in eene bijzonder scheeve positie. Het hing voor de territoriale schadeloosstelling af van de genade van den Eersten Consul; voor andere regelingen van Engeland en van de Bataafsche Republiek. De vloot van Story had zich in 1799 in naam niet aan de Engelschen, maar aan den Prins overgegeven; te Amiens had Engeland de teruggave dier vloot aan de Bataafsche Republiek geweigerd, maar zich bereid verklaard de waarde er van aan den Prins van Oranje te voldoen. Zij werd door de Engelsche admiraliteit getaxeerd op £ 220.000. De Prins weigerde standvastig die som aan te nemen in de omschrijving waaronder zij hem werd aangeboden: als prijs van schepen die nimmer aan zijn persoon, maar aan den Staat hadden behoord. Engeland wilde er gaarne iets anders op vinden: het zocht een middel om het huis van Oranje als een en cas te behouden voor het mogelijk geval van hernieuwden oorlog met Frankrijk. Liet men het huis aan de genade der continentale machten geheel en al over, dan zou het, vooral wanneer de eerzuchtige, weinig Engelschgezinde Erfprins zijn vader zou zijn opgevolgd, gemakkelijk van Engeland vervreemden. Derhalve sprak men nu niet langer van de schepen die men zonder meer behield, maar stelde aan de Prinses van Oranje (die nog eenigen tijd in Engeland was gebleven na het vertrek van haar gemaal naar het vasteland) een som van £ 60.000 ter hand als tegemoetkoming in de behoeften van het Oranjehuis, en kende aan dat huis, „gedurende het believen van Zijne Majesteit”, een jaargeld toe van £ 16.000²⁶). De bewoordingen waren zoo gekozen om te doen gevoelen dat men den Erfprins in de hand wilde houden, die onzeker bleef omtrent de al- of niet-continuatie van het jaargeld na den dood van zijn vader.

Met de Bataafsche Republiek was een andere rekening uitstaande. Deze had, bij het tractaat van den Haag (16 Mei 1795) de door Frankrijk als veroverd goed beschouwde domeinen van het huis verkregen titulo oneroso, en was dus zeer weinig geneigd nogmaals de beurs te openen om ze aan Oranje te betalen. Toen nu art. 18 van den vrede van Amiens het huis eene schadevergoeding toezeide voor de verliezen geleden „zoo aan particuliere bezittingen als ten gevolge van de verandering van constitutie”, verklaarde de Bataafsche gezant Schimmelpenninck zich buiten staat hierin toe te treden tenzij zijne Republiek door Frankrijk gevrijwaard tegen alle aanspraken, uit het artikel voortvloeiende; en bij afzonderlijke overeenkomst, onderteekend op den dag der totstandkoming van het traktaat, gaf Frankrijk de verlangde toestemming. Aan het huis van Oranje werd dan nu beduid dat Fulda, Corvey etc. als schadevergoeding zoowel van het verlies van het stadhouderschap als van de onroerende goederen waren te beschouwen. Nu bleven echter nog over de roerende goederen: door het huis van Oranje bezeten schuldbrieven ten laste van den Staat. Deze waren nimmer verbeurd verklaard, maar gesequestreerd met inhouding der rente; zij konden dus niet onder de verliezen worden gerekend, waarvoor vergoeding uitgekeerd was krachtens art. 18 van het verdrag van Amiens. In het najaar van 1802 werd door den Prins getracht, eene onderhandeling met de Bataafsche Republiek op gang te brengen betreffende deze niet vervallen aanspraken. De Republiek echter was zeer ontsticht, dat haar de schepen van Story ontgaan waren en de waarde daarvan, zij het onder een anderen naam, door Engeland feitelijk aan den Prins van Oranje werd uitgekeerd aan wien zij nimmer hadden behoord; bovendien brak spoedig na den aanvang der onderhandeling de oorlog met Engeland weder uit, en was hunne kas weldra berooider dan ooit, terwijl Bonaparte meende dat zij hun geld liever aan de marine dan aan een afkomst met Oranje, thans pensioentrekker van Engeland, moesten besteden. Ondervindende dat de zaak in den Haag niet verder kwam, besloot de Prins in het begin van 1804, op raad van Pruisen, haar te doen bevorderen te Parijs. Zijn gezant d'Yvoy kocht daar voor een half millioen Hollandsch, te verdeelen tusschen Talleyrand en den Franschen gezant in den Haag, Sémonville, de belofte dat men het Staatsbewind zou noodzaken het ultimatum van den Prins aan te nemen: uitkeering der rente van 23 Mei 1802 af, en verrekening van alle andere wederzijdsche pretensiën met een saldo van 5 millioen ten voordeele van het huis. Onder pressie van de Fransche en Pruisische gezanten gaf het Staatsbewind nu eindelijk toe, maar te elfder ure mislukte nog alles. Talleyrand en Sémonville hadden zich willen bevoordeelen buiten weten van den Keizer; toen deze er achter kwam verbood hij de ratificatie van het reeds gesloten tractaat²⁷), en van de gansche afrekening is nooit iets gekomen. Het huis van Oranje behield zijn aanspraken, maar is niet meer in het geval gekomen ze te kunnen verzilveren.

Kort na het machtwoord gesproken te hebben, waarmede hij de afdoening verhinderde, verscheen de Keizer te Mainz (Sept. 1804), en de naburige Duitsche vorsten daagden op om hun nieuwen broeder te huldigen en hunne particuliere belangen bij hem aan te bevelen. De vorsten van Oranje-Dillenburg en van Oranje-Fulda ontbraken op het appèl: bij de schamelheid hunner territoriale inkomsten en na de mislukking der Bataafsche onderhandeling was het Engelsche jaargeld het in bedrag en vastheid voornaamste bestanddeel hunner inkomsten geworden. Napoleon heeft den Erfprins zijn wegblijven bij deze gelegenheid nimmer vergeven en hem van toen af zooveel schade berokkend als hij kon. Aan Gagern, den agent van het Gesammthaus Nassau te Parijs, gaf hij te kennen dat hij voor het minst een nieuwen voetval van den Erfprins in de Tuilerieën verlangde, en toen deze uitbleef werd hij van de lijst der candidaten voor het Rijnverbond geschrapt en had voortaan geen plaats meer dan in de voorhoede van elke anti-Napoleontische coalitie. Daarentegen maakte Engeland nu geen bezwaar, na den dood van Willem V (9 April 1806) het jaargeld aan zijn zoon te blijven uitkeeren; hij heeft het tot 1814 genoten.

Terwijl nu bij de oprichting van het Rijnverbond (16 Juli 1806) de Nassausche erflanden van Willem VI aan anderen werden toegewezen, zag hij de aanwinst van 1802 (Fulda enz.) verbeurd verklaren bij den vrede van Tilsit (9 Juli 1807). Sedert zwierf hij rond zonder huis en hof, een werkzaam deelnemer aan allerlei anti-Napoleontische plannen. Koortsachtig bovenal is zijne werkzaamheid in het jaar 1809 geweest, toen hij zijn best heeft gedaan, Pruisen tot aansluiting aan Oostenrijk te bewegen op de (nimmer vervulde) toezegging van een Engelsch hulpcorps in Noordduitschland. In plaats van naar Noordduitschland, ging Engeland toen echter naar Walcheren; een verandering van richting, die de Prins uit de courant moest vernemen! Zoo weinig had men er aan gedacht, gebruik te maken van de betrekkingen, die hij in Nederland mocht hebben onderhouden.

Trouwens indien al Engeland bij zijn onderneming, die alleen van een Nederlandschen riviermond gebruik maakte doch gericht was tegen Antwerpen, van den Prins had willen gebruik maken (des neen), zou gebleken zijn hoe weinig betrekkingen waarop hij rekenen kon, deze in Nederland had overgehouden. Op een enkelen eenzame als Gijsbert Karel na, had ieder zijn vrede gemaakt met het nieuwe bewind, zoo goed hij kon. Oranje zelf had daartoe het sein gegeven, toen bij den brief van Oranienstein (26 Dec. 1801) de oude Prins, op aandrang van Pruisen en den Erfprins, die daardoor de indemniteitsvooruitzichten van het huis hoopten te verbeteren, aan zijn aanhangers had doen weten dat hij het niemand kwalijk nemen zou, zoo hij een ambt aannam onder de nieuwe staatsregeling van 1801. In de regeeringslichamen van dien tijd hadden dan ook tal van oranjelieden zitting genomen, en er zich leeren verdragen met lieden van patriotschen huize. Vooral toen de dood van Willem V samenviel met de vestiging van den monarchalen regeeringsvorm in Nederland, gingen de gewezen stadhoudersgezinden in massa tot de nieuwe orde van zaken over; de dagelijksche omgeving van Lodewijk Napoleon was bovenal uit gewezen prinslui samengesteld. Toen dan ook in Mei 1809 de Prins een zijner huisbedienden, Willem van Dijk geheeten, naar Holland zond op kondschap wat er te doen zou zijn als Engeland zijn beloofde landing in Noordduitschland ondernam, kwam deze met een zeer karakteristiek rapport terug. Hij was geadresseerd geweest aan Bentinck van Buckhorst, op wiens landgoed bij Zwolle hij den 10den Juni 1809 was aangekomen. Maar Bentinck had hem aanstonds onderricht, „dat aangezien de omstandigheden zoo volkomen veranderd waren en het grootste gedeelte der aanzienlijken welke voorheen de wettige constitutie hadden aangekleefd, thans in 's Konings dienst waren aangesteld, en de nieuwe orde van zaken, tenminste uiterlijk, zeer toegedaan schenen te zijn, men om zich niet te compromitteeren aan niemand eenige directe ouvertures doen konde.” Van Dijk werd dus door hem verwezen naar „zijn (van Dijk's) eigen kennissen en vrienden”, die hij dan ook persoonlijk opzocht te Amsterdam, Rotterdam, den Haag en elders, en waaronder hij „weldenkende en ijverige voorstanders der oude constitutie” aantrof, die „niets hartelijker wenschten dan tot herstel der goede zaak te kunnen medewerken,” maar hunne namen aan niemand bekend wilden hebben, „voor en aleer het gelukkig tijdstip geboren wierd dat zij zich werkzaam konden toonen. Dan daar de Engelsche expeditie ondernomen is geworden zonder dat men eigenlijk het ware oogmerk daarvan kende en voor zoover mij bewust is zonder voorkennis van Uwe Hoogheid, zoo heeft men aan niemand eenig teeken kunnen geven....”²⁸)

Licht komt er nu eerst na den veldtocht in Rusland. De Prins, die om de relatie met Engeland te versterken, er zijn zoon op studie had gezonden maar overigens in geen geregeld verkeer met de Engelsche regeering was gebleven—trouwens alle geregeld briefverkeer tusschen Engeland en het vasteland, waar de Prins om de familiebetrekkingen zijner Pruisische gemalin liefst verbleef, was sedert de inlijving van Holland en van Hamburg bij het Fransche Keizerrijk hoogst bezwaarlijk geworden—de Prins begeeft zich in het voorjaar van 1813, op eigen initiatief maar met voorkennis der souvereinen van Rusland en van Pruisen, over Zweden naar Engeland, waar men hem niet verwachtte en met zijne komst in zekere mate verlegen was. Men had er het huis van Oranje natuurlijk niet van de lei geschrapt, maar was geenszins gereed, vaste bedingen omtrent de toekomst van dat huis aan te gaan.

In den oorlog die in 1803 weder was uitgebarsten en nog onafgebroken voortduurde, had Engeland zich van alle Nederlandsche koloniën meester gemaakt, ook van die welke in den vorigen oorlog behouden waren gebleven, met de enkele uitzonderingen van het kantoor op Desima en van de nederzettingen op de Goudkust, op welke beide plaatsen, daar ook de Franschen er zich nimmer hebben vertoond, de Nederlandsche vlag geen oogenblik is neergehaald. De voorwaardelijke belofte van teruggave, in 1795 afgelegd, kon thans door Oranje bezwaarlijk tegen Engeland worden ingeroepen: immers zoowel Engeland als Oranje zelf hadden in 1802 en vervolgens met de Bataafsche Republiek tractaten gesloten of trachten te sluiten, en dus het in 1795 op den voorgrond gestelde begrip der „onwettigheid” van dat lichaam in de practijk losgelaten. De geheele situatie van 1795 was door de teruggave der koloniën aan de Bataafsche Republiek veranderd; op haar of het in hare rechten tredend Frankrijk waren zij sedert 1803 opnieuw veroverd als op een gewonen vijand, zonder dat ooit daarbij aan iemand de geringste toezegging van voorwaardelijke teruggave was gedaan. Eveneens, en geheel op denzelfden voet, waren de koloniën van Frankrijk zelf en van Denemarken in Engelands handen gevallen. Het middel nu om na eene overwinning der coalitielegers op het vasteland eene nieuwe gedaante van het vastelandsch Europa te verkrijgen die voor Engeland wenschelijk en aannemelijk was, zou blijkbaar moeten zijn de vrijwillige voorwaardelijke teruggave der veroverde koloniën, op voorwaarden door Engeland te stellen, en voor zoover het behoud dier veroveringen niet onontbeerlijk werd geacht voor de welvaart van Engeland zelf. De Kaap en Ceilon, zooals de Prins uit de geschiedenis van 1797 en 1799 zeer goed wist, zou Engeland nimmer vrijwillig afstaan. Het liefst zou Engeland zich van eenige koloniën ten bate van een hersteld Nederland weder ontdoen, wanneer dat herstelde Nederland op het vasteland sterk genoeg werd om zich tegen Frankrijk te handhaven niet alleen, maar ook om Frankrijk binnen de grenzen van 1792 opgesloten te houden. M. a. w. Java zou de prijs voor een bewakingsdienst zijn, door Nederland te Antwerpen en Oostende te verrichten. Of het evenwel mogelijk zou zijn België in zijn geheel of ten deele aan Nederland te brengen, moest van het succes der coalitiewapenen afhangen, en zelfs niet alleen van het succes naar den Nederlandsch-Belgischen kant; immers of Oostenrijk ook thans van België af zou willen zien, zou er van afhangen welk land beschikbaar kwam in Italië. Van de vraag of zij alleen voor Nederland zou behoeven te dienen dan ook voor België, hing in Engelands oogen weder eenigermate af welke vorm aan de nieuwe Nederlandsche regeering ware te geven. Nimmer zou Engeland zich van iets ontblooten eer op al deze vragen een beslist antwoord te geven was, en dit was in April 1813, toen de Prins te Londen verscheen, nog in geenen deele het geval. Zijne vraag aan Lord Castlereagh (wier gelukkige redactie men aan Hendrik Fagel, den oud-griffier der Staten-Generaal dankt), luidt dan ook bescheiden:

„Il s'agirait pour le Prince d'Orange de savoir jusqu'à quel point on croirait utile de rétablir en tout ou en partie l'ancienne constitution stadhoudérienne, ou bien d'y substituer un autre système de gouvernement qui conciliât le vœu de la nation hollandaise avec les vues des puissances appelées à influer si puissamment sur les destinées futures de cette nation;

jusqu'à quel point on pourrait donner à la Hollande soit par une extension de ses frontières (par une sorte de nouvelle Barrière plus efficace que l'ancienne), soit par la réunion de quelques portions du territoire voisin de l'ancienne République, une consistance et une solidité qui rendraient cet état plus propre qu'autrefois à contribuer à servir de boulevard à l'indépendance et à la tranquillité de l'Europe; dans quel sens une pareille augmentation de territoire (si elle avait lieu) devrait influer sur la constitution à donner à ce nouvel Etat;

enfin jusqu'à quel point l'Angleterre croirait convenable à ses propres intérêts de se dessaisir en faveur de cet Etat régénéré des colonies hollandaises dont elle a fait la conquête pendant la guerre.”²⁹)

Bezien wij elke drie leden dezer vraag wat nader.

Het eerste lid legt, in den vorm waarin het boven voorkomt, geen voorkeur hetzij voor het erfstadhouderschap hetzij voor het koningschap aan den dag. Fagels oorspronkelijke redactie had dat wèl gedaan: daarin had in de plaats der boven cursief gedrukte woorden gestaan: „ou bien d'y substituer un système de gouvernement plus analogue et pour le fond et pour la forme aux circonstances et aux besoins impérieux de l'époque présente, aux secousses que l'Europe entière et la Hollande en particulier ont éprouvées, un système qui pût concilier le vœu”, enz. De Prins had deze woorden geschrapt en door de kleurloozer redactie vervangen. „D'avoir l'air de solliciter la royauté”, had zijn moeder hem nog vóór het vertrek op het hart gebonden, „c'est ce que je ne conseillerais jamais”;—maar aan die woorden gaat onmiddellijk vooraf: „si par un mouvement spontané on vous appelle au trône, je suppose que vous ne vous refuserez pas”.³⁰) De vóór 1795 herhaaldelijk geuite beschuldiging van naar de souvereiniteit te staan, was toenmaals door het huis van Oranje steeds met energie teruggewezen; dat het volk zelf de omstandigheden nu geheel veranderd achtte, mocht worden vermoed, maar wilden de Prins en ook Lord Castlereagh eerst zien blijken.—„The omission proposed by the Prince”, oordeelt na het lezen van Fagel's minuut Lord Malmesbury (de oude vriend van het huis uit de dagen van 1787) „is certainly a proper one as far as he is personally concerned, but the sentiment contained in it, highly important as to the general arrangement”.³¹) Zoo heeft Fagel het in November begrepen en in dezen zin onmiddellijk aan Hogendorp geschreven³²), met volle instemming, toen, van den zich in April op dit punt nog niet uitlatenden Lord Castlereagh.

Het tweede lid is al even voorzichtig gesteld. De niet uitgesproken voorkeur van den Prins gaat niet uit naar de nieuwe barrièresteden, maar naar de aanhechting van een zoo uitgebreid mogelijk grondgebied, zooals spoedig zou blijken;—en uit de slotwoorden is voor den goeden verstaander te lezen dat voor zulk een vergrooten en met een militaire functie ten dienste van Europa belasten staat de monarchale regeeringsvorm aangewezen schijnt.

Het derde lid doet, in volkomen juist begrip der situatie, een beroep op Engeland's belang, en vermijdt te spreken van de acte van 1795, als thans niet langer toepasselijk.

Het mondeling antwoord dat Lord Castlereagh 18 Mei 1813 aan den Prins en Fagel uitbracht, legt met zoo groote duidelijkheid de inzichten der Engelsche regeering open, dat wij het hier tekstueel mededeelen³³):

„Lord Castlereagh commença par observer que la délivrance de la Hollande, son entière séparation d'avec la France, et le rétablissement de la maison d'Orange en Hollande, étaient des objets qui seraient toujours regardés par ce pays-ci comme étant pour lui d'un intérêt majeur, tant sous le rapport de la digue à opposer par ce moyen au pouvoir de la France, que sous celui des anciennes relations de ce pays-ci avec la maison d'Orange, dont on s'était pendant si longtems trouvé bien, et dont on avait contracté une sorte d'habitude; que par conséquent on serait certainement très disposé ici à concourir à atteindre ce but pour autant que les moyens de ce pays pouvaient le permettre; mais que, pour le moment, on croyait consulter le mieux les intérêts du Prince lui-même en différant de lui faire une réponse plus officielle jusqu'à ce qu'on se fût concerté avec ses alliés; que d'après cela Lord Castlereagh communiquerait sans délai à ceux-ci et nommément à l'Empereur de Russie³⁴) les ouvertures faites par le Prince, et que dès qu'on aurait reçu la réponse, on aurait avec S. A. S. des communications ultérieures et plus précises. Lord Castlereagh donna à connaître aussi dans le cours de la conversation qu'il lui paraissait nécessaire que le Prince d'Orange attendît ici³⁵) cette réponse et la communication ministérielle qui pourrait en être la suite.

Passant ensuite comme de lui-même et non-officiellement à quelques-uns des points touchés par le Prince dans son entretien du 27 avril, Lord Castlereagh remarqua que l'Angleterre (le moment opportun étant arrivé) serait certainement toujours disposée à concourir à tout ce qui pourrait tendre à faire de la Hollande un pouvoir plus indépendant de la France et plus en état de lui résister; que sous ce rapport on ne saurait avoir d'objection ici à donner à la Hollande une frontière plus forte et plus compacte, mais que l'accomplissement de cet object devait naturellement dépendre de circonstances qu'il n'était pas encore possible de prévoir, bien moins de diriger;

que ce raisonnement s'appliquait également aux changemens éventuels à faire à l'ancienne constitution dont on ne pouvait se dissimuler les imperfections, et que tout ce qui pouvait tendre à donner à la Hollande et à son gouvernement plus de force, de solidité et de consistance que par le passé était a désirer, surtout si ce changement pouvait s'opérer de gré et conformément au vœu de la nation;³⁶)

qu'enfin la même chose était encore applicable à ce que le Prince avait mis en avant relativement aux colonies, et que quoique sûrement S. A. S. Elle-même ne s'attendît pas que ce pays-ci put vouloir se dessaisir de toutes³⁷) celles qui avaient autrefois appartenu à la Hollande, le degré de ces restitutions dépendrait naturellement (indépendamment d'autres circonstances) du plus ou moins de moyens de résistance que cet Etat une fois arraché à la France pourrait opposer à celle-ci, et du plus ou moins de cordialité avec lequel on se rapprocherait de l'Angleterre, et témoignerait le désir de renouer les anciennes relations avec elle”³⁸).

Bij elk der 't zij door Fagel, 't zij door mij gecursiveerde woorden voegt eenige toelichting.

Nommément à l'Empereur de Russie. Overleg tusschen Engeland en Rusland omtrent het lot van Nederland en België was geene zaak van gisteren; zie hiervóór bl. 13. Rusland had reeds in 1798 het denkbeeld der vereeniging van die twee landen goedgekeurd, en had ook in 1805 toegestemd dat het in de groote Engelsch-Russische alliantie van dat jaar werd opgenomen. Een bijzonder artikel van dat alliantietractaat (11 April 1805) bepaalt: „Les hautes parties contractantes sont convenues qu'il entre dans le but du présent concert de procurer à la Hollande et à la Suisse, d'après les circonstances, des arrondissemens convenables, tels que les ci-devant Pays-Bas autrichiens en tout ou en partie à la première, l'Etat de Genève ou la Savoie à la seconde”³⁹). Austerlitz had de verwachtingen van 1805 te schande gemaakt; Rusland verwijderde zich van Engeland, en het duurde tot 18 Juli 1812 eer er een vredesverdrag tusschen deze beide volken kon worden gesloten. Bij deze gelegenheid was het dat Rusland voor het eerst als prijs voor zijne medewerking tot het herstel en de vergrooting van Nederland de overneming door Engeland eener schuld van f 87.100.000 vroeg, die Rusland bij Amsterdamsche bankiers had aangegaan;—een eisch toen door Engeland afgewezen, maar waarop Rusland zich voornam te gelegener tijd terug te komen. Sedert 28 Febr. 1813 was ook Pruisen met Rusland verbonden, en 3 Maart 1813 sloot Engeland met Zweden een verdrag, waarbij Bernadotte zich verplichtte de operatiën der Russen in Duitschland te ondersteunen, tegen toezegging van een Engelsch subsidie, van de verwerving van het aan Napoleon's bondgenoot Denemarken toebehoorende Noorwegen, en van het door Engeland op Frankrijk veroverde eiland Guadeloupe.

Zoover waren de zaken gekomen toen het onderhoud van 27 April tusschen den Prins en Lord Castlereagh plaats had. Intusschen verliep de oorlog in Duitschland aanvankelijk voor de bondgenooten niet zeer fortuinlijk; eerst toen Rusland en Pruisen zich bij verdragen van 14 en 15 Juni door zware Engelsche subsidiën tot volhouden hadden laten overhalen, heeft Lord Castlereagh, bij dépêche aan zijn gezant bij Alexander (Lord Cathcart) van 5 Juli 1813, een algemeen programma voor den Europeeschen vrede medegedeeld, waarvan de onafhankelijkheid van Nederland⁴⁰) deel uitmaakt, en, in zeer voorzichtige bewoordingen, Engelands gewilligheid betuigd wordt om tot verwezenlijking der programpunten door teruggave van koloniën mede te werken⁴¹).

Intusschen trachtten Rusland en Pruisen ook Oostenrijk tot den afval van Napoleon te bewegen. Den 16^den Mei hadden zij onder de grondslagen van den Frankrijk af te dwingen vrede reeds aan Metternich voorgesteld „la séparation de la Hollande de la France”, een punt vervolgens overgenomen in het door Oostenrijk aan Napoleon gestelde ultimatum (7 Aug.). Op dit oogenblik waren de vier groote mogendheden het dus nog enkel eens over het feit zelve der onafhankelijkheid van Nederland; de vraag naar de uitgebreidheid van het grondgebied, aan den herstelden staat te geven, bleef nog geheel open. Voor de beantwoording dezer vraag hing zeer veel van Oostenrijk af, dat zich wel 12 Aug. 1813 tegen Napoleon verklaarde, maar toen nog niet gereed was tot eene bespreking van het Belgische vraagstuk. Eerst toen de slag van Leipzig beslist had dat meer land beschikbaar zou komen dan men in het begin van 1813 had durven hopen, achtte Engeland het oogenblik gekomen nadere voorstellen betreffende Nederland aan de bondgenooten te doen. Dit geschiedde bij een memorandum waarvan Lord Castlereagh den Prins 7 Nov. 1813 kennis gaf⁴²). „If things”, heet het daarin, „can be restored on the side of the Low Countries to a state, similar to that in which they stood at that period, when one of the great military Powers of Germany was interposed as a protection between France and Holland, the British Government will not feel it necessary to press for any departure from the ancient arrangement of limits; but if the course of events should be such as to render this highly desired object unattainable, and the frontier of France should still remain in contact with that of Holland, they feel it essential that Antwerp, with such other extension of territory as may be necessary to give to the United Provinces an adequate military frontier, should be assigned to Holland... The immediate object of this Memorandum is to point to the active and early efforts of the Allies to the recovery of Holland. Whenever matters may be ripe for entering more fully upon its future settlement, the British Government will be prepared to recur to those principles laid down in a despatch to Lord Cathcart of July 5^th43) with respect to the colonies conquered from Holland since 1803⁴⁴) with a sincere disposition on their part, liberally to strengthen Holland in proportion as that important portion of Europe can be rendered secure by adequate arrangements against the Power of France.”

Wij zien hieruit, dat de vereeniging van Holland en België door de Engelsche politiek niet beschouwd werd als een zeer begeerlijk doel in absoluten zin, maar alleen voor zoover de herplaatsing van een der beide groote militaire mogendheden van Duitschland in eerste linie tegen Frankrijk onbereikbaar mocht blijken. Aan Oostenrijk èn België èn Noord-Italië te bezorgen was buiten kwestie, en als de keus tusschen deze twee zou staan, zou Oostenrijk Italië kiezen. Omgekeerd zou Oostenrijk bezwaar hebben tegen de aanhechting van België aan Pruisen, tenzij Pruisen's macht in het hart van Duitschland een geëvenredigde vermindering onderging, waartegen Pruisen weder op moest komen, dat zich juist tot eene compacte macht in Midden-Duitschland hoopte te kunnen uitbreiden, en aan de verwerving van een land als Saksen boven het occupeeren van den gevaarlijken wachtpost in België ver de voorkeur gaf. Ook in 1798 waren het deze overwegingen alleen die Engeland het plan tot de vereeniging hadden doen opvatten, dat toen een onmiddellijk gevolg was van Oostenrijk's verwerving van Venetië bij den vrede van Campo Formio⁴⁵).

Wat de koloniën betreft wordt door de hier gebruikte formule al dadelijk van de teruggave uitgesloten het niet sedert 1803 veroverde maar bij den vrede van 1802 in Engelands handen verbleven Ceilon. Ziehier een eerste verduidelijking van het „pas toutes” van Castlereagh's antwoord aan den Prins van 18 Mei 1813. Andere verduidelijkingen zouden volgen, maar niet vóór het vertrek van den Prins, wien geen gelegenheid meer is gegeven dit netelig punt met Castlereagh te behandelen: het Engelsche standpunt was, dat de koloniën eerst volgen zouden nadat en naarmate Nederland op het vasteland versterkt kon worden tegen Frankrijk, en dus was eerst die versterking aan de orde—tusschen Engeland en de bondgenooten. Wèl werd den Prins vergund zijn eigen denkbeelden omtrent die versterking aan Castlereagh mede te deelen. Hij deed het onmiddellijk na het verleende verlof, 9 Nov. 1813: en terstond blijkt nu uit dit niet door Fagel herziene stuk hoe enorm 's Prinsen appetijt was. Hij vraagt niet minder dan de gezamenlijke gewezen Oostenrijksche Nederlanden met Luik, benevens al het land dat ingesloten ligt tusschen Maas, Rijn en Moezel, en dit alles moet met de oude Republiek tot een ondeelbaren staat worden gevormd⁴⁶). Lord Castlereagh is op het oogenblik van 's Prinsen vertrek van een andere meening: hij heeft Oostenrijk nog niet uit het hoofd gezet, en voor het geval Oostenrijk onwillig is, laat hij het barrièredenkbeeld boven dat van ineensmelting van Holland en België overwegen, „I find”, schrijft hij 30 Nov. aan zijn den Prins naar Holland vergezellenden gezant Lord Clancarty, „I find Lord Malmesbury⁴⁷) thinks an arrangement in extension of Holland preferable to giving the Netherlands to a third Power, I doubt this, if Austria would hold it. Turn your mind to the Barrier Question⁴⁸). I consider Antwerp and all Holland held before 1792 indispensable. The frontier must then embrace at least Malines, Maestricht, Juliers and so to the Rhine at Cologne or Dusseldorf.”⁴⁹) En Repelaer, eenige dagen na het uitbreken van den opstand naar Engeland gekomen, kon eenige dagen te voren uit Castlereagh's mond het volgende opteekenen:

„Het lot van België kan nog onmogelijk worden bepaald. Nog na den slag van Leipzig is Metternich in onderhandeling getreden met Napoleon, en heeft hem het behoud van België en van den linker Rijnoever in uitzicht gesteld, mits hij toestemt in het herstel van Nederland als onafhankelijken staat, en alles opgeeft in Italië en over den Rijn. Het antwoord van Napoleon laat echter geen twijfel, dat een vrede op deze voorwaarden niet meer tot stand zal komen. Wat er nu met België gebeuren zal is onzeker; mogelijk zal het aan Oostenrijk terug moeten, of zal er een Duitsch huis in moeten worden geplaatst: dat van Beieren, Baden of een ander. Blijkt het voor ons niet noodig tot een dezer oplossingen mede te werken, dan zijn wij besloten tot de vereeniging van België met Nederland, hoewel wij vreezen dat het zijn zou tegen de Belgische en misschien ook tegen de Nederlandsche volksopinie.”⁵⁰)

Toen dus de Prins naar Holland ging was nog niets boven het herstel van Nederland binnen zijne oude grenzen verzekerd, en het is eigenaardig Lord Castlereagh onmiddellijk vóór zijn eigen vertrek naar het vasteland nog zooveel twijfel te hooren aan den dag leggen aan de juistheid der oplossing die hij daar ten slotte heeft doorgedreven, en zooveel voorkeur voor eene oplossing als 1831 die gebracht heeft: een Duitsch prins in een eigen Belgischen staat.

Ici (hiervóór, bl. 26). Uit het bovenstaande is duidelijk geworden waarom Castlereagh wenschen moest dat de Prins voorloopig inactief, m.a.w. dat hij in Engeland bleef. Het was in Engelands belang dat zijne verheffing en vergrooting zooveel mogelijk het werk van Engeland zelf zouden wezen. Op het vasteland, waar alles tot na den slag van Leipzig zoo volstrekt onzeker bleef, kon hij maar verstrikt raken in verbindingen die mogelijk niet of niet geheel met Engelands belang zouden strooken.

Den Prins zelf was deze werkeloosheid zeer tegen de borst. Reeds in het onderhoud van 27 April had hij om geld gevraagd ten einde op het vasteland uit Hollandsche krijgsgevangenen en anderen een legercorps te kunnen werven aan welks hoofd hij zich zou stellen „comme le représentant de la nation hollandaise”; hij zou zich dan onder de bevelen van den kroonprins van Zweden in Noordduitschland willen voegen. Castlereagh's antwoord van 18 Mei had ook deze „mesure” als „trop décisive” verdaagd. Eerst eind September liet men hem toe op deze zaak terug te komen en zijn plan nader te ontwikkelen; hij stelde nu (volgens de aanwijzingen van Lord Castlereagh) de werving in Duitschland van een tot twee bataillons te beperken Oranje-legioen onder een door hem aan te wijzen officier voor, welk corps door Engeland zou worden betaald en zich aansluiten zou bij een eveneens door Engeland betaald Duitsch legioen onder Walmoden, dat onder de bevelen van Bernadotte stond.⁵¹) Zelf verlangde hij zich zoo spoedig mogelijk bij deze troepen te voegen, doch zou de machtiging der Engelsche regeering daartoe afwachten. Dit plan werd 4 October door Castlereagh goedgekeurd en heeft vervolgens een begin van uitvoering gekregen. Doch de officier met de werving belast, de Constant-Rebecque, eind October te Berlijn gekomen, ondervond spoedig dat reeds van links en rechts Duitschland was leeggehaald en er bijna geen beschikbare Hollandsche krijgsgevangenen of deserteurs meer over waren: zoo dienden er in het legioen onder Walmoden reeds 1200 die niet te zijner beschikking werden gesteld. Evenmin waren de Hollanders los te krijgen die reeds bij de Pruisen of Russen dienden, en zoo liep de aanmelding langen tijd niet boven de twee of drie man per dag. Eerst de capitulatie van Stettin (5 Dec.) leverde een 1000 man, en in het begin van 1814 eerst konden de bataillons naar Holland oprukken,⁵²) waar zij toen een welkome aanwinst waren voor het in vorming zijnde Nederlandsche leger. Tot het uitlokken van den opstand zelf heeft dit gansche initiatief van den Prins dus hoegenaamd niets kunnen bijdragen.

Toch is het verblijf van den Prins in Engeland in één opzicht voor de ontwikkeling der zaken van zeer groot belang geweest: het heeft er toe geleid, dat de Engelsche regeering alle denkbeeld opgaf om bij een mogelijke restauratie van Oranje in Nederland van den zoon gebruik te maken, met voorbijgang van den vader.

Dit denkbeeld heeft wel bestaan, maar was nog geenszins gerijpt tot een vast besluit. Willem VI was in Engeland nimmer populair geweest. In 1795, na dien winterveldtocht waarbij de troepen van den hertog van York zich met schande overladen hadden, had de toenmalige Erfprins, opperbevelhebber van het geslagen Nederlandsche leger, zijn ergernis niet kunnen verkroppen. Over de acte van inbewaargeving der koloniën en den brief van Kew had hij zijn vader menig hard woord gegeven. In de volgende jaren had hij zijn heil bij Pruisen gezocht in plaats van bij Engeland, en toen de omstandigheden er in 1799 toe leidden dat ook hij weder bij Engeland te biecht moest komen, was de verhouding niet hartelijker geworden; integendeel. De Erfprins werd buiten de gansche voorbereiding der expeditie gelaten en mocht alleen als toeschouwer in den Helder verschijnen; een toeschouwer, die de zaak van zijn huis door de ongeschikte handen van den hertog van York opnieuw zag verbrodden. Met de geslagen Engelsche troepen naar Yarmouth gekomen, liet hij zich daar aan vertrouwden of die hij daarvoor hield buitengemeen heftig tegen alles wat Engelsch was uit; het werd alles overgebriefd aan de Engelsche regeering.⁵³) De aandrang door den Erfprins in 1802 gebruikt om de gunst van Napoleon te verwerven kon door Engeland, dat zelf aan die wending schuld had, moeilijk openlijk tegen hem worden aangevoerd, maar stak er toch zeer. Daarna hadden de omstandigheden er toe geleid dat Engeland hem aan een zilveren band kon leggen; hartelijkheid van wederzijdsche gevoelens werd er eerder door tegengehouden dan bevorderd. Een uitstekenden indruk daarentegen had in Engeland gemaakt 's Prinsen niet verwachte keus, zijn oudsten zoon voor de voltooiing zijner opvoeding naar Oxford te zenden. Dat besluit was genomen na Tilsit, toen Pruisen bijna vernietigd was, Rusland in verbond trad met den Keizer, en het waanzin zou geweest zijn voor het huis van Oranje, nog op iemand anders dan Engeland te bouwen. De oude Prinses Willemijn was hiervan zóó overtuigd, dat zij er ondanks haar jaren over gedacht heeft zelf naar Engeland te gaan, opdat het huis daar niet geheel in het vergeetboek zou geraken. Haar zoon, vreesde zij, zou er na al het gebeurde kwalijk worden ontvangen. „Il ne reste plus que moi qui peut encore veiller à vos intérêts; convenons que sans l'Angleterre nous serions réduits à la besace”⁵⁴). De Prins wilde daar niet van hooren maar begreep ook dat de tijdsomstandigheden er niet naar waren dat hij zelf iets van belang in Engeland zou hebben kunnen uitrichten; van hem is het denkbeeld, er zijn zoon op studie te leggen. De Prins-Regent had geen zoon, en maar één dochter, en vreemde prinsen waren in deze jaren van gesloten verkeer en van Napoleon's suprematie over alle hoven van continentaal Europa, in Engeland zoo zeldzaam geworden als een witte raaf. Ook deze omstandigheid vergat de Prins bij zijn besluit niet⁵⁵). Nu èn Nederland èn Nassau èn Fulda verloren waren, wat beter toekomst kon de in 1792 geboren Willem wenschen dan die van Engelsch prins-gemaal?

Die jonge Willem was een knaap van gunstig voorkomen en innemende manieren; een zoo vorstelijke verschijning als zijn vader het weinig was. Hij trok werkelijk in Engeland zeer de aandacht. Toen zijn studietijd te Oxford om was en het vooruitzicht op het vasteland nog hoegenaamd niet ten voordeele van het huis veranderd, meende zijn vader niet beter te kunnen doen dan hem voor adjudant van Wellington bij het leger in Spanje aan te bieden⁵⁶), een denkbeeld dat in Engeland zeer in den smaak viel; en het kwam uit dat de jonge prins, die aanvankelijk voor die bestemming zeer weinig voorliefde toonde, er ook genoegen in kreeg toen hij eenmaal te velde was, en zich uitstekend gedroeg, zoodat hij menigmaal in Wellingtons bulletins met lof kon worden vermeld. Zoo was, in 1812 en begin 1813, „Willem VII” zooals hij in de wandeling heette, eigenlijk veel meer een publiek persoon in Europa dan zijn driekwart vergeten vader, die ook wel vrij dikwijls in het vuur was geweest (nog in 1806 en 1809), maar altijd bij ongelukkige affaires, en als militair nooit eenigen indruk had kunnen maken. Tegelijkertijd verdichtten zich de steeds meer loopende geruchten eener aanstaande verloving van den jongen prins met Charlotte, een plan dat in Engeland warme voorstanders vond, hoewel ook eenige tegenstrevers; de toestanden in de Engelsche koninklijke familie waren niet van dien aard, dat haar leden het over eenig punt gemakkelijk eens werden, en vooral niet over zoo een.

Zoodra nu Napoleon's nederlaag in Rusland bekend werd, begreep men in Engeland zeer wel dat tot de zaken die binnen het bereik der practische politiek kwamen te liggen, voortaan ook het herstel van het Oranjehuis in Nederland behoorde. Niet dat men het mogelijk achtte daartoe aanstonds eene poging te doen, maar het behoorde tot de aangelegenheden waaromtrent men zijne gedachten had te bepalen om niet door de omstandigheden te worden verrast. Zou eene poging tot restauratie niet beter kansen opleveren indien men den jongen Willem VII vooruitschoof, wiens bedrijf voorzeker ook in Nederland de aandacht moest hebben getrokken, en die de oude Republiek met haar erfenis van verbitterden partijstrijd nimmer gekend had? Zou hij niet geschikter zijn als nationaal vereenigingspunt te dienen dan zijn stroeve vader? De vraag is gesteld, door plannenmakers in Engeland⁵⁷) en in Nederland⁵⁸); ook door leden der Engelsche regeering. „It may perhaps be desirable”, schrijft de minister van oorlog, Lord Bathurst, 16 Dec. 1812 aan Wellington, „to have the young Prince of Orange in England, if the times should prove eventful”.⁵⁹) Den 20sten April 1813, een paar dagen vóór de aankomst van Willem VI in Engeland, schrijft hij: „The Prince of Orange has left Berlin for Stockholm, probably with an intention of coming here. His son is much more popular in Holland; and if any stir should be made, he would be the best person to go there instead of his father”.⁶⁰) En nog 28 April: „The Prince of Orange arrived here three days ago, not invited or expected by us ... I gave Fagel to understand that the son was the person to push forward, if anything was to be done.”⁶¹) Ook Lord Malmesbury wordt door de komst van den Prins onaangenaam verrast; hij had door Fagel van het plan tot de reis vernomen en het afgeraden; „he had much better turn his whole thoughts to Austria and endeavour through the means of that court to recover his German territories.”⁶²) Stelt men zich dus Willem VI voor als in de toekomst te Dillenburg herplaatst, zijn zoon is de man „to unite (as King William did) this throne and the Stadtholderate.”⁶³) De eenige reden dat men den jongen prins nog in Spanje liet was, dat men den tijd tot eene Engelsche onderneming naar de zijde van Holland nog niet gekomen achtte. Het maakte nu indruk op de regeering, dat Willem VI niet zonder voorspraak verscheen: Keizer Alexander en Frederik Willem III hadden van de reis geweten en haar oogmerk goedgekeurd; het ging niet aan, hem zonder meer de deur te wijzen. Evenmin werd het wenschelijk geacht, hem als met eene volmacht der Engelsche regeering voorzien naar het vasteland terug te zenden. Men hield hem dus te Londen zoo te zeggen in reserve, maar het feit zelf van zijne aanwezigheid en gedurigen aandrang kon onmogelijk nalaten de Engelsche bewindslieden met het denkbeeld van zijn herstel in Nederland meer vertrouwd te maken. Ware er, bij 's Prinsen afwezigheid op het vasteland en de aanwezigheid van zijn zoon te Londen, iets in Holland uitgebroken, men zou zeker zich gehaast hebben Willem VII daarheen te zenden. Maar geheel anders was de zaak, nu de jonge prins op uitnoodiging van zijn vader zelf in Augustus in Engeland verscheen op een oogenblik dat de volksbeweging, die in April in Holland gaande was geweest, lang in bloed was gesmoord, en er niet het geringste voornemen bij de Engelsche regeering meer bestond iets onmiddellijks tot verdrijving der Franschen uit ons land te beproeven. Hem nu, tegen allen zin van den vader aan, in diens plaats te stellen, moest iets worden als een Europeesch schandaal; en welke voordeelen zou het opleveren? Voor wie vader en zoon naast elkander zag bleef het geen geheim dat de zoon nog een kind was, van een wel aantrekkelijk maar uitermate zwak karakter; dat Wellington juist had gezien, toen hij op Bathurst's boven medegedeelde brieven had geantwoord: „he is very young, and can have no experience in business, particularly in the business of revolutions; he is very shy and diffident; and I do not know that it will not be a disadvantage to him to place him in a situation in which he is to be at the head of great concerns of this description. Too much is not be expected from him.”⁶⁴) Na een verblijf van drie weken in Engeland verlangde de jonge man zelf naar Spanje terug, en men kon met goede houding niets tegen dit voornemen inbrengen. Sedert was Willem VI veilig voor de mededinging van zijn zoon (een mededinging, nimmer van het kind zelf uitgegaan). Eind Augustus vindt Castlereagh geen zwarigheid meer, den Prins in het vertrouwen te nemen van het weinige dat Engeland reeds op eigen hand ten behoeve van de voorbereiding der omwenteling in Holland had gedaan, en bij de voortzetting van dat werk den Prins zelven te gebruiken.

In Maart, vóór de komst van den Prins, was de Rotterdamsche koopman C. P. Gevers naar Londen gekomen met het bericht van de sedert Februari in Holland zichtbare voorteekenen der volksberoering die in April werkelijk heeft plaats gehad. Gevers verzocht een Engelsche landing met Willem VII aan boord;⁶⁵) hij verkreeg echter niet anders, dan dat Castlereagh hem als berichtgever aannam omtrent de militaire sterkte en bewegingen der Franschen in Holland. Hij werd tot den 10den Mei te Londen gehouden, doch had van Castlereagh geen verlof zijne aanwezigheid aan den inmiddels aangekomen Prins te openbaren. Den 18den Juni was Gevers met zijn nadere berichten over Holland te Londen terug; ditmaal is hij er tot 4 Sept. gebleven en kort voor zijn vertrek door Castlereagh met den Prins in aanraking gebracht; de berichten die hij nu vervolgens uit Holland zond gingen direct aan den Prins en werden eerst door dezen ter kennis van de Engelsche regeering gebracht. Er zijn er een goed aantal van overgebleven die merkwaardig zijn omdat zij zoo stellig bewijzen dat Gevers in geene betrekking hoegenaamd tot van Hogendorp stond, en diens werk in de verte niet hetzij door Engeland hetzij door den Prins is uitgelokt. De geheele persoon van Gevers is overigens van geringe beteekenis en zijne berichten hebben zeer weinig om het lijf. Intusschen hebben zij bewerkt dat de Prins tot het laatste oogenblik onzeker bleef of hij verstandiger deed zich bij Bernadotte te voegen dan in Engeland den door Gevers gedurig voorspelden spontanen opstand te blijven afwachten, en zijn dus mede oorzaak geweest dat de Prins den zooveel treffender en directer intocht heeft kunnen houden langs den Scheveningschen weg, in plaats van uit de achterhoede der verbondenen;—ook mag men er aan danken dat in October in Engeland 20.000 geweren werden ingescheept⁶⁶) om die bij het uitbreken van een opstand onmiddellijk naar Holland te kunnen overbrengen; ook voor een eventueel troepentransport werden maatregelen genomen. Maar geheel onjuist is het, wat de op een plaats in Bosscha's Staatsomwenteling beluste Gevers in 1815 aan dien auteur verzekert: „Ware de revolutie den 15den November niet reeds door eigen kracht begonnen, zoo ware dezelve toch weinige dagen later, door Engelsche macht ondersteund, door onzen Vorst aangevoerd, tot stand gebracht”⁶⁷). Het Engelsche transport heeft zeilorder gekregen den 22sten November, na de aankomst der gezanten van van Hogendorp en wegens hun bericht.

Is dus de opstand in geenen deele het gevolg geweest noch van toebereidselen van den Prins noch van maatregelen der Engelsche regeering, in hoeverre hebben de marschen der verbonden legers dien uitgelokt?

Wij zagen dat het 7 November aan den Prins medegedeelde Engelsche memorandum „the active and early efforts” der bondgenooten tot de bevrijding van Nederland verzocht.⁶⁸) Voor eenig effect op het begin van den opstand is die aandrang veel te laat gekomen: toen zij ontvangen werd was de opstand reeds een feit. Doch in het hoofdkwartier der verbondenen was na Leipzig, ook zonder Engelsche noodiging, van Holland wel eenige spraak geweest. De historicus Niebuhr, die Holland kende door zijn verblijf aldaar als Pruisisch gezant ten tijde van Lodewijk Napoleon, en later eenige betrekking had aangeknoopt met Prinses Willemijn, richt 24 Oct. 1813 tot Frederik Willem III het verzoek, met de leiding der bevrijding van Holland te worden belast; hij wenscht als staatkundig adviseur te worden toegevoegd aan een Pruisisch leger dat die bevrijding zal hebben te bewerken.⁶⁹) Op dit verzoek is niet beschikt.—Van zijn kant dringt Gneisenau, de werkelijke leider der bewegingen van de Pruisische hoofdmacht onder Blücher, in een stuk van 31 Oct. aan den Koning op de onmiddellijke „verovering van Holland” aan. De hoofdrichting van dat leger is er dan eene op Mainz; hij verzocht verlof deze te veranderen in eene op Keulen en daar den Rijn over te mogen gaan, tot ondersteuning van een inmiddels te ondernemen directen aanval op Holland door Bernadotte.⁷⁰) Dit verlof is niet verleend; m. a. w. men hield vast aan het denkbeeld van de rechtlijnige vervolging der Fransche hoofdmacht in de richting van haar vlucht, in plaats van, zooals Gneisenau gewild had, eerst het Hollandsche bastion te laten springen om dan van het Noorden uit Frankrijk binnen te dringen. Ergo bleef voor een eventueele onderneming tegen Holland alleen het leger van Bernadotte beschikbaar, dat uit Russische, Zweedsche en Pruisische troepen (Bülow) bestond. Het korps van Bülow ontving na den slag van Leipzig de bijzondere opdracht tot wederinbezitneming der oud-Pruisische landen in Westfalen: het kwam dus in de vervulling van zijn taak dicht aan de Nederlandsche grenzen, maar had geen bevel die te overschrijden. Bernadotte zelf trok 1 Nov. uit den omtrek van Göttingen noordwaarts op, met het dubbel doel Davoust in Hamburg op te sluiten en de Denen in het oog te houden. Zijn eigenlijke belangstelling was bij de Denen, die hij tot den afstand van Noorwegen te noodzaken had; geenszins bij Nederland, en zijn hoofdkwartier blijft ver van onze grenzen verwijderd. Bij de afwijking naar het Noorden werd aan de Russische afdeeling van Winzingerode de richting op Bremen voorgeschreven; dit was het meest westelijk marcheerende korps. Het onderhoud van zoo groote legers als sedert een jaar Duitschland kaalvraten, maakt een reusachtig deployement noodig: de tot het korps behoorende lichte ruiterij (Kozakken) omzwermde dus de uit geregelde troepen bestaande hoofdmacht op afstanden soms van eenige dagreizen ver, om leeftocht en kleeding te requisitionneeren op alle open plaatsen waar men die vinden kon. Zoo zijn in November herhaaldelijk kleine troepen Kozakken over onze grenzen gekomen, zonder eenig uitdrukkelijk bevel of vast plan. Den 9den November het eerst, in gering getal, bij Gramsbergen. Er vertoonen er zich voor de vestingen Deventer en Coevorden, zonder daar binnen te dringen. Daarentegen worden door de Franschen reeds ontruimde plaatsen als Zwolle en Groningen bezet (15 Nov.); van Groningen uit ook Leeuwarden (18 Nov.). Eerst 19 Nov. overschrijdt een troep den IJsel om op de Veluwe te gaan stroopen; Hogendorp's afgezant van der Hoeven ontmoet in den nacht van 22 op 23 Nov. dezen troep bij Nijkerk en beweegt den kommandant naar Amsterdam door te trekken waar hij, met vermijding van Amersfoort en Naarden, zonder moeite komen kan, en den 24sten zijn de eerste Kozakken te Amsterdam. Den 23sten ontmoet van der Hoeven te Zwolle den kommandant der gezamenlijke Kozakken die thans in het noordoosten des lands rondzwierven, Narischkin; deze belooft op te rukken zoo ver als Amersfoort; Utrecht aan te vallen durft hij niet wagen, voor hij infanterie en artillerie heeft. Van 19 Nov. is het eerste uitdrukkelijk bevel van Bernadotte aan Winzingerode om een gedeelte zijner geregelde troepen meer westelijk te dirigeeren: Benkendorff wordt van Osnabrück verplaatst naar den IJsel, maar nog zonder last om die rivier over te trekken: het geldt een maatregel van observatie. Van der Hoeven ontmoet Benkendorff, die dan pas van Deventer is teruggeslagen, 26 Nov. te Rijssen, maar kan hem niet bewegen den IJsel over te gaan: hij vraagt daartoe eerst vergunning aan Winzingerode, marcheert als hij die ontvangen heeft, en is 1 Dec. te Amsterdam.

De Russen hebben dus in de oostelijke provinciën bezet wat open lag, en zijn niet naar Amsterdam gekomen voor zij bespeurd hadden dat ook dit open lag, en zij er als broeders werden verwacht. Voor zoover zij versterkte plaatsen hebben aangevallen zijn zij afgeslagen, behalve te Kampen, dat 20 Nov. aan hen overging met hulp der bevolking.

Meer opzettelijk, maar in tijdsorde veel later komend, is de marsch van Bülow geweest, die zich van het begin af voorgenomen had Holland aan te vallen ook zonder bevelen van zijn koning of van Bernadotte. Zijne orders van laatstgenoemden hebben geluid, te trekken naar Minden (1 Nov.), naar Munster (5 Nov.), naar den Rijn, om die rivier te bezetten van Wezel tot het scheidingspunt van Rijn en IJsel (19 Nov.)⁷¹). Toen de laatste order ontvangen werd bereidde Bülow reeds iets anders voor. Den 19den Nov. stond zijne voorhoede onder Oppen reeds dicht aan de Nederlandsche grens, bij Borken; den 23sten, nadat Bülow bericht had gekregen van het ontruimen van Amsterdam, is die voorhoede de grens overgetrokken en heeft Doesburg en (24 Nov.) Zutfen genomen; 25–27 Nov. heeft Bülow, thans van allerlei zijden omtrent den Hollandschen opstand ingelicht, zijn hoofdmacht zelf in beweging gesteld, heeft 30 Nov. Arnhem bij storm genomen en is voortgerukt naar Utrecht, dat onderwijl reeds 28 Nov. door Molitor ontruimd was, en waar dus de tenzelven dage ingerukte Russen van Narischkin en de 29 Nov. aangekomen Hollanders, afgezonden door Krayenhoff, de Pruisen zijn voor geweest.

Het is dus volkomen duidelijk dat niet de bewegingen der verbondenen op Nederlandsch grondgebied de aanleidende oorzaak van den opstand zijn geweest; van die bewegingen was 15 Nov. te Amsterdam en 17 Nov. in den Haag nog niets zekers bekend. Het sein tot den opstand was te Amsterdam het vertrek der Fransche troepen, in den Haag het vertrek der Fransche ambtenaren. Beide waren uitgelokt door de begin November aangevangen algemeene vlucht der Franschen uit Noordwest-Duitschland, die ook de Franschen in Nederland demoraliseerde en hen de wijk deed nemen in de richting op Utrecht–Gorkum–Breda, de verzekerde verbindingslijn met Antwerpen en met Frankrijk. Daarbuiten bleven alleen enkele vaste punten bezet: den Helder, Naarden, Deventer, Coevorden, Delfzijl. Natuurlijk dat het voortrukken der verbonden legers na Leipzig de algemeene oorzaak van alles geweest is, maar daarom kan men nog niet spreken (zooals herhaaldelijk van Pruisische, nimmer van Russische zijde gedaan is) van de „verovering” van Holland. Toen de wapenfeiten voorvielen, die dan de „verovering” zouden moeten uitmaken, bevond zich in het hart des lands sinds lang geen vijand meer, en was daar integendeel een bestuur gevestigd dat de „veroveraars”, soms met sterken aandrang, overtuigen moest dat zij veilig binnen konden rukken.⁷²)

Surtout si ce changement pouvait s'opérer conformément au vœu de la nation (hiervóór, bl. 26). Hoe zou zich de natie uiten? Hiervan kon vóór het uitbreken van den opstand zelf niets zekers blijken. Gedachtenwisseling omtrent den regeeringsvorm heeft er na 18 Mei tusschen Castlereagh en den Prins niet plaats gehad, maar dat Castlereagh's gedachten in de richting gingen die spoedig zou blijken de juiste te zijn, blijkt uit zijn onderhoud met den Pruisischen gezant Jacobi, aan wien hij te kennen gaf „que les défauts et inconvéniens de l'ancienne constitution feraient désirer d'établir les changemens requis pour donner plus de force et d'énergie à la marche du gouvernement, et qu'en conséquence sa forme devrait être plus monarchique” (1 Nov.)⁷³). Er was geen gevaar dat de Engelsche regeering moeilijkheden tegen eene opdracht der souvereiniteit door het volk in den weg zou leggen. „If the Nation call the Prince of Orange to the Sovereignty,” oordeelde ook Lord Malmesbury, „it would be the height of folly to reject it”⁷⁴).

Om te beter de aarzeling te begrijpen die de Prins aan den dag gelegd heeft en die bij het volgende hoofdstuk ter sprake zal komen, verdient het vermelding dat aan de waarschijnlijkheid eener uitroeping tot de souvereiniteit door sommigen in Engeland zeer sterk getwijfeld werd, o. a. door Lord Grenville, die zich herinnerd zal hebben welk een verwarrenden indruk in Holland de uitdrukking had gemaakt, die zich (tegen alle bedoeling der toenmalige Engelsche regeering) in 1799 de admiraal Duncan had laten ontvallen, toen hij in zijn opeisching aan Story den Prins van Oranje diens „souverain légitime” genoemd had.⁷⁵) Lord Grenville schreef waarschuwingsbrieven aan Fagel en kondigde zelfs aan dat hij er in het Hoogerhuis over zou spreken; welk voornemen hij heeft laten varen toen hij na 2 Dec. erkennen moest dat men met een werkelijken volkswensch in Holland te doen had. Hij heeft toen nog aangeraden dat de Souvereine Vorst aan de notabelenvergadering een soort excuus zou maken voor zijn onmiddellijke aanvaarding der souvereiniteit,⁷⁶) een denkbeeld dat wijselijk niet is gevolgd. Toen in de London Gazette van 11 Dec. was medegedeeld dat Lord Clancarty een credentiaal had ontvangen bij de regeering van den Souvereinen Vorst, werden er zoowel in het Lagerhuis (door Sir James Mackintosh) als in het Hoogerhuis (door Lord Holland) stekelige opmerkingen gemaakt, waaruit echter meer de animositeit van beroepsopposanten tegen de Engelsche regeering spreekt dan kennis ten toon wordt gespreid der Nederlandsche verhoudingen van 1813.⁷⁷) Alle bona fide twijfel had opgehouden na de gebeurtenis van 2 December.

In Duitschland voelde zich Niebuhr geroepen tot voorlichting van den Prins en van het Nederlandsche volk.⁷⁸) Na het onbeantwoord blijven van zijn aanbod aan zijn koning om als staatkundig adviseur een Pruisisch leger naar Holland te vergezellen, trok hij zich op zijn studeerkamer terug en schreef daar eene constitutie voor het herboren Nederland, met een ampele toelichting. Het stuk is begonnen in de laatste dagen van November en afgesloten 2 à 5 Dec., vóór de auteur van de opdracht der souvereiniteit kennis droeg. Het curieuse opstel beoogt eene verbetering van de constitutie der oude Republiek, verheft daarbij den Prins tot gelijke van de Staten, maar stelt hem nergens boven dezen; te zamen verbeelden zij den souverein. Bijzonder sterk is het federalistisch karakter van Niebuhr's ontwerp: het recht, de waterstaat, de religie (!), de universiteiten zullen provinciaal zijn, slechts diplomatie en defensie nationaal. Terwijl Hogendorp een verjongde Bourgondische monarchie wil, waarin de souvereiniteit uitdrukkelijk aan de Staten wordt ontnomen, handhaaft (doch corrigeert) Niebuhr de Republiek. Het is geheel onjuist, wat Niebuhr's zoon in 1852 heeft laten drukken, dat het stuk geschreven is „auf Veranlassung des hochseligen Königs Wilhelm I”; alleen had deze, op een hem door zijn moeder overgebrachte, vage dienstaanbieding van Niebuhr uit het voorjaar van 1813, in even vage termen geantwoord dat hij Niebuhr voor een bekwaam man hield, maar niet zou weten te bepalen waartoe hem te gebruiken.⁷⁹) Prinses Willemijn heeft het stuk in Januari 1814 naar Holland meegebracht, waar de Souvereine Vorst het ter zijde heeft gelegd: van eenigen invloed van Niebuhr's tekst op 's Vorsten eigen deelneming aan het constitutiewerk is geen spoor te bekennen, en noch aan de commissie als zoodanig, noch aan een der leden in het particulier, is die tekst ooit medegedeeld. Het stuk staat naast de Nederlandsche werkelijkheid; daarentegen in Niebuhr's ideeënwereld, die op zichzelf belangwekkend genoeg is. Hij had haar gevormd onder de studie voor zijn Römische Geschichte, waarvan de eerste deelen verschenen waren in 1811 en 1812, en waarin opmerkelijke voorliefde voor aristocratische instellingen is uitgedrukt en even groote afkeer van bonapartistisch nivellement. Het ontwerp onthoudt Nederland wat het in 1813 het meest noodig had: bevestiging der nationale eenheid langs den toen eenig mogelijken weg van sterke vorstenmacht. Zijn invoering zou niet de waarborg maar het graf der Nederlandsche vrijheid zijn geweest: een zóó georganiseerd Nederland ware tot slavernij vervallen van zijn eigen slechte hartstochten en slechte gewoonten.

In afwijking van Tellegen moet worden geopperd dat het hier wèl de plaats is, het feit der verheffing in bijzonderheden na te speuren. Zonder juist begrip dier bijzonderheden zal er altijd iets aan het begrip van het vervolg ontbreken.

Oranje's verheffing tot de souvereiniteit bij volkskreet is het feit van 1813, en de oorzaken laten zich wat hooger ophalen dan Tellegen heeft beproefd.

Het feitelijk bestaan der souvereiniteit is aan twee voorwaarden gebonden: aan de aanwezigheid van iemand die haar dragen wil, en van anderen die haar willen erkennen. Die voorwaarden bleken vervuld in 1813; waarom eerst toen en niet eer?

Ruimte voor de souvereiniteit van het huis van Oranje was er reeds lang geweest; eigenlijk van het begin van den opstand tegen Spanje af. Zij was ook in de maak toen Prins Willem werd vermoord; na dien tijd heeft zij zich nimmer kunnen vestigen. De redding van den opstand is het werk geworden niet van de Nederlandsche generaliteit, maar van het Hollandsche particularisme; en de Republiek der Vereenigde Nederlanden is de uitkomst geweest van dit particularistisch streven. Een staat sterk in de deelen, zwak in het verband; waarin het verband eigenlijk in niets anders bestond, dan in het gemeenschappelijk religiebelang en in de gemeenschappelijke verhouding tot het huis van Oranje.

De religieband werd zwakker, naarmate de religie minder bedreigd raakte. De Republiek overwon haar vijand; zij werd als zelfstandige staat erkend. Toen werd het tijd, het oorlogsnoodbehelp te wijzigen naar den stand van vrede. Het lot heeft gewild, dat toen nogmaals het Hollandsche particularisme de leiding heeft moeten nemen; de Prins was dood; zijn opvolger een ongeboren kind.

Die omstandigheid van het eerste stadhouderloos tijdvak heeft op de ontwikkeling der positie van het Oranjehuis in Nederland een rampzaligen invloed gehad. Oranje, voor het volksgevoel altijd bekleed gebleven met die Hooge Overheid, welke eenmaal den eersten Willem voor den duur van oorlog was opgedragen, had voor het eerst geen officieele betrekking meer tot het landsbestuur. Zijn positie kon niet langer versterkt worden langs regelmatigen, moest integendeel eerst hersteld worden langs revolutionnairen weg.

Het gevolg is geweest, dat de geavoueerde ambitie van het huis als maximum der wenschen het herwinnen van het verlorene ging opgeven; het herstel in reeds vroeger bezeten, niet de verheffing tot hooger waardigheid.

Willem III voelt die verheffing onder zijn bereik liggen; hij grijpt niet toe. Zij zou afgedwongen kunnen zijn in Juli 1672, zooals het herstel in het stadhouderschap afgedwongen is; maar de massa had geen oog voor de noodzakelijkheid van nieuwe vormen, en de Prins wist het wezen van het oppergezag te besluipen ook zonder aanneming van den naam daarvan.

De republikeinsche instellingen werden niet openlijk aangetast; zij werden gedenatureerd. Wat hem over de moeilijkheden die zij hem in den weg legden heen hielp, was enkel corruptie. The world's great patriot is tevreden geweest dat het Nederlandsche werktuig hem diende, en onverschillig, hoe het in zijn handen versleet. De wereldbelangen laten hem zelfs geen tijd, te zorgen dat bij zijn kinderloosheid althans de opvolging in het stadhouderschap verzekerd zij.

Na 1702 wordt, in het eigenlijke Holland, Oranje een mythe; het is geen realiteit meer. Het is er ver vandaan, dat de cultus aanstonds op den Frieschen tak zou zijn overgebracht. Als in 1734 Willem IV na zijn huwelijk, met een koningsdochter nog wel, op de doorreis in een Rotterdamsch logement zijn intrek neemt, loopt er nauwelijks iemand uit om den „Prins van Friesland”, zooals men hem noemt, te zien.⁸⁴) De Fransche inval van 1747 is noodig om de langdurige propaganda van Bentinck van Rhoon en anderen eindelijk vrucht te doen dragen. De Prins van Friesland wordt de Prins, tout court. Maar het staat te bezien of de beweging er niet ruim zooveel eene is tegen het oligarchisch bederf als vóór zijn immers weinig bekende persoon. Het stadhouderschap werkt nog éénmaal als een tooverwoord, maar het is de laatste maal. Als Willem IV buiten staat blijkt de hem in den schoot gelegde voorrechten aan te wenden tot duurzame beveiliging van eenig volksbelang welk ook, verliest hij de affectie der betere klasse en behoudt nog slechts die der heffe.

En de gelegenheid ware in 1748 zoo gunstig geweest! De kracht der tegenpartij was gesloopt lang vóór zij ten val werd gebracht: al wat er voortreffelijks was geweest in de Hollandsche staatkunde van Oldenbarnevelt, eerbiedwaardigs nog in die van Jan de Witt, behoorde onherroepelijk tot het verleden. Het „eiland” Holland⁸⁵) was tot zijn particularisme eerst wel gedwongen geweest, toen Leicester de generaliteit te gronde hielp; het had er in volhard door de ervaring van den fabelachtigen voorspoed, waarmede het eigen krachtsinspanning had beloond gezien. Die voorspoed taande sedert het einde der zeventiende eeuw. Holland had behoefte gehad aan een vrijen armzwaai, zoolang het nog, in economischen zin, op verovering uitging. Wat het won, kon eenmaal allen ten goede komen, maar het kon alleen winnen bij een groote mate van zelfstandig gezag, niet slechts van Holland, maar van de steden in Holland, en in die steden van de bezitters van het handelskapitaal. Zij hadden moeten woekeren met de exceptioneele gelegenheid die zich in de wereld der zestiende en zeventiende eeuw, tusschen den val van Antwerpen en de opkomst van Londen en van Hamburg, voor den Hollandschen ondernemingsgeest had opgedaan. Thans was er nog slechts spraak van verdediging en behoud. Het door de deelen gewonnene moest tot nationaal kapitaal worden gemaakt, en de leiding hierbij behoorde aan een centrale autoriteit, die steun zocht niet bij de weinigen die onteigend, maar bij de velen die gediend moesten worden.

Dat men in Willem IV ontgoocheld werd is gewroken aan zijn zoon. Een ideaal van staatshervorming ontstaat, waarbij het huis van Oranje aanhangsel zal zijn in plaats van middenpunt. In de formule der patriotische Acte van Verbintenis van 1786: volksregeering bij representatie, met een daaraan ondergeschikt Erfstadhouderschap, valt de volle nadruk op de volksregeering. Het volk, dat wil in 1786 in waarheid zeggen de onderwezen, gezeten burgerij, stelt zich als erfgenaam van alle machtsaanspraak der oligarchie, ook tegenover het huis van Oranje. Het wil behouden de oude bondgenootschappelijke regeering, mits de organen daarvan niet langer zullen aangevuld worden bij coöptatie, maar bij volkskeuze. Een- en ondeelbaarheid der Staatsmacht staat volstrekt niet op het programma; dit punt is eerst van de Franschen afgezien.

Het is bekend, dat de afloop van den patriottentijd het huis van Oranje bij de Nederlandsche hervormingsgezinden in een doodelijken haat bracht. Die haat is ouder dan de Fransche Revolutie en door de inwerking van die Revolutie volstrekt niet vermeerderd. Integendeel, de minst bevooroordeelden onder de Nederlandsche revolutionnairen hebben zeer goed ingezien dat juist de nabootsing der Fransche revolutie in Nederland voor het huis van Oranje een nieuwe toekomst openen kon. Wij zien Valckenaer in 1791 eene constitutie ontwerpen waarin aan Willem V de plaats is toegedacht die de Fransche staatsregeling van dat jaar aan Lodewijk XVI overlaat.⁸⁶) Er is geen bewijs dat het plan tot het hof is doorgedrongen, maar al zou het, Willem V hadde het antwoord gereed gehad. Een constitutioneel koning, heeft hij bij eene andere gelegenheid gezegd, is een koning wiens hoofd onder de valbijl komt.⁸⁷) Een woord dat toont hoe weinig hij verwachtte van de zelfstandigheid die eene Nederlandsche revolutie tegenover de Fransche zou weten te bewaren. En onze Stadhouder had daarin geen ongelijk. De constitutie van Valckenaer was niets dan copie uit de teekenzaal, en copie naar een reeds het volgende jaar in den hoek gesmeten voorbeeld.

In Frankrijk vestigt zich de Republiek en verklaart onzen Stadhouder den oorlog; wat er van Nederland worden zou hing van de wapenen af, die in 1795 hebben beslist.

Het Schrikbewind was toen voorbij, moderatie in Frankrijk het wachtwoord geworden. De Jacobijnen hadden alle idealisme lang verloren; zij hechtten meer aan bezit dan aan leuzen. Ook in hunne behandeling van Nederland kwam dat uit. Siéyès en Rewbell zorgden beter voor het spekken van de Fransche krijgskas dan voor de zuivere reproductie van den Franschen staatsvorm. Eigenlijk liet men, een paar jaar lang, de geheele Bataafsche constitutie aan de Bataven over, en heeft eerst ingegrepen toen uit de mislukte pogingen der verschillende Bataafsche partijen een anarchie ontstond die gevaar opleveren kon voor buitenlandsche inmenging en orangistische reactie. Genoodzaakt tot de keus, welke van de partijen der Bataafsche Conventie men tot de waardigheid van Fransch werktuig zou verheffen, koos men die van Vreede en Fynje die de sterkste machtsbegeerte had en de minste gewetensbezwaren. Zij voerden het militair spektakel op, waaraan wij de invoering der staatsregeling van 1798 te danken hebben gehad. Te danken waarlijk, want ook de gebrekkigste constitutie was toen te verkiezen boven in het geheel geene.

Eigenlijk was men het over de hoofdpunten die de Nederlandsche staatsregeling zou moeten inhouden al lang eens, maar het eigenaardig Nederlandsch gemis aan vormkracht en besluitvaardigheid, de stroefheid die onze politieke vergaderingen altijd gekenmerkt heeft, hadden telkens weer de conclusie verhinderd. De opheffing der provinciale souvereiniteit, de eenheid in de volksvertegenwoordiging en in het hoog bestuur, het amalgama der schulden, de scheiding van Kerk en Staat, de emancipatie der Katholieken en der Joden, de vervanging van de uitvoerende collegiën door ministers;—alle punten dus waar voor Nederland de revolutie in heeft bestaan en waarvan ook nimmermeer is afgeweken⁸⁸), waren reeds door de eerste Nationale Vergadering gedecreteerd, maar men was er niet in geslaagd van de onderscheiden deelen een machine te bouwen die loopen kon;—en een machine moest er zijn! De geheele natie was hier zóó van overtuigd, dat de eerste gewaarwording na den 22sten Januari 1798 er algemeen eene was van verademing. Dat men de constitutie op deze wijze had moeten ontvangen was een gevolg van eigen dralen en slofheid; nu had men ze dan en opponeerde er niet tegen. Waartegen men in verzet kwam was de aanmatiging der kliek die haar ingevoerd had, en die haar schaamteloos trachtte te exploiteeren ten eigen bate. Tegen het operettebewind van Vreede, Fynje en van Langen had den 12den Juni een samenloop van de fatsoenlijke lieden plaats, en niets bleek gemakkelijker dan het bewind omver te loopen zoodra de zekerheid bestond dat Frankrijk het had losgelaten. Maar aan de constitutie werd niet geraakt; integendeel, mannen van den stempel van een Gogel beginnen thans eerlijk te beproeven haar van het papier in de werkelijkheid te doen overgaan.

In deze poging wordt men in 1799 verrast door den inval der Engelschen en Russen. Wij hebben gezien, dat Nederland toen zeer ernstig op het behoud van de grondslagen der omwenteling gesteld bleek, en Oranje niet terug begeerde dan met behoud daarvan⁸⁹).

De praktijk der nieuwe staatsregeling viel overigens lang niet mede. Men had het wetgevend vermogen der volksvertegenwoordiging ver overschat. De staatsregeling ging van de onderstelling uit, dat het Bataafsche volk als zoodanig in alles reeds een collectieven wil had: elke nauwere vereeniging van gelijkgezinden, om voor hun deel dien wil op te voeden en uit te drukken, werd uitgekreten voor factie. Het natuurlijk gevolg was de onmacht van het vormloos gelaten geheel. Het Vertegenwoordigend Lichaam verdronk in de duizend kleinigheden, die tot dusver door de provinciale en locale lichamen waren bedisseld; het bracht den tijd zoek met voorloopige besluiten over dorpsbelangen, terwijl de gewichtigste organieke wetten, zonder welke geene staatsregeling iets beduidt, òf in de pen bleven, òf mislukten. Verordeningen kwamen tot stand op de runderpest en de haringvangst; maar geen eenheid van belastingen, geen eenheid van recht, geen inrichting der burgerlijke gemeenten, geen systeem van nationale opvoeding. De staatsregeling had bevolen dat dit alles en nog veel meer gereed moest zijn binnen zeer korten termijn, maar het werktuig van wetgeving, door die staatsregeling in het leven geroepen, bleek reeds totaal versleten eer het nog eenig werk van blijvenden aard had tot stand gebracht. In Frankrijk had zich hetzelfde verschijnsel voorgedaan: er was geen reactie tegen de grondslagen zelve der revolutie, maar een volstrekte vermoeienis en onvruchtbaarheid der uit de massa voortgekomen vertegenwoordigende lichamen. In plaats van een oppermachtig „volk”, wenschte men, in het belang van de bevestiging der Revolutie zelve, voortaan een oppermachtig bestuur. Het vestigt zich in den persoon van den Eersten Consul. Ook Nederland heeft dien koers te volgen. Maar aan wien hier de bestuursmacht op te dragen? Voor een militaire dictatuur, als in Frankrijk, ontbreekt hier de stof. Napoleon zocht dus in Nederland aansluiting bij de elementen die, in de vóór-revolutionnaire kaders, ervaring van de bestuurstaak hebben opgedaan: bij de regenten. Door het herstel der in 1798 tot onherkenbaar wordens toe verknipte provinciën, door het afschaffen der politieke geloofsbelijdenis die tot dusver voorwaarde was voor de uitoefening van politieke rechten, wordt het mogelijk een zeker aantal oude aanzienlijken met de besten van het revolutionnaire personeel in nieuwe bestuurslichamen te vereenigen. De Revolutie zal zoo worden „genationaliseerd”, een woord dat in de staatkundige programma's van omstreeks 1800 aanhoudend terugkeert. Eene contra-revolutie wordt niet bedoeld, maar een maatschappelijke reconstructie. Men wenscht de kringen die door afkomst, fortuin, kennis, ervaring uitmunten, niet langer van de Revolutie verwijderd te houden. Het herstel van de provinciën onder de oude namen en met de oude grenzen is in deze kringen inderdaad als een gewichtige concessie aanvaard. Maar zij keeren niet als souvereine lichamen terug, enkel als departementen met meer huishoudelijk gezag dan de departementen der constitutie van 1798. Na eenige aarzeling laten zich de aanzienlijken vinden. Het wordt vrede in Europa, en ieder richt zich op den nieuwen toestand in. Zoo doet ook het huis van Oranje dat in onderhandeling treedt met Napoleon over een schadeloosstelling voor het verlies van het Stadhouderschap. Een brief van den ouden Prins geeft kennis, dat hij niemand weerhouden wil een ambt te aanvaarden onder het nieuwe bewind.⁹⁰)

Toen Napoleon de constitutie van 1801 aan Nederland gaf, rekende hij op een tijd van vrede. Die vrede kwam ook tot stand, en daarmede de mogelijkheid van opleving der Nederlandsche welvaart. Maar reeds na een jaar brak de oorlog weer uit. De Keizer verlangde dat wij daaraan actief deel zouden nemen en op groote schaal ons zouden toebereiden tot het ondersteunen der beoogde landing in Engeland. Tot die hartelijke medewerking was het Staatsbewind niet bereid. Het verafschuwde den oorlog evenals het geheele volk, en had het onmogelijke beproefd om neutraal te mogen blijven. Het worstelde bovendien met groote financieele moeilijkheden. De oude Republiek (generaliteit, provinciën, Oost- en West-Indische Compagnieën, admiraliteiten) had 760 millioen gulden schuld nagelaten, en sedert 1795 was daar nog 366 millioen nieuwe schuld bijgemaakt. De begrooting voor 1804 wees 71 millioen aan uitgaven aan tegen minder dan de helft aan inkomsten. De gewone inkomsten, 33 millioen, voldeden niet meer tot de rentebetaling alleen, die 34 millioen vorderde⁹¹). Eigenlijk had dus de Staat bankroet moeten gaan zooals Frankrijk gedaan had, dat zijne schuld had getiërceerd. Maar tegen deze schending der publieke trouw zag het Hollandsche geweten op; zulk een maatregel was ook nimmer te verwachten van eene regeering waarop de renteniers zulk een invloed hadden als op die van het Staatsbewind. Wilde men aan de door Napoleon aanbevolen tiërceering ontkomen, dan was de eenige redding gelegen in de onverwijlde schepping van een nationaal belastingstelsel, dat de kleinere provinciën aan belastingen onderwierp van minstens gelijke zwaarte als die Holland sinds lang had gedragen. Al teerde ons volk op zijn oud vermogen in, vele particulieren waren nog rijk; het gold nu middelen te vinden om het geld te halen waar het was. Ook tot deze hervorming wist het Staatsbewind, beheerscht als het was door provinciale en plutocratische invloeden, zich niet te vermannen, en Napoleon schafte daarom de aanzienlijkenregeering af en beproefde het met een eenhoofdig bestuur, eerst nog dat van een Nederlander. Hij gaf Schimmelpenninck volstrekte koningsmacht, onder den bij die macht niet passenden titel van Raadpensionaris.

De stilstand, door de staatsregeling van 1801 in den loop der Revolutie veroorzaakt, komt daarmede aan een eind. De eenheid van belastingen en de nationale schoolwet worden aanstonds tot stand gebracht; de eenheid van recht krachtiger voorbereid dan te voren. Maar Schimmelpenninck kan al dat goeds verrichten alleen omdat en zoolang hij den Keizer behaagt. Hij is in zijn ambt gesteld opdat er kracht zal worden bijgezet aan de expeditie tegen Engeland. Na de nederlaag van Trafalgar echter ziet de Keizer in dat hij in geen jaren het Kanaal zal beheerschen, en verandert van tactiek. Engeland zal worden uitgehongerd, nu het niet kan worden besprongen. Daartoe is noodig de volstrekte beheersching van het vasteland, opdat alle havens voor den Engelschen invoer kunnen worden gesloten. Deze verandering van tactiek bracht den nekslag toe aan wat er nog over was gebleven van de Nederlandsche onafhankelijkheid. Zoolang het landingsplan bestond, was het in Napoleon's belang dat er een bevriende Bataafsche Republiek in wezen bleef: geen meester zijnde van het nauw van Calais, kon hij de Nederlandsche havens niet gebruiken als operatiebasis van zijn eigen oorlogschepen, en moest dus wel genoegen nemen met een zij het zwakken waarborg, dat onze havens en werven althans niet geheel ongebruikt zouden worden gelaten. Bij een frontaanval tegen Engeland kon een zelfstandige Bataafsche Republiek eenige diensten bewijzen; in het uithongeringssysteem was haar zelfstandigheid erger dan onnut: douaniers kon hij immers naar Nederland zenden zooveel hij wilde. Hij zendt er in 1806 een van keizerlijken bloede: zijn eigen broeder Lodewijk.

Het eigenaardig verschijnsel doet zich voor, dat het Nederlandsche volk de eenhoofdige regeering van een Fransch prins aanmerkelijk beter verdragen heeft dan die van een Nederlandsch burger⁹²). Voor Schimmelpenninck en zijn lijfwacht heeft men slechts spot over; den Bonaparte komt men buigend tegemoet. Men ziet in hem het eenig overgebleven voorbehoedmiddel tegen tiërceering en conscriptie. Napoleon zou er in hebben toegestemd dat de Nederlandsche couponknippers van het eene, de Nederlandsche huismoeders van het andere schrikbeeld bevrijd bleven, mits er maar een ondoordringbare muur tegen den Engelschen invoer werd opgericht. Maar hieraan haperde het: „empêchez donc la peau de transpirer”, roept Lodewijk in wanhoop uit na een der ontelbare keizerlijke verwijten. Hij was geheel ongeschikt voor het ambt dat zijn broeder hem opgelegd had. Zelf een zwak, door en door welwillend man, had hij behoefte aan eene stemming van welwillendheid om zich heen; hij wilde niet tegen nationale wenschen en belangen ingaan. Hij vergat dat hij Koning van Holland was bij de genade van een ander. Na vier jaar heeft hij afgedaan en neemt de Keizer het besluit, ons direct te regeeren. De tiërceering komt mee, en ook de conscriptie.

Intusschen was de onder Schimmelpenninck weder opgevatte moderniseering van het maatschappelijk gebouw onder koning Lodewijk voortgezet. Een nationaal strafwetboek, een burgerlijk wetboek (adaptatie van den Franschen code civil), een wetboek van koophandel, een nieuwe rechterlijke organisatie waren gereed gekomen en reeds ingevoerd of stonden op het punt het te worden. In plaats van de collegiale regeering in departement en gemeente was die van landdrost en burgemeester getreden, naar het Fransche voorbeeld afgezien. Eene wetgeving was in voorbereiding die de kerken onder streng opzicht zou gebracht hebben van den Staat. Op al deze punten beteekende dus de inlijving bij Frankrijk niet de onderwerping aan een geheel vreemd regime. Nieuw waren de militaire dienstplicht en het scherpe politie- en douanetoezicht; nieuw was bovenal de ondervinding, dat in den publieken dienst zwaar werk werd verlangd. De gewoonte van het gemoedelijk „besogneeren” onder een pijp tabak had de collegiën der Republiek overleefd; thans leerde men het „dienstdoen” van den modernen ambtenaar. De Fransche directeurs en prefecten houden niet op zich over de laksheid en eigenwijsheid van hun Hollandsche ondergeschikten te beklagen; zij prikkelen hen aanhoudend tot meer onafgebroken, sneller en vooral machinaler werkzaamheid. Onderwijl treedt een belangrijk deel der Hollandsche jongelingschap in de harde militaire school des Keizers. Voor zoo verweekelijkte naturen, die den krijgsdienst hadden leeren beschouwen als een werk dat men aan arme drommels van vreemdelingen overliet, geen slechte school. Niet slechts „het volk” moest er aan gelooven, maar ook de burgerklasse, die in dezen tijd van toenemende berooidheid geen geld had een remplaçant te koopen. Slechts de rijken kwamen vrij, en Holland was in last toen, in 1813, ook zij werden opgeroepen om te dienen als garde d'honneur.

Het was niet zoo erg, dat de Hollanders in dezen tijd wat armer werden. Waar hadden zij hun rijkdom toe gebruikt? Aan de natie als geheel was die weinig ten goede gekomen. De Staat was steeds berooid gelaten; in de nijverheid was weinig geld gestoken; ook niet in de koloniën die door de compagnieën zeer gebrekkig werden ontgonnen en waar het volk in zijn geheel niet de minste kennis van had en zich niet om bekommerde. Holland was bovenal een geldmarkt geworden voor vreemde staten, waarvan er thans verscheidene niet betaalden. Ook had het tot 1795 nog een aanzienlijk aandeel gehad in de Europeesche vrachtvaart, maar die lag nu stil, en Holland verloor één voor één zijn oude connecties en zou, als de zee weer open kwam, zich opnieuw een positie in de handelswereld moeten veroveren. Wat er nog omging was dobbelspel aan de beurs en smokkelarij in het goederenverkeer. De hooge graanprijzen maakten den landbouw tot een voordeelig bedrijf, maar de groote Hollandsche steden raakten in diep verval. De huizen te Amsterdam deden in 1813 de helft van den prijs van 1800. Bij honderden werden de huizen daar afgebroken, 't zij om de belasting te ontgaan, 't zij uit speculatie, om de materialen aan te bieden in de Belgische departementen waar landbouw en nijverheid bloeiden en naar huizen veel vraag was. In Leiden, Delft, Haarlem vooral, had hetzelfde plaats. Langs de Vecht werden de buitens gesloopt; men maakte er weiland van. In 1813 werden te Amsterdam minder dan het derde deel van het getal luxepaarden gehouden dat voorkwam in 1810⁹³). De familiën die een etablissement in de stad hadden gehad en een op het land, hielden slechts één van beide meer aan. Men schafte zijn bedienden af. Het aantal bedeelden nam toe, terwijl door de tiërceering de middelen der gestichten sterk waren verminderd. Doch dat de weelde zoo afnam was lang geen onverdeeld kwaad, ook niet de politieke onteigening die de vroeger heerschende geslachten hadden ondergaan. Men was niet langer, als men zekeren familienaam droeg, van de geboorte af verzekerd van een fatsoenlijk bestaan; men verleerde, een eerlijke broodwinning te verachten. De volkseenheid werd bevorderd door de omstandigheid, dat wat er van den nationalen rijkdom overbleef, meer gelijkmatig over de provinciën werd verdeeld. Er vloeide geld uit Holland weg dat, tenminste voor een gedeelte, werd aangelegd in de landprovinciën, die toenamen in welvaart, in bevolking, in bekendheid. De mooie plekjes in Gelderland kwamen in trek als woonkwartieren.

Nederland deed zijn nieuwe intrede in de rij der natiën als een land dat veel geleden had; dat sterk verkleind was in naam, in geld, in aanzien. In veel opzichten moest het van voren af aan beginnen, niet zonder betrekkelijk goede kansen evenwel: het had zijn ligging, zijn bodem, zijn sober, eerlijk volk; het had naast minder goede, ook eenige voortreffelijke traditiën. En het was door de Revolutie van veel overtolligs en schadelijks bevrijd: van een onmogelijke staatsinrichting, die in den harden strijd der moderne concurrentie dien men tegemoet ging, volstrekt onbruikbaar zou zijn gebleken; die eigenlijk uitgediend had al de geheele achttiende eeuw door, maar wij zelf hadden er ons niet af weten te helpen. De Revolutie had ons een nieuwe bewerktuiging gegeven, en wij hadden het geluk dat een Oranjevorst gereed stond om den troon te beklimmen waar Napoleon van werd afgebonsd.

Want hierop komt de zaak neer. Wel mocht Gijsbert Karel in zijn oranje-boven-biljet schrijven: „de oude tijden komen weerom”, het publiek dacht daarbij aan den koophandel en geenszins aan den regeeringsvorm. Zelfs Gijsbert Karel wilde niet naar de jaren vóór 1795 terug, maar naar een verder verleden: hij wilde een toestand scheppen zooals had kunnen ontstaan wanneer in de zestiende eeuw òf onze wettige vorst hervormd ware geworden òf Prins Willem souverein ware gemaakt eer hem de kogel trof. Tenminste, hij verbeeldde zich dat. In werkelijkheid heeft, behalve herinneringen uit het nationaal verleden, vooral de aanblik der Engelsche instellingen zijne pen bestuurd⁹⁴).

Tellegen doet, naar mijn smaak, in een boek dat De Wedergeboorte van Nederland heet, Gijsbert Karel te summier af. Wij zien hem in 1913 grooter dan men het in 1884 deed. Ruimen wij hem de plaats in waarop hij naar ons oordeel recht heeft.

Zijn jeugd is door Fruin beschreven in een zeer bekend opstel⁹⁵). Door geboorte, opvoeding en belang tot de Oranjepartij behoorende, zich in den strijd van '87 voor den Prins ijverig te weer stellende, was Gijsbert Karel door den loop dien de oranje-restauratie nam niettemin diep teleurgesteld. Hij had een toenadering tusschen Prins en volk gewild, geen overgave van den Prins aan het behoud. Hij had voorspeld „de naderende volksregeering”, die men niet moet willen ophouden, maar door hervormingen den weg banen. „In de tegenwoordige tijden”, schrijft hij in 1793 aan van de Spiegel, „kan geen Regeering iets goeds uitwerken, zonder de liefde en het vertrouwen der ingezetenen”, en hij wist dat de regeering der Republiek dat vertrouwen niet meer bezat. De gebeurtenis van 1795 heeft hem niet zeer verrast. Hij was geen hoveling; heeft er geen oogenblik over gedacht, Oranje in de ballingschap te volgen. Aanstonds na de verwijdering uit zijn ambt begrijpt hij dat hem voortaan geen rol overschiet dan die van „citoyen utile”⁹⁶). Anders dan zijn standgenooten, die pruilend bijeenhokten, voegt hij zich onder de bedrijvige massa. Door den dood zijner schoonmoeder de beschikking krijgende over een groot vermogen, verhuist hij naar Amsterdam en wordt simpel koopman; maar niet tot zijn profijt. In 1806 betrekt hij het buitengoed Adrichem bij Beverwijk en houdt er zich bezig met studie en met de opvoeding van zijn talrijk kroost. In 1809 verhuist hij, om de kinderen, naar den Haag. Met uitzondering van één enkel oogenblik, bij zijn Verklaring aan het Staatsbewind, wordt hij in de politieke geschiedenis van het land in al die jaren niet genoemd. Een onbewogen uiterlijke levensgeschiedenis. Des te belangrijker is de innerlijke.

De heilstaat zooals hij over ons gebracht was, op de spits van vreemde bajonetten, moest een trotsch gemoed als het zijne met minachting en afgrijzen vervullen. Dat het oude tot onbruikbaar wordens toe versleten en dus terecht bezweken was, ontging hem niet, maar de nieuwe bouw had, om op zijne beurt duurzaam te zijn, een werk moeten wezen van eigen vinding en geen slaafsche navolging van vreemde modellen. Hoe juist maakt hij de balans van zijn tijd op, als hij, niet blind voor haar groote deugden, in haar nadeel boekt, dat zij, als maatschappelijk ideaal, den „homme de bien” verruild heeft voor den „habile homme”; dat zij als regel volgt: „ne parvenir au cœur que par la voie de l'esprit”; „fonder le bonheur de l'homme sur l'usage de sa seule raison”⁹⁷). Het gevolg? „Mille raisonneurs contre un homme vertueux; chacun veut être un homme universel”.—„Quelle est la passion qui s'éveillera pour maintenir le gouvernement philosophique, et pour le défendre contre toutes les passions religieuses qu'il persécute également? Quel parti du peuple, rendu à la paix et à quelque repos, le soutiendra?... Parmi tous les reproches qu'on peut lui faire, celui du manque absolu de caractère est le plus fondé”.⁹⁸)

Eén doel is hem na 1795 steeds bijgebleven: de natie, door haar weder voedsel te doen zoeken in het eigen verleden, te redden van den ondergang. Afgesneden van den stam waarop zij was gegroeid, zou zij verwelkt zijn. Gijsbert Karel, die meer dan één ander onze achttiende eeuw aan onze negentiende verbindt, is zich, bij alle ontwikkeling van denkbeelden, bij alle aanpassing aan nieuwe vormen, in wezen verwonderlijk gelijk gebleven.

In 1795 is hij niet zonder hoop, dat, bij de eerste groote overwinning der geallieerden, de Franschen, als in 1793, ons land weer zullen moeten ruimen. Het oude mag dan niet terugkeeren. In den zomer van dat jaar stelt hij zijne gedachten op het papier omtrent de veranderingen, die in zoodanig geval in de Unie behooren te worden aangebracht. De familietrek met de latere Schets is onmiskenbaar.

Als grootste gebrek, dus ongeveer het stuk,⁹⁹) heeft de ondervinding doen kennen de ontstentenis van een krachtig algemeen bestuur. Dit dient gevestigd in een Stadhouder, die in een constitutioneele betrekking moet komen tot het geheel der Republiek en niet meer uitsluitend tot de provinciën afzonderlijk. Onder den Stadhouder zullen ressorteeren de volgende departementen van algemeen bestuur: financiën, landmacht, marine, koloniën, buitenlandsche zaken. Ten opzichte van al deze onderwerpen zullen de provinciën afstand doen van de Souvereiniteit, die zij voor justitie en binnenlandsche zaken onverkort behouden, met dezen verstande evenwel dat een Hooggerechtshof der Unie wordt ingesteld om overtreding van de wetten en besluiten der algemeene regeering te straffen. De wetgevende macht zal ten opzichte van al de opgenoemde zaken die aan de Unie zijn afgestaan, worden uitgeoefend door de vergadering der Staten-Generaal, waarvan een ambtenaar onder den titel van Raadpensionaris (titel die dus voortaan een Unie-ambt zal aanduiden) „het beleid” hebben zal. In de Staten-Generaal zal hoofdelijk worden gestemd zonder ruggespraak met de committenten, die evenwel na een zeker aantal jaren de beslissing zullen hebben over de al of niet-vernieuwing van het mandaat. De Provinciale Staten vaardigen ieder een zeker aantal leden af in de verhouding van het aandeel der provincie in de algemeene lasten. De Generaliteitslanden zullen in de algemeene landsvergadering vertegenwoordigd zijn.

Over het gewichtig punt van de samenstelling der Provinciale Staten zwijgt het stuk; in zijn systeem terecht, daar het een memorie over de herziening eener unie tusschen souvereine gewesten is, en dus de samenstelling der gewestelijke vertegenwoordiging een huishoudelijke zaak blijft. Doch reeds tijdens de patriotsche troebelen had Gijsbert Karel de vestiging voorgestaan van een regelmatigen volksinvloed op de samenstelling der gemeentelijke, en daarmede der provinciale vertegenwoordiging, en uit een ontwerp van 1799–1801 blijkt, dat hij dit denkbeeld thans niet minder aanhing.

Dit stuk van 1799–1801¹⁰⁰) werd opgezet naar aanleiding van de leiding der Engelschen en Russen, doch eerst later in definitieven vorm gebracht na kennisneming van het veel beperkter ontwerp van Uniereform, door van de Spiegel in 1799 te Lingen opgesteld.¹⁰¹) Het is een omwerking van het opstel van 1795 in artikelvorm, met bijgevoegde memorie van toelichting. De Stadhouder heet thans Erfgouverneur, en heeft het karakter van onschendbaarheid. In plaats van vertegenwoordiging der provinciën naar de bijdragen in de algemeene lasten, komt vertegenwoordiging naar de volkrijkheid. Een aanhangsel geeft de veranderingen op die de constitutiën der provinciën noodzakelijk zullen moeten ondergaan. In de Provinciale Staten zal worden gestemd bij meerderheid; behalve de steden zullen ook de dorpen er vertegenwoordigd zijn; in alle steden en dorpen waar de bevolking zeker getal te boven gaat, treden kiescollegiën op. „De kiezers behoeven slegts den Christelijken Godsdienst, zonder verder onderscheid, te belijden”.

Op dit stuk volgt 27 Oct. 1801 de Verklaring aan het Staatsbewind,¹⁰²) waarbij Gijsbert Karel, nevens anderen opgeroepen zijn stem uit te brengen over de nieuwe staatsregeling van dat jaar, „alle constitutiën afkeurt welke niet het Huis van Oranje met de erfelijke waardigheid van Hoofd van den Staat bekleeden”. Voortaan zal, zegt hij, in het geval eener restauratie geen sprake meer kunnen zijn „van eene instructie voor den Prins, te geven door de Regenten, maar van eene Grondwet, met eene gelijk verbindende kragt voor Prins, Regenten en Volk.”

De Verklaring verscheen op een oogenblik, dat op verwezenlijking van Hogendorp's denkbeeld minder kans was dan ooit. De Bataven kwamen al vaster aan de keten van den Eersten Consul te liggen, en Oranje zelf keerde zich door den nood gedrongen van Nederland af. De nieuwe belangen van het huis in Duitschland konden door het optreden van Gijsbert Karel slechts worden geschaad. De toezending van het stuk werd dan ook alleen door de Prinses met eenige hartelijke woorden, door den Prins met verlegenheid, en door den Erfprins in het geheel niet beantwoord. Hogendorp schikte zich in het onvermijdelijke en richtte, met den aanvang van 1802, zijn activiteit op andere dingen: hij begon zijn kolonisatieonderneming aan de Kaap, die hem, met andere onderwerpen van kolonialen en staathuishoudkundigen aard, in de eerstvolgende jaren geheel in beslag nam.

Het begin der regeering van koning Lodewijk opent tevens eene nieuwe levensperiode voor Gijsbert Karel, die in zijn handelsondernemingen groote verliezen had geleden en zich om financieele redenen op zijn buitengoed terugtrok, met opgeving van zijn etablissement te Amsterdam. Het nieuwe regime, aan welks levensvatbaarheid hij in 1795 en nog in 1801 niet had geloofd, begint zich meer en meer te vestigen. Moet hij er niet zijn plaats in zoeken (zooals al zijn standgenooten doen), in zijn eigen belang en dat zijner kinderen? De oude Prins was dood; het gevoel voor den Erfprins nimmer hartelijk geweest. Gijsbert Karel capituleert, dat is te zeggen niet met der daad, maar in zijne ziel. Hij is te trotsch om zich aan te bieden, en de koning is hem niet komen zoeken, maar als hij gekomen was, zou Gijsbert Karel zich tot een post van minister of staatsraad hebben laten vinden, en dat de koning niet kwam werd den dagboekschrijver van Adrichem tot een niet te verkroppen ergernis¹⁰³). Tot hij zich overwon, de wereldsche zaken van zich zette, zich in den Haag vestigde nadat en omdat koning en regeering die stad verlaten hadden, en zich nogmaals, als reeds in de jaren vóór 1801, verdiepen ging in de studie der vaderlandsche historie. Het resultaat dier studie, de Discours sur l'histoire de la Patrie¹⁰⁴), zijn onontbeerlijk voor de kennis van den gedachtengang die de Schets van 1812 beheerscht, en die geen andere is als deze: een nieuwe Staat der Nederlanden mag niet de herleving der Republiek zijn, maar moet zijn normen zoeken in het monarchaal verleden¹⁰⁵). De Republiek wordt als een afwijking beschouwd, alleen te rechtvaardigen uit de buitengewoonheid der omstandigheden van 1588, die in 1812 lang hebben opgehouden te bestaan. Dat reeds Maurits niet tot souverein is verheven wordt ernstig betreurd, en daarbij eene schets gegeven van de Nederlandsche monarchie zooals zij in 1618 en 1619 ware in te richten geweest: de souvereiniteit gevestigd in den Prins van Oranje; een constitutioneele adel; steden met kiescollegiën die er de regeering stellen; „à tous les bourgeois aisés le droit de nommer au scrutin ces électeurs...”; „une démocratie tempérée et très limitée à côté de l' aristocratie, pour empêcher celle-ci de dégénérer comme elle a toujours fait...”; „le pouvoir monarchique, aristocratique, populaire, sagement combinés...”; het is de Schets zelve van 1812, die hier aan den Maurits van 1619 wordt voorgeschreven. Het slot van het laatste Discours klinkt als een belofte: „Les Princes d'Orange n'ont jamais voulu forcer la nation à leur conférer la puissance souveraine, mais ont attendu cet acte de sa gratitude et de sa conviction qu'il y alloit de son propre intérêt. Toute notre histoire postérieure n'est que le développement de ce principe....”

Er is dus, sedert 1795 en 1799–1801, een heel eind weegs door Gijsbert Karel afgelegd. Nieuw is in de stukken van 1812¹⁰⁶) de verwerping van den republikeinsch-bondgenootschappelijken staatsvorm, die in de oudere ontwerpen nog was vastgehouden. „De natie”, schrijft hij in 1817 ter verklaring, „was door Koning Lodewijk aan een souvereinen Vorst gewend geraakt”¹⁰⁷). De natie—niet ook Gijsbert Karel zelf? De opteekening zijner zielservaringen van 1806 en 1807 bewijst zonneklaar, dat ook voor hem de algemeene, gehoorzame erkenning van het monarchaal gezag in Lodewijk Napoleon een diepe beteekenis heeft gehad. Het koningschap, zij het van een vreemdeling, heeft voor hem niet meer, als de staatsvormen van 1798 en 1801, het karakter eener revolutionnaire nachtmerrie. Maar de koning laat hem ter zijde. Deze verwaarloozing, en de daarop gevolgde inlijving bij Frankrijk, geven hem aan zichzelven terug. Toch niet zonder dat zijn ziel zich bewust bleef van het, in de stilte van zijn Adrichem, eenmaal genomen besluit. Ook zelfbespieding kan invloed hebben op de ontwikkeling van staatkundige denkbeelden, en bij Gijsbert Karel is dit ongetwijfeld het geval geweest. Hij werpt zich andermaal op de vaderlandsche geschiedenis om er de bevestiging in te lezen van wat hij zelf reeds gevoeld heeft dat worden moet.

Reeds de eerste redactie van de Schets (1812) heeft het woord „Koning” en volstrekt niet alleen ter wille van de fictie, dat het een stuk van 1806 zou zijn, geschreven vóór de komst van Lodewijk Napoleon. Dit bewijst, behalve de uitdrukkelijke verzekering van Hogendorp in zijne gedenkschriften dat het woord tusschen hem en de bentgenooten bediscussieerd en door hen eenstemmig goedgekeurd was¹⁰⁸), reeds de omstandigheid dat de term onveranderd is gehandhaafd geworden in de tweede redactie, die geen gevaar meer liep van inspectie door de Fransche politie, en aan den Prins bij zijn komst is voorgelegd, wiens eerste aanteekening op den inhoud zou luiden: „de titel blijft [zooals hij inmiddels aangenomen was] Souverein Vorst der Vereenigde Nederlanden”¹⁰⁹).

Hogendorp heeft zich hierin één gevoeld met het volk, dat bij instinct en unaniem begrepen heeft, dat men een Oranje geen lageren titel mocht toeleggen dan men een Bonaparte had laten voeren. Als in het voorjaar, tijdens de reis van Gevers, het gerucht zich verbreidt van het onderweg zijn van Willem VII, moet hij het zijn als Koning van Holland; men wil zijn beeldenaar met dat randschrift op medailles gezien hebben waarvan ieder den mond vol heeft maar die niemand vertoonen kan,¹¹⁰) gelijk er dan ook geen enkel exemplaar ooit van is voor den dag gekomen. De Bijltjes zingen te Amsterdam: „Leve Willem de Eerste onzen Souverein, de Prins moet Koning van Holland zijn”, en als het Staatkundig Dagblad van de Zuiderzee, waarin, met machtiging van Kemper en Scholten, die Kattenburger deun is afgedrukt, op het ziekenhuis te Utrecht ontvangen wordt, gaat, blijkens bericht van den administrateur, onder verpleegden, dokters en assistenten gelijkelijk de kreet op: „de Prins moet onze Koning zijn”¹¹¹).

Het strooibiljet van 17 Nov. heeft evenwel den koningstitel niet: „de Regeering roept den Prins uit tot Hooge Overheid.” Dit houdt verband met de wijze waarop Gijsbert Karel zich voorstelde den opstand te moeten leiden. De oud-regenten zouden zich constitueeren tot eene vergadering van Staten-Generaal, die den Prins zouden inroepen tot hoofd hunner regeering, welke zij onmiddellijk daarna door toelating van mannen van na '95 zouden versterken. De regeering dezer Staten-Generaal zou besloten worden met de afkondiging eener inmiddels door eene commissie uit hun midden met den Prins beraamde grondwet, die aan het land het constitutioneele koningschap zou schenken.

Als deze toeleg reeds ten tweeden dage van den opstand geheel mislukt, is Gijsbert Karel niet verlegen. „Le Prince est Souverain”, schrijft hij aan Fagel, „on ne sait pas comment, mais tout le monde le considère comme tel. Nous le proclamerons dans le même jour à la Haye, Amsterdam et Rotterdam, pourvu qu'il s'explique lui-même”¹¹²).

Aan dit laatste heeft het een oogenblik gehaperd. De proclamatie, waarmede de Prins den 30sten aan wal stapte, kon even goed als de aanvaarding van het Erfstadhouderschap als van hooger waardigheid worden uitgelegd. Aan Repelaer had hij vóór zijn inscheping nog gezegd, „dat hij meende de souvereiniteit die hem aangeboden werd te moeten van de hand wijzen, daar hij slechts verlangde dezelfde rang en waardigheid die zijn vader had bekleed; te meer daar hij dacht dat de oude Regeeringsvorm meer dan eenige andere der Natie aangenaam moest zijn”¹¹³). Repelaer antwoordt „dat het alleen met de waardigheid van Souverein was, dat het volk Zijn Hoogheid aan het hoofd van het bestuur verlangde geplaatst te zien”. Deze bedenking, vervolgt Repelaer in zijn aanteekening, „scheen den gewenschten indruk te weeg te brengen”. In den Haag, den 30sten, bleek daarvan nog niet veel. Falck, die 's Prinsen aankomst bijwoonde, noemt in zijn gedenkschriften de souvereiniteit een punt, waarover de Prins „geenszins verwacht had, zich zoo spoedig te zullen moeten uiten. Ook kwam het dien avond tot geen besluit. Den volgenden ochtend waren de denkbeelden over de helling der gemoederen ruimer en helderder geworden”¹¹⁴), en dan geeft de Prins zijn toestemming tot het vertrek aan van der Duyn naar Amsterdam, om daar met Kemper en Scholten aan de toebereidselen tot de uitroeping de laatste hand te leggen.

Is dit nu¹¹⁵) de aarzeling geweest van iemand, die niet weet of hij zelve de souvereiniteit wel begeert? Mij dunkt eerder van iemand, die aarzelt of zij hem werkelijk zoo uit één mond wordt opgedragen als men hem vertelt. De voorzorg, om Amsterdam te laten voorgaan en zich niet tevreden te houden met het Leve de Koning-roepen langs den Scheveningschen weg, beduidt nog geen afkeer van de souvereiniteit! De eerste dépêche van Lord Clancarty¹¹⁶) spreekt niet van een Prins die moet worden aangezet; eerder van een Prins die door hem, Clancarty, wordt versterkt in het voornemen, zich niet uit te laten voor men zekerheid zal hebben althans van de stemming van het machtig Amsterdam, van patriotsche reputatie.

Er werden, blijkt uit die dépêche, bij 's Prinsen aankomst in den Haag twee meeningen verkondigd, de eene (door van der Duyn; naar het schijnt mede namens den door podagra aan zijn stoel geklonken Hogendorp) dat de uitroeping plaats moest hebben op staanden voet, in den Haag, en tot Koning; de andere dat men Amsterdam moest laten voorgaan, en tot zoolang althans den koningstitel niet gebruiken. Aan het geschil omtrent den titel maakte de Prins onmiddellijk zelf een einde, door te beslissen dat hij den koningstitel vooralsnog niet voeren wilde; hij wilde, zeide niet maar dacht hij, dien pas voeren over het rijk der zeventien Nederlanden, als de bondgenooten zouden toelaten dat hij zulk een rijk verwierf, en daaromtrent bestond op 30 November 1813 nog niet de minste zekerheid. Het geschil omtrent de plaats werd, als wij Clancarty gelooven moeten mede onder zijn, Clancarty's invloed, in dezen zin beslist, dat de eerste uitroeping moest geschieden te Amsterdam.

Intusschen had de Amsterdamsche bevolking op geen Haagsche besluiten gewacht. Het is zeer leerzaam de volgorde der gebeurtenissen te Amsterdam eens precies na te gaan, 1^o. omdat daaromtrent, en bij berichtgevers waar men het niet van zou vermoeden, veel onnauwkeurigs is medegedeeld; maar 2^o. en vooral, omdat daaruit zoo overtuigend blijkt dat de uitroeping eene volksdaad is geweest en geen opgemaakte fraaiigheid van Kemper en Scholten, zooals b.v. in de bekende Vertraute Briefe van Strick van Linschoten is beweerd, een boek waarvan met de uiterste omzichtigheid gebruik is te maken, omdat de schrijver, oud-Bataafsch diplomaat van twijfelachtige reputatie, in 1814 in zijn pogingen om weder bij de Nederlandsche diplomatie te worden geplaatst, teleurgesteld is geworden¹¹⁷) en zijn boek schrijft met de bepaalde bedoeling aan de Nederlanders en place, den Koning inbegrepen, zoo onaangenaam mogelijk te zijn.

Strick van Linschoten beschrijft de uitroeping door Kemper en Scholten gedaan, als volgt (wij nemen hierbij in aanmerking dat Strick den nacht waarvan hij spreekt doorgebracht moet hebben op zijn bed, dat toen te Mannheim gespreid stond, en dus geen ooggetuige is):

„Da es mitten in der Nacht war, befanden sich auf dem bei Tage sehr volkreichem Damme nicht mehr als drei Personen, die zufällig noch da vorbeigingen, und diese sonderbare Souveränenmacherei mit anhörten. Im neuen Rathhause wurde die Feierlichkeit beinahe in einem noch stärkeren incognito begangen, denn sie hatte daselbst im inneren Hof zur nämlichen Nachtzeit statt, und das einzige Thor, wodurch dieser mit der Strasse in Verbindung steht, war, wie gewöhnlich des Nachts, verschlossen. Das war also im eigentlichen Sinne eine Proclamatio domestica”.¹¹⁸)

Een ander berichtgever, de met de Russen van Benkendorff in den ochtend van den 1sten December te Amsterdam aangekomen oud-Pruisische officier von Haxthausen, meldt zich wèl aan als ooggetuige. In een verslag door hem gesteld voor den Russischen gezant te Berlijn, Alopeus, en dat zijn weg gevonden heeft naar verschillende Duitsche couranten, wordt gezegd, dat de uitroeping den 1sten December, 's middags om één uur, onder zijn oogen heeft plaats gehad, „unter dem unendlichen Jubel des zu vielen Tausenden versammelten frohen jauchzenden Volks”.¹¹⁹)

En toch hebben de oogen van dezen braven Duitscher mis gezien, en heeft Strick, behalve in de beteekenis die hij aan zijn mededeeling wil doen hechten, hoogst vermoedelijk gelijk.

De feiten zijn deze. Den 30sten in den namiddag is de Prins voor den wal en Canneman (reeds van zins dien namiddag naar Amsterdam te vertrekken voor de zaken van zijn departement) zit bij Hogendorp als deze het bericht ontvangt, en zal nu met diens goedkeuring de onmiddellijke uitroeping te Amsterdam bewerken.¹²⁰) Hij vertrekt zoo spoedig hij kan en komt er om elf uur 's avonds aan; muziek, flambouwen, Commissarissen-Generaal en stadsregeering heeft hij op den Dam besteld bij een vooruitgezonden brief: „Neerlands Vorst is aan de wal....; de proclamatie geschiedt op staanden voet”¹²¹). Op den Dam wordt nu, met groot geschal, 's nachts om twaalf uur de komst van den Prins bekend gemaakt, en, zooals Commissarissen-Generaal zelf in een extra-blad, 's ochtends van den 1sten December verschenen, aan het bericht toevoegen, „heeft het volk terstond, op het hooren van de blijde mare, Z. D. H., als uit ééne stem, Souverein en Vorst der Vereenigde Nederlanden uitgeroepen”. Ziehier dus de uitvoering van Hogendorp's programma: „nous le proclamerons dans le même jour à la Haye, Amsterdam et Rotterdam”, voor zoover die uitroeping van het Amsterdamsche volk afhing.

Intusschen was, naar wij gezien hebben, in den Haag de Prins niet uitgeroepen, of liever, de uitroeping was er niet op papier gebracht. Toen Canneman vertrok was de Prins amper aan wal; nadat deze (om vijf uur) bij van Stirum was aangekomen en de eerste begroeting had plaats gehad, kwam het te Londen bedrukte papier voor den dag waarvan hij het geschreven origineel later op den avond aan Hogendorp toestak¹²²): de „vergeten en vergeven”-proclamatie, het stuk à tout usage, dat het punt der souvereiniteit ontweek.

De man die in den Haag het sein had moeten geven kwam niet van zijn stoel, en de geheele zaak der uitroeping werd er eene niet van verrassing, maar van beraadslaging. Den uitslag kennen wij: „den Haag” (zooals burgemeester Slicher het den 3den uit zou drukken) „zou uit kieschheid volgen, waar het hart had wenschen voor te gaan”¹²³). Er werd besloten dat de Prins Amsterdam zou bezoeken en wel eerst den 2den, om een dag te hebben tot behoorlijke voorbereiding.

Tot deze voorbereiding vertrok den 1sten December van der Duyn naar Amsterdam. Doch reeds eerder was een rol met exemplaren der door den Prins medegebrachte proclamatie naar Amsterdam gekomen, die daar, zonder begeleidend schrijven,¹²⁴) op 1 December, 's ochtends om 8 uur, door Canneman ontvangen werd. Men had den Prins zelf verwacht,¹²⁵) of anders bericht omtrent zijne komst. „Wij zullen, ook zonder dat ik de intentie kenne”, schrijft hierop Canneman aan Falck, „de proclamatie doen afkondigen na alvorens Z. H. te hebben doen uitroepen als Vorst. De plechtige proclamatie wordt met ongeduld verwagt.” Ik meen deze woorden als volgt te moeten verklaren. Canneman kent het in den Haag blijkbaar reeds vóór 's Prinsen aankomst bestaan hebbend verschil van gevoelen omtrent de titulatuur; hij zal zich dus bij de voorlezing van 's Prinsen stuk, gelijk hij het reeds in den afgeloopen nacht bij de vermelding van 's Prinsen komst gedaan heeft, onthouden van den koningstitel te gebruiken. Verder onderscheidt hij „uitroeping” (bij monde) van „plechtige proclamatie” (op papier); de laatste had hij uit den Haag verwacht en begrijpt niet waar deze blijft. De „uitroeping” daarentegen bij volkskreet te doen herhalen is gemakkelijk genoeg, gelijk die dan ook zonder twijfel weer is opgestegen toen het stuk van den Prins is voorgelezen, om één uur, natuurlijk weer onder grooten toeloop, op den eivollen Dam: de heele stad, die gemeend had dien ochtend den Prins reeds te zullen zien, was daarvoor weer op de been gekomen, en op de been gebleven om naar de zooeven aangekomen Russen van Benkendorff te kijken. Het is deze toeloop die Haxthausen (eerst sedert 9 uur in de stad en die dus het nachttafereel niet had bijgewoond) voor de eigenlijke gebeurtenis heeft gehouden.

De uitroeping, nu reeds tweemaal door het volk gedaan uit volle borst, is eerst door Commissarissen-Generaal in den vorm eener „plechtige proclamatie” gebracht toen zij door van der Duyn vernamen dat dit in den Haag niet geschied was, en men het van hen verwachtte. Het was avond;¹²⁶) te laat voor het gewone Dagblad-nummer van 2 December.¹²⁷) Kemper's uitnemend stuk verscheen in een op den ochtend van den 2den alom verspreide extra-courant. Intusschen zal het, zoodra het gereed was, ook wel reeds op den Dam en aan het Stadhuis zijn afgelezen, en het is best mogelijk dat deze aflezing weinig de aandacht heeft getrokken: alle attentie was reeds bij den volgenden dag, wanneer, naar men nu door van der Duyn zeker wist, de Prins zou komen.

Het heele stuk heeft voor de Amsterdammers meer de beteekenis gehad, dat zij, den 2den bij het ontbijt, er uit vernomen hebben met welken titel de Prins aanstonds moest worden aangesproken, dan dat zij er de uitroeping tot de souvereiniteit zelve nog uit moesten opmaken. Die uitroeping was toen reeds anderhalven dag een feit;—en eerst jaren later, toen Amsterdam zich weer in de oppositie begon te voelen, is wel eens gevraagd, wat Kemper en Scholten zich toch vermeten hadden, met zoo uit aller naam te spreken.

Voor de eerste en eenige maal in onze geschiedenis was een gewichtige beslissing met bliksemsnelheid genomen. Twee korte proclamaties, en de souvereiniteit was aangeboden en aanvaard. Dat kon alleen, omdat beide de aanbieder en de aannemer er door een langzaam maar diep werkende innerlijke bevinding van jaren op waren voorbereid. Welk een zegen dat Hogendorp's plan mislukt is en over deze zaak niet eerst gedelibereerd is moeten worden in een lijzige vergadering van Staten-Generaal, die, zóó samengesteld als Hogendorp ze gewild had, in 1813 niets meer had kunnen zijn dan een schimmenkraam. Was de daad revolutionnair? Ja, ten volle, wanneer men legitiem zou willen achten wat vóór 1795 had bestaan;—neen, wanneer men de ontwikkeling sedert 1795 in acht neemt, die zij bekroont en besluit. Was zij nationaal? Weerom ten volle, en meer zeker dan die van 1572, die, hoeveel libertijnen zich ook aangesloten mogen hebben, toch merkbaar het werk eener kleine calvinistische minderheid is geweest.

Ik zou de klasse of secte niet kunnen noemen, die zich bij dit heilrijkste werk van 1813, de uitroeping tot de souvereiniteit, met eenig opzet op den achtergrond zou hebben gehouden. Individuen hadden het gedaan in de eerste dagen van den opstand, 't zij uit vrees voor, 't zij uit trouw aan den Keizer. Maar de vrees was afgelegd na Molitor's ontruiming van Utrecht, aan de komst van den Prins juist voorafgegaan, en die enkelen zooals Gogel en Verhuell waren op weg naar Parijs, of hadden zich opgesloten in een vesting.

Uit het bovenstaande zal het duidelijk zijn, dat er in Tellegen's beschouwingen, in zijn tweede hoofdstuk opgenomen, vrijwat is dat mij voorkomt buiten de kern der zaak om te gaan.

Ten onrechte, naar ik meen, neemt hij bij de Hollanders van 1813 een streven aan om door de oprichting eener monarchie Europa te believen. De contra-revolutionnaire meening in Europa, die in 1813 niet ontbrak, maar volstrekt niet alleen aan het woord was (zie Duitschland), zou zich aan de restauratie ten onzent van bondgenootschappelijk vereenigde provinciën met een stadhouder evenmin gestooten hebben als zij het gedaan heeft aan het herstel der souvereine kantons in Zwitserland of der vrije steden in Duitschland. Het stuk van Niebuhr is dunkt mij in dit opzicht leerzaam genoeg.

Wat Tellegen de onbepaaldheid der opdracht noemt is geen fout geweest maar een deugd. De Vorst werd door die onbepaaldheid evenmin een Keizer aller Russen als het Algemeen Bestuur dat geworden was door zijn eigenmachtig optreden van 21 November. De werkelijke macht van een Keizer aller Russen verkrijgt men alleen in Rusland krachtens een Russische geschiedenis van eeuwen, niet te Amsterdam door het bedrukken van een stukje papier. „Absolute” vorsten plegen zich ook niet bij de aanvaarding der souvereiniteit bij hun publiek half te verontschuldigen, zooals de Prins het in het stuk van 2 December doet; plegen niet van bedenkingen te spreken, die zij aan de wenschen der ingezetenen ten offer brengen. Bepaling had alleen kunnen voortkomen uit deliberatie, en deze was op dit oogenblik onnut en gevaarlijk. Het ieder uur, iedere minuut noodige: de zorg voor de verdere bevrijding van het land, mocht voor niets anders dan voor een snelle beslissing omtrent de hoofdvraag van al, de souvereiniteit, een oogenblik worden opgehouden.

Het constitutioneele koningschap is in de beide proclamatiën geen bijlapsel, waarin men in 's hemelsnaam om consideratiën maar berust: het is haar inhoud zelf, en het „zoo diep kon men niet gedaald zijn” had dus ongeschreven kunnen blijven. De publicatie van 6 December reeds kondigt de aanbieding eener grondwet aan „binnen weinige weken”.

Het bondsstaatsgevaar, dat Tellegen na 2 December aanwezig acht, verrijst enkel uit de omstandigheid, dat hij een beperkt aantal officieele papieren als geschiedbron gebruikt en uit hun tekst gaat voortredeneeren, eer hij goed in de werkelijkheid is doorgedrongen die er achter ligt. Dat gevaar moet, in Tellegen's voorstelling, dan toch zeker van de heeren in den Haag komen, die hij tegenover Kemper stelt. En wat doet nu juist op 2 December het Algemeen Bestuur? De na Molitor's aftocht ten ontijde herleefde „provincie” Utrecht om hals brengen en haar Statencollege casseeren: tot de invoering der grondwet mag het oud-Utrechtsche gebied enkel zijn wat het sedert 1810 geweest is: een tweetal arrondissementen van het departement der Zuiderzee¹²⁸).

Gevaar had er gelegen in Hogendorp's opzet; het lag niet langer in wat er van kwam. De oude Staten-Generaal waren morsdood gebleken; de bestaande bestuursinrichting daarentegen springlevend. Zij had overal den schok doorstaan. Er waren eenige Fransche ambtenaren weggeloopen en door Hollanders vervangen, maar de geheele toestel stond 2 December precies even goed overeind als 15 November. Voor „Keizer” las men eerst „Algemeen Bestuur”, vervolgens „Souvereine Vorst”, voor minister „commissaris-generaal”, voor prefect eveneens „commissaris-generaal”, voor onderprefect „commissaris”, voor maire „president der provisioneele regeering”; voor Empire français „Vereenigde Nederlanden”.

De publicatie van 6 December is niet door Hogendorp gesteld maar door Falck, en doet niets dan den naam van den Staat overnemen zooals hij sedert 21 November in dagelijksch gebruik is. Na het nachttafereel van 30 November te Amsterdam maken Kemper en Scholten zelf bekend, dat het volk den Prins heeft uitgeroepen tot „Souverein en Vorst der Vereenigde Nederlanden”, en zij hebben voorzeker geen bondsstaat gewild. Dat Kemper in zijn stuk van 1 December „Nederland” schrijft is niettemin opmerkelijk: hij geeft aan de nieuwe zaak een nieuwen naam, terwijl de algemeenheid de overbrenging van den historischen naam op de nieuwe zaak verkiest. Dit is het verschil, en ik cijfer het belang daarvan niet weg. Maar het gebruik van den term „Nederlanden” sluit volstrekt niet in dat men een bondsstaat bedoelt; evenmin als de term „Staten-Generaal” in Hogendorp's Schets een congres van gezanten van souvereine lichamen aanduidt, zooals voor 1795 had bestaan: „de Staten-Generaal vertegenwoordigen het geheele Nederlandsche Volk”¹²⁹).

Wat ik bij dit en de volgende hoofdstukken van Tellegen heb op te merken, wordt het best gegeven in den vorm van aanteekeningen. Ik maak daarbij, voor die op de hoofdstukken III–V, meer dan eens gebruik van het uitnemend proefschrift, door Mr. B. D. H. Telligen Az., kleinzoon van onzen schrijver, in 1912 te Groningen verdedigd: Overzicht van het tot stand komen der Grondwet van 1814.

Hogendorp's Schets (hiervóór, bl. 72).—Tellegen kent deze alleen in de redactie, waarin zij ten grondslag gelegd is aan de beraadslagingen der commissie. Sedert hij schreef zijn er twee andere redacties aan het licht gebracht: de oorspronkelijke in het najaar van 1812 opgesteld, en een gewijzigde, aan den Souvereinen Vorst voorgelegd bij diens terugkeer uit Amsterdam.

Het eerste ontwerp was, in den loop van 1813, door het geheim comité der vrienden van van Hogendorp goedgekeurd.¹⁷¹) De zeer geringe wijzigingen en bijvoegingen, die men in de tweede redactie aantreft,¹⁷²) waren het gevolg van hunne aanmerkingen. De derde redactie vertoont wijzigingen, aangebracht naar aanleiding van opmerkingen van den Souvereinen Vorst, die eveneens aan Tellegen onbekend zijn geweest.

Hetgeen ook nog in sommige hoofden spookte (hiervóór, bl. 73).—Dit houd ik voor geheel onjuist. Rechtskracht aan het nieuwe te doen verleenen door de vertegenwoordigers van het voorbijgegane, had in Hogendorp's hoofd gespookt, doch de eerste poging daartoe was op 18 Nov. zoo geheel te niet geloopen dat niemand zich eene herhaling voorstelde. Er is mij geen letter bekend waaruit blijken zou dat hetzij Hogendorp hetzij eenig ander na 2 Dec. er nog aan gedacht heeft, de vaststelling der grondwet aan oud-regenten als zoodanig te vragen;—en tot mij de letter voorgebracht zal zijn, weiger ik er aan te gelooven.

Wanneer, zooals waarschijnlijk is (hiervóór, bl. 74).—Hogendorp heeft volstrekt geen overwegenden invloed op de samenstelling der commissie gehad; hij is er zelfs niet in het bijzonder over geraadpleegd. De heele maand December en nog daarna kwam hij niet van zijn kamer af,¹⁷³) en de Vorst, die overstelpt was met werkzaamheden en zich bovendien tot zijn persoon niet zeer aangetrokken gevoelde, kwam niet druk bij hem. Den 15den December heeft hij over de gansche den Vorst in handen gegeven Schets nog geen woord van dezen vernomen; hij dicteert dan (zijn hand nog niet tot zijn gebruik hebbende) een brief, waarin hij hem bij het heil zijner nakomelingschap bezweert, met de zaak voortgang te maken.¹⁷⁴) Nauwelijks waren deze woorden geschreven of de Vorst zelf trad binnen en onderging voorlezing van den brief.¹⁷⁵) Dat hij die noodig had, is mij niet gebleken.

De Vorst had de Schets ontvangen na zijn terugkeer uit Amsterdam; ik denk 4 December (de terugkeer was 3 Dec. 's avonds). De eerste dagen gingen voorbij met militaire overleggingen (Bülow en Benkendorff in den Haag), die op dat oogenblik ook verreweg van den dringendsten aard waren;—met opdrachten ook aan verschillende personen tot onverwijlde inbezitneming van al wat tot het gebied der Vereenigde Nederlanden behoord had. Dan stroomde het van deputatiën en individuën die hun opwachting kwamen maken; ook viel kennis aan te knoopen met het in den Haag beschikbare regeeringspersoneel, voor een goed deel bestaande uit personen die de Vorst nimmer ontmoet had. Daaronder waren oud-patriotten in een vrij aanzienlijk getal: Falck, Canneman, van Maanen, Piepers. Falck stelde hem Elout voor,¹⁷⁶) die nog geen aanstelling had van het Algemeen Bestuur, maar reeds een groote carrière achter zich had, bij Hogendorp bekend en gezien was, en op den Vorst ook blijkbaar onmiddellijk indruk heeft gemaakt. 's Vorsten eigen oude bekenden kwamen voor en na uit de provinciën opdagen; in den Haag vond hij Aylva, vóór '95 in groot aanzien aan het hof en na '95 een der trouwste correspondenten van het huis gebleven. Onderwijl zag de Vorst ook de Schets in en raadpleegde er dezen en genen over: Hogendorp noemt, in een aanteekening van 1830, Aylva, van Maanen en Elout.¹⁷⁷)

Dat de oude huisvriend Aylva kennis van het stuk kreeg, kan wel niet anders; een oordeel in schrift schijnt hij niet te hebben gegeven; het is althans niet bewaard.

Ten aanzien van van Maanen moet ik opmerken, dat Tellegen de verhouding tusschen hem en van Hogendorp niet geheel juist weergeeft. Hogendorp was hem vriendelijk gezind, sedert van Maanen hem geraden had hoe zijn klachten in te dienen tegen de aanwijzing van zijn zoon als garde d'honneur. Hij bezoekt hem eenige dagen vóór den 17den en vindt het hoofd der keizerlijke justitie in de beste stemming¹⁷⁸); wederom na den 21sten: van Maanen is „allervriendelijkst” maar heeft niet den minsten lust openlijk mede te doen voor hij weet waarheen de zaken drijven¹⁷⁹), of zijn unieke positie op te offeren en met zijn Keizerlijk Gerechtshof het veld te ruimen voor „alle de Hoven Provintiaal, zooals dezelve bestonden in de jaren 1794 en 1795”¹⁸⁰). Hij redt er zich dus uit met het verhaaltje over Filips II; de heeren, zegt hij, moeten inmiddels maar door middelen van politie kracht aan hunne wetten geven. „Volgens mijne gewoonte”, schrijft Hogendorp, „liet ik het daarbij; genoegzaam zeker, dat hij zooveel mede zou werken als hij doen kon, zonder zich openlijk bloot te geven”. Dit was van Maanen goed beoordeeld: hij was er volstrekt de man niet naar, zich op te offeren voor een verloren zaak, en des Keizers zaak heeft hij verloren beschouwd na de aankomst der bondgenooten te Utrecht en van den Prins in den Haag. Den 1sten Dec. laat hij la Cour impériale de la Haye in allen vrede omdoopen in Hooggerechtshof der Vereenigde Nederlanden. Natuurlijk is het hoofd der justitie onmiddellijk in aanraking gekomen met den Vorst, wien hij reeds te Londen door zijn buurman en huisvriend Repelaer sterk was aanbevolen¹⁸¹). Den 7den Dec. werd hij in den kabinetsraad geroepen met de functiën, hoewel nog niet met den titel, van minister van justitie. Is hij ook over de Schets geraadpleegd, en door wien?

In 1836 schrijft van Maanen aan Thorbecke, dat hij geen andere redactie der Schets kent, dan die in de commissie gediend heeft.¹⁸²) Nu trekt het de aandacht dat, onmiddellijk na het openen der eerste vergadering, van Maanen een rede houdt die de Schets in het hart treft, en dat hij in zijn eigen aanteekeningen een duidelijk onderscheid maakt tusschen leden die de Schets al, en die ze nog niet gelezen hebben, en zichzelven tot de eerste categorie brengt.¹⁸³)

In zijn brief aan Thorbecke heet het, dat de gedrukte Schets aan hem en eenige anderen „vroeger was rondgedeeld”, doch veel vroeger kan dit onmogelijk geweest zijn, aangezien volgens Röell de president zijne geschreven analyse juist hierom voordroeg, wijl hij onderstellen moest „dat de leden het pas voor een uur afgedrukt project nog niet geheel mogten gelezen hebben”¹⁸⁴). Zou van Maanen nu inderdaad zelfs van het algemeen karakter der Schets geen kennis gedragen hebben, eer hij het gedrukte exemplaar in handen kreeg? Het is onmogelijk aan te nemen. Hij verkeerde intiem beide met Falck en met Elout, en deze twee wisten lang vóór de benoeming der commissie van de Schets alles af. Trouwens 20 Dec. deelt van Maanen sub rosa aan Röell mede, dat van Hogendorp eene schets van grondwet gemaakt heeft, en daarom zeker in de commissie zal komen; tevens blijkt dat op den ochtend van dien dag tusschen Falck, Elout en van Maanen geconfereerd is over de keus der in de commissie te benoemen personen, en dat men daar is overeen gekomen een sterke poging te doen bij Röell, om dezen tot het aannemen eener benoeming over te halen¹⁸⁵). Is het nu denkbaar dat bij dit alles het karakter der Schets van van Hogendorp geheel buiten bespreking is gebleven? Veeleer stel ik mij voor dat juist omdat de Schets zoo was als zij was, Falck, Elout en van Maanen zoo grooten prijs op het lidmaatschap van Röell hebben gesteld, wiens denkbeelden zij kenden en dien zij voor een niet te versmaden bondgenoot moesten houden.

Niet slechts Falck en Elout hebben van Maanen over de Schets en de keuze van commissieleden aangesproken, maar, blijkens zijn brief aan Thorbecke van 1836, de Souvereine Vorst zelf. Wat van Maanen bij die gelegenheid uit of over de Schets vernam, vond hij later alles in het gedrukte stuk terug, zoodat hij aan Thorbecke kon verklaren dat er geen ander stuk was geweest. Dit is natuurlijk niet juist; maar wèl juist is zijne mededeeling, dat de Schets zooals zij in de commissie diende niet was voortgekomen uit de beraadslagingen „eeniger staatsmannen”¹⁸⁶). De veranderingen in de tweede redactie aangebracht zijn uitsluitend het gevolg van Hogendorp's overleggingen met den Vorst¹⁸⁷), waarvan van Maanen geene kennis heeft gedragen.

Wat de opinie van van Maanen over de Schets betreft, deze blijkt duidelijk uit de beraadslagingen der commissie. Reeds vóór zij bijeenkwam, moet hij zich in afkeurenden zin hebben uitgelaten. „Ik weet”, schrijft 21 April 1877 Elout's zoon aan van Maanen's kleinzoon, „dat de Schets althans aan wijlen den Heer Minister van Maanen daarna¹⁸⁸) ook werd medegedeeld¹⁸⁹) en deze allereerst van oordeel was dat de keizerlijke constitutie met wijziging van namen enz. zouden kunnen voldoen aan het oogmerk”.¹⁹⁰) Merkwaardig stemt met deze traditie overeen wat Hogendorp in 1817 schrijft: „van Maanen meende eerst, dat men alles kon behouden zooals het was, en den Prins slegts behoefde in de plaats van den Keizer te stellen”.¹⁹¹) De raad van Fouché aan de Bourbons: „se coucher dans le lit de Napoléon”.

Als derde, die van de Schets in tweede redactie kennis zou hebben gehad, noemt van Hogendorp in 1830 Elout. Zijn oordeel is in geschrifte bewaard. Hij ontving het stuk van Falck, 9 Dec. 1813, en wel „op uitdrukkelijk verlangen van den Heer van Hogendorp,”¹⁹²) nam er copie van, en stelde er korte aanteekeningen op voor zichzelf¹⁹³) en een uitgebreidere voor van Hogendorp.¹⁹⁴) Met deze laatste was Falck „het bijna onvoorwaardelijk eens.”¹⁹⁵) De kern der opmerkingen van Elout is deze: „Kon men zich verplaatsen in het tijdvak van 1787 of vroeger, de ontworpen schets zou zeer groote waarde hebben; maar gedane zaken nemen geen keer, en nu is het bedenkelijk het nieuw op te trekken gebouw te vestigen op gronden welker wederinroeping onmogelijk schijnt.” De gewichtigste opmerking van bijzonderen aard: „Is het doelmatig te bepalen, dat de Staten der Provinciën blijven op den ouden voet, dat is zooals voor 1795? Vervalt niet die oude voet alleenlijk daardoor, dat men hun de Souvereiniteit beneemt?”

Vermoedelijk heeft Elout 13 of 14 December zijne bedenkingen bij Hogendorp mondeling toegelicht,¹⁹⁶) maar zekerheid bestaat op dit punt niet. Tot wijzigingen in de Schets hebben zij geen aanleiding gegeven; met een enkele wijziging van détails was er trouwens niet aan te gemoet te komen. De strijd van denkbeelden, thans geopend, zou in de commissie moeten worden uitgevochten.

Nadat de Vorst den 15den bespeurd had dat Hogendorp ongeduldig werd, zal hij de studie der Schets, thans van Elout terug, hebben hervat. Den 19den zendt hij Hogendorp zijne aanmerkingen in geschrifte toe.¹⁹⁷) Hij schrapt daarin de woorden Koning en Kroonprins en vervangt ze door Souvereinen Vorst en Erfprins; hij verlangt dat de Vorst verbonden zal kunnen bekrachtigen zonder voorafgaande goedkeuring der Staten-Generaal, die alleen de beschikking houden over de middelen, om de ingegane voorwaarden te vervullen; hij wil het getal der ministerieele departementen (door Hogendorp op zes gesteld) onbepaald laten; hij brengt de civiele lijst van een millioen op vijf à zes ton terug, en wil de andere helft liever uit de terug te geven oude domeinen van het huis genieten; hij wil een algemeenen rijksadel in plaats van de voorgeslagen provinciale ridderschappen; hij verlangt het tweekamerstelsel; hij wil onderscheid gemaakt hebben tusschen permanente uitgaven, die aan het begrootingsrecht der Staten-Generaal onttrokken zullen worden, en tijdelijke, die er aan onderworpen zullen zijn; hij verlangt in elke provincie een stadhouder als zijn vertegenwoordiger en in Holland twee (Amsterdam bij het Noorderkwartier, als onder Lodewijk Napoleon); en eischt, als een regaal, de munt voor zich op. Den volgenden avond kwam hij dit alles met Hogendorp bespreken tot drie uur in den nacht¹⁹⁸). Alle voorgeslagen wijzigingen werden door Hogendorp overgenomen op twee na: rijksadel en hoogerhuis; twee zaken die met elkander samenhingen. Hogendorp had, naast de provinciale ridderschappen, bestemd ter vertegenwoordiging van het platteland in de Provinciale Staten, een stand van rijksgraven en pairs voorgesteld, met zitting in de Staten-Generaal krachtens geboorterecht en voor hun leven; zij zouden door den Vorst tot die waardigheid worden verheven, in iedere provincie op de honderdduizend zielen één¹⁹⁹). De Vorst „had geen zin in zoo groote heeren”²⁰⁰). Hij wilde een rijksadel, waarin om te beginnen alle bestaande edelen zouden worden opgenomen (onder welken de Gelderschen en Overijselaars de groote meerderheid uitmaakten), en die door verleening van adeldom van 's Vorsten wege zou kunnen worden aangevuld; uit dezen adel wilde hij een hoogerhuis trekken, en het lagerhuis doen bestaan uit afgevaardigden òf door de Provinciale Staten te benoemen (als bij Hogendorp), òf wel door de gewezen stemhebbende steden onmiddellijk, waarbij dan de Provinciale Staten nog eenige afgevaardigden zouden voegen, men moet verstaan voor het platteland. Hogendorp wierp tegen, dat op die wijze de algemeene belangen voortdurend onderworpen zouden kunnen zijn aan het behagen van eenige jonkers uit de landprovinciën. Het eind was dat hij zijn pairs, de Vorst zijn „adel der Vereenigde Nederlanden” en zijn hoogerhuis opofferde.

Tegelijk werd afgesproken, dat de naar 's Vorsten opmerkingen omgewerkte Schets aan de commissie als leidraad zou dienen, en dat het resultaat harer beraadslaging, zoo mogelijk in Januari 1814, ter goed- of afkeuring zou worden onderworpen aan eene vergadering van 5 à 600 notabelen, welke zich na aanneming der grondwet constitueeren zou tot eene „algemeene groote Statenvergadering,” om den eed des Vorsten te ontvangen en hem in staat te stellen tot invoering der grondwet, en vervolgens „na weinige dagen” heen te gaan, waarop de eerste constitutioneele vergadering van Staten-Generaal geopend zou worden op 1 Nov. 1814²⁰¹).

Terzelven dage dat de Vorst Hogendorp zijne aanmerkingen op de Schets toezond, moet hij Falck last gegeven hebben, het besluit tot bijeenroeping der commissie op te maken; hij zal hem de personen genoemd hebben die hij zelf er in wenschte, en andere namen aan Falck hebben gevraagd²⁰²). Het denkbeeld schijnt daarbij te zijn geopperd ook aan de ministers²⁰³) zitting te verleenen²⁰⁴); hiervan is echter afgezien²⁰⁵). Van een bezoek van den Vorst aan Hogendorp tusschen 15 en 20 Dec. is niets bekend, en in schrift is er geen bewijs gevonden dat hij over de personen geraadpleegd is. De namen zullen hem 20 Nov. zijn onderworpen bij conversatie; maar alles wijst er dunkt mij op dat de Vorst bij de keus van oud-oranjemannen vooral met zijn eigen herinneringen te rade is gegaan, en voor die van oud-patriotten met het iederen dag meer door hem gewaardeerd inzicht en de ondervinding van Falck²⁰⁶).

De personen, 21 Dec. benoemd, waren veertien in getal. Tellegen heeft gemeend ze naar de (toen nog bestaande) Fransche departementen te moeten schikken; er zouden er dan vier komen op de Monden van de Maas, drie op de Zuiderzee, twee op den Boven-IJsel, twee op Friesland, één op de Monden van de Schelde, één op de Monden van den IJsel, één op de Wester-Eems. Ik geloof niet dat dit vermoeden grond heeft: de wanverhouding tusschen het groote departement van de Zuiderzee met drie²⁰⁷), en het minder bevolkte der Monden van de Maas met vier leden zou te opvallend zijn²⁰⁸). Denkt men aan de oude provinciën, dan zouden er zes leden komen op Holland (van der Duyn, Elout, Hogendorp, van Maanen, Repelaer, Röell), twee op Gelderland (van Lynden, Schimmelpenninck), twee op Friesland (Aylva, Humalda), een op Zeeland (Lampsins), Utrecht (van Tuyll), Overijsel (van Heerdt) en Groningen (Heerkens). Doch nòch eene schikking naar departementen, nòch eene naar oude provinciën, is in het besluit genoemd; de leden zijn daar vermeld in alphabetische volgorde. Dit is echter zeker, dat men geen der oude provinciën zonder een lid heeft willen laten²⁰⁹). Toen later bleek dat Heerkens, hoewel van Groningsche familie, te Venlo geboren was, heeft men hem voor de Generaliteitslanden laten gelden, en een ander (van Imhoff) voor Groningen er bij benoemd. De ware reden, waarom men oorspronkelijk het oog op Heerkens gevestigd had, was, dat hij katholiek was, en Falck er stellig een katholiek in wenschte te hebben, dien hij alleen had kunnen plaatsen voor Groningen als nog niet van een lid voorzien gewest²¹⁰).

In de vergaderingen hebben de leden niet naar de alphabetische orde, maar naar die van den leeftijd gestemd. In deze orde gaan wij ze hier bespreken, met uitschakeling van den president van Hogendorp (geb. 1762).

Willem Carel Hendrik baron van Lynden van Blitterswijk (1736–1816) behoorde tot een der aanzienlijkste geslachten van de provincie Gelderland, en had in zeer nauwe betrekking gestaan tot Prins Willem V. In 1758 in de ridderschap van het kwartier van Nijmegen beschreven, had hij van 1760 tot 1772 den post van tweeden secretaris der admiraliteit van Zeeland bekleed; vervolgens naar Gelderland teruggekeerd, was hij voor die provincie in de Staten-Generaal verschenen en is een dergenen geweest die het meest bevorderd hebben dat de Prins zich aan den overwegenden invloed van den hertog van Brunswijk gaandeweg onttrok. In 1778 had de Prins hem een groot bewijs van vertrouwen gegeven door hem te benoemen tot Representant van den Eersten Edele in Zeeland, een post tot 1795 door hem bekleed. Door deze benoeming werd van den regel afgeweken die in deze betrekking een Zeeuw verlangde; maar de provincie was toen zoo door kabalen verscheurd dat het geraden voorkwam er een „buitenlander” van aanzien te plaatsen. Van Lynden toonde zich in Zeeland een omzichtig man; volstrekt geen ultra-oranjeklant naar den Zeeuwschen smaak. Hij behoort tot degenen die altijd voor een vergelijk met de patriotten hebben gewerkt, en toen de, in Zeeland zoo bijzonder hevige, orangistische reactie in '87 de overhand nam, liep zijn positie een tijdlang groot gevaar. In 1795 was hij naar Gelderland teruggekeerd en had daar stil geleefd; den tijd der persoonlijke eerzucht lang te boven, had hij met het nieuwe regime, ook onder koning Lodewijk, nooit iets te doen willen hebben. Hij was daar volstrekt vreemd aan, ten minste aan de practijk daarvan; maar van nature gematigd, was hij niet geheel ontoegankelijk voor andere denkbeelden dan in zijn jeugd hadden gegolden.

Willem René baron van Tuyll van Serooskerken van Zuylen (1743–1839), in 1776 beschreven in de ridderschap der provincie Utrecht, broeder van de in de geschiedenis der Fransche letteren bekende Mevrouw de Charrière, was nog geheel een man van het oude régime. Minder bekwaam dan van Lynden, is hij dezen doorgaans in de beraadslaging gevolgd. Ook hij was sedert 1795 buiten alle bewind gebleven, maar zijn zoon was onder Lodewijk kwartierdrost van Utrecht en onder de Franschen onderprefect aldaar. Den 30sten Nov. was hij opgetreden onder de leden van het 2 Dec. door het Algemeen Bestuur gecasseerde Provinciaal Bestuur van Utrecht.

Willem Anne baron Schimmelpenninck van der Oye (1750–1818), in 1777 beschreven in de ridderschap van de Veluwe, had van 1791 tot 1795 den post bekleed van rigter van Arnhem en in Veluwenzoom; hij stond bij het Oranjehuis in aanzien en was in 1799 een dergenen geweest op wie men het meest rekende voor een tegenomwenteling in Gelderland. Lodewijk Napoleon had hem in 1808 tot staatsraad in buitengewonen dienst benoemd; tijdens de inlijving was hij buiten bewind gebleven. 4 Dec. was hij door het Algemeen Bestuur benoemd tot commissaris-generaal (prefect) in het departement van den Boven-IJsel, welken post hij nu nog bekleedde, te zamen met een collega, W. H. A. C. baron van Heeckeren van Kell²¹¹). Een van de bewijzen van de haast waarmede de lijst van commissieleden is opgemaakt,²¹²) is dat men zich blijkbaar niet vergewist heeft of Schimmelpenninck te Arnhem kon worden gemist. Blijkbaar niet, en om redenen die hij aannemelijk heeft weten te maken²¹³), want hij is nimmer verschenen. Daar er geen ander in zijn plaats is benoemd, vermoed ik dat hij eerst gedacht heeft spoedig te zullen kunnen komen; toen de redenen van verhindering permanent bleken²¹⁴) zal men de beraadslaging te ver heen hebben geacht om er nog een ander in te laten vallen.

Hans Willem baron van Aylva (1751–1827), in 1772 volmacht van Baarderadeel, in 1780 grietman van het Bildt, in 1788 van Baarderadeel, had in den tijd dat de meerderheid der Friesche aristocraten met Willem V overhoop lag, tot de patriotsche partij behoord en zelfs deelgenomen aan de nationale vergaderingen van patriotsche regenten te Amsterdam, maar na eenige jaren evenals de anderen zijn vrede met den Prins gemaakt, bij wien hij vervolgens zeer in de gunst kwam. In de laatste jaren voor '95 zat hij geregeld voor Friesland in de Staten-Generaal en stond als hofmaarschalk in dagelijksch verkeer met de stadhouderlijke familie. Over zijn houding in 1795 en 1799 is reeds gesproken²¹⁵); zij was vrij tegemoetkomend tegenover de nieuwere denkbeelden. Onder Schimmelpenninck en koning Lodewijk was hij lid geweest van het Wetgevend Lichaam; onder Napoleon had hij geen ambten bekleed. Op enkele punten, als de godsdienst van den Souvereinen Vorst, stond Aylva met Friesche hoofdigheid op zijn stuk, maar over het geheel ging hij met de nieuwe opvattingen mede. Op van Heerdt na, was hij van al de leden der commissie degeen dien de Vorst van vroeger het best kende. Deze persoonlijke verhouding in aanmerking nemend, houd ik het voor zeer waarschijnlijk dat de Vorst hem behalve over de Schets in het algemeen, ook over de keuze der commissieleden geraadpleegd heeft.

Mr. Apolonius Jan Cornelis Lampsins (1754–1834), uit het bekende oude Zeeuwsche geslacht van dien naam, maar uit een tak die naar Amsterdam was overgeplaatst, was zijn loopbaan begonnen in de groote stad, waar hij in 1780 schepen en in 1784 lid der vroedschap werd. Hij behoorde tot de oranjegezinde fractie in dat college, en werd in April '87 door de patriotten geremoveerd. Hij bevond zich op dat oogenblik te Parijs, half voor zijn genoegen, half om er voor de oranjepartij de gangen van den Rijngraaf van Salm na te gaan. Hij was een man met zin voor politieke intrigue, die zich te Parijs zeer thuis gevoelde; hij is er tot in 1789 gebleven en vervolgens niet naar Amsterdam teruggekeerd, daar hij inmiddels tot baljuw van Vlissingen benoemd was. In 1795 week hij naar Duitschland uit, maar heeft in dat jaar en in '96 onderscheiden inspectiereizen naar de gerevolutionneerde Republiek gedaan, waarover hij merkwaardige verslagen aan den Erfprins uitbracht: zij raden een poging tot gewelddadige tegenomwenteling ten sterkste af, daar het oude nimmer terug zal kunnen keeren. Na deze reizen vestigde hij zich te Brunswijk, verkeerde er aan het hertogelijk hof en beheerde met Tollius een soort agentschap voor de overbrenging van nieuws uit en over de Republiek aan het Oranjehuis en de mogendheden. Later heeft hij te Dessau gewoond en was kamerheer-titulair van den koning van Pruisen; in 1807 is hij naar het vaderland teruggekeerd en is gaan wonen te Utrecht, waar hij ambteloos bleef tot den opstand. Lampsins was een man die begreep waar de tijd heendreef; alleen op het punt van de positie der Hervormde Kerk toonde hij zich zeer aan het oude gehecht, naar het schijnt vooral uit vrees van door de Katholieken te worden overheerd na de vereeniging met België. Overigens geen man die zich in de commissie veel inspanning heeft getroost of er eene rol van beteekenis heeft gespeeld.

Jhr. Idzerd Aebinga van Humalda (1754–1834), vóór '95 grietman van Hennaarderadeel, week in dat jaar naar Oostfriesland uit en zocht in verstandhouding met den Erfprins en de Engelsche regeering een tegenomwenteling in zijne provincie te bewerken. Hij onderhield tot dit doel geregelde betrekkingen met partijgenooten binnenslands, maar werd daarbij het geloovig werktuig van lieden van dubbelzinnig karakter, die meer opgaven dan zij verantwoorden konden, en toen de tijd om te handelen in 1799 gekomen was, liep de geheele zaak op niets uit. Humalda is een dergenen die het langst aan de mogelijkheid van een tegenomwenteling hebben geloofd; nog in 1802 schrijft hij in dien geest aan den in Duitschland aangekomen Willem V, die zelf dan alle hoop reeds lang heeft laten varen. Hij had zich voor de zaak van Oranje bijzonder veel moeite en opofferingen getroost, en zijn benoeming in de commissie, evenals die tot gouverneur van Friesland die er op volgde (29 April 1814), is wellicht als eene erkenning daarvan aan te merken. Hij was meer een karakter dan een capaciteit en is in de commissie niet zeer naar voren getreden. Na 1802 in het land teruggekeerd, had Humalda sindsdien geen posten bekleed dan dien van maire van Wommels (1811).

Mr. Ocker Repelaer van Driel (1759–1832), uit een Dortsch regentengeslacht, in 1787 lid van de vroedschap zijner vaderstad geworden, bekleedde in 1794 den post van commissaris-generaal tot de vivres bij het leger der Republiek, en werd gedurende den winterveldtocht door van de Spiegel gebruikt tot de vruchtelooze onderhandeling met den Franschen volksrepresentant Lacombe St. Michel te 's-Hertogenbosch, en vervolgens met Brantsen naar Parijs gezonden met een vredesvoorstel aan het Comité de Salut Public. Nadat door het wapensucces der Franschen alle kans voor de oude Republiek verkeken was, had hij bij de Comitéleden Pelet de la Lozère en Cambacérès trachten te bewerken dat Nederland althans niet gejacobiniseerd zou worden; dat men er beproeven zou „une réunion des talens et des propriétés,”²¹⁶) de reconstructie van 1801 met andere woorden, waarvoor het in '95 nog de tijd niet was. Naar den Haag teruggekeerd, was hij voortgegaan voor dit denkbeeld te werken, sprak er gematigde patriotten over, correspondeerde er over met den uitgeweken Prins. De ontdekking dezer briefwisseling door het Hollandsche Comité van Waakzaamheid leidde tot zijn inhechtenisneming. Na een langdurig proces, waarin zijn vriend van later tijd en medelid van thans, van Maanen, toen procureur-generaal van Holland, zijn hoofd eischte, werd hij in '97 tot vier jaar gevangenisstraf veroordeeld, die hij uitzat op de Voorpoort van den Hove. In 1801 losgekomen associeerde hij zich met den notaris de Bas voor een zaak in fondsen en scheepvaartbelangen, en werd in 1803 lid van den Amerikaanschen Raad, welke functie hij onder Schimmelpenninck behield²¹⁷). Lodewijk Napoleon maakte hem Staatsraad, aan welke benoeming hij zich eerst trachtte te onttrekken; tijdens de inlijving bleef hij ambteloos, en maakte deel uit van Hogendorp's vriendenkring ter voorbereiding aan den opstand. Het was door zijn tusschenkomst en die van zijn zwager Singendonck, tevens zwager van Falck, dat Hogendorp en Falck van elkanders werk vernamen, waarop Hogendorp Falck tot secretaris zijner Staten-Generaal doodverwde, al had hij hem nog niet persoonlijk ontmoet²¹⁸). In de Novemberdagen toonde Repelaer zich niet tegen de taak van revolutieleider opgewassen en ging naar Engeland zonder noodzaak, hoewel zijne plaats aan Gijsbert Karel's zijde geweest ware²¹⁹). Door zijn intieme bekendheid met den Erfprins in 1794, de vermaardheid van zijn proces, en de omstandigheid dat hij te Londen (veel beter dan de minder in de zaken ingewijde Jacob Fagel en de Perponcher) den Prins het eerst van allerlei dingen en omtrent allerlei personen had kunnen inlichten, bekleedde hij thans in 's Vorsten oog eene positie onmiddellijk na Hogendorp en van der Duyn, eene positie uit welke hij later wel wat wegzakken zou. Ook in de grondwetcommissie toonde Repelaer zijn conciliantenaard. Hij stelde bijzonder belang in de zaken van den waterstaat, en werd weldra tot directeur-generaal van dit vak benoemd.

Timon Cornelis baron van Heerdt (1761–1844) was in 1786 in de ridderschap van Overijssel beschreven en maakte in de laatste jaren voor '95 deel uit der prinselijke hofhouding. Hij volgde Willem V in de ballingschap, vergezelde in 1799 als diens gemachtigde de expeditie van Abercromby, en bleef gedurende den ganschen tijd tot 1813 de personen van Willem V en VI trouw ter zijde. Willem VI had hem veel gebruikt in vertrouwelijke zendingen, in 1809 en 1811 naar Engeland en in 1812 naar den Erfprins in Spanje; op den terugweg van de laatste zending was hij te Hamburg door de Fransche politie in hechtenis genomen en naar Parijs gevoerd, waar Napoleon uit zijne papieren kennis kreeg van 's Prinsen verlangen, zijn zoon den Erfprins met Charlotte van Engeland te doen huwen. Op voorspraak van den koning van Pruisen, toen nog Napoleon's bondgenoot, raakte hij vrij en mocht naar zijn meester terugkeeren; de papieren bleven te Parijs en zijn eerst in 1814 teruggegeven²²⁰). In de commissie heeft Heerdt geen rol van eenige beteekenis vervuld; hij deed zich intusschen geenszins kennen als een blind voorstander van het oude.

Mr. Cornelis Theodorus Elout (1767–1841) behoorde tot een der jongste regentenfamiliën van de stad Haarlem. Zijn vader, de eerste van de familie die in de vroedschap kwam (in 1778), werd in 1788 om zijn patriotische gevoelens geremoveerd; de zoon, in hetzelfde jaar gepromoveerd, moest dus zijn eigen weg zoeken en vestigde zich als advocaat te Amsterdam; in 1793 verwierf hij het schoutambt van Texel. De revolutie van '95 leverde voor Elout's vader de benoeming tot hoofdofficier van Haarlem, voor Elout zelven die tot Raad in den Hove van Holland op: in 1799 werd hij lid van de commissie tot samenstelling van een civiel en crimineel wetboek, in 1802 procureur-generaal bij het Nationaal Hoog Gerechtshof; in 1805 benoemde Schimmelpenninck hem tot Commissaris-Generaal naar Bataafsch-Indië, tot invoering der door de bekende staatscommissie van 1803 beraamde hervormingen. Hij nam de reis over Nieuw-York, maar werd, daar zijnde, door koning Lodewijk teruggeroepen die hem in den Staatsraad plaatste; tevens was hij lid van de commissie tot samenstelling van een crimineel wetboek van 1807. Na de inlijving trad hij krachtens benoeming door het Hollandsche Wetgevend Lichaam, als lid op van den door Napoleon tijdelijk naar Parijs geroepen „Conseil pour les affaires de Hollande;” van Maanen bracht hem op de voordracht voor lid van het Hof van Cassatie te Parijs (waarin voor de Hollandsche departementen drie leden zouden zitting nemen), maar Elout werd niet benoemd²²¹); hij vestigde zich vervolgens als advocaat in den Haag, waar hij woonde toen de opstand uitbrak. In den loop van 1813 was hij in betrekking gekomen tot van Hogendorp²²²), die hem op prijs stelde hoewel zij in denkbeelden vrij wat verschilden. De rol van Elout in de commissie is, evenals die van Röell en van Maanen, hoogst belangrijk geweest. Van deze drie heeft vooral Elout bij den president invloed verkregen, en het werk der in de vergadering van 3 Febr. 1814 benoemde commissie van redactie is voornamelijk op hem neergekomen.

Toen men de leden rangschikte wist niemand den juisten leeftijd van den afwezigen Mr. D. J. Hondebeek Heerkens op te geven;²²³) als hij later aanwezig is stemt hij na Elout en vóór Röell, waaruit blijkt dat hij in 1767 geboren moet zijn. Hij was een volstrekt onbekende persoonlijkheid in de politiek, maar vereenigde de kwaliteiten van Groninger en van Katholiek. Hij was lid van het Hooggerechtshof in den Haag en op het oogenblik zijner benoeming afwezig tot het presideeren der assises te Groningen,²²⁴) zoodat hij eerst 28 Jan. verschenen is en eigenlijk alleen aan de beraadslagingen over den godsdienst heeft deelgenomen.

Mr. Willem Fredrik Röell (1767–1835), zoon van den laatsten advocaat der West-Indische Compagnie, schoonzoon van den Thesaurier-Generaal Hop, had reeds vóór zijn promotie, die in 1791 plaats had, onder bescherming van den toen almachtigen burgemeester Rendorp de lagere stadsambten van Amsterdam doorloopen, was er in 1793 schepen geworden en in 1794 pensionaris. De omwenteling maakte hem ambteloos, hetgeen hij bleef tot 1802, toen hij, na overleg met den oud-burgemeester Huydecoper van Maarsseveen, die het hem zeer aanried, de benoeming aannam van lid van het gedeputeerd bestuur van het departement Holland. „De algemeene zugt der leden om alle overblijfselen van vroegere partijschap te helpen vernietigen”, zegt Röell in zijne autobiographie, in hem zelven kenschetsende woorden,²²⁵) „het uitzigt om nu eenmaal een bestendigen staat van zaken geboren te zien, en niet minder de geregelde loop, dien de aan het bestuur opgedragen werkzaamheden weldra verkregen, waren zoovele omstandigheden welke mij de aanvaarding mijner functiën geenszins deden beklagen”. In Mei 1804 volgde hij Mollerus, tot lid van den Aziatischen Raad benoemd, als secretaris van het departementaal bestuur van Holland op; Schimmelpenninck benoemde hem daarenboven tot lid der commissie van superintendentie over den Waterstaat. Lodewijk Napoleon, die zijne bekwaamheden hoog stelde, maakte hem eerst minister secretaris van Staat, vervolgens minister van buitenlandsche zaken. In deze laatste hoedanigheid vergezelde hij den koning op diens pijnlijke reis naar Frankrijk in 1809 en 1810, en gedroeg zich in de moeilijke omstandigheden van dat oogenblik met groote waardigheid. Tijdens de inlijving bleef hij ambteloos, doch nam in 1812, op aandrang van Lebrun, de functie van lid van den arrondissementsraad van Amsterdam op zich. Bij den opstand en de formatie van een provisioneel bestuur te Amsterdam hield hij zich geheel ter zijde en had ook daarna den Vorst nog niet zijn hof gemaakt; maar Falck en van Maanen achtten zijne benoeming in de grondwetcommissie van groot gewicht, en vonden gemakkelijk ingang voor hem toen men, de namen overziende, tot de ontdekking kwam dat men nog geen Amsterdammer had. Röell was een gematigde natuur, wat braaf en afgepast, maar een persoon van karakter en van een bijzondere arbeidzaamheid en nauwkeurigheid. Van afkomst een man van vóór '95, was hij echter van inzicht en ontwikkeling veeleer een man van nà de revolutie. Zijn rol in de commissie is van veel beteekenis geweest. In de hoofdzaken was hij het meest met Elout en van Maanen eens, vooral met Elout.

Mr. Gustaaf Willem baron van Imhoff (1767–1830), kleinzoon van den gouverneur-generaal van Imhoff, gepromoveerd in 1788, had vóór '95 korten tijd voor Groningen in de Staten-Generaal gezeten. In '95 ambteloos geworden, trad hij in 1802 als secretaris van den raad van financiën in het departement Groningen op. Lodewijk maakte hem Staatsraad; tijdens de inlijving was hij lid van het Wetgevend Lichaam te Parijs. Van afkomst een man van vóór '95 evenals Röell, was van Imhoff in nog hoogere mate dan deze in denkbeelden een man van den nieuweren, ja zelfs, evenals van Maanen bij wien hij zich geheel aansloot, van den nieuwsten, keizerlijken tijd. Na de invoering der grondwet is hij de eerste gouverneur van Groningen geweest.

Mr. Cornelis Felix van Maanen (1769–1849), uit een Haagsch juristengeslacht van patriotsche gevoelens, zag zijn fortuin gemaakt door de revolutie van '95. In '93 gepromoveerd en als advocaat in den Haag gevestigd, werd hij in Febr. '95 benoemd tot secretaris van de municipaliteit aldaar, en in April van hetzelfde jaar geroepen tot den post van tweeden advocaat-fiscaal en procureur-generaal van Holland en Zeeland, nevens zijn schoonvader van der Meersch (den nieuwen eersten dito), dien hij in zijn werkzaamheden meestal verving en ook opvolgde. Na als hoofd van het openbaar ministerie in de gewichtigste provincie de opeenvolgende revolutionnaire regeeringen met veel ijver te hebben gediend, werd hij door Lodewijk Napoleon tot staatsraad in buitengewonen dienst benoemd en vervolgens tot minister van justitie. Daar hij evenwel geen vrede had met de inrichting eener geheime politie in het koninkrijk Holland gelijk de koning die verlangde, nog minder met de individu's van welke de koning zich tot dat werk bediende, trad hij in 1809 af. In 1810 lid en sectie-president van den „conseil pour les affaires de Hollande” te Parijs, werd hij tijdens de werkzaamheden van dat lichaam tot staatsraad in buitengewonen dienst van het Keizerrijk, en vervolgens tot eersten president van het keizerlijk gerechtshof in den Haag benoemd, en met de invoering der Fransche rechterlijke organisatie in de Hollandsche departementen belast; een werk dat hij met voorliefde en groote geschiktheid ondernam. Bij den opstand hield hij zich ter zijde en vreesde eene reactie die zou omverwerpen ook wat het Fransche bestuur goeds gebracht had. Het besluit van het Algemeen Bestuur van 1 Dec., „op de administratie der justitie,” kwam hem omtrent zijn eigen hooge positie gerust stellen. Op aandrang van van Maanen, vermoedelijk ook van Elout, zal in het besluit van 21 Dec. het vierde artikel opgenomen zijn, dat van de commissie zoodra mogelijk een voorloopig rapport verlangt, in zake de regeling der judicieele administratie. Viel dat rapport tegen van Maanen's zin uit, dan kon hij er nog vertoogen tegen doen eer het te laat was. Van Maanen was in de commissie de tegenvoeter van van Hogendorp. Zijn ideaal was inderdaad, den Souvereinen Vorst in de plaats van den Keizer te stellen en in het bestaande niets dan wat namen te veranderen. Zijn ambtelijke positie en ervaring, groote kennis en even groote vasthoudendheid verzekerden hem in de commissie aanmerkelijken invloed, al zullen de anderen licht gemeesmuild hebben over zijn cassanten toon, welke bij de gemoedelijke wijze van „besogneeren” der oude costumiers scherp afstak.

Adam François Jules Armand baron van der Duyn van Maasdam (1771–1848), in 1794 beschreven in de ridderschap van Holland, was op zijn afkomst na geheel en al een man van den nieuweren tijd²²⁶). Hij was wel sedert 1795 volstrekt buiten alle bewind gebleven, maar, open geest, had hij door lectuur en omgang (als intieme vriend en zwager van een der ministers van koning Lodewijk, van der Capellen), met al het nieuwe even goed kennis gemaakt alsof hij er een werkzaam aandeel aan had genomen. Zijn gedrag tijdens den opstand was bewonderenswaardig geweest: trouw, moedig, geschikt; aan geloof in en eerbied voor het superieure in Gijsbert Karel paarde hij een veel grooter wereldwijsheid dan diens deel was. Geen oogenblik had hij den hoofdman verlaten, en hij was de goede zaak van onberekenbaar nut geweest. Van der Duyn was geheel grand seigneur, geen man voor het bureau en ook niet voor eene staatscommissie. Werk gedaan heeft hij daarin dan ook niet veel; gestemd heeft hij meest met van Maanen.

De secretaris der commissie, Mr. Rutger Metelerkamp (1772–1836), zoon van een burgemeester van Gouda, had zich, door de omwenteling van 1795 van het vooruitzicht op spoedige plaatsing verstoken, tot de studie begeven en eenigen naam gemaakt door zijn economisch en statistisch werk, De Toestand van Nederland (1804). Hij was ook secretaris geweest der landbouwcommissie in Zuid-Holland. Van eenigen bijzonderen invloed, door hem op den gang van het werk geoefend, is geen blijk voorhanden. Hij heeft later in zijn Regeringsvorm der Vereenigde Nederlanden (1814) de notabelenvergadering beschreven; de verrichtingen en stukken der commissie zelve bleven geheim²²⁷).

Uit dit overzicht blijkt m.i. dat Tellegen op bl. 75 hiervóór eenzijdig is. Hij had reeds daar iets van de carrière der leden na 1795 moeten zeggen, hetgeen hij pas aan het slot van het volgend hoofdstuk doet. Het verleden van iemand als Elout b.v. wordt al zeer slecht gekenmerkt, door enkel mede te deelen dat hij vóór de revolutie baljuw van Texel is geweest.

Het is dan ook beweerd, enz. (hiervóór, bl. 76). De Bosch Kemper, die uit de notulen van van Maanen den strijd der meeningen in de commissie kent, concludeert hieruit tot een strijd over van Maanen's benoeming waarvan uit de voorhanden stukken niets hoegenaamd blijkt. Ik hecht er evenmin geloof aan als Tellegen.

Zooals mij is medegedeeld, enz. (hiervóór, bl. 77 noot). Dit is onjuist. Blijkens den op bl. 95 hiervóór aangehaalden brief van Jhr. P. J. Elout van Soeterwoude aan Mr. C. F. Th. van Maanen van 21 April 1877 heeft Tellegen zich niet onmiddellijk tot Jhr. Elout gewend, maar heeft Mr. van Maanen dit op Tellegen's verzoek gedaan. Jhr. Elout heeft toen uit de portefeuille zijns vaders gelicht de „algemeene gronden”²²⁸) die Tellegen uit de officieele notulen reeds kende, en voorts Hogendorp's ontwerp van een reglement ter invoering der grondwet²²⁹) en het gedrukte ontwerp van grondwet, 28 Febr. door de commissie van redactie ter tafel gebracht²³⁰), en zond deze drie stukken aan Mr. van Maanen ten behoeve van den Groninger hoogleeraar toe (van de andere stukken uit Elout's portefeuille heeft Tellegen geen inzage bekomen). Mr. van Maanen schijnt den inhoud van Jhr. Elout's briefje niet juist aan Tellegen te hebben medegedeeld: er staat niet in dat van Maanen door Hogendorp van de Schets kennis bekwam (zie de aanhaling hiervóór, bl. 95).

Voor het departement der Wester-Eems (hiervóór, bl. 77). Juister: voor de provincie Groningen (hiervóór, bl. 99).

In de vergadering, enz. (hiervóór, bl. 77 noot). Doordat Tellegen de notulen van Röell niet kent, kan hij alleen de omschrijving van Heerkens' brief uit de officieele notulen mededeelen, niet den inhoud zelf, die alleen bij Röell aangeteekend is.

Schimmelpenninck (hiervóór, bl. 78). Vgl. hiervóór, bl. 101.

De Souvereine Vorst...... deed zijnen invloed gevoelen (hiervóór, bl. 79). Zie, behalve Ontstaan I, 32, de verschillende brieven van Hogendorp aan den Vorst, in dat werk afgedrukt, en de stukken Ontstaan I, 212, 221, 278, 385, 400, 433–'34, 438 vv. en 562, en II, bl. CXVIII vv.; zie voorts Overzicht 142 vv. en Br. en Ged. V, 86–87.

Nogmaals herzien en gewijzigd (hiervóór, bl. 79). In hoeverre, blijkt uit Ontstaan I, 446 vv., waar ook blijkt, welke de veranderingen zijn in Tellegen's derde noot op bl. 79 bedoeld.

Reeds eenigen tijd vroeger was opgesteld (hiervóór, bl. 81).—Het reglement lag reeds 15 Jan. gereed (Ontstaan I, 221); het is het onmiddellijk uitvloeisel der laatste aanmerkingen van den S. V. van 19 Dec. (Ontstaan I, 35–36). Toen het 4 Febr. in behandeling kwam, moesten enkele artikelen vervallen daar de daarin behandelde stof reeds anders geregeld was; andere punten hebben een plaats gevonden hetzij in de grondwet zelve, hetzij in het voorloopig rapport of in het eindrapport met de daarbij behoorende proclamatie. Zooals Hogendorp in de commissie mededeelde, was het reglement niet voor openbaarmaking bestemd en moest het ontwerp slechts dienen „als een ensemble van pointen om in het finaal rapport, of op een andere wijze, aan Z. H. te worden voorgedragen”²³¹).

Besluit tot invoering der grondwet (hiervóór, bl. 83).—Art. 1 verklaart: „Het ontwerp van Grondwet wordt aangenomen door de geheele natie om te dienen voor ons en onze nakomelingen”. Dit hield niet in, dat de stemming enkel met ja of neen zou geschieden, hetgeen door den Vorst noodig bleek te worden geoordeeld²³²), waarop werd besloten het ontwerp voor vervallen te houden, en de punten die tot geen bedenking aanleiding hadden gegeven, in het eindrapport op te nemen.

Finaal rapport gesteld door Elout (hiervóór, bl. 83).—Daarvóór is er een (11 Febr. ingekomen) ontwerp van finaal rapport van van Hogendorp geweest, dat door den S.V. van kantteekeningen is voorzien en met inachtneming dier kantteekeningen door Elout is omgewerkt: zie Ontstaan I, 430, 434, 562. Een goed overzicht van volgorde en samenhang der stukken wordt gevonden in hoofdstuk X van het geschrift van Tellegen's kleinzoon.

Lijsten (hiervóór bl. 84). De voorstelling, als zouden de leden de lijsten van commissarissen-generaal hebben aangevuld, is niet juist. De verschillende lijsten kwamen onafhankelijk van elkander tot stand; die der leden krachtens verzoek van den president op machtiging van den Vorst (Ontstaan I, 212–'13), die van commissarissen-generaal krachtens aanschrijving van van Stralen van 24 Jan. (Ontstaan I, 279): ¼ uit den adel, ¾ uit notabele en aanzienlijke mannen uit de andere standen. „Vooral de oude en ook de latere Regeringen moeten eerst in aanmerking komen; voorts de justitie, koophandel, geleerdheid, wetenschappen, geestelijken en militairen stand, en al wat men verder tot het notabele kan brengen. Geboorte en gegoedheid, maar bijzonder talenten, deugden en verdiensten, houde ik voor hoofdvereischten, en zulks zonder onderscheid van godsdienstige of voormalige politique denkwijze”.

Zoolang de registers niet toegankelijk zijn (hiervóór, bl. 87 noot). Ik heb ze noch in het Kabinetsarchief, noch in dat van Binnenlandsche Zaken aangetroffen.

Bleven er 126 thuis (hiervóór, bl. 87).—Met opgave van redenen. De 77 die ziekte of hooge jaren opgeven, schrijven meestal in een toon die aan hunne goedkeuring geen twijfel laat; 12 daarvan drukken die in eene bijgevoegde verklaring van gave aanneming uit. Negen verontschuldigen zich wegens ambtsverrichtingen of commando's, drie wegens sterfgeval in de familie, enz.—Politieke beteekenis schijnt slechts het wegblijven van drie gehad te hebben: Cau omdat hij de souvereiniteit van Zeeland niet wil prijsgeven; de Gijselaar omdat hij niet debatteeren mag; Quarles omdat hij zich niet bevoegd acht te stemmen namens het Nederlandsche volk (Ontstaan I, 571; vgl. voor de Gijselaar ook I, 494).

Het schijnt toch (hiervóór, bl. 91).—Zie de Bosch Kemper Letterk. Aanteekeningen 471, en vgl. Ontstaan I, 497 vv. De meeste stemmen tegen waren van Katholieken.

De blijde boodschap (hiervóór, bl. 115). De scheiding tusschen Kerk en Staat was uitgesproken bij decreet der eerste Nationale Vergadering van 5 Aug. 1796. Deze gewichtige uitspraak werd eerst langzamerhand in hare gevolgen gekend.

De staatsregeling van 1798 bevat, als poging tot belichaming, het volgende. „Elk burger heeft de vrijheid, God te dienen naar de overtuiging van zijn hart” (art. 19). „Geene burgerlijke voordeelen, of nadeelen, zijn aan de belijdenis van eenig kerkelijk leerstelsel gehecht” (art. 20). „Elk Kerkgenootschap zorgt voor het onderhoud van zijnen eeredienst, deszelfs bedienaren en gestichten” (art. 21). Bij de additioneele artikelen werd bepaald, dat de predikanten der voormaals heerschende Kerk gedurende drie jaren na de aanneming der staatsregeling de gewone tractementen uit 's lands kas zouden blijven genieten, „ten einde de gemeenten in dien tusschentijd de noodige schikkingen maken tot derzelver verdere bezoldiging” (art. 1); dat alle geestelijke goederen en fondsen, waaruit te voren die tractementen waren betaald²⁵⁸), nationaal werden verklaard, om na verloop van die drie jaren te worden aangelegd „tot een vast fonds voor de nationale opvoeding, en tot verzorging der behoeftigen” (art. 4); dat alle andere goederen, bij gift, erflating, inzameling of aankoop door eenig kerkgenootschap verkregen, aan hetzelve bleven verzekerd (art. 5); dat de kerkgebouwen en pastorieën der voormaals heerschende Kerk ter beschikking werden gesteld van ieder plaatselijk bewind, om deswege binnen de zes maanden na de aanneming der staatsregeling een vergelijk te treffen op dezen voet, dat de onderscheiden kerkgenootschappen, naar verhouding van het aantal harer leden, de voorkeur zouden hebben omtrent de naasting der gebouwen, onder verplichting van een matige uitkeering, in eens of bij termijnen, aan de andere kerkgemeenten (art. 6).

Deze bepalingen onderstelden een vermogen tot zelfhervorming bij de onderscheiden kerkgenootschappen, en een mate van onderlinge verdraagzaamheid, die blijkens de ondervinding met de staatsregeling van 1798 opgedaan, in de verste verte niet bestonden. Al dadelijk lieten de additioneele artikelen onbeslist, hoe het voortaan met de beroeping van predikanten zou gaan, en met de velerlei bijzonderheden van kerkelijk bewind, waarbij tot dusver het openbaar gezag een min of meer actieve rol had vervuld. De geest (niet de uitgedrukte letter) der Staatsregeling liet dit alles aan de voormaals heerschende kerk zelve over, die evenwel volstrekt niet in staat bleek, aanstonds op eigen wieken te drijven. Een schromelijke verwarring in de kerkelijke huishouding was het gevolg; ettelijke gemeenten kwamen weder bij den Staat terecht om hulp, maar werden afgewezen bij besluit van het Vertegenwoordigend Lichaam van 8 April 1800, dat „de keuze van kerkelijke ambtenaren, overeenkomstig den geest der Acte van Staatsregeling, ter dispositie van ieder Kerkgenootschap in den zijnen” overliet. De uiterst weinig gepreciseerde bepaling omtrent het verdeelen der kerkgebouwen gaf bijna overal aanleiding tot hoogloopende geschillen; de plaatselijke besturen wisten niet waaraan zich te houden, en meestal handhaafden zich de hervormden in hun bezit²⁵⁹). Ook leek het er niet naar dat hunne gemeenten na verloop van drie jaar schikkingen zouden hebben getroffen tot voldoende bezoldiging der predikanten. Om uit het moeras te geraken stelde men bij de staatsregeling van 1801 vast, dat ieder persoon, den ouderdom van veertien jaren bereikt hebbende, zich moest doen inschrijven bij een Kerkgenootschap. „Voor ieder Kerkgenootschap wordt van de alzoo ingeschreven leden tot onderhoud van deszelfs dienaren en eigendommen eene jaarlijksche gift gevorderd, niet te boven gaande een zekere bepaalde som, achtervolgens hetgene aangaande dit een en ander bij de wet nader zal worden vastgesteld” (art. 12). Tot deze wet zal zijn tot stand gekomen, zouden de leeraren der voormaals heerschende kerk, die bij de aanneming der staatsregeling in dienst waren, hunne tractementen nog uit 's lands kas genieten (art. 14). Wat de gebouwen en goederen betreft, bleef ieder kerkgenootschap onherroepelijk in het bezit van wat het op 1 Jan. 1801 had bezeten (art. 13); eene bepaling zeer in het voordeel der hervormden, die, op enkele plaatsen als den Bosch na, ook waar zij ver in de minderheid waren, de gebouwen nog niet aan andersdenkenden hadden afgestaan. Het wederinrichten trouwens van oude kerkgebouwen voor den Katholieken eeredienst was geen geringe zaak, en daar hun bovendien bij overneming een slecht omschreven uitkeeringsplicht boven het hoofd hing, en daarbij de mogelijkheid van allerhande chicanes, werd het nieuwe artikel ook door de Katholieken zonder veel morren aanvaard. Onuitvoerbaar bleek echter de hoofdbepaling van 1801: de invoering eener verplichte kerkelijke belasting. De hervormden waren er vuur vlam tegen, en men had, wilde men de zaak doorzetten, tal van reclames op grond van art. 13 te verwachten, daar het van een aantal kerkelijke goederen en fondsen hoogst twijfelachtig mocht heeten, in welken rechtstoestand zij zich op 1 Jan. 1801 hadden bevonden. En voor de kleinere protestantsche genootschappen en de katholieken was het artikel niet noodig: zij voorzagen immers van oudsher in eigen behoeften, en bleven dit doen zonder dat de Staat er zich mede bemoeide.

De staatkundige reactie van 1801 en 1802 bracht personen in het bestuur, die over het geheel de Hervormde Kerk beter gezind waren dan de voorgangers van 1798; men liet dus de kerkelijke belasting rusten, en handhaafde den provisioneelen toestand, die den hervormden het genot der predikantstraktementen verzekerde. Intusschen vond het beginsel der volstrekte scheiding van Kerk en Staat reeds weinig aanhangers meer. Het voor de regeering uit een oogpunt van handhaving der publieke orde nog altijd verreweg gewichtigste kerkgenootschap, het Hervormde, bleek tegen de taak van volledig zelfbestuur in het geheel niet opgewassen, en aan de genootschappen die er wel toe opgewassen waren gunde de Staat toch eigenlijk het volle zelfbestuur niet. Wel desnoods aan de kleinere protestantsche genootschappen, in wier toestand door de Revolutie (afgezien van het verwerven der burgerlijke rechten voor hare leden) eigenlijk weinig verandering gekomen was;—maar, vooral sedert de invoering van het Concordaat in Frankrijk, wekte de tegen de toestanden daarginds zoo sterk afstekende volkomen onafhankelijkheid van het Nederlandsche Katholicisme bedenking.

De Revolutie had in den toestand der Katholieken een inderdaad radicale verandering gebracht. Te voren alleen geduld, aan recognitiën en afpersingen blootstaande, afhankelijk in de toelating hunner priesters, in de plaatsing en inrichting hunner kerkgebouwen, in beginsel onvrij zelfs in de uitoefening van hunnen eeredienst, waren zij op eenmaal in volle vrijheid gesteld; eene vrijheid die zij zich ook volkomen waardig toonden. Echter bleef hunne kerkinrichting zooals die ten tijde der verdrukking was geweest: de geestelijken hadden het karakter van missionarissen, stonden in geen vast geordend plaatselijk verband tot elkander, waren ondergeschikt aan een superior missionis Batavae die buitenslands (tot 1794 te Brussel, thans te Munster) verblijf hield. De regeering, den grooten invloed der geestelijken op hunne kudde, ook in zaken van wereldlijken aard, dagelijks bespeurende, vond niemand om tot te spreken. Met het voorbeeld van Frankrijk voor oogen, kwam zij al spoedig tot het denkbeeld eener door het Staatsgezag te erkennen organisatie der Katholieke kerk in Nederland, eene zaak waartoe van der Palm, als voorzitter van den Raad van Binnenlandsche Zaken onder de staatsregeling van 1801, het eerste ontwerp gevormd heeft,²⁶⁰) en waarop navolgende regeeringen nog dikwijls terug zouden komen. Hing dus eenige verkorting der nieuw verworven vrijheid den Katholieken boven het hoofd, ook in andere opzichten begonnen de tijden voor hen te veranderen. In de staatkundige lichamen van 1796 en 1798, uit de volkskeuze of liever uit die der patriotsche partij voortgekomen, waren zij ruim vertegenwoordigd geweest, maar bij de benoemingen van 1801 en 1802, van het Staatsbewind uitgaande, ging men hen, althans in de oude zeven provinciën, bijna geheel voorbij, en het eenige Katholieke lid van het Staatsbewind zelf werd bij zijn aftreden in 1803 niet door een geloofsgenoot vervangen.

Tot welk resultaat de praktijk der beginselen van 1798 ten aanzien der verhouding van Kerk en Staat voorloopig leidde, ziet men uit de artikelen betreffende deze zaak in de Staatsregelingen van 1805 en 1806. „De materie zoo gecompliceerd zijnde,” schrijft van der Palm kort vóór de Staatsregeling van 1805, „is het onmogelijk deswegens één algemeen werkende maatregel voor te stellen, en moet alleen de weg worden opengelaten, om daaromtrent al datgene door den Staat te doen verrichten, wat het algemeen welzijn vordert.” In overeenstemming met deze leer bepaalt de Staatsregeling van 1805, dat „het gouvernement zoodanige maatregelen neemt, welke de bijzondere omstandigheden der Kerkgenootschappen, met betrekking tot de openbare rust en algemeene welvaart, vereischen,” en die van 1806 nog strenger: „door het gezag van Koning en Wet wordt bepaald al hetgeen noodzakelijk geoordeeld wordt betreffende de organisatie, de bescherming, en de uitoefening van alle eerediensten.”

In 1798 dus volledige vrijheid, aan de Hervormden na ontneming hunner bijzondere voorrechten opgedrongen, aan de anderen gelaten of verleend; in 1801 bedreiging met staatsdwang, om van die vrijheid het door den staat beoogde gebruik te maken; in 1805 en '06 afkondiging eener staatsvoogdij.

Een der doeleinden der regeering van Lodewijk Napoleon was de invoering in Nederland van het Katholiek episcopaat op den Franschen voet. Hij trad al spoedig met zijn minister Mollerus omtrent die zaak in overleg, die hij evenwel behandeld wenschte te zien als onderdeel eener algemeene wetgeving in zake de eerediensten. De aangelegenheid, die heel wat voeten in de aarde bleek te hebben, is niet verder gebracht dan tot het door Tellegen vermelde decreet van 2 Aug. 1808, dat de hervormde predikanten in het genot hunner tractementen handhaaft, doch bepaalt dat ook aan de geestelijken van andere gezindten in het vervolg staatstractement zal worden toegelegd; de kerkelijke goederen en fondsen thans onder publieke beheering, waaruit tot dusver tractementen aan de geestelijken werden betaald, gaan over aan de publieke schatkist; ten aanzien van de kerkgebouwen zullen schikkingen plaats hebben, welke het „meest overeenkomen met de gesteldheid der onderscheidene godsdienstige gezindheden in iedere stad of plaats;” geestelijken kunnen niet benoemd worden tot leden der commissiën van toezicht over het openbaar onderwijs, of van eenig wereldlijk armbestuur.

Met de toepassing van dit een en ander is het tijdens 's Konings regeering niet heel ver meer gekomen. Op de begrootingen van 1809 en 1810 komen inderdaad matige sommen voor ten behoeve van het katholieke en van het luthersche kerkgenootschap²⁶¹); hier en daar is een leegstaand kerkgebouw (als de Sint-Walburg te Arnhem) aan de katholieken ingeruimd; consuleerende commissiën uit de geestelijken der verschillende kerkgenootschappen werden ingesteld om door de regeering bij het ontwerpen der door den Koning aan ieder genootschap te geven organisatie te worden geraadpleegd. De katholieke commissie adviseerde o.a. tot oprichting van staatswege van gymnasia en van een hoogeschool uitsluitend voor katholieke jongelieden bestemd, terwijl de opleiding van aanstaande geestelijken geheel buiten staatsinmenging zou blijven. De opvolgende ministers van eeredienst, Mollerus en van der Capellen, bestreden dit denkbeeld, en laatstgenoemde stelde voor, liever de theologische faculteit aan een der bestaande hoogescholen aan de katholieken in te ruimen, waarbij dan tevens een onder staatstoezicht geplaatst collegium kon worden opgericht voor de hoogere opleiding der aanstaande geestelijken. Deze zaak, die zoo brandend zou worden onder de regeering van Willem I, kwam onder Lodewijk niet tot afdoening; evenmin de in wording zijnde organisatie van het hervormde kerkgenootschap, die later eveneens Willem I zich zou aantrekken.

Al deze inmenging in kerkelijke zaken geschiedde niet zonder eenige bezorgdheid op te wekken, vooral bij hervormden maar ook bij katholieken. Kort na de publicatie van het decreet van 2 Aug. 1808 werd door den predikant te Velzen in bedekte termen 's Hemels straf over den koning ingeroepen; terzelfder tijd verscheen eene „Brevis disquisitio circa constitutionale obedientiae et fidelitatis juramentum regni Hollandici: ik zweer gehoorzaamheid aan de constitutie en getrouwheid aan den Koning”, waarin aan het gouvernement de invloed in kerkelijke zaken, waarop het aanspraak maakte, betwist, de gelijke bescherming aan alle godsdiensten verleend als misdadig voorgesteld, en derhalve het afleggen van dezen eed voor katholieken ongeoorloofd genoemd werd. Kleine voorboden van het verzet dat de suprematie welke het staatsgezag zich over de kerk in al haar betrekkingen toegekend had, in de toekomst zou opwekken. Maar de groote meerderheid zag toen in die suprematie volstrekt geen kwaad, en juichte het toe dat de eenige macht die daartoe in staat scheen, orde stellen ging op de sedert 1795 zoo hopeloos in het wilde geloopen kerkelijke zaken.

De Koning verzuimde niet, van tijd tot tijd katholieken in ambten te brengen en daarmede de uitsluiting, die de wet had opgeheven, ook metterdaad te niet te doen. Na eenigen tijd komen katholieken voor in het ministerie, in den staatsraad, in hofbetrekking of bij het kabinet des Konings, in gewestelijke en gemeentelijke bestuursposten ook boven den Moerdijk. Redacteur der Koninklijke Courant werd na eenigen tijd een Jood (J. D. Meyer), referendaris aan het ministerie van eerediensten een andere Jood (C. Asser.) Voor het overgroote deel waren deze benoemingen zoo wel gegrond, dat men er onmogelijk aanstoot aan nemen kon.

De maatschappelijke verheffing der Joden maakte in dezen tijd groote vorderingen. Ook te hunnen aanzien had de Revolutie wel het groote beginsel van gelijkheid uitgesproken,²⁶²) maar was de practijk ver achtergebleven bij de wet. Gedeeltelijk lag dit aan den onwil der Joden zelf, waarvan de meerderheid nog angstvallig aan oude gebruiken vasthield. Het uitverkoren volk mocht niet in de ééne en ondeelbare natie ondergaan. De meer ontwikkelde Joden, die deel verlangden aan het openbare leven, werden aanvankelijk door hunne geloofsgenooten verloochend en uitgestooten. Vooral te Amsterdam was het in de Hoogduitsche synagoge tot groote oneenigheid gekomen; de liberale Joden scheidden zich af en vormden een eigen godsdienstige gemeenschap. Ook in Frankrijk was het vraagstuk van de opneming der Joden in het burgerlijk leven in dezen tijd aan de orde van den dag. Op verlangen van Napoleon kwam te Parijs in December 1806 het Groot Sanhedrin bijeen, gevormd door afgevaardigden van de synagogen in het Fransche keizerrijk en het koninkrijk Italië, en dat ook door drie vertegenwoordigers der liberale Joden te Amsterdam werd bijgewoond. Het Groot Sanhedrin besloot onder meer, dat een Israëliet in Frankrijk of het koninkrijk Italië geboren en opgevoed, godsdienstig verplicht was die rijken als zijn vaderland te beschouwen, ze te helpen verdedigen, en zich in al zijn maatschappelijke betrekkingen naar de bepalingen van het Burgerlijk Wetboek te gedragen. Tevens werden de geloofsgenooten in andere landen vermaand, zich door dezelfde beginselen te laten leiden en met hunne Christen-medeburgers als broeders te leven. Op uitnoodiging van Koning Lodewijk kwam eerlang tusschen de orthodoxe en de liberale leden der Hoogduitsche synagoge te Amsterdam eene hereeniging tot stand, die door een koninklijk goedgekeurd reglement bevestigd werd. Voorts werd bij een koninklijk besluit van 17 Dec. 1808 een opperbestuur over de gezamenlijke Hoogduitsche Israëlieten van het Koninkrijk ingesteld, waarin de liberale elementen ver de overhand hadden, en dat op velerlei gebied de aansluiting der Joden aan de hen omringende burgermaatschappij krachtig bevorderde.

De eerediensten onder het Keizerrijk (hiervóór, bl. 116). De negende titel van het groote decreet van 18 Oct. 1810 handhaaft den bestaanden toestand. Daarentegen bepaalt een decreet van 29 Oct. 1811: „en 1812 tous les cultes seront organisés en Hollande conformément aux lois de l'Empire”. Eene commissie, uit geestelijken van verschillende gezindten bestaande, zal te Amsterdam bijeenkomen onder voorzitterschap van een Keizerlijk commissaris, om de nieuwe organisatie der kerkgenootschappen voor te bereiden en een ontwerp te maken van kerkelijke indeeling. De commissie werd benoemd 24 Jan. 1812; zij bestond uit een katholiek²⁶³), een jansenist²⁶⁴), twee nederduitsch hervormden²⁶⁵), een waalsch hervormde²⁶⁶), een remonstrant²⁶⁷), twee lutherschen²⁶⁸) en een doopsgezinde²⁶⁹). Keizerlijk commissaris werd de intendant van binnenlandsche zaken d'Alphonse. De Joden liet men er buiten, omdat de Fransche wetten op het Joodsche kerkbestuur reeds in Holland waren afgekondigd en zonder bezwaar bleken te worden toegepast, zoodra men toegegeven had dat de Portugeesche Joden hun eigen synagoge behielden.

Lebrun had de leden uitgezocht en ze zoo meegaand mogelijk genomen; daarom had hij zorg gedragen dat er geen enkel dienstdoend nederduitsch hervormd predikant in kwam: „parmi les ministres réformés hollandais, il n'y en a pas beaucoup avec lesquels ou puisse aisément traiter”. Hij wist dat het den Keizer, behalve om de invoering van het Concordaat, vooral om bezuiniging te doen was: de protestanten moesten tot één of ten minste tot weinige genootschappen worden vereenigd onder een centraal bestuur dat geheel van den Staat zou afhangen; hij wist ook, dat het hoogst onstaatkundig zou zijn dit te willen doordrijven. „Les réformés hollandais sont tout hollandais; n'en connaissent que le langage et les mœurs; ils n'ont de communication qu'avec la classe très moyenne de la société, et aucune influence sur le reste. Ils ne voudraient pas être sous la suprématie des wallons: par conséquent, de ce côté, il n'y a que désordre à attendre, et une discorde à laquelle le peuple prendrait part. Le wallon, plus français, se pique d'une éducation plus distinguée, de liaisons plus élevées, d'une façon de vivre et de converser plus élégante: il y a plus de tendance vers notre caractère et nos goûts. Ceux qui se piquent d'esprit et de bien vivre vont à leurs prêches, et à mesure que notre langue se répandra, on ira davantage. Il y a donc politique et avantage à ne pas faire une fusion entière, à laisser les églises séparées, à reconnaître aux uns et aux autres des églises consistoriales”.²⁷⁰) De remonstranten bij de hervormden in te lijven zal den hartstocht der smalle gemeente gaande maken; zij zijn zóó weinig in getal, dat het veel eenvoudiger is hen te laten bestaan: zij zijn voor het gouvernement geheel onschadelijk. Ook de doopsgezinden moet men liever ontzien: „ils ont des principes plus libéraux et plus larges que les calvinistes. Leur nombre va en augmentant, et si on les laisse faire, ils pourront absorber une grande partie du culte protestant.” De lutherschen in Holland met die in Oostfriesland (welke Duitsch spreken) onder één bestuur te brengen, zal niet lukken: „l'Ems oriental est mal disposé pour tout ce qui leur vient de la Hollande”. Een gedwongen vereeniging der hersteld- met de evangelisch-lutherschen is evenmin raadzaam: „ces gens-là se haïssent cordialement, et je ne crois pas qu'ils se réunissent”. Maar de hersteld-lutherschen zijn zóó weinig talrijk, dat zij in het geheel niet van een erkend bestuur behoeven te worden voorzien: „on pourra ne pas reconnaître leur existence”. Hetzelfde beveelt Lebrun aan voor de Engelsche en Schotsche gemeenten. Ook voor de Jansenisten: hun bezittingen en seminarie kan men aan de Katholieken geven, hun eenigen bisschop naar Frankrijk verwijderen en op pensioen stellen; „tout le reste serait censé perdu dans le grand troupeau des catholiques, et s'y éteindrait sous la loi du silence. Puisque les jansénistes veulent être des catholiques, il faut qu'ils soient mêlés avec la majorité”. Wat de Katholieken zelf betreft, vindt Lebrun het ongeraden, den bisschop of de bisschoppen die Z. M. hun wil geven, in Holland te laten resideeren: „peut-être il en résulterait des inconvéniens. L'évêque de Bois-le-Duc pourrait l'être de la Hollande”.²⁷¹)

Bij de redactie van het decreet van 24 Jan. 1812 was met Lebrun's bezwaren eenigermate rekening gehouden; de keizerlijke commissaris zou, naarmate hij het gewenscht oordeelde, de commissie òf in haar geheel kunnen raadplegen, òf over de zaken van ieder genootschap in het bijzonder slechts de leden die tot dat genootschap behoorden. D'Alphonse verkoos het laatste, en liet aan den ambtenaar J. D. Janssen, gewezen chef van divisie bij het Hollandsche ministerie van eerediensten, het beraad met de afzonderlijke leden geheel over.—Cramer verlangde voor de katholieken bisdommen te Utrecht en Groningen en overdracht van verschillende kerkgebouwen²⁷²).—Van Os, voor het handjevol Jansenisten, kwam met onmogelijke eischen: herstel van alle bisdommen van 1559 (Utrecht (aartsbisdom), Haarlem, Leeuwarden, Groningen, Deventer, Middelburg); de aartsbisschop en bisschoppen door de kapittels te kiezen. Zijn stuk werd zonder meer ter zijde gelegd.—De Remonstranten, Doopsgezinden, Lutherschen, verzochten behoud hunner zelfstandigheid; evenzoo de Waalsch-Hervormden het behoud eener afzonderlijke positie in het Hervormde Kerkgenootschap.—De Nederduitsch-Hervormden deden een poging aan de strenge bepalingen der kerkorde, door den Keizer aan hunne geloofsgenooten in Frankrijk verleend, te ontkomen. Zij verzochten voor Holland één consistoriale kerk per kanton, mits dit kanton 3000 of meer Hervormden telde; er zouden dan toch nog 300 predikantsplaatsen komen te vervallen. Verder verzochten zij verzekering der bestaande tractementen, en behoud van de bestaande inrichting der diaconieën.

D'Alphonse hield in zijn rapport met de geopperde wenschen rekening. Hij achtte één Katholiek bisdom (te Utrecht) voldoende; de meeste eischen der katholieken ten opzichte der kerkgebouwen werden afgewezen. De denkbeelden van het Hervormde rapport nam hij grootendeels over. De tractementen stelde hij voor te bepalen op een som, de in Frankrijk geldende bedragen met ⅕ te boven gaande; de pastoralia zouden op een hoop worden geworpen en daaruit alle tractementen worden voldaan; voor zoover zij daartoe niet toereikend waren zou de Staat de middelen moeten aanwijzen.

Dit rapport van d'Alphonse was gereed in Aug. 1812; hij gaf er toen kennis van aan Lebrun, die nog veranderingen voorsloeg: geen bisdom in Holland; aan de predikanten die thans inkomsten uit pastoralia genoten, deze verzekerd voor hun leven; de scheiding tusschen Hollandsche en Oostfriesche Lutherschen beter door te voeren, en niet te spreken van de diaconieën: „elles appartiennent au secours public, et je ne crois pas qu'il soit dans l'intention de l'Empereur de laisser à chaque culte l'entretien de ses pauvres.”²⁷³) D'Alphonse bracht van deze vier wijzigingen de twee minst gewichtige aan, al vreesde hij dat die omtrent de pastoralia geen genade zou vinden te Parijs. Het ééne bisdom behield hij, om ten minste niet alle eischen der Katholieken af te wijzen, en van de diaconieën te zwijgen scheen hem niet wel mogelijk: „Depuis longtems je pense comme V. A. que difficilement S. M. maintiendra les diaconies dans la charge de soulager leurs pauvres respectifs, et que probablement ces pauvres seront mis à la charge des administrations communales. Mais de toutes les propositions que j'aurais pu faire, c'était celle qui aurait affligé davantage et qui aurait le plus mécontenté: j'ai donc cru devoir m'en abstenir.”

Eind Aug. 1812 werd dan nu het rapport naar Parijs verzonden, waar het liggen bleef zonder dat men er verder iets van vernam. De Keizer was te velde, en bovendien, zoo lang hij zich niet met den Paus had verzoend²⁷⁴) was de invoering eener katholieke hiërarchie in Holland een onbegonnen werk. Wat omtrent de Protestanten was voorgesteld had mede geen haast en werd in studie gegeven aan den chef der afdeeling voor den niet-katholieken eeredienst te Parijs, Darbaud, die er vrij wat op aan te merken had en de Fransche kerkorde letterlijk wilde zien gevolgd. Onderwijl bleef alles voorshands op den ouden voet, maar met ééne, voor de betrokkenen uiterst gevoelige uitzondering.

Toen de Fransche staatsbegrooting voor 1811 in voorbereiding was, had de minister van eerediensten, Bigot de Préameneu, daarop de volle som uitgetrokken waarop volgens de inlichtingen der Hollandsche gedeputeerden voor tractementen aan godsdienstleeraars in Holland moest worden gerekend, te weten 2.450.000 francs, zijnde het bedrag, dat op de Hollandsche begrooting voor 1810 voorkwam, verminderd met de tractementen der leeraars in het bij tractaat van 16 Maart 1810 afgestane grondgebied. De Keizer had evenwel de gansche som van de begrooting geschrapt, zeggende dat de burgerlijke gemeenten deze uitgaven in Holland moesten dragen. Hij verzuimde echter dezen wil in een decreet uit te drukken, en nu geschiedde er ... niets. Een merkwaardig voorbeeld van de stroefheid der hooggeroemde Fransche administratie, zoodra er bij den Keizer, die toch ook mensch bleef, iets haperde; en dit kwam tegen het eind zijner regeering hoe langer zoo meer voor. Niemand die zich dan verantwoordelijk voelde of een hand verlei zoolang die niet door een bevel der hoogere autoriteit in beweging werd gezet. Het eene kwartaal na het andere verliep, zonder dat de Hollandsche predikanten een duit uit de schatkist ontvingen. Lebrun hield niet op den Keizer en den minister om voorziening te verzoeken; de Keizer antwoordde niet; de minister wel, maar enkel om te zeggen dat hij geen orders had, en Lebrun's brieven aan den Keizer voorlegde. Dan schrijft Lebrun nogmaals aan den Keizer, en dringender: „Les pasteurs réformés sont aux abois; on m'assure qu'il en est qui mendient leur pain, ils n'ont point comme les prêtres catholiques de ressources dans le zèle de leurs fidèles. Les protestans sont durs comme leur religion, et d'ailleurs les biens des églises ont été rendus à l'Etat.²⁷⁵) Je supplie encore une fois V. M. de vouloir bien peser ces circonstances dans sa justice, dans sa bonté, dans sa politique” (18 April 1811). De Keizer antwoordt verbaasd; de burgerlijke gemeenten zouden immers de godsdienstleeraars betalen? „C'est ainsi que cela a été arrêté au budget” (21 April 1811). „On ne connaît point ici”, antwoordt Lebrun, „l'article du budget qui prescrit cette disposition. V. M. jugera sans doute qu'elle doit être publiée” (25 April 1811). Er volgt niets. Den 2den Juli bericht eindelijk de minister Bigot, dat hij zich tot een herinnering aan den Keizer vermand heeft: „que S. M. avait bien annoncé l'intention que le traitement du clergé fût à la charge des communes, mals qui il n'y avait point eu de décret pour ordonner et régulariser cette mesure”. Deze herinnering wordt door den Keizer om advies gezonden aan den Staatsraad. Den 18den October schrijft Bigot, dat de Staatsraad geadviseerd heeft dat deze uitgaven in geen geval ten laste der burgerlijke gemeenten kunnen komen; ook Lebrun had zich in denzelfden zin uitgelaten. Desniettemin beslist de Keizer bij decreet van 29 Oct. 1811 (gegeven op het Loo), dat de burgerlijke gemeenten gehouden zijn ⅟15 van hun jaarlijksch inkomen in de centrale agentuur der schatkist te Amsterdam te storten tot een bijzonder fonds, waaruit de tractementen der godsdienstleeraars zullen worden voldaan; „il faut soulager”, heet het in een 19 Oct. te Amsterdam gegeven keizerlijk dictaat, „il faut soulager le trésor de cette dépense qui est bien considérable”²⁷⁶) Den 30sten Dec. is het decreet van 29 Oct. eindelijk in handen van d'Alphonse die het aan de prefecten zenden kan ter uitvoering; ondertusschen is het geheele jaar 1811 verloopen. Maar die uitvoering blijkt zulk een gemakkelijke zaak niet: de gemeentekassen zijn er niet op voorbereid, en 20 Juni 1811 moet d'Alphonse, op een vraag van Lebrun, antwoorden dat er nog geen uitkeering aan de predikanten mogelijk is geweest, wel te verstaan op hun tractement over 1811! Wel is er iets gestort, maar lang niet genoeg; trouwens al ware geen der gemeenten nalatig geweest (Amsterdam b.v. heeft nog niets kunnen storten omdat het in werkelijkheid de som niet voorhanden heeft), dan zou het geheele bedrag nog niet de helft van het verschuldigde uitmaken! In Dec. 1812, als Napoleon uit Rusland terugkeert, wacht Lebrun hem met het bericht op dat de predikanten thans ⅓ van hun traktement over 1811 ontvangen hebben, en nog niets over 1812. „Si j'avais eu quelque pouvoir,” luidt de karakteristieke bijvoeging, „nous aurions trouvé des moyens dans la bonne disposition des Hollandais. Les ministres ont été sages au milieu de leur déuvement, et ils méritent les bontés V. M.” Nog eens 31 Maart 1813: „Je supplie V. M. de s'occuper du traitement des ministres du culte en Hollande: la justice leur est due, et ils la méritent par leur résignation. Jusqu'ici ils n'ont véritablement donné lieu à aucune plainte, et leurs réclamations ont toujours été calmes et respectueuses. J'ai adressé à M. le ministre des cultes un projet de décret qui compléterait les traitemens de 1811 et de 1812, qui pourrait encore être adopté pour 1813 et jusqu'à V. M. puisse s'occuper de l'organisation du culte dans ces départemens”.—Geen antwoord; de Keizer heeft dringender zaken aan het hoofd. Den 12den Juni 1813 vraagt de Friesche prefect Verstolk aan d'Alphonse, of de tractementen mogen worden omgeslagen over de hervormde gemeenteleden, op voorwaarde van terugbetaling zoodra het gouvernement gereed is? Antwoord: alles moet blijven bij vrijwillige bijdragen zonder inmenging van den prefect. In Juni en Juli 1813 komt eindelijk weer iets beschikbaar, maar nog minder dan verleden jaar: 600.000 francs!... Wat ruime zucht van verlichting zal er in menige pastorie geslaakt zijn, toen de Souvereine Vorst, bij besluit van 19 Jan. 1814, de betaling der tractementen uit 's lands kas, als tot 31 Dec. 1810 gebruikelijk, herstelde!²⁷⁷) Dat overigens de Vorst van den aanvang af niet vreemd was van het denkbeeld, de kerkelijke politiek zijner voorgangers voort te zetten, bewijst het 4de art. van dat besluit, 't welk den C.-G. van Binnenlandsche Zaken gelast „zorg te dragen dat door combinatiën en afschaffing van predikantsplaatsen, overal waar zulks zonder nadeel voor de belangen van de godsdienst kan geschieden, 's lands uitgaven verminderd worden.”

Met ééne uitzondering (hiervóór, bl. 117). Tellegen bedoelt blijkbaar Heerkens. Hij vergeet evenwel, dat van Maanen remonstrant was.

Haar onderhoud (hiervóór, bl. 118). Wel te verstaan, „in zoo verre de geestelijke en kerkelijke goederen niet toereiken”.²⁷⁸)

De stemmen staakten (hiervóór, bl. 119). Allerzonderlingst is de mededeeling van G. K. aan den S. V. in zijn brief van 4 Febr. 1813²⁷⁹), dat omtrent de uitdrukkelijke vermelding der gelijke toelating tot ambten en bedieningen de stemmen niet hebben gestaakt: volgens hem is die verworpen met 8 stemmen tegen 6. Het tegendeel blijkt zoowel uit de aanteekeningen van Röell als uit die van van Maanen. Trouwens waartoe zou de president de conclusie tot de aanwezigheid van van Heerdt en van der Duyn hebben uitgesteld, indien de stemmen op 2 Febr. niet hadden gestaakt? Wanneer dan ook van Maanen 11 Febr. het punt noemt onder die waarover de stemmen hebben gestaakt,²⁸⁰) volgt er geen protest van den voorzitter; en 1 Maart noemt deze zelf het artikel een punt „omtrent welk de stemmen gestaakt hadden”.²⁸¹)

Beslissing van den Souvereinen Vorst (hiervóór, bl. 120). Zie Ontstaan I, 482 en II, bl. CXXI, doch vooral Br. en Ged. V, 87: de Vorst besliste voor opneming der beide bepalingen, hoewel die omtrent zijne religie hem persoonlijk niet aangenaam was²⁸²). De oude heer van Aylva maakte er echter eene gemoedszaak van, en zeide dat zoo deze bepaling niet opgenomen werd, een aantal notabelen alleen daarom de Grondwet zouden verwerpen. De aanstaande vereeniging met België maakte veel Protestanten voor de toekomst beducht.²⁸³)

Het is waarschijnlijk (hiervóór, bl. 120). Inderdaad blijkt uit de beraadslagingen der commissie, dat het besluit van 19 Jan. 1814 van zeer grooten invloed is geweest,²⁸⁴) doch er is geen het minste bewijs voor Tellegen's meening, dat de commissie van redactie art. 137 in de Grondwet zou hebben gesteld na ruggespraak met den Vorst. In de stukken tusschen den Vorst en die commissie of tusschen den Vorst en Hogendorp gewisseld wordt de zaak niet behandeld. Onder invloed van het besluit van 19 Jan. zal de commissie van redactie tot het inzicht zijn gekomen dat het niet aanging den waarborg, daarin voor de Hervormden gelegen, in de Grondwet te bevestigen, en den waarborg voor de anderen niet.

Doode letter (hiervóór, bl. 121). Dit is voor de tweede maal, dat Tellegen deze uitdrukking gebruikt.²⁸⁵) Uit de niet-wederopneming van den „grondregel” van 1798: „Elk burger heeft vrijheid, God te dienen naar de overtuiging van zijn hart”, in de constitutiën van later tijd, kan ik geenszins het gevolg trekken dat deze regel sinds 1801 „dood” was. Het wemelt in den aanhef der staatsregeling van 1798 van „algemeene beginselen” en „grondregels” wier invloed voortduurde, ook al werden zij in latere constitutiën niet weder opgenomen.

Art. 139 der Grondwet (hiervóór, bl. 122). Tellegen vergist zich door te meenen dat het de S. V. is die de opneming van dit artikel heeft bewerkt. De vervanging van art. 62 der Schets door het artikel van 2 Febr. is het werk der volle commissie²⁸⁶); het artikel van 2 Febr. is tot art. 139 der Grondwet verscherpt door de commissie van redactie, zonder dat van eenige tusschenkomst van den Vorst blijkt. Het zal de invloed van Röell zijn die dit heeft bewerkt: reeds 21 Jan. maakt deze onderscheid tusschen de mate van inzage waaraan de gesubsidieerde en de niet-gesubsidieerde genootschappen zullen zijn onderworpen²⁸⁷).

Heerlijke rechten (hiervóór, bl. 131). Art. 24 der staatsregeling van 1798 had deze zonder schadevergoeding voor altijd vernietigd, doch art. 15 van die van 1801 had alle wetten die sedert 1795 aan de waarde van eigendommen of wettig verkregen bezittingen hadden gederogeerd, aan herziening onderworpen. Ieder benadeelde kon zich tot het Staatsbewind vervoegen, dat naar bevind van zaken de afschaffing of verbetering dier wetten, benevens eene billijke schadeloosstelling, aan het Wetgevend Lichaam zou voordragen. Dientengevolge regende het adressen, en diende het Staatsbewind eene (bij het Wetgevend Lichaam onafgedaan gebleven) wet in, waarbij de heerlijke rechten hersteld werden „voor zooverre zij niet met de staatsregeling of het publiek gezag in strijd waren”, en voor het gemis van niet herstelde heerlijke rechten, voor zoover daaraan voor den bezitter geldelijke voordeelen verbonden waren geweest, eene schadeloosstelling werd toegekend, bestaande in eene recognitie, te voldoen door de bekleeders der posten waarvan de begeving te voren inkomsten had opgeleverd aan de ambachtsheeren. Art. 8 der staatsregeling van 1805 nam art. 15 van die van 1801 met geringe wijzigingen over, zoodat eene wettelijke regeling nogmaals in uitzicht was gesteld, welke 9 Juni 1806, in de allerlaatste dagen van Schimmelpenninck's bewind, tot stand kwam, en die door den minister van binnenlandsche zaken, van Stralen, was ontworpen. Rechten van aanstelling der leden van gemeentebesturen of rechtbanken, door eigenaren van heerlijkheden vóór 1795 uitgeoefend, bleven voor altijd vervallen; alle overige met inbegrip van het kerkelijk patronaatrecht werden hersteld, voor zoover zij althans niet hun oorsprong namen uit „het leenrecht”, dat volgens art. 9 der staatsregeling bleef afgeschaft, doch onder schadevergoeding. Eene regeling die de particuliere belangen zoo zeer ontzag als met de staatshoogheid te nauwernood bestaanbaar was; voor het oogenblik wel aan de ergste onzekerheid een einde maakte, maar afstak bij de algemeene strekking der nieuwe instellingen, en in de negentiende eeuw dan ook niet bleek te kunnen worden gehandhaafd.

Tellegen vergist zich door te meenen, dat deze wet onder Lodewijk Napoleon niet heeft gegolden, al is er over hare vervanging door andere bepalingen wel in den Staatsraad gehandeld. De sectie van wetgeving van den „Conseil pour les affaires de Hollande” herinnert in haar advies van 21 Aug. 1810²⁸⁸) aan het beginsel der bestaande wetgeving: alle heerlijke rechten die in strijd kwamen met bestuursrechten van den Staat, waren afgeschaft. De tienden (ook soms als accrochement van een ambachtsheerlijkheid voorkomende) vielen niet onder dit begrip, en waren nog onlangs bij de adaptatie van het Wetboek Napoleon voor het koninkrijk Holland gewaarborgd. In overeenstemming met den wensch der sectie bepalen twee artikelen van het groote decreet van 18 Oct. 1810, dat de tienden en andere grondrenten in Holland invorderbaar blijven overeenkomstig de bestaande wetgeving; „il sera statué ultérieurement sur la faculté de racheter les dites dîmes et rentes”. Deze afkoopbaarstelling is inderdaad ingevoerd bij keizerlijk decreet van 22 Jan. 1813 (Fortuyn III, 539), doch door den Souvereinen Vorst weder te niet gedaan bij besluit van 22 Oct. 1814 (Staatsblad n^o. 103).

Onder de Fransche wetten, hier te lande executoir verklaard, zijn er geene, die de heerlijke rechten betreffen.

Wellicht (hiervóór, bl. 132). Deze onderstelling vindt in de stukken geen bevestiging. Heerkens, de eenige die eene opmerking maakt waaruit is af te leiden dat hij zich niet in elke provincie eene ridderschap denkt²⁸⁹), stemt vóór de insertie. Tegen de insertie stemt van Lynden, die geen landelijke stand wil behalve in Friesland.

Besluit van 26 Maart 1814 (hiervóór, bl. 134). Op wat grond de Bosch Kemper durft verzekeren, dat het besluit genomen schijnt „op aandrang van van Hogendorp, toen eerste minister, die het dan ook in de commissie voor de grondwet verdedigde”²⁹⁰), is mij onbekend. De mededeeling is in ieder geval onjuist. Primo was Hogendorp toen geen „eerste minister”, maar minister van buitenlandsche zaken; secundo is er geen letter over de zaak gewisseld tusschen hem en den Souvereinen Vorst; tertio is, blijkens de stukken zelve op het Kabinet der Koningin, trouwens ook reeds blijkens het boekje van van Akerlaken, het besluit het werk van Hendrik van Stralen, den auteur der wet van 9 Juni 1806, die thans gelijk toen minister van binnenlandsche zaken was. In de commissie kan het besluit als zoodanig natuurlijk niet verdedigd zijn, aangezien het van 26 Maart is en de commissie hare laatste vergadering hield op den 2den Maart. Bedoelt de Bosch Kemper de commissie van 1815, dan is de mededeeling evenmin juist. Ik denk dat hem art. 45 der Schets voor de gedachte heeft gezweefd.

Ook op andere punten (hiervóór, bl. 136).—Zie voor het vroeger overleg tusschen den Vorst en Hogendorp hiervóór, bl. 96; voor het hier door Tellegen bedoelde met de commissie van redactie zie Ontstaan II, bl. CXVIII vv. en I, 438 vv.—Behalve op het punt van den godsdienst was de inmenging vooral voelbaar op het punt der militie; zie daarvoor de aanteekeningen op hoofdstuk IX. Op twee punten waar Tellegen invloed van den Vorst vermoedde, is daarvan niet gebleken (hiervóór, bl. 149 en 150).—Twee belangrijke punten komen bij het volgende hoofdstuk ter sprake: de Raad van State en de verkiezing van leden der Staten-Generaal.

Hogendorp knoopte het erfrecht vast (hiervóór, bl. 153). Zie over deze geheele materie het proefschrift van Mr. E. J. Thomassen à Thuessink van der Hoop, De Orde van Erfopvolging tot den Troon in Nederland (Amsterdam 1911). bl. 1–84.

Zonder eenige beperking (hiervóór, bl. 155). Dit is juist van art. 5 der eindredactie, maar niet van art. 5 van 11 Januari, dat bij gemis van mannelijk oir de souvereiniteit erven laat bij de dochters of derzelver mannelijke nakomelingen. Het wegvallen van het woord mannelijke uit art. 6, waarover Tellegen zich in zijne noot op bl. 156 zoo verbaast, heeft denzelfden grond als het wegvallen dier woorden uit art. 5. Zie daarover van der Hoop, 77 vv. In art. 7 bleef het woord mannelijke staan wegens de resolutie van 1747 waarin het voorkwam. De woorden „op gelijke wijze als voren”, die in art. 5 bleven staan, maakten het ten slotte door de Grondwet aangenomen stelsel ver van helder. Eerst art. 20 der Grondwet van 1815 heeft deze zaak in het reine gebracht.

Vreemd is het in elk geval (hiervóór, bl. 158). Men kan het geval in 1814 moeilijk aanstaande hebben geacht, maar heeft toch de wijze aangegeven waarop in het toen zeer onwaarschijnlijke geval zou moeten worden voorzien.

's Vorsten inkomen (hiervóór, bl. 159). Zie hiervóór, bl. 96. „De Prins”, schrijft G. K. in 1817, „was te vrede geweest met een millioen vast inkomen, dog begeerde, dat de helft van deze som uit domeinen zoude voortkomen, en dat hem deze domeinen als patrimoniaal goed werden afgestaan om desnoods tot een huwelijksgoed van kinderen te worden gebruikt”.³³³). Niet billijk voor de commissie is hetgeen dan verder volgt: „Of men dit kwalijk begrepen heeft, of heeft willen misvatten, weet ik niet; maar zeker is het, dat het denkbeeld ontstond en doorging, om de domeinen toe te voegen boven het millioen”. Hier is voorbijgezien, dat Hogendorp's eigen nieuwe redactie van art. 9 tot de bepaling van eene som boven het millioen aanleiding gegeven heeft. Die redactie toch³³⁴) stelt het inkomen uit drie bestanddeelen samen: 1o. inkomen uit de terug te geven nog onvervreemde oude goederen van het huis van Oranje; 2o. vruchtgebruik der overige, aan den Staat verblijvende, domeinen; 3o. zes ton in gereed geld. Hoe men uit dit gegeven tot de bepaling eener som van anderhalf millioen gekomen is, leeren de aanteekeningen van Elout. Eerst bleek het onpractisch een gedeelte van het inkomen in vruchtgebruik der landsdomeinen te doen bestaan: zij strekten tot onderpand der domeinbons en men was verlegen daar een andere hypotheek voor aan te wijzen. Men bracht dus de zes ton op een millioen en sprak niet van het vruchtgebruik der landsdomeinen, nog wel van teruggave der onvervreemde oude goederen van het huis. Doch later bleek ook deze onuitvoerbaar te zijn: immers onder de verhypothekeerde goederen bevonden zich ook die welke van het huis van Oranje afkomstig waren. Men kon wellicht een andere hypotheek uitdenken, maar de Grondwet was niet de plaats daarvan te spreken, en sprak men er niet van, dan kon de enkele bepaling der teruggave van als hypotheek vastliggende goederen „opzien baren”. Zoo is men er toe gekomen van anderhalf millioen te spreken, ter gedeeltelijke voldoening waarvan de wet den S. V., des verkiezende, in vollen eigendom zou kunnen overgeven zooveel domeinen, als een zuiver inkomen van vijf tonnen gouds of daaromtrent opbrengen³³⁵).

Aan het tweekamerstelsel werd door niemand gedacht (hiervóór bl. 162). Door den S. V. aanvankelijk wèl: hiervóór, bl. 97. Ook Repelaer verklaart zich in de commissie voor het tweekamerstelsel³³⁶), maar komt er niet op terug als de president het denkbeeld af doet met op te merken dat het „hier te lande eene volstrekte nieuwigheid” zijn zoude.

Gekozen door de Staten der Provinciën (hiervóór bl. 164). 3 Jan. stelt Aylva voor, dat de electie zal berusten bij den Vorst uit een nominatie van twee, door de Staten-Provinciaal aan te bieden³³⁷). Hogendorp antwoordt, „dat de Vorst dit middel van gezag nu niet noodig heeft, zooals in de stadhouderlijke tijden, toen hij, om zijnen invloed te vermeerderen, zijn gezag op allerlei wijze moest zoeken uit te breiden”. Aylva komt niet terug, doch de Vorst verlangt 22 Febr. de electie uit eene nominatie van drie³³⁸). De commissie van redactie antwoordt kortweg: „Men oordeelt, dat de keuze aan de Staten-Provinciaal dient te blijven”³³⁹), waarop de Vorst met een uitvoeriger aanteekening terugkomt. „Het is de vraag”, schrijft hij, „of eene nominatie van drieën aan den S. V. niet raadzaam zoude zijn. Nu is het niet noodig, maar in latere tijden konde bij een minder goede geest, zwarigheid en tweespalt met de Staten-Generaal ontstaan, wanneer op hare electie geen invloed (des Vorsten) kan verzekerd zijn. De kiezers benoemen de Raden in de Steden, deze de Leden Provinciaal, deze weer die der Staten-Generaal, en alle deze instantiën blijven buiten den invloed of inzage van den S. V.”³⁴⁰) Nu moest de zaak in de mondelinge conferentie van 25 Febr. worden afgedaan, waar Hogendorp hem het noodlottig, aan de Republiek herinnerend en tot de Republiek terugvoerend denkbeeld uit het hoofd praatte. „Ik stelde den Prins voor, dat de Stadhouders weinig of geen baat gevonden hadden bij den invloed op de aanstelling der Stedelijke Regenten, omdat deze zig daardoor niet gebonden achtten; dat zij zig vele vijanden daarmede hadden gemaakt, en dat de menschen meer vooruit dan achteruit zagen. De heer Elout ondersteunde met fijn verstand en rondborstige taal hetgeen hij mijne menschkundige aanmerkingen noemde, en de Prins berustte in de zaak”³⁴¹).

Art. 38 der Schets stelt het lidmaatschap open voor de Ministers, enz. (hiervóór, bl. 166). Dit is verkeerd uitgedrukt. Art. 38 zegt niet dat de ministers, enz. lid van de Staten-Generaal kunnen zijn, maar dat de leden van de Staten-Generaal tevens minister enz. kunnen zijn. Dit is geen verschil in woordschikking; een der eigenaardigheden van Hogendorp's voorstelling is er mede gemoeid. Het is geenszins zijn denkbeeld, zooals Tellegen opgeeft, „dat de dienaren der Besturende Macht in de Staten-Generaal ook nog eene taak te vervullen hadden”, maar juist omgekeerd, dat die dienaren voort zullen komen uit de Staten-Generaal. Hij stelt zich zelfs voor dat leden der Staten-Generaal, als vóór 1795, op zullen treden als hoofden van missiën naar het buitenland; ook dat zij een militair commando kunnen bekleeden. Daartoe moeten de Staten-Provinciaal zorg dragen naar de Staten-Generaal af te vaardigen „de bloem der natie”, lieden „uit allerlei standen, uit allerlei collegiën, uit het huis van den Souvereinen Vorst, uit de vloot en het leger”, zoodat „alle mogelijke kunde en talenten” in die vergadering vereenigd zijn³⁴²). In zijne gedenkschriften van 1817 beklaagt hij zich nog, dat dit denkbeeld er „met eenige moeite in de commissie doorgegaan was, en eer ontkennender wijze, dan stellig uitgedrukt, met de uitzonderingen alleen te noemen³⁴³)”; ook dat de Vorst bij de eerste benoeming van de ministers alleen hem, G. K., in de Staten-Generaal had gebracht, en van de armee alleen Sweerts de Landas; de Staten-Provinciaal zullen nu maar spoedig door hun keuzen „de egte beginselen” moeten verlevendigen³⁴⁴). Het personeel der Staten-Generaal moet bij hem in alle behoeften van den hoogsten staatsdienst kunnen voorzien. De Vorst zal in G. K.'s voorstelling niet zijne creaturen in de Staten-Generaal brengen; integendeel de Staten-Generaal zullen hem helpen aan het hooge bestuurspersoneel. Ik zeg niet dat dit systeem toen eenige kans van slagen had; de ondervinding leerde het wel anders; maar het was niettemin Hogendorp's voorstelling, en men begrijpt den man niet in zijn eigenaardigheid wanneer men dit voorbijziet.

Naar men meent (hiervóór, bl. 167). De Bosch Kemper zegt dit op gezag eener aanteekening van Röell: „Niet weinig werkte tot verwerping der voorgedragene bepaling omtrent het ambt van Raadpensionaris mede de waarschijnlijkheid van tot de bedoelde functiën een man benoemd te zien, wiens uitgebreide kennis van 's Lands belangen, warme vaderlandsliefde en beproefde trouw door alle leden naar waarde geschat werden, doch wiens regeerziek karakter, verregaande vooringenomenheid met eigene denkbeelden en stroeve omgang bij sommigen de vrees inboezemden van weldra de botsing te zullen zien ontstaan, waartoe het ontwerp de strekking scheen te hebben³⁴⁵). Dat die man de ontwerper zelf was, liet zich gereedelijk gevoelen, en het was dan ook niet te verwonderen, dat hij zoo lang mogelijk aan het geliefde denkbeeld bleef vasthouden en het eindelijk niet dan zijn ondanks varen liet.”

Zooals reeds uit den vorm blijkt is deze aanteekening geenszins uit de notulen van Röell, gelijk de Bosch Kemper Letterk. Aantt. 470 verzekert. Zij is een der notities die Röell tusschen 1820 en 1830 opstelde ten behoeve zijner (nimmer voltooide) gedenkschriften.

Eene vergoeding? (hiervóór, bl. 168 noot). Nadat de commissie 5 Jan. het ambt van Raadspensionaris uit de Schets geschrapt heeft, komt 26 Jan. van der Duyn, namens den Vorst, Hogendorp vragen of er in de constitutie een post is die hem aanstaat? De Vorst, zegt hij, is van meening dat G. K. „het eerste ambt in den Staat” hebben moet. 28 Jan., nog eer Hogendorp geantwoord heeft, geeft de Vorst het denkbeeld aan de hand, hem te benoemen tot vice-president van den Raad van State, met rang van Secretaris van Staat; 30 Jan. neemt Hogendorp aan. Dit ambt, zegt de Vorst, „zal aan dat van Raadpensionaris subintreeren³⁴⁶)”.

Raad van State (hiervóór, bl. 169). De Hogendorp steller der gedenkschriften van 1817 en de Hogendorp voorzittende in de commissievergadering van 30 Dec. 1813 spreken elkander lijnrecht tegen. Het artikel der Schets luidt: „De Souvereine Vorst pleegt alle de daden van souvereine waardigheid in den Raad van Staten”. Tot toelichting verwijst G. K. in 1817 naar het Engelsche gebruik, dat hij zegt te hebben willen volgen: „in Engeland wordt het advies van den Raad door den President aan den Koning gebracht³⁴⁷) en het besluit des Konings luidt the King in Council. Op dezen voet had ik in mijn ontwerp van Grondwet geschreven, dat de Souvereine Vorst zijn gezag uitoefent in den Raad”.³⁴⁸) Duidelijker kan hij niet te kennen geven, dat de Vorst volgens zijn oorspronkelijke opvatting doorgaans niet in den Raad aanwezig zou zijn, integendeel diens adviezen zou thuisgebracht krijgen. Doch dit wordt geschreven op een oogenblik dat G. K. van 's Vorsten aanwezigheid in den Raad ervaring heeft en eene ervaring die hem die aanwezigheid (om het plat maar geheel naar waarheid uit te drukken) naar den duivel doet wenschen³⁴⁹). Hij maakt zichzelven nu wijs dat hij die aanwezigheid nimmer als normaal beschouwd heeft, maar dit is met de waarheid in strijd. Den 30sten Dec. 1813 geeft hij, door Röell en van Maanen geïnterpelleerd, woordelijk ten antwoord, „dat wat de vrage aanbelangt, of de Vorst zig in den Raad van Staten zelve zal moeten decideeren, het ongetwijfeld de intentie geweest is³⁵⁰) dat zulks zoude plaats hebben, zonder nochtans daardoor aan den Vorst te willen opleggen, zulks dadelijk na de gehoudene deliberatiën te doen”³⁵¹).

Een ander punt waarop G. K. zichzelven niet gelijk blijft, is dat hij zich in 1817 ernstig beklaagt, dat de Vorst de diplomatieke zaken niet in den Raad brengt³⁵²), terwijl hij 30 Dec. 1813, „tot opheldering der remarques van Röell en van Maanen”, te kennen geeft, „dat onder de bewoordingen daden van Souvereine waardigheid alleenlijk bedoeld worden daden van wetgeving, en niet hetgeen tot de executive magt behoort.”

Ter verklaring dezer dubbele tegenspraak moeten wij ons helaas te binnen brengen, dat G. K. de zaken altijd van uit een zeer persoonlijk standpunt beziet, en dat hij zich 30 Dec. nog voorstelde Raadpensionaris te zullen worden, en dus het zwaartepunt der regeering niet in den Raad van State zag liggen, waar hij het wel wenschte toen hij later fungeerde als des Raads vice-president.³⁵³)

Het vijfde artikel der Schets, art. 20 der aan den Souvereinen Vorst voorgelegde redactie geworden³⁵⁴), ontmoette bij dezen een bezwaar waarop hij het eerst verdacht gemaakt werd door een niet-lid der Commissie, Mollerus. De uitdrukking: „de S. V. pleegt alle de daden van souvereine waardigheid in den Raad van State,” schrijft deze³⁵⁵) „schijnt mij toe eenige moeilijkheid te bevatten om te definieeren welke daden van souvereine waardigheid zijn, en welke dus in den Raad van State zouden moeten worden gepleegd. B.v. het verheffen in den adelstand is eene daad van souvereiniteit: zal de Vorst die uitoefenen in den Raad van State?” Hij wil de rol van het college teruggebracht zien tot het adviseeren over zaken die de Vorst er brengen wil, waartoe moeten behooren voordrachten van wet. De Vorst draagt nu in de conferentie met de leden der commissie van redactie op 25 Febr. dit artikel voor: „De S. V. pleegt alle daden van Souverein gezag na ingenomen te hebben de gedachten van den Raad van State. Hij alleen besluit, doch geeft kennis van zijn genomen besluit aan den Raad”³⁵⁶). Hij gaat dus minder ver dan Mollerus hem geraden had, maar in ieder geval is de Raad nu niet langer de plaats waar de daden van souvereine waardigheid gepleegd worden. Weinig anders dan 's Vorsten artikel luidt dat der Grondwet (32): „de S. V. pleegt alle daden van souvereine waardigheid, na de zaak in overweging te hebben gebragt bij den Raad van State. Hij alleen beslist, en geeft telkens van zijn genomen besluit kennis aan den Raad”.

Ook zóó bleef het artikel een onding en moest in 1815 in de reeds in 1814 door Mollerus aangegeven richting worden gewijzigd.

Op het voorbeeld der Schets (hiervóór, bl. 170). Dat is te zeggen, pas van de Schets in derde redactie (zie hiervóór, bl. 97).

Vereenigde Nederlanden (hiervóór bl. 171).—Art. 53 geeft niet den naam, maar noemt hem als den bestaanden en algemeen bekenden (zie hiervóór, bl. 71).

Elout over de Rechterlijke Macht (hiervóór bl. 179).—Het is vooral Elout's naam, nog meer dan die van van Maanen, die hier verdient te worden genoemd. Zie zijn uitgewerkt advies ter zake: Ontstaan 1, 512.

Nassausche erflanden (hiervóór, bl. 195). Zij werden in December 1813 door H. von Gagern voor den Vorst in bezit genomen; zie Schliephake-Menzel, Geschichte von Nassau VII, 762. De Prins had reeds in 1813 aan Hardenberg en Metternich verzocht, dat hij bij het herstel der zaken in Duitschland wederom als hoofd van het gansche huis Nassau zou worden erkend.⁴⁰⁸) Hoezeer hij ook op die waardigheid gesteld was, hij is niet vreemd geweest aan het denkbeeld, de Nassausche erflanden tegen ander gebied te ruilen. Wij hebben gezien⁴⁰⁹), dat hij het geheele gebied tusschen Maas, Moezel en Rijn hoopte te verkrijgen. In dat geval gaf de verwerving van een gebied op den rechter Rijnoever, doch meer stroomafwaarts gelegen, veel beter afronding dan het bezit der Nassausche erflanden. Kon hij dus het hertogdom Berg verkrijgen, hij zou van Nassau afstand hebben willen doen.⁴¹⁰) Daar echter bleek dat Pruisen dit gebied voor zich verlangde, hield hij later weer te krampachtiger aan Nassau vast, ook om een brug te hebben voor het verkeer met de landen waaruit hij Duitsche huurtroepen voor Nederland hoopte te trekken, en was zeer ontsticht toen zijn erflanden hem toch nog ontgingen. Pruisen, dat er te Weenen de beschikking over kreeg, behield Siegen, maar stond Dillenburg, Dietz en Hadamar aan Nassau-Weilburg af, in ruil voor de door dat huis bezeten landen tusschen Lahn en Sieg.

De vereeniging te Amsterdam impopulair (hiervóór, bl. 197). Zie het stuk van den Amsterdammer Röell in Ontstaan II, 5, doch tevens zijne aanteekening aldaar, bl. LXXXV, waar hij erkennen moet, „dat dezelve in de toenmalige Vereenigde Nederlanden over het algemeen geene afkeuring vond. Het innemend denkbeeld eener vergrooting van grondgebied en eener gelijke draging der publieke schuld konde niet missen de gemoederen der menigte weg te sleepen.”—„De Hollanders”, schrijft Falck, „konden den Souverein hunner keuze niet anders dan gaarne zien klimmen in aanzien en waardigheid. Hoe meer invloed en magt hem verschaft werd naar buiten, hoe grooter bescherming zij verwachten mogten voor hunne veelzijdige belangen.”⁴¹¹)

Memorie van van Hogendorp (hiervóór, bl. 197). Deze was meer een algemeen stuk dat gezonden werd omdat het sedert 1812 gereed lag en de steller er zooals begrijpelijk was groote waarde aan hechtte. Bijzonder actueel was zij niet, immers het overleg met de Engelsche regeering over de zaken, daarin behandeld, was door den Prins vóór zijn vertrek uit Londen reeds met Castlereagh geopend. Het werkelijke „richtsnoer” voor de voortzetting van dat overleg was niet het stuk van van Hogendorp, maar een memorandum van 26 Dec. geheel door den Vorst gesteld en aan Fagel ter overlegging aan Castlereagh toegezonden: „La réunion de la rive gauche du Rhin jusques à la Moselle, ainsi que celle des Pays-Bas, y compris Luxembourg, peut seule donner aux Provinces-Unies, considérées comme le boulevard de l'Europe contre la France, la consistance nécessaire.”⁴¹²)

Nauwelijks Souverein Vorst geworden, vroeg de Prins reeds of hij door zijn zendelingen België mocht doen bewerken⁴¹³). De Engelsche regeering ontraadde dit: in ieder geval moesten eerst de bondgenooten worden gehoord. Den 26sten December had de ministerraad plaats, waar Castlereagh's instructie voor zijne reis naar het vasteland werd vastgesteld. Men bepaalde, dat hij voor Holland zou vragen een barrière voor het minst omvattende Antwerpen, Maastricht en Gulik, met een „behoorlijke” uitbreiding van grondgebied buiten de grenzen van 1792; dat men de Kaap zou houden, maar „daarvoor” Holland 2 millioen sterling zou bieden om die barrière te versterken; dat men onderzoeken zou of Oostenrijk oogmerken had op de rest van België; dat de Souvereine Vorst vooralsnog zijn handen van België af moest houden⁴¹⁴). Castlereagh nam zijn weg over den Haag, waar de Vorst hem met een herhaling van zijn vroegere aanspraken opwachtte. Er kwamen uit België, meende de Vorst, reeds gunstige stemmen; zelfs waren twee Gentenaars, de „propriétaire” Huyttens en de katoenspinner Bauwens, in den Haag geweest om zich hem aan te bieden. Hij moest vooral de koopers van geestelijk goed in hun bezit handhaven, hadden zij gezegd, de nijverheid beschermen en het midden houden tusschen de uiterste clericale factie en de verklaarde Franschgezinden⁴¹⁵). Castlereagh liet den Vorst beloven dat hij zijn administratie vooralsnog tot het grondgebied der oude Republiek zou beperken, en lichtte hem in van het voornemen omtrent de Kaap, zonder nog eenige som te noemen.⁴¹⁶)

Toen de Britsche minister bij de bondgenooten te Bazel kwam, bleek onmiddellijk dat Oostenrijk aan Venetië boven België de voorkeur gaf, en ook geen aanspraken maakte ten behoeve van aartshertog Karel. In deze omstandigheden had Castlereagh geen bezwaar geheel België tot de Maas aan Holland te hechten, maar nu Oostenrijk zich terugtrok wenschte hij voor het minst de andere groote militaire Duitsche mogendheid, Pruisen, nevens het vergroote Holland in eerste linie tegen Frankrijk te stellen. Derhalve wenschte hij Pruisen zoo ver mogelijk zuidwaarts uit te breiden op den linker Rijnoever, en aan deze macht de beide vestingen Luxemburg en Mainz toe te vertrouwen, waartegen het dan lager af op den linker Rijnoever eenig gebied aan Holland kon laten, welks nieuwe grens dan zou samenvallen met de grens van België tegen Frankrijk van 1792 van de zee tot de Maas, en voorts zou insluiten de steden Namen, Luik, Maastricht, Gulik en Keulen, om vervolgens den Rijn te volgen tot de oude grenzen der Republiek⁴¹⁷). „I should not wish to say that this projet was actually countenanced, but it did not seem to alarm.... I was induced to throw out the idea of thus bringing forward Prussia, as I recollect it was a favorite scheme of Mr. Pitt. By this arrangement Holland would not be enclavé in Prussia, but stand in joint frontier with her against France. I doubt much the policy of making Holland a power of the first order, to which she would approach if she possessed the whole of these territories (tot aan de Moezel)”.⁴¹⁸)

Den 27sten Januari vroeg Castlereagh, of de Souvereine Vorst van dit hem door Engeland toegedachte gebied, voor zoover het bewesten de Maas viel, de voorloopige administratie hebben mocht, en of zijn gezant van Spaen in de centrale commissie tot het bestuur der op Frankrijk heroverde landen kon worden toegelaten; hij stelde deze vraag „referring to the earnest desire expressed on the part of his court that Holland may receive on the side of the Low Countries at a general peace a suitable accession to its military frontier and territorial resources.”⁴¹⁹) Oostenrijk maakte geen bezwaar;⁴²⁰) Pruisen bewilligde, na eenig dralen, alleen in de toelating van van Spaen;⁴²¹) Rusland antwoordde niet. Desniettemin had Castlereagh, onmiddellijk na het ontvangen van Oostenrijks toestemmend antwoord en in de verwachting, door gesprekken met Hardenberg en Nesselrode opgewekt, dat Pruisen en Rusland spoedig volgen zouden, reeds verlof gegeven dat de Souvereine Vorst aanving, België tot de Maas „op een bedaarde manier” in zijn voordeel te bewerken.⁴²²)

Hij was er sinds lang mee bezig. Een zijner jonge diplomaten, Hugo van Zuylen van Nyevelt, was in het gevolg der troepen van Bülow de grens overgegaan, en trachtte overal betrekkingen aan te knoopen. Hij verspreidde blaadjes, op twee kolommen in het Hollandsch en Fransch gedrukt, waarbij het volk tot den opstand werd aangezet om zich vervolgens met het Noorden te vereenigen.⁴²³) Een sedert eenige jaren te Brussel wonend Hollander, A. graaf van Bylandt-Palstercamp, schreef een brochure van dezelfde strekking.⁴²⁴) Toen Bülow en de hertog van Saksen-Weimar den 8sten Februari Brussel binnentrokken, waren de hertog van Clarence en prins Frederik, de tweede zoon van den Souvereinen Vorst, aan hunne zijde. De stad onthaalde de bevrijders in den schouwburg; een der loges was versierd voor de generaals. Toen na een oogenblik Bülow en de hertog van Weimar vertrokken waren, verschenen de hertog van Clarence en prins Frederik; het orkest speelde „God save the King”. De hertog van Clarence dook in de loge terug, en liet prins Frederik de ovatie in ontvangst nemen. Het publiek had het zoo niet bedoeld, en had er vrij wat op te zeggen.⁴²⁵) Lord Clancarty, nog onder den indruk van het vroegere gebod, dat de Souvereine Vorst in België nog niets zou ondernemen, maakte zich ernstig boos. Toen hij vernam dat van Zuylen bezig was een Belgische deputatie bijeen te trommelen die den Vorst haar opwachting zou gaan maken in den Haag, eischte (en verkreeg) hij de terugroeping van dezen agent, en gaf, in tegenwoordigheid van den Vorst, aan van Zuylen's chef, van Hogendorp, harde woorden.⁴²⁶)

Intusschen vervloog het geheele voorloopig gouvernement van den Souvereinen Vorst in rook. Onmiddellijk toen Bülow en de hertog van Weimar te Brussel kwamen richtten zij er een voorloopig bestuur in⁴²⁷) waarbij eerlang namens de centrale commissie twee Pruisen als commissarissen optraden: von Lottum en Delius. Van den Souvereinen Vorst werd bij dit alles met geen woord gesproken. Dit was voor dezen te bedenkelijker, daar Bülow en de hertog van Weimar de Belgen toeriepen, dat hun onafhankelijkheid niet twijfelachtig meer was.⁴²⁸) De Belgen konden hieronder kwalijk anders verstaan, dan dat de toestand van vóór 1795 zou terugkeeren. Hoe zouden Bülow en de hertog van Weimar ook van de vereeniging met Holland hebben kunnen spreken? Zij hadden nog niet de minste orders daaromtrent uit het hoofdkwartier.

Castlereagh begreep, dat nu de Pruisen te Brussel waren, het zaak werd door te tasten. In het begin van Februari had hij de uitgebreidste verzekeringen gegeven van Engelands bereidwilligheid tot teruggave van koloniën, indien Engelands oogmerken op het vasteland konden worden bereikt. De Deensche koloniën zou Denemarken terugbekomen om het te doen berusten in het verlies van Noorwegen; tot verdere belooning van Zweden voor zijn hulp in Duitschland werd het Fransche eiland Guadeloupe bestemd. De Hollandsche koloniën behalve de Kaap kwamen aan Holland terug, „provided Holland could be rendered so effectually independent of France as to make it clear that we were strengthening an ally, and not an enemy”. Tot beter verzekering van dit doel zal Engeland twee millioen pond sterling geven voor den opbouw van een nieuw frontier tegen Frankrijk. De grens van Holland wordt thans voorgesteld geheel zooals Castlereagh zich die 22 Jan. reeds had gedacht: Noordzee–Givet–loop der Maas tot Maastricht–Keulen–loop van den Rijn; de toewijzing van wat er tusschen Maas, Rijn en Moezel overblijft bezuiden de lijn Maastricht–Keulen zal nader zijn te bepalen. Aan Frankrijk, indien het bewilligt in den door de bondgenooten te stellen eisch van terugkeer binnen zijn oude grenzen, alle veroverde eilanden terug behalve Guadeloupe, dat aan Zweden is toegezegd, en Mauritius en Bourbon, die Engeland behouden wil om dezelfde reden waarom het de Kaap behoudt: de verzekering van zijn bezit in Indië⁴²⁹).

Als 15 Februari de bondgenooten zich nog niet op dit alles verklaard hebben, en onderwijl met Napoleon onderhandeld wordt te Châtillon, zoodat het gevaar ontstaat van een vrede met Frankrijk eer Engeland zelf een vast accoord heeft met de vastelandsmogendheden, wordt Castlereagh dringend: „it is not reasonable that His Britannic Majesty should be called upon to make extensive sacrifices of his conquests to France for the general security of Europe, without being at least assured as to those arrangements on the continent which most concern the interests of Great Britain”. Hij legt dus de bondgenooten vier artikelen voor, waarvan er twee voor ons van belang zijn:

„1st. That the Belgian Provinces as far as the Meuse, as comprehended between the ancient frontier of France and that river, together with the country in advance of that river, bounded by a line to be drawn from the said river at Maestricht by Aix-la-Chapelle and Duren to Cologne on the Rhine, shall be ceded to the Prince of Orange as Sovereign of the United Netherlands, to be annexed for ever to Holland as an integral part thereof.

2d. That the other territories on the left bank of the Rhine, if not annexed in whole or in part to Holland, shall be disposed of with a due regard to the military security and protection of that State and the North of Germany; and no arrangement of this sort can be made without the full consent of His Britannic Majesty”.⁴³⁰)

Oostenrijk verklaarde zich onmiddellijk bereid deze artikelen aan te nemen⁴³¹); Pruisen ook, doch met een voorbehoud: het wilde, zoo het zelf tusschen Maas en Moezel geplaatst werd, niet al het land benoorden de lijn Keulen–Maastricht aan Holland laten, opdat de nieuwe Pruisische provincie niet afgesloten zou komen te liggen van de Pruisische bezittingen rechts van den Beneden-Rijn⁴³²). Rusland wilde, vóór het zich tot teekening verbond, door Castlereagh den eisch zien ingewilligd omtrent de Russische schuld; het stelde dien eisch thans in dezen vorm, dat Engeland en Holland gezamenlijk die schuld voor hun rekening zouden nemen⁴³³). De Britsche minister wilde er eerst weinig van hooren: „why pay Russia, rather than Austria or Prussia? It comes, as a condition, with the worse grace, after our gratuitous cessions to Denmark to fulfil a Russian engagement”.⁴³⁴) Doch Rusland teekende niets, eer het in het bezit was van een mondelinge toezegging van Castlereagh aan den Tsaar, dat de zaak zou worden aanbevolen in de welwillende overweging van het Britsche gouvernement, en men had Ruslands onderteekening noodig, niet slechts voor de conventie, maar voor de groote alliantie van Chaumont (1 Maart 1814) waarbij Rusland, Oostenrijk en Pruisen, voor het geval Napoleon de hem te Châtillon gestelde voorwaarden verwierp, zich verbonden aan den tegen Frankrijk voort te zetten oorlog ieder met 150,000 man deel te nemen, tegen het genot van Engelsche subsidiën. De vier mogendheden beloofden elkander, ook na den vrede verbonden te blijven en een genoegzame krijgsmacht op de been te houden tot bevestiging der nieuwe Europeesche orde. Die orde zelf wordt nog slechts in hoofdtrekken geschetst: „l'Allemagne composée de princes souverains unis par un lien fédéral.........; la fédération suisse placée sous la garantie des grandes puissances......; l'Italie partagée en Etats indépendans......; l'Espagne dans ses anciennes limites......; la Hollande, état libre et indépendant, sous la souveraineté du Prince d'Orange, avec un accroissement de territoire et l'établissement d'une frontière convenable”⁴³⁵). Tegelijk nu met dit tractaat zijn de artikelen van Troyes ook door Rusland aangenomen, en hierop wisselden, ingevolge de mondelinge afspraak met Alexander, Nesselrode en Castlereagh 6 Maart stukken van den volgenden inhoud: Rusland verstaat zijne onderteekening alzoo, „que lorsque les arrangemens projetés a l'égard des limites de la Hollande auront reçus leur exécution et auront été cimentés par la paix, le Prince d'Orange, Souverain de la Hollande, se chargera de la dette de la Russie dans ce pays”; Engeland is vrij, „en considération des avantages essentiels que l'agrandissement de la Hollande lui procure”, Holland van een voeglijk deel van dat bezwaar te ontlasten, door het zelf op zich te nemen. „Parmi tant de puissances rendues à la vie politique”, heet het ter motiveering, „non seulement la Hollande est celle dont l'indépendance avait été le plus complètement abolie, et qui pouvait le moins se flatter de la recouvrer un jour, mais elle va voir encore par les arrangemens que la sûreté de l'Europe a fait juger nécessaires, son territoire et sa population s'agrandir presque de moitié. S. M. Impériale ne regrette point les sacrifices prodigieux qui ont amené d'aussi heureux résultats, mais elle doit à ses peuples de leur en alléger le fardeau par tous les moyens auxquels Elle peut recourir avec justice”.⁴³⁶) In antwoord verzekert Castlereagh, dat hij voor het ontvangen stuk bij privaat schrijven de welwillende aandacht verzoekt van zijn regeering.⁴³⁷) „You will observe”, schrijft hij aan Lord Liverpool, „that the request is wholly founded upon the previous successful execution of our views for uniting Brabant with Holland. I certainly consider the advantage by no means unimportant of giving Russia a direct interest in the execution of our views.... The demand in itself appears to me much more one of policy than of justice”. Verder heeft hij van den Tsaar meenen te verstaan dat Rusland desnoods genoegen zou nemen met een schikking waarbij Rusland, Engeland en Holland ieder één derde van den last zouden dragen⁴³⁸).

De Engelsche regeering wist nu tot welken prijs de eindelijke bewilliging van Rusland in de vereeniging van Holland en België alleen was te verkrijgen. Zij moest zich wel executeeren, maar stelde Rusland natuurlijk niet tevreden vóór die vereeniging, met Ruslands medewerking, inderdaad tot stand was gebracht. Als de mogendheden, waaronder Rusland, bij protocol van 21 Juni 1814, de vereeniging eindelijk uitspreken, wordt van de zaak nog geen verder gewag gemaakt dan in de vage slotwoorden: „Les demandes des puissances à la charge de la Hollande et de la Belgique seront l'objet d'une transaction particulière avec le Prince d'Orange, à laquelle l'Angleterre prêtera sa médiation. La négociation pour cet objet aura lieu à Vienne”.⁴³⁹) Den 11den Juli geeft daarop Castlereagh aan Nesselrode te kennen, dat te Weenen enkel onderhandeld kan worden op de basis eener verdeeling van de schuld in drie gelijke deelen, waarvan één voor Rusland blijft; en hier moet tegenover staan „that the commercial system of Russia towards Great Britain should be previously placed upon a different and more friendly footing than has latterly prevailed”.⁴⁴⁰) Eerst 19 Mei 1815 is eindelijk het verdrag geteekend, waarbij Engeland en Nederland elk de betaling der rente van 25 millioen gulden Russische schuld op zich nemen; dus minder dan één derde deel ieder; de vergrooting van Holland had ook niet zulk een omvang gekregen, als Engeland zich te Troyes had voorgesteld. De betalingen zullen ophouden wanneer de Koning der Nederlanden de Belgische provinciën zou mogen verliezen.⁴⁴¹)

Moest dus Rusland met geld worden tevreden gesteld, ook Pruisen had een voorbehoud gemaakt. Wat het daarmede bedoelde, zette Hardenberg 29 April 1814 in een uitvoerig stuk uiteen. Hij vroeg vooreerst alle oude Pruisische bezittingen, ook die op den linker Rijnoever, terug; voorts het geheele koninkrijk Saksen; en eindelijk wilde hij den ganschen Rijn van Mainz tot Emmerik tot een Pruisischen stroom maken; beide oevers moesten tot den Pruisischen staat behooren. Hiertoe was noodig dat de verschillende takken van het Nassausche huis (waarvan Nassau-Dillenburg er één was) hun bezittingen aan Pruisen afstonden. Nassau-Usingen en Nassau-Weilburg zouden worden schadeloos gesteld op den rechter Maasoever tusschen Aken en Spa; Nassau-Dillenburg vond zijn schadeloosstelling in de vergrooting van Holland. Aan dit land zouden volgens het Pruisische plan op den rechter Maasoever slechts halvemanen komen om de vestingen Venlo en Roermond heen, en tegenover Maastricht en Luik; voorts (afgezonderd) Gulik met een rayon, en Luxemburg. Om deze laatste vesting te kunnen insluiten moest het Hollandsche gebied in een langen, smallen tong worden uitgerekt langs den geheelen loop der Fransche grens tusschen Maas en Moezel⁴⁴²). Terwijl dus Pruisen niet in eerste linie tegen Frankrijk wilde staan, begeerde het de beide Rijnoevers tot de oude grens van Nederland toe.

Nog in een ander opzicht liep het den Souvereinen Vorst tegen. Het voorloopig gouvernement, dat de Pruisen te Brussel hadden opgericht, werd onder een anderen commissaris gesteld, maar niet onder den zijnen. In het hoofdkwartier te Chaumont waren de Belgische aanzienlijken verschenen, om van de bondgenooten te vernemen wat het lot van hun land zou zijn.⁴⁴³) Zij hielden bij Keizer Frans aan, dat deze België onder zijn hoede nemen zou; was het herstel van het Oostenrijksch bestuur zelf onmogelijk, dan hoopten zij een afzonderlijke mogendheid te mogen worden onder een Oostenrijksch prins. De Keizer nam alle hoop weg, zoowel op het een als op het ander, en men gaf aan de deputatie te verstaan, dat de toekomstige vereeniging met het Noorden een uitgemaakte zaak was.⁴⁴⁴) Om de Belgen echter zooveel mogelijk genoegen te geven werd beloofd dat de Pruisische commissarissen door een Oostenrijkschen zouden worden vervangen; tevens gaf men hun schriftelijk de verzekering dat door de bondgenooten op hunne belangen zou worden gelet, wat betreft godsdienst, handel, schuldenlast en vertegenwoordiging.⁴⁴⁵) Den nieuwen commissaris Vincent, Belg van geboorte, werd opgedragen de bevolking zoo geleidelijk mogelijk op de vereeniging met Holland voor te bereiden.⁴⁴⁶)

Een gevoel van onbehagen maakte zich van de Belgen meester. Wat hun het liefst ware geweest, onafhankelijkheid onder een Oostenrijksch prins, werd hun ontzegd. Buiten hen om was tot de vereeniging met het Noorden besloten; met een kettersche macht, klaagden de clericalen; met een overwegend burgerlijke maatschappij, de groote heeren; met lieden die drie modes ten achter zijn, de Franskiljons. Wie nog het minst tegen de vereeniging opzagen waren de gezeten liberale burgers, fabrikanten, „acquéreurs de biens nationaux”, zooals de heeren Huyttens en Bauwens. Maar hun vrijheid verloor het groote Fransche afzetgebied, en wist niet wat zij er voor terug zou krijgen. Over de hoogste belangen van het land zou worden beslist, zonder dat één Belg stem in het kapittel had. Onderwijl werd de weinig militaire natie tegelijk tot het oprichten van een eigen leger, en tot het onderhouden van talrijke vreemde troepen genoodzaakt. Hadden wij dan toch eindelijk een souverein, weeklaagt de algemeene raad van het departement van de Dijle, om ons armen te beschermen!⁴⁴⁷) En onderwijl drongen geruchten door omtrent een aanstaande verdeeling van bij elkander behoorende landen. Bleef men er bij de Maas tot grens te nemen, dan werden oud-Luik en oud-Namen in tweeën gereten, waardoor tal van belangen werden geschaad.

Intusschen hadden de bondgenooten Napoleon overwonnen; zij konden den vrede voorschrijven te Parijs. Het gansche geheel der nieuwe regelingen, die de val van het Keizerrijk noodzakelijk maakte, kon daar nog niet worden getroffen; veel moest worden overgelaten aan het te Weenen te vergaderen Europeesch congres. De geheime artikelen van het vredestractaat (30 Mei) bepalen ten aanzien der Hollandsch-Belgische zaken niet meer, dan dat Holland zou worden vergroot met België tot de Maas; dat zijn grens op den rechter Maasoever zou worden geregeld „naar vereisch eener goede verdediging van Holland en van zijn naburen”; dat de Schelde geopend zal zijn; dat de landen op den linker Rijnoever, die sedert 1792 bij Frankrijk waren ingelijfd, zouden toevallen aan Holland, aan Pruisen en aan andere Duitsche staten⁴⁴⁸). De kwestie tusschen Holland en Pruisen bleef dus, tot groote ergernis van den Souvereinen Vorst, geheel open, en het tractaat zeide niet, dat men de provinciën Luxemburg, Namen en Luik ongedeeld zou laten. Ook van voorwaarden ter verzekering van de Belgische belangen, aan de deputatie te Chaumont beloofd, was in het tractaat niets te vinden.

De mogendheden hadden den Souvereinen Vorst om advies gevraagd omtrent de vervulling hunner aan de Belgen gedane belofte. Hij was daarop 20 Mei naar Parijs vertrokken met eenige artikelen die van hemzelf afkomstig waren, en bij welker vaststelling hij, behalve met het antwoord aan de deputatie te Chaumont, rekening gehouden had met bezwaren, die van Belgische zijde aan zijn commissaris bij het voorloopig bestuur te Brussel, van der Capellen, waren opgegeven⁴⁴⁹). Men had daar, behalve van de reeds vroeger opgegeven punten van godsdienst, handel, schulden en vertegenwoordiging, ook van de residentie van den vorst en van het onderhoud der Hollandsche dijken gesproken, 't welk men, van plaatselijke Hollandsche toestanden blijkbaar volstrekt onkundig, vreesde dat aan de Belgen een zwaren last zou opleggen. Op dit punt was de geruststelling gemakkelijk: de dijken werden in Holland niet uit de kas van het gemeene land onderhouden. Wat het punt van den godsdienst betreft, verwees men de Belgen naar de artikelen der Hollandsche grondwet, die de gelijkstelling der gezindten uitspraken voor de wet, en de gelijke benoembaarheid van alle ingezetenen tot staatsambten. Verder verklaarde de Vorst zich voor een volkomen gemeenmaking van lusten en lasten: vrije Scheldevaart dus en vrije vaart op de Hollandsche koloniën; amalgama van schulden. De beide helften zouden in de Staten-Generaal vertegenwoordigd kunnen zijn tot een gelijk getal.⁴⁵⁰) De Vorst zou een gedeelte van elk jaar te Brussel doorbrengen, en de Staten-Generaal zouden afwisselend bijeenkomen in een stad van het Noorden en in een stad van het Zuiden.⁴⁵¹) De vereeniging zal dus zoo innig mogelijk zijn; de Hollandsche grondwet zal voor het geheele rijk gelden, „modifiée d'un commun accord d'après les nouvelles circonstances”.

Het oorspronkelijk denkbeeld der mogendheden was geweest, dat de voorslagen van den Souvereinen Vorst aan een kleine vergadering van Belgische aanzienlijken zouden worden voorgelegd, om hunne bedenkingen te vernemen. Een voorstel in dezen geest was 16 Mei door Castlereagh naar den Haag afgezonden⁴⁵²). De Souvereine Vorst had er dadelijk zooveel bezwaar in gezien, dat hij spoorslags naar Parijs was getrokken om het te verhinderen⁴⁵³). De Belgische aanzienlijken waren te Chaumont gehoord, meende hij; dit moest genoeg zijn. Welk nut zou het hebben het resultaat van het onderzoek der daar vernomen bedenkingen nog eens aan de goedkeuring van eenige notabelen te onderwerpen die er toch geen wettigheid aan zouden kunnen verleenen? Vincent meende er voor te kunnen instaan, dat de notabelen, zoo hij ze kiezen mocht, ja zouden zeggen; het nut dat men bij mogelijkheid van dit „ja” zou kunnen trekken kwam niet in vergelijking bij het nadeel dat een altijd mogelijk „neen” zou toebrengen aan eene zaak waartoe de bondgenooten toch reeds waren besloten. „Les Belges, loin d'avoir à se plaindre, se féliciteront de voir enfin le terme de la pénible incertitude où ils sont déjà restés trop longtems, et d'apprendre que le soin d'assurer leur sort et de hâter la réunion sur des bases justes et libérales est définitivement et exclusivement confié au nouveau Souverain dont ils savent bien que les intentions et le caractère⁴⁵⁴) seront à la longue une garantie de leur bonheur bien préférable à des stipulations convenues dans un moment comme celui-ci entre le Souverain et quelques-uns de leurs compatriotes”⁴⁵⁵).

Noch de Noordnederlandsche souverein, noch het Noordnederlandsche volk, dat tot dit alles, in de personen van Falck, van Nagell, van Hogendorp, zijne medewerking verleende, hebben de Belgen voor vol aangezien. Waren hunne bezwaren, ik zeg niet weerlegd, doch zelfs maar gevat? Wat beteekende het, hun te verzekeren, dat de Katholieken tot iedere landsbetrekking benoembaar waren?⁴⁵⁶) Een dergelijke verzekering, gegeven aan een natie voor 99% uit Katholieken bestaande, was alleen al een beleediging aan het gezond verstand. Met het opperen van hun religiebezwaar hadden de Belgen voorzeker niet bedoeld te vragen, of Katholieken in België wel tot landsbetrekkingen benoembaar zouden zijn. De moeilijkheden werden niet opgelost, zij werden genegeerd. De bondgenooten onderteekenden alles, in meer of minder goed vertrouwen op de uitkomst. Eigenlijk kwam een Belgische notabelenvergadering hun toch zeer ongelegen. Zonder twijfel zou die verzocht hebben dat de Belgische landen over de Maas niet van het nieuwe rijk werden gescheiden, en de toewijzing van het gebied tusschen Maas, Rijn en Moezel bleek een der moeilijkste onderwerpen van alle en bleef nog lang onbeslist. Voorloopig maakten zij zich van België af door tegelijk met de onderteekening der acht artikelen te verklaren, dat zij over het land beschikten in het belang van het evenwicht van Europa en krachtens het recht van verovering, en er, tot de feitelijke voltrekking der vereeniging toe, het bestuur over opdroegen aan den Souvereinen Vorst⁴⁵⁷). Deze aanvaardde het den 1sten Augustus met een niet ongeschikte proclamatie, door Falck gesteld, waarin getracht was elk wat wils te geven. De moeilijkheid van de taak echter, die Willem I en Noord-Nederland te wachten stond, werd ook door Falck niet doorzien. Dezelfde gebeurtenis, die het vredestractaat van Parijs had aangekondigd met de woorden: „La Hollande recevra un accroissement de territoire”, wordt in deze proclamatie, zooals indertijd Vincent aangeraden had⁴⁵⁸), „l'agrandissement de la Belgique” genoemd. Werd Holland uitgebreid, of België? In den gedachtengang van hen die de zaak uitgevonden hadden, Holland. Maar het was een veeg teeken, dat men hiervoor tegenover de nieuwe onderdanen niet uit durfde komen. Een fraaie „vergrooting van België” inderdaad waarbij het, volgens Falck's eigen bekentenis, „te langdradig zoude geweest zijn, de Belgen te raadplegen”!⁴⁵⁹) De vergrooting was door België bedacht noch goedgekeurd; zij werd ondergaan.

De grenzen van het nieuwe koninkrijk zijn pas bij tractaat van 31 Mei 1815 bepaald. Willem I verkreeg daarbij verreweg het grootste gedeelte der over de Maas gelegen oud-Namensche, oud-Luiksche en oud-Limburgsche landen⁴⁶⁰); voorts van Sittard tot Mook de smalle strook, die Pruisen verhindert tot aan de Maas te reiken. Onder bijzondere bepalingen werd aan dit gebied Luxemburg toegevoegd, als een vergoeding voor het verlies der Nassausche erflanden. De verknipping van België was dus voorkomen, maar Holland won geen duimbreed aan den Rijn. De mogendheden hadden zich genoodzaakt gezien aan Pruisen de grootste helft van Saksen te onthouden, doch hadden in ruil aan Pruisens begeerte naar de Rijnlanden in grooter mate toegegeven dan de conventie van Troyes had kunnen doen verwachten. In het oorspronkelijk plan om aan den Souvereinen Vorst den linker Rijnoever toe te deelen van Emmerik tot Keulen, benevens den linker Maasoever van Maastricht tot de Fransche grens, was het denkbeeld eener „uitbreiding van Holland” duidelijker uitgedrukt dan in de nieuwe regeling, die geheel op eene vereeniging van Holland en België nederkwam.

Met het vaste voornemen (hiervóór, bl. 198).—Dit leerden wij hierboven, bl. 221, anders.

Wat er in stond, is niet bekend (hiervóór, bl. 203).—Zie thans hierboven, bl. 226.

De wensch van den Souvereinen Vorst (hiervóór bl. 203).—Die ging nog aanmerkelijk verder dan de conventie van Troyes; zie hierboven, bl. 220.

De zaak was deze (hiervóór, bl. 204).—Wat dan volgt is onjuist. De uitnoodiging aan Bernadotte is van 27 Februari; toen was reeds door de feiten beslist dat Castlereagh's verzoek van 27 Januari, den Souvereinen Vorst met het voorloopig bestuur over België te belasten, geen gevolg zou hebben. Dat verzoek was gedaan eer men België bezat; vóór er op beschikt kon worden was België door de Pruisen veroverd en het door hun generaals ingestelde voorloopig bestuur was reeds door de centrale commissie onder Pruisische commissarissen gesteld (zie hierboven, bl. 224). De centrale commissie was evenzeer door de gebeurtenissen verrast als de verschillende mogendheden zelve. Stein's oorspronkelijk plan (in Januari) was geweest, dat de Souvereine Vorst het bestuur zou voeren over de beide Vlaanderens en Antwerpen, Pruisen over Zuid-Brabant en de rest⁴⁶¹). Toen in Maart bleek dat het bestuur van Lottum en Delius in België weinig populair was, verklaarde Stein zich bereid den Souvereinen Vorst het bestuur over geheel België tot de Maas te laten, op voorwaarde dat een gedeelte der landsinkomsten aan Pruisen werd uitgekeerd⁴⁶²); dit is juist tijdens Bernadotte's militair commando, dat geheel tijdelijk is en met de bestuurszaak niets te maken heeft. Sedert 27 Jan. echter was gebleken welke voorwaarden Rusland en Pruisen aan de goedkeuring der „uitbreiding van Holland” verbonden. Dat de aanspraken van den Souvereinen Vorst voor een zoo groot deel met die van Pruisen bleken te concurreeren maakte het onraadzaam 't zij Pruisen 't zij den Vorst in België te veel de vrije hand te laten, of door 's Vorsten bestuur over het nog vol Pruisische troepen gebleven land de mogelijkheid te openen van dagelijksche conflicten. Bovendien wilde men, zooals in Juni gebleken is, den Souvereinen Vorst zelfs niet voorloopig in België plaatsen voor hij zich geschikt zou hebben in de overname der Russische schuld; eene zaak die Castlereagh hem thans niet voorleggen kon daar zij nog in onderzoek was bij de regeering te Londen. In deze omstandigheden was het gouvernement van een Oostenrijker een tijdelijk noodbehelp waarmede ieder zich vereenigen kon, en waarmede men tevens de Belgen in een betere stemming kon terugbrengen dan het bewind der Pruisische commissarissen bij hen had opgewekt. Ziehier de werkelijke redenen waarom de Vorst eerst zoo laat in België is toegelaten.

Ik durf niet beslissen (hiervóór, bl. 206).—Mondeling heeft men het wèl gezegd. „The Emperor”, schrijft Castlereagh den 13den aan Clancarty, „has told them plainly that he cannot take them back, and that an Archduke would be no motive with him to risk a war for their sakes; he therefore advised them to look to an incorporation with Holland upon a fair understanding to be guaranteed to them as to religion, commerce, debt, etc”.⁴⁶³) In het schriftelijk stuk daarentegen van den 14den staat over Holland geen woord, en de Belgen bleven hopen tegen hope.⁴⁶⁴)

Lang tijdsverloop (hiervóór, bl. 206).—De volte van zaken was aan het hoofdkwartier zóó enorm dat, gelijk herhaaldelijk blijkt, aan velerlei beslissingen eerst uitvoering gegeven werd wanneer de omstandigheden onderwijl al weder veranderd waren. Het besluit om een Oostenrijkschen commissaris te zenden is van den 14den Maart; de opdracht van Metternich aan Vincent is pas van 29 Maart⁴⁶⁵); intusschen was Horst, een tweede en slechter uitgaaf van Lottum en Delius, al in functie. Vincent bevond zich te Luik en schrijft 7 April nog van die plaats⁴⁶⁶); toen hij zich kort daarna te Brussel vertoonde maakte Horst gebruik van een of andere onregelmatigheid in de papieren om de overgave van het bestuur te weigeren. Dientengevolge moest de zaak voor de tweede maal voor de mogendheden komen, en eerst 1 Mei kan Metternich aan Vincent schrijven dat er stellig bevel aan Horst is gezonden tot onmiddellijke bestuursoverdracht⁴⁶⁷).

Te Gratz bezocht (hiervóór, bl. 210).—Capellen bleef, als alle Hollandsche ministers, tot 31 Dec. 1810 in functie; daarna weigerde hij een plaats in het Wetgevend Lichaam te Parijs⁴⁶⁸) en ging te Maarsen „vegeteeren”, zooals Lebrun het uitdrukt⁴⁶⁹). In den zomer van 1811 gaf hij gehoor aan eene uitnoodiging van den graaf van Saint-Leu om dezen te Gratz te bezoeken, bleef er nagenoeg een jaar, en corrigeerde er, tot zijn verdriet, de proeven van Lodewijks zouteloozen roman Marie ou les Peines de l'Amour. Toen hij naar huis begon te verlangen verdacht de ex-koning hem dat hij toch zijn hof zou gaan maken bij de Franschen, zoodat de vrienden in onmin scheidden. Het tweede halfjaar van 1812 en het grootste gedeelte van 1813 verbleef Capellen weer te Maarsen, maar toen hij bemerkte door de politie op last van de Celles te worden gesurveilleerd, nam hij het besluit het land voorgoed vaarwel te zeggen en ging met zijne vrouw te Mannheim wonen (Sept. 1813)⁴⁷⁰). Op het bericht der omwenteling keerde hij naar Holland terug, waar hij midden December aankwam.

Alleen door den invloed van Falck (hiervóór, bl. 210).—Neen, ook van Capellens zwager van der Duyn⁴⁷¹).

Eene gemengde commissie (hiervóór, bl. 212).—Daarvan spreekt inderdaad Castlereagh in zijn brief van 16 Mei: „a commission to prepare for the approbation of the Sovereigns a project⁴⁷²) for the reunion of the Belgic Provinces with Holland; this commission may be assembled according to mutual convenience either at Brussels or the Hague, and should consist of an equal number of Dutch and Belgian members; possibly three of each might be sufficient”.—Clancarty daarentegen in zijn stuk van den 25sten zegt: „Si ces principes [de door hem uit van Nagell's stuk getrokken, bekende principes van den Vorst] paraissent fondés, on pense qu'il serait convenable de transmettre au gouverneur général de la Belgique [Vincent] les articles qui en résultent, et dont la rédaction ne peut pas avoir de grandes difficultés. Le gouverneur devra les communiquer à ceux des notables de ce pays⁴⁷³) qu'il trouvera bon de choisir, et dans la vue d'obtenir leur adhésion qui, dans l'opinion du gouverneur général lui-même, n'est pas douteuse”. Het is tegen dezen voorslag dat de Vorst bij zijn hiervóór, bl. 233 aangehaalde woorden van 30 Mei opkomt.

De dépêche van Vincent aan Metternich, waarop Clancarty zijne verzekering grondt dat de aanneming in België volgens Vincent zelven niet twijfelachtig is, indien hij maar de notabelen mag kiezen, geeft inderdaad tot die verzekering geen recht; eer het tegendeel. Vincent toch schrijft letterlijk het volgende (21 Mei): „J'avouerai à V. A. qu'il m'eût paru préférable qui la réunion fût prononcée et définie par les plénipotentiaires des alliés plutôt que préparée par le concours des deux nations. Vingt-cinq années d'exagération et de fausse direction dans les esprits ont remué trop de passions pour qu'il ne soit pas plus facile de commander d'en haut l'accord des volontés que de le faire sortir de tout concours de représentans. En partant de cette persuasion je regarderais du moins comme un devoir de hâter cette mesure transitoire, en désignant (s'il en est question) tout de suite et directement les personnes, pour ne pas s'exposer à des inconvéniens trop graves en faisant un appel dangereux à des délibérations tumultueuses.”⁴⁷⁴)—7 Juni schrijft hij: „En considérant la disposition générale de esprits, qui n'est que trop contraire à la Hollande, soite par un suite de l'esprit de parti constitutionnaire⁴⁷⁵) réveillé par la réaction contre la France, soit par une exubérance des prétentions nationales de la Belgique, il me devient de plus en plus évident que les clauses de la réunion des deux pays doivent être décidées d'autorité et de la part des hautes puissances. Il importe que les clauses portant garantie en faveur des Belges de leur sûreté, de leur religion et de leur commerce, soient toutes définies dans la transaction qui transmettra la souveraineté au Prince d'Orange, car si l'on permet de s'établir une délibération, on peut être assuré que le nouvel état n'aura ni l'unité⁴⁷⁶) ni la force nécessaire pour exclure les machinations françaises, et qu'ainsi le but que les hautes puissances alliées ont en vue sera contrarié par les prétentions d'isolement et de provincialisme des Belges⁴⁷⁷).”

Het bezwaar (Bernadotte) (hiervóór, bl. 214).—Niet juist; het bezwaar was de Russische schuld, tegen de overname waarvan Lord Liverpool tot in Juni bezwaar maakte.

Ik gis (hiervóór, bl. 215).—Juist, maar het is maar één der redenen. Pruisen zou niets geteekend hebben vóór de grens vaststond; Rusland niets, eer het zijn tractaat van schuldoverdracht in den zak had. Trouwens „les arrangemens qui doivent compléter les dispositions du présent traité”, waaronder de oprichting van het koninkrijk der Nederlanden stellig behoorde, waren uitdrukkelijk bij art. 32 van het tractaat van Parijs aan het congres van Weenen voorbehouden. De vaststelling der acht artikelen te Londen beantwoordde aan het eerste geheim artikel van het Parijsche tractaat: „Les dispositions à faire des territoires auxquels Sa Majesté très chrétienne renonce seront réglées au congrès, sur les bases arrêtées par les puissances alliées entre elles.”

Terwijl Pruisen (hiervóór, bl. 216).—Bij conventie tusschen de geallieerden (Bazel, 12 Jan. 1814) was nl. het voorloopig bestuur der landen tot de Maas aan Pruisen toevertrouwd, dat daartoe een gouvernement-generaal vormde te Aken. In plaatsen als Maastricht en Venlo kwam dit gouvernement-generaal in botsing met de commissarissen van den Souvereinen Vorst, die in last hadden onmiddellijk weder bezit te nemen van alles wat eenmaal tot de Vereenigde Nederlanden behoord had⁴⁷⁸).

Over de zaak van de teruggave der koloniën bestaat thans een uitgebreide literatuur: van Deventer, Ned. gezag over Java sedert 1811 (den Haag, 1891); Heeres, De afstand der Kaap de Goede Hoop aan Engeland (Hand. en Meded. Ned. Mij. van Letterk., 1896–'97); Heeres, De overgang der Kaapkolonie van Nederlands in Engelands bezit (Ind. Genootschap, verg. van 29 Oct. 1901); van der Kemp, De sluiting van het Londensch tractaat van 13 Aug. 1814 (Bijdr. Ind. Inst. 6e volgreeks, deel III); van der Kemp, De teruggave der O. I. Koloniën (den Haag, 1910). De heldere voorstelling van Tellegen kan echter bijna op alle punten worden gehandhaafd.

Demerary etc. (hiervóór, bl. 243).—Reeds in eene brochure van 1806, toen er sterke geruchten van vrede liepen: „Letter to the Right Hon. Charles James Fox on the importance of the Colonies situated on the Coast of Guiana, by a British Merchant⁵¹¹)”, wordt, met cijfers, op de groote waarde gewezen welke deze koloniën reeds voor Engeland verkregen hebben. „You cannot be ignorant, Sir, that the colonies of Surinam, Berbice and Demerary even in their present unimproved state, contain more estates and negroes, and send more produce of sugars, coffee, cotton, and cocoa to Europe, than all the old British islands in the West Indies together, Jamaica excepted; that in case these colonies should unfortunately be restored to the Dutch, we should be obliged to receive from them nearly three-fourths of the cotton produced by these colonies for the use of our own manufactories, who have introduced them, since the first possession last war, into so many branches of that lucrative trade, that they cannot do without them. The revenue will tell you what immense duties the produce of these colonies pay.... Threi-fourthe of the colony of Demerary, and nearly as much of the colony of Berbice, belong to British owners. In Surinam, the most important of these colonies, British capital in less engaged, but soon will be so, whenever this colony will continue to be a part of the British Empire. I may venture to add, from what happened during the last short interval of peace, that the French and Dutch, who are destitute of ships and seamen, will be obliged to deprive us of our ships, by purchase or a freightment, and engage our seamen into their service to carry on their trade; whereas now we navigate to these very colonies with some of the ships captured from them, and have many hundreds of Dutch seamen in our merchant service, to supply the want of British.... By giving up these colonies, we lose first a very large revenue to the State; second, the employ of 30.000 tons of shipping annually, and more: third, employ of 2500 to 3000 seamen; fourth, an export annually of £ 5 or 600.000 of British merchandise to these colonies only; fifth, the immense re-exportation of coffee and sugar to the continent; and sixth, the additional employ of shipping for these re-exports and the profits attached to the same....”

Deze beschouwingen worden herhaald in een request aan Castlereagh van John Robert Gladstone en 42 andere Liverpoolsche firma's, door Canning, afgevaardigde voor Liverpool in het Lagerhuis, 9 Juni 1814 bij den minister ingezonden met een krachtig woord van aanbeveling: „they venture to derive some hopes of its success from the very generally prevailing notion among the inhabitants that it has been long intended finally to annex these colonies to the British Empire.” Het request vestigt er de aandacht op, dat alles in Demerary, Essequebo en Berbice Engelsch is geworden, dat de Nederlandsche taal er bij de rechtbanken reeds is afgeschaft. „Should H. M. think it right to restore the important colony of Surinam to Holland, the same disadvantages wil not be felt there in that event, as the population and capital remain chiefly Dutch”.⁵¹²)

De verovering van Essequebo en de in 1746 door den energieken commandeur Storm van 's-Gravesande gestichte dochterkolonie Demerary (die weldra de moeder over het hoofd zou groeien) door Engelsch kapitaal en Engelsche werkkrachten, was aan de militaire verovering voorafgegaan. De bodem, vooral in Demerary, bleek voor de cultuur van suiker en koffie zóó geschikt, dat de waarde van den grond er tusschen 1759 en 1769 meer dan vertienvoudigde. Maar het waren meer en meer Engelschen van de naburige eilanden, die op deze cultures afkwamen. In 1762 telt het oudere Essequebo 68 plantages, waarvan er 8 in Engelsche handen zijn; het voorspoediger Demerary 93, waarvan er 34 aan Engelschen toebehooren. In 1769 zijn er in Demerary reeds 206 plantages, waarvan er 56 aan Engelschen toekomen. Op de plantages die eigendom van Nederlanders waren, moeten vele Engelschen als administrateurs enz. zijn werkzaam geweest; immers Storm bericht in een brief van 1760, dat onder de blanke bevolking van Demerary de Engelsch-sprekenden in de meerderheid zijn. Na Storm's tijd (hij vertrok in 1772) is hierin geen verandering gekomen; eerder is het verergerd.

Het wordt, bij deze wetenschap, beter verklaarbaar, dat Demerary en Essequebo zoo zonder slag of stoot, in 1781, in 1796, in 1803, aan de Engelsche krijgsmacht zijn overgegeven, terwijl Suriname, dat zuiver Nederlandsch was, zich toch altijd nog eenigermate verdedigde. Dat in 1814 Demerary feitelijk geheel Engelsch geweest moet zijn, is reeds af te leiden uit de bevolkingscijfers van de hoofdplaats Stabroek, in 1812 verdoopt in Georgetown. Kort vóór de Engelsche occupatie in 1796 woonden daar 250 blanken; in 1807, na tien jaar slechts even onderbroken Engelsch bestuur, 1500⁵¹³). Ik geloof dat het Nederland van 1814 geheel onmachtig zou zijn gebleken, tegelijk deze Engelschen in Demerary weer te overvleugelen en de Engelschen uit den Maleischen Archipel te werken. Het is voor onze toekomst een groot voordeel geweest, dat Engeland een stuk van de West behield en niet de Oost; maar het verval van de West was toen onmogelijk te voorzien.

Het belang dat Nederland nog bij Demerary had, bestond hierin dat een goed deel der vóór 1796 reeds bestaande plantages waren verhypothekeerd aan Amsterdamsche geldschieters, die, ware de kolonie weder Nederlandsch geworden, het dus wel in de macht zouden hebben gehad, het vervoer der producten voor een deel naar Nederland te leiden. Doch ook het Engelsche kapitaal was sedert 1796 in die mate direct bij Demerary betrokken geraakt, dat het den strijd nimmer zou hebben opgegeven, en het had, door het overwicht der Engelsche bevolking ginds en de veel hooger ontwikkeling der Engelsche scheepvaart, de betere kansen vóór zich.

Van Nagell laat de onderhandelingen glippen (hiervóór, bl. 246).—De koerier die Fagel's schrijven van 30 Juli aan van Nagell overbracht, was een Engelsche koerier, met dépêches van Castlereagh aan Clancarty belast, die zich, evenals de Vorst en Falck, te Brussel bevond. De koerier nam zijn weg over den Haag, om daar Fagel's brief aan van Nagell af te geven, maar had ook een afschrift daarvan bij zich voor den Vorst, en zou, naar Fagel meldde, in ieder geval direct van Brussel met het antwoord moeten terugkeeren. De eenige manier dus voor van Nagell om invloed op de beslissing uit te oefenen, ware geweest onmiddellijk naar Brussel mede te reizen; hij zendt echter alles aan den Vorst door, „sans se permettre aucune réflexion”⁵¹⁴) (2 Aug.) en blijft in den Haag. Den 4den schrijft hij dan wel een langen brief van bezwaar aan den Vorst, maar op denzelfden 4den Augustus is te Brussel de beslissing reeds gevallen en de koerier met het door Falck op last van den Vorst gesteld toestemmend antwoord aan Fagel teruggezonden.

Banka (hiervóór, bl. 247).—Clancarty aan Castlereagh, 4 Aug. 1814: „M. Falck as well as the Prince is of opinion that the exchange of Cochin for the island of Banca will be advantageous to the Dutch, but the Secretary of State doubts (not invidiously however) our title to Banca, and has waited upon me to enquire upon what it is founded. I have answered him: „upon unlitigated possession”, which he admits to be sufficient if the fact of possession is established”⁵¹⁵). Van Deventer⁵¹⁶) en van der Kemp⁵¹⁷) werpen Falck naar het hoofd, dat hij niet wist dat Banka en Billiton zich bij contract van 10 Juli 1668 onder de bescherming van het Nederlandsch gezag hadden gesteld. Clancarty, de Vorst en Falck vormden op 4 Aug. 1814 evenwel geen studieclub ter beoefening van de geschiedenis der O. I. C., maar een gezelschap dat de voorwaarden besprak waaronder de sedert 1 Jan. 1803 op Nederland veroverde bezittingen zouden worden teruggegeven. Hieronder vielen nòch Banka nòch Billiton, waar in 1803 geen spoor van Nederlandsche gezagsuitoefening viel te ontdekken. De Engelschen bezaten beide eilanden krachtens hun contract met den sultan van Palembang van 17 Mei 1812. Wèl is het een fout geweest, dat niet gesproken is van „Banka en onderhoorigheden”, zoodat de Engelschen bij de onderhandeling van 1824 zich nog eene verdienste van hun afzien van Billiton hebben kunnen maken.

Geschreeuw op de beurs? (hiervóór, bl. 249).—Jawel, want de Engelsche couranten hadden aanstonds berichten ingehouden, waaruit de afstand van Demerary, Essequebo en Berbice aan Engeland met genoegzame zekerheid viel af te leiden. „La nouvelle donnée par le Times”, schrijft Falck aan Fagel, 12 Sept. 1814, „de la cession de quelques-unes de nos colonies a fait à la Bourse d'Amsterdam une plus grande sensation qu'on ne devait attendre d'un article de gazette. Une députation des principaux intéressés est venue jusqu'à Bruxelles pour solliciter qu'une cession éventuelle fût du moins accompagnée de stipulations favorables à leurs intérêts⁵¹⁸)”. Hiertoe strekte de conventie van 12 Aug. 1815, door Tellegen vermeld hiervóór, bl. 248.

Russische schuld (hiervóór, bl. 250).—Engelands eerste minister tilde hieraan nog zeer zwaar. „The continuance of the American war⁵¹⁹)”, schrijft hij 2 Nov. 1814 aan Castlereagh, „will entail upon us a prodigious expense, much more than we had any idea of; and I cannot, therefore, avoid pressing upon you the importance of not entailing upon us any part of the Russian debt to Holland if you can avoid it. Consider only what this charge will be in addition to our war expenditure and to our pecuniary obligations to Holland and Sweden. It would be in principle one of the most difficult questions to defend that ever was brought forward in Parliament. If we had been in peace with all the world, and the arrangements to be made at Vienna were likely to contain anything very gratifying to the feelings of this country, we might have met the question with some degree of confidence; but as matters now stand, everything that is really valuable will be considered as having been gained before⁵²⁰), and we shall be asked whether we can really meet such a charge in addition to all the burthens which the American war will bring upon us⁵²¹)”.

Of het ook in ons voordeel is geweest dat de koloniën-zaak vóór Weenen is afgedaan! Daar Rusland van de schuldoverdracht niet afzag en Ruslands handteekening onvermijdelijk noodig was voor de oprichting van het Koninkrijk der Nederlanden, zouden wij gevaar geloopen hebben dat in deze stemming Engeland b.v. ook nog op Suriname aanspraak had gemaakt.

Genoopt was (hiervóór, bl. 252). Engeland behoefde niet meer te worden genoopt: het had zich verbonden. Wij weten dat Engeland van het begin af de zaak uit aldus had voorgesteld, dat de teruggave van koloniën, op Frankrijk, Nederland, Denemarken veroverd, in ruil zou moeten staan tegenover het verkrijgen eener zoodanige regeling van zaken op het continent waarmede Engeland genoegen zou kunnen nemen. Zie hiervóór bl. 225 het medegedeelde uit Castlereagh's correspondentie met Liverpool.

Wel eens afstel zou kunnen zijn (hiervóór, bl. 256). In het systeem der Heilige Alliantie, waartoe Engeland na den tweeden vrede van Parijs toetrad, was voor een bijzondere alliantie tusschen Engeland en Nederland geen ruimte; zij is dan ook in het geheel niet meer ter sprake gekomen.

Ministers van het Algemeen Bestuur (hiervóór, bl. 268).—18 November, als hij hoopt omringd te worden door zijne Staten-Generaal, heeft Gijsbert Karel het volgende lijstje van door dit lichaam te doene politieke aanstellingen in den zak:

President van de Staten-Generaal: van der Duyn.

Raadpensionaris van de Staten-Generaal: Hogendorp.

Secretaris van de Staten-Generaal: Falck.

Minister van Buitenlandsche Zaken: Hendrik Fagel.

Minister van Binnenlandsche Zaken: .................. (blank).

Minister van Oorlog en Marine: Bentinck van Buckhorst; onder hem Jacob May als commissaris-generaal voor marine, C. F. de Jonge als dito voor oorlog.

Minister van Financiën: Repelaer.

Minister van Koophandel en Koloniën: .................. (blank).

Ambassadeur in Engeland: Jacob Fagel⁵⁶⁹).

De Staten-Generaal dacht hij zich dus majestueus genoeg, om „ministers” aan te stellen ook in afwezigheid van den Prins.—Maar er kwam niet van; en als hij 21 Nov. met van der Duyn het Algemeen Bestuur in eigen handen genomen heeft maakt hij een nieuw lijstje:

Intendant van Financiën: Canneman.

Commissaris-generaal voor oorlog: C. F. de Jonge; dito voor marine: Job May.

Secretaris van Binnenlandsche Zaken: Changuion.

Secretaris van het Algemeen Bestuur: Falck⁵⁷⁰).

Deze „provisioneele aanstellingen” gelijk hij er boven schrijft, zijn niet alle aldus geschied, daar de omstandigheden ieder oogenblik veranderden. Gaan wij ze intusschen één voor één na.

Voor minister van financiën is 18 Nov. Repelaer bestemd. Deze is 21 Nov. niet meer beschikbaar, daar hij met een zelfgegeven opdracht veiligheid had gezocht in Engeland. Daarentegen heeft zich 20 Nov. bij geschrifte met G. K. in betrekking gesteld de ex-patriot en Keizerlijke ambtenaar Canneman⁵⁷¹); hij wordt op den 21sten 's ochtends door G. K. ontvangen⁵⁷²), stelt voor hem de proclamatie van ontslag uit den eed van trouw aan Napoleon en de brieven waarbij Gogel en Falck worden opgeroepen zich ter beschikking te stellen van het A.B.

Tusschen die proclamatie van 21 Nov.⁵⁷³) en het plakkaat dat G.K. den 18den had willen doen uitvaardigen door zijne Staten-Generaal⁵⁷⁴), ligt eene wereld. In het Plakkaat verzinkt het Keizerlijk Nederland in het niet en duikt dat van vóór 1795 „provisioneel” weder op: „in alle de steden vergaderen de oude Regenten......, ten platten lande de oude Geregten......; alle de Hoven Provintiaal, zooals dezelven bestonden in 1794 en 1795, aanvaarden hun oud Regtsgebied......” Behouden blijven slechts (voorshands) de bestaande belastingen, en er zal worden recht gesproken niet naar de in 1795 gevolgde wetten, maar naar die van 1809. Aan dit plakkaat zullen de hand houden „onze Ministers, Commissarissen, Ambtenaren......”; andere dan die aan de Staten-Generaal hun aanwezen ontleenen zullen er niet meer zijn.

Canneman's stuk daarentegen ontslaat slechts van den eed en verbiedt correspondentie met de Franschen; het beveelt „alle Hollandsche ambtenaren” (dat is, op enkele weggeloopen Fransche hoofden na, de gansche toestel des Keizerlijken bestuurs) op hunne posten (die van 1811 dagteekenen) te blijven, en stelt hen in de uitoefening hunner ambtsverrichtingen onder de bescherming van alle rechtschapen Nederlanders. Waar een hoofdambtenaar vertrokken is, moet de eerstvolgende in rang diens plaats innemen, en wordt verantwoordelijk gesteld voor alle nadeelen welke, door zijn dralen of verzuimen, uit langeren stilstand der (ex-Keizerlijke) administratie kunnen voortvloeien. De justitie is uit te oefenen volgens de wetten, thans in vigueur.

Of Gijsbert Karel de volle draagwijdte van wat hij onderteekende aanstonds begrepen heeft? Men zou er aan willen twijfelen, gelet op eene aanschrijving als hij b.v. 25 Nov. aan een „gewezen baljuw van Delfland” doet, om de stukken van het A. B. te doen publiceeren en affigeeren „waar zulks in Delfland gebruikelijk was⁵⁷⁵)”. In een stelsel dat de prefecturen en onderprefecturen handhaaft, komt geen baljuwschap Delfland te pas. Doch dit zijn kleine onregelmatigheden, in verband staande met omstandigheden van plaats en oogenblik die wij natuurlijk niet alle meer kunnen nagaan. De algemeene gang van het werk is duidelijk genoeg, en die is niet in de richting dier aanschrijving van 25 Nov. Als Kemper en Scholten informeeren hoever hun gezag als „commissarissen voor Amsterdam en verdere Noordhollandsche steden” eigenlijk gaat, is het ommegaand antwoord: „Heeren commissarissen hebben de macht van den Prefect en stellen aan een onder-commissaris in iedere sous-prefectuur⁵⁷⁶)”. Zoodra Falck zijne functiën aanvaard heeft en het A. B. voor het eerst over een geordend bureau beschikt, wordt deze wederopneming der Keizerlijke administratie met groote snelheid en regelmaat tot stand gebracht zoover het gezag van het bestuur reikt. Trouwens wie hebben zij aanstonds uit Amsterdam ontboden om hun in zaken van het binnenlandsch bestuur bij te staan? Janssen, chef van divisie, Schneither, chef de bureau der intendance van binnenlandsche zaken, de twee bekwaamste Hollandsche ambtenaren van d'Alphonse; eerstgenoemde diens rechterhand, bewerker van het Aperçu⁵⁷⁷)!

Men bespeurt dus dat Gijsbert Karel tegelijk zeer illusionnair is en zeer realistisch. Op zijn studeerkamer laat hij zich makkelijk gaan, maar als hij handelen moet weet hij zich zeer wel naar bestaande noodzaak te voegen. Het eerste belang is voor hem de bevrijding des lands, en als hij erkennen moet dat het op zijne wijze niet gaat, gaat hij zonder mokken over tot een andere.

Nu de bestaande bestuurstoestel overeind was gebleven, was het voor de leiders van den opstand een groot belang, zich de medewerking der financieele ambtenaren te verzekeren. De Franschen hadden bij hun vertrek de kassen zooveel mogelijk geleegd; kon men de bestaande organisatie in werking houden, dan zouden zij geheel automatisch weer worden gevuld. Nu bleek, wat een goed gedrild, goed bezoldigd ambtenarencorps voor een regeering waard was, mits die regeering bevelen kon. De keizerlijke ambtenaren hadden het gehoorzamen geleerd en verlangden niet beter dan zich voor de macht te buigen, maar zij waren er niet op gesteld hun aanzienlijke posten te verliezen of de geperfectionneerde techniek hunner administratie te verruilen voor de gebrekkige oud-vaderlandsche methoden uit een tijd waarin het centrale regeeringsgezag òf ontbrak òf slecht bewerktuigd was. Er zijn een vrij groot aantal brieven uit de Novemberdagen bewaard, waarbij ambtenaren aan van Maanen of aan Gogel verslag doen van de moeilijkheden waarin zij verkeeren, en daaronder drie van Canneman zelf. „De positie der publieke ambtenaren is belabberd in deze conjoncture”, is het thema van een brief van hem van den 18den aan zijn chef Gogel⁵⁷⁸). Den 19den schrijft hij hem: „Uit vele bijzonderheden is op te maken, dat de Franschen geen plan hebben om terug te keeren. Hier als elders hebben zij alles in confusie gelaten, wie zal de boel aanpakken? Het verwondert mij, dat het provisioneel gouvernement nog geen orders gegeven heeft, want specie is altoos de eerste behoefte...⁵⁷⁹)”. Die zoo schrijft is in de beste stemming om een bevel te ontvangen; Canneman heeft het zelfs niet afgewacht, maar zich zelf 20 Nov. tot Gijsbert Karel gewend met een opwekking tot het vestigen eener regeering en inrichting eener volkswapening; „nu maar alles opgezet”, is zijn gedachtengang geweest, „om de Franschen er beslist uit te houden⁵⁸⁰)”.

Naar aanleiding van zijn stuk, laat G. K. hem 21 Nov. roepen⁵⁸¹) en biedt hem het opperbestuur der financiën aan. Canneman's persoonlijke verhouding tot Gogel laat niet toe, zulk een post aan te nemen zoolang Gogel zelf dien niet geweigerd heeft; hij stelt dus een oproepingsbrief aan Gogel die door G. K. wordt geteekend⁵⁸²). Als den 23sten Gogel's bericht is ontvangen dat hij op die oproeping „de orders vraagt van het (Fransche) gouvernement”, wordt Canneman 24 Nov. benoemd tot „commissaris voor de financiën, om ons bij alle voorkomende zaken van advies te dienen⁵⁸³)”, en 29 Nov., op een door hemzelf geschreven instructie, tot commissaris-generaal van financiën⁵⁸⁴). Een overleg met Hogendorp omtrent de wederinvoering van het oude tarief brengt hem 30 Nov. op diens studeerkamer, op het belangrijk oogenblik der nadering van den Prins⁵⁸⁵).

Voor oorlog en marine zien wij 18 Nov. Bentinck van Buckhorst aangewezen, van wien Hogendorp in den zomer van 1813 „een belangrijk bezoek” ontvangen had; „wandelende in mijnen tuin gaf hij mij ongemeen veel licht door losse woorden, met dat onbepaald vertrouwen, welk de vrienden van het Vaderland toen aan elkander bond”⁵⁸⁶). Bentinck was toen juist uit de gevangenis ontslagen, waarin de Fransche politie hem geworpen had wegens de onderschepping van een brief, waarbij Willem VI hem kennis gaf van zijn vertrek naar Engeland⁵⁸⁷). De Russen hadden hem kort na hun verschijning te Zwolle tot gouverneur van Overijsel aangesteld, waar hij zich nu vooralsnog onmisbaar hield. Dat hij op het lijstje van 21 Nov. niet voorkomt beteekent niet dat Gijsbert Karel hem niet langer tot minister bestemde; dat lijstje is er een van oogenblikkelijk te doene aanstellingen, en Bentinck was nog niet aanwezig.

Onder hem worden op het lijstje van 18 Nov. aangewezen de gewezen majoor C. F. de Jonge als commissaris van oorlog en de gewezen kapitein ter zee Job May als commissaris van marine. De Jonge was de broeder van F. C. de Jonge, het weldra naar Engeland uitgeweken lid van het Haagsche opstandscomité. De hem op het lijstje van 21 Nov. wederom toegedachte bestemming van commissaris van oorlog wordt tenzelfden dage vervangen door eene benoeming tot „generaal van het leger tegen Utrecht”, in welke kwaliteit hij te Woerden in den vroegen morgen van den 24sten de bekende nederlaag lijdt. Het A.B. heeft hem toen 25 Nov. inderdaad tot commissaris van oorlog benoemd en Krayenhoff tot generaal van het leger tegen Utrecht; daar Kemper en Scholten echter meenen, Krayenhoff te Amsterdam te moeten houden, blijft de Jonge in zijn commando en treedt niet aan het hoofd van het bureau van oorlog op, dat inmiddels toch gevormd wordt onder van Stirum, bijgestaan (zonder titel) door Piepers, den gewezen secretaris-generaal van het oorlogsdepartement onder koning Lodewijk⁵⁸⁸). Den 29sten Nov. wordt Bentinck van Buckhorst formeel benoemd tot commissaris-generaal van oorlog, en tot hij uit Overijsel over zal komen de waarneming van het departement opgedragen aan de Jonge, die 30 Nov. aanschrijving krijgt, zijn bevel te Leiden over te dragen aan den in rang volgenden officier, gelijk hij 1 Dec. doet; hij is echter nimmer in zijn post van waarnemend minister opgetreden, maar 6 Dec. met een nieuw commando te Alkmaar, tegen Verhuell belast. Onderwijl heeft van Stirum het departement van oorlog waargenomen tot de komst van Bentinck op 12 December.

Job May, zoowel 18 als 21 Nov. tot commissaris van marine bestemd, is niet als zoodanig opgetreden; hij verschijnt 21 Nov. in den Haag maar wordt den volgenden dag uitgezonden om de Engelsche oorlogsschepen, die in zee mochten zijn, naar de Maas te dirigeeren. Deze zending brengt hem tot in Engeland, vanwaar hij in December terugkeert om dan den post op zich te nemen van secretaris-generaal van het inmiddels (7 Dec.) opgerichte departement van marine onder van der Hoop. Dat deze de benoeming aannam was eigenlijk een tegenvaller; de Vorst meende hem niet voorbij te kunnen gaan maar was niet aangenaam verrast toen op Falck's polsingsbrief per omgaande een toestemmend antwoord inliep.⁵⁸⁹) Canneman had Falck zelven den aangewezen minister van marine genoemd (hij was secretaris-generaal van dit departement geweest onder Lodewijk), en Falck zou bij weigering van van der Hoop de benoeming wel niet zijn ontloopen, daar de Vorst Falck's naam onder zijn besluiten (om de woorden van G. K. te gebruiken)⁵⁹⁰) aanvankelijk „te gemeen” vond, en eigenlijk den nog in Engeland verblijvenden Jacob Fagel tot Algemeenen Secretaris van Staat doodverfde. Toen deze echter, uit Engeland terug, gansch niet belust bleek op dien drukken post, nam de Vorst Falck voor goed aan, wiens buitengemeene talenten hij onderwijl had leeren op prijs stellen.

Zoowel op 18 als op 21 Nov. neemt G. K. zich voor, een departement van binnenlandsche zaken in te richten. De naam van den titularis is 18 Nov. niet ingevuld; voor een voorloopige benoeming brengt G. K. 21 Nov. in aanmerking Changuion, den eenige van het comité van 17 Nov., die, met van der Duyn, hem onder alle omstandigheden was trouw gebleven. Changuion was een even bescheiden als standvastig man, en kende zich tot den post niet geschikt. Hij vergenoegde zich het Bestuur tot de aankomst van Falck als secretaris te dienen, en is vervolgens 29 Nov. benoemd tot commissaris bij de te dien dage gelande Engelsche hulptroepen. Onderwijl bracht Canneman⁵⁹¹) Hendrik van Stralen aan voor den post van commissaris-generaal van binnenlandsche zaken; hij is er 1 Dec. toe benoemd. Dit departement omvat ook den waterstaat⁵⁹²), die echter 8 Jan. 1814 door den S. V. weder zelfstandig gemaakt is en in April tot een ministerieel departement werd verheven. „De C.-G.” heet het in het besluit van 1 Dec., „zal zorg dragen dat de eeredienst, het hooger en lager onderwijs, de kunsten en wetenschappen, de geneeskundige staatsregeling, de landbouw, de fabrieken en trafieken, het armwezen, provisioneel beheerd blijven op den tegenwoordigen voet”⁵⁹³). Op de vergadering van den 18den had Hogendorp zich over de medewerking van van Stralen niet zeer te verheugen gehad, die toen met den onsterfelijken voorslag gekomen was, Hogendorp's voorstellen...... „commissoriaal te maken”!⁵⁹⁴) Doch dit was geschied om zijn bezwaar tegen Hogendorp's opzet: „moest er tegen regeeringloosheid worden gezorgd, dan behoorde daaromtrent te worden gehandeld met notabele leden zonder onderscheid van staatkundige of godsdienstige gevoelens”⁵⁹⁵). Minder te verdedigen was zijn houding geweest den 20sten, toen aan die voorwaarde voldaan was: ook toen had hij niet dan uitstel weten te pleiten⁵⁹⁶). Maar Hogendorp hield niemand zijn houding op dien dag na, tevreden zoo zij medewerken wilden nu het A. B. er was. Van Stralen was iemand die reeds tijdens Schimmelpenninck wel met de nieuwe beginselen van regeeringsbeleid verzoend was geraakt, maar in zijn persoonlijk optreden nog alles van de oude breedsprakige regentengewichtigheid had behouden, zoodat het niet verwonderen kan dat Canneman liever Capellen zou hebben gehad, ware deze reeds beschikbaar geweest. Wij hebben reeds vermeld dat ambtenaren van d'Alphonse's bureau naar den Haag waren ontboden, zoodat van Stralen aanstonds goede en met de administratie der laatste jaren vertrouwde hulp had.

Tot secretaris van de Staten-Generaal had G. K. den 18den Falck bestemd, geen oud-regent, maar plachten ook niet tijdens de Republiek juist door de poort der penvoerderij homines novi hun intrede te doen in den geheiligden kring? Hogendorp had Falck nooit ontmoet, maar had reeds eenigen tijd verstandhouding met hem door Repelaer, een zwager van Falck's zwager Singendonck, die vóór 15 Nov. eenige malen tusschen den Haag en Amsterdam heen en weer ging⁵⁹⁷). Repelaer, staatsraad onder Lodewijk Napoleon, kende Falck's reeds toen vermaarde buitengemeene penvaardigheid⁵⁹⁸), en uit Singendonck vernam men zijn goeden geest en voornemen, om te Amsterdam te doen wat hij kon. Het optreden der provisioneele regeering in de groote stad is dan ook bovenal Falck's werk geweest, maar hij wist dat lichaam niet met zijn eigen voortvarendheid te bezielen. Grootendeels was het vrees voor Molitor die de Amsterdammers weerhield, kleur te bekennen; gedeeltelijk ook wantrouwen in „het Haagsche werk”. Uit wat hij van Singendonck vernam, was het ook Falck reeds vóór den opstand duidelijk geworden dat hij van Hogendorp in denkbeelden veel verschilde en diens plannen niet geheel zou kunnen ondersteunen. Het amalgama van partijen waartegen Hogendorp geen bezwaar had mits het geschiedde onder den zegen zijner Staten-Generaal, had Falck in zijn Amsterdamsche regeering aanstonds tot stand gebracht. „Vereeniging van alle weldenkenden welke ook de Staatspartij wezen mogt waartoe men vroeger behoord had, was bij Hogendorp, evenzeer als bij ons te Amsterdam, een voornaam oogmerk: maar tengevolge van dat gebrek aan menschenkennis dat zijne uitmuntende gaven en zuivere bedoelingen zoo dikwijls nutteloos heeft gemaakt voor de maatschappij, had hij èn zich zelven èn zijn Haagsche medestanders overreed dat dit doel bereikbaar zoude zijn ook zonder een onverwijld en onmiddellijk ineenslaan aller handen⁵⁹⁹)”. Het geviel echter dat toen Falck op de vergadering van den 18den verscheen, hij Hogendorp op dit punt niet sterk meer behoefde tegen te spreken: het Staten-Generaalplan was door de flauwhartigheid der opgeroepen regenten toen reeds van zelf verdwenen. Daarentegen viel hij Hogendorp bij in alles wat strekken kon om den opstand zelf door te zetten en algemeen te maken, en keerde naar Amsterdam terug in den hoop deze stad tot toetreding te zullen bewegen, zoodra uit de vergadering van 20 Nov. een algemeene landsregeering, uit prinsgezinden en patriotten samengesteld, was voortgekomen. Daar hij vóór zijn vertrek wist dat tot die vergadering zijn vrienden Kemper en Elout zouden worden genoodigd, zal hij het minder betreurd hebben, toen den 19den bleek dat hij daar zelf niet aanwezig kon zijn: de Amsterdammers, in vrees voor Molitor bevangen, waren „volstrekt onbeweegbaar”, en liever dan van hun stemming verslag te moeten doen, bleef hij geheel weg⁶⁰⁰). Doch ook Kemper en Elout hadden den 20sten geen wonderen verricht; het allegaartje bleek geen zier moediger dan de oude heeren van twee dagen geleden. Nu bleek eindelijk dat nòch in een regentenbewind qua talis, nòch in een pijnlijk afgewogen politiek amalgama qua talis, heil gelegen was, maar slechts in het naar voren treden van mannen die verantwoordelijkheid aandurfden en door daden toonen zouden dat zij niets dan het nationaal belang bedoelden. Die mannen zijn Hogendorp en van der Duyn geweest, en zoowel oud-oranjelui als oud-patriotten hebben zich onder hen geschaard: van Stirum en Changuion en Fannius Scholten, maar ook Canneman en Kemper en Falck.

De oproeping om zich als secretaris bij het A.B. te vervoegen kwam den 22sten in zijn handen. Hij gaf er niet aanstonds gevolg aan. Er was op het oogenblik iets dringenders te doen: Amsterdam om te zetten. In overleg met den naar die stad overgekomen van der Duyn en zijn metgezel Fannius Scholten besluit Falck een laatste poging te doen tot overreding der provisioneelen; als die mislukt doordat de commandant der nationale garde, van Brienen, hem niet ondersteunt, moet er op dwang worden gezind. Daartoe zijn wel middelen voorhanden. Op zijn eigen compagnie kan Falck vertrouwen, ook wel op enkele medeofficieren. Als zij weten dat het voor Oranje gaat, zullen de Bijltjes zich niet onbetuigd laten, en het patriotsche Doctrina, waar de kern van den Amsterdamschen middenstand vergadert, van Hall, Wiselius en de hunnen, zegt dat het van die leus niet zal verschrikken, nu die, naar Scholten's verzekering, niet leiden zal tot een stadhouderlijke restauratie, maar tot het constitutioneele koningschap. Valckenaer heeft zijne vindingrijkheid, Krayenhoff zijn militaire ervaring, ten behoeve van iedere energieke poging gereed. Den 23sten begeeft zich Falck naar den Haag, om van de hoopvolle verwachting kennis te geven. Als hij aankomt, hoort hij dat Kemper en Scholten reeds als commissarissen van het Bestuur naar Amsterdam vertrokken zijn; hij keert nu terug om hunne pogingen met zijne compagnie de noodige kracht te kunnen bijzetten. Na een laatste overleg met Valckenaer laat hij haar aantreden op het Koningsplein en begeeft zich naar het hôtel waar Kemper en Scholten gelogeerd zijn, om hun kennis te geven dat hij tot hun beschikking staat voor de „onaangename middelen” waarmede de Amsterdamsche Raad alleen tot rede kan worden gebracht⁶⁰¹). Onderweg stuit hij op het troepje kozakken, dat thans de eer genoot van der Hoop c.s. de schroomvalligheid te doen afleggen die beraden Hollanders gereed stonden hun uit te kloppen.

Zoodra Utrecht ontruimd was zeide Falck den schutterlijken dienst vaarwel en ging zijn post innemen bij het Bestuur (28 Nov.). Changuion had secretariaat gehouden zoo goed het ging, in het beneden zijkamertje van Hogendorp's huis, tegelijk „tot zoeten inval strekkende aan allen die belust waren op eenig nieuws, en ook tot wachtplaats voor hen, die aan het Bestuur iets te berigten of voor te stellen hadden”⁶⁰²). Falck nam wat er aan papieren was, van hem over, en vestigde zijn bureau in het logement van Rotterdam op het Plein, waar hij van den 29sten af zetelt. Onmiddellijk vallen nu in de zaken van het Bestuur eene regelmaat en snelheid van afdoening op, die tot dusver uit verklaarbare oorzaken hadden ontbroken. Het eerste werk waaraan hij zich zet, is de organisatie der departementen van algemeen bestuur; 29 Nov. worden financiën en oorlog ingericht, 1 Dec. binnenlandsche zaken. Falck's titel is: „Algemeen Secretaris van het Bestuur”.

De aanstelling van A. Hoynck van Papendrecht, oud-baljuw van Zuid-Holland, tot commissaris-generaal van politie, is van 30 Nov. Het is geheel een tijdelijke maatregel. Van uit Gorkum waren nog herhaaldelijk aanschrijvingen door de Fransche autoriteiten gedaan; men had op verdachten te letten en het briefverkeer te bewaken. Er waren bij de Franschen ook Hollanders als politie-ambtenaren aangesteld geweest, waarvan sommigen thans den opstand dienden als de bekende Ampt in den Haag, een man die door zijn tijdigen overgang een oogenblik een importantie kreeg ver boven zijn bekwaamheden. Hij was alleen voor plaatselijken dienst geschikt doch had, na 23 Nov. te zijn aangesteld tot „directeur van politie in het ressort van den Haag”, den 25sten den titel verkregen van „provisioneel intendant-generaal van politie”, daar men de behoefte gevoelde aan een centraal punt. Hij wordt nu 30 Nov. tot zijn niet geringe woede vervangen door iemand van hooger maatschappelijken rang, oud-rechterlijk ambtenaar. Handhaving der politie als een zelfstandig Staatsdepartement heeft nimmer in de bedoeling gelegen; 2 Febr. 1814 reeds keert men tot de vaderlandsche traditie terug door de algemeene politie ondergeschikt te maken aan den procureur-generaal.

Summa summarum mag men vaststellen, dat reeds vóór de Prins de regeering aanvaardde, alle belangrijke takken van algemeen bestuur benevens de justitie in handen waren van lieden òf na de revolutie opgekomen òf met de resultaten der revolutie in vroeger ambt vertrouwen geraakt: Canneman, Piepers, van Stralen, van Maanen; terwijl het algemeen secretariaat mede aan een man van na '95 was toevertrouwd.

Eedgenooten (hiervóór, bl. 271).—Dit woord is veel te deftig voor de zaak. Hogendorp's „losse woorden op een wandeling in den tuin” klinkt veel echter⁶⁰³).

Meer de naam en gezindheid, dan de kunde (hiervóór, bl. 271).—Daar is waars in, maar er is een nuance. De keus moest gedaan worden uit officieren van vóór '95, want de andere waren er niet! De Hollanders die onder Napoleon dienden waren mijlen ver, en—zij dienden Napoleon! Hoogstens waren er eenige generaals uit Lodewijk's tijd, waar Napoleon niet van had willen weten, zooals Bruce en van Sandick, thans beiden te Leiden wonende. Hun gedrag aldaar op 22 Nov. toen zij niet te bewegen waren hun diensten aan de goede zaak te verleenen, en den nieuwbakken generaal de Jonge tegen zijn zin naar Woerden lieten trekken, doet niet betreuren dat Hogendorp niet naar hen heeft omgezien. Dan was er Krayenhoff, maar van diens gezindheid kon G. K. op den 18den niets bekend zijn; het is de vraag, of zij het Krayenhoff zelf op dien dag reeds was⁶⁰⁴). Sommige militairen van vóór '95 zijn in den opstand goud waard gebleken: van Stirum en Sweerts, maar de eerste had zijn aangewezen rol in den Haag eerst als plaatselijk gouverneur, vervolgens als commandant-generaal van den opstand en hoofddirecteur der algemeene wapening⁶⁰⁵), functiën waartoe hij even wel berekend is gebleken als hij het weinig heeten mocht of wilde voor een ministerspost. Sweerts komt eerst 20 Nov. uit zijn afgelegen landhuis in den Haag opdagen, en neemt dan aanstonds het gewichtig commando tegen Gorkum op zich, waarin hij goed op zijn plaats blijkt. Ik geloof niet dat G. K. uit het personeel dat hem 18 Nov. voor oogen kon staan, een betere keus zou hebben kunnen treffen dan Bentinck, die een goeden naam had zoowel om kunde als om karaktervastheid; hij had in 1794 met onderscheiding gediend, en men wist dat hij bij den Prins gunstig bekend was. Hij is dan ook, toen hij eenmaal in functie was, vooral tegengevallen om de buitengewone moeilijkheid waarin hij was geplaatst: een leger te voorschijn te roepen uit het niet, en in een zóó korten tijd dat het, zooals de bondgenooten verlangden en ook ons eigen belang raadzaam maakte, nog aan de verovering van België deel kon nemen. „Wordt er beweerd dat hij niet voldaan heeft”, schrijft Falck, „men bedenke, alvorens liefdeloos te oordeelen, wat het zeggen wil uit zoo ongelijksoortige bestanddeelen als zich bij ons opdeden een leger met zijn toebehooren te vormen, en dat een man talenten hebben kan van geen gewonen stempel zonder juist berekend te zijn voor een werk van dien omvang, en waarbij niet eens ruimte van tijd gegund werd”⁶⁰⁶).

Dit voor de keus van Bentinck—op 18 Nov. Intusschen werd kort daarna in den Haag bekend dat hij als gouverneur van Overijsel was opgetreden onder de Russen. Als zoodanig nam hij tegenover de Haagsche heeren een zeer zelfstandige houding aan; hij wilde zich volstrekt niet onder het A.B. schikken, integendeel als de volkomen gelijke van dat Bestuur beschouwd worden tot de Prins in het land zou zijn⁶⁰⁷). Juist deze omstandigheid droeg er toe bij, dat hij ondanks zijn afwezigheid 29 Nov. zonder verder verwijl tot commissaris-generaal van oorlog benoemd werd; men hoopte op deze wijze hem naar den Haag te lokken, en zoo te voorkomen dat zijn voorbeeld een ongunstigen invloed had op Friesland en Groningen, die ook nog aarzelden zich bij het A. B. aan te sluiten. Tegelijk met Bentinck's aanstelling werden twee commissarissen benoemd om de provincie Overijsel op naam van het A. B. van hem over te nemen⁶⁰⁸). Hij weigerde ze te erkennen en beschouwde ook zijn aanstelling tot commissaris-generaal als nul en van geener waarde⁶⁰⁹). Eerst toen de Vorst de aanschrijving van het Bestuur herhaalde heeft hij zich onderworpen en is naar den Haag gekomen.

Secretaris van Staat voor Buitenlandsche Zaken (hiervóór, bl. 271).—Ten onrechte is het voorgesteld⁶¹⁰) alsof dit een zeer zonderlinge benoeming was van den Vorst en een man als G. K. natuurlijk Binnenlandsche Zaken had moeten hebben. Ten eerste was dit departement al voorzien; maar bovendien was de combinatie van zaken die G. K. nu in handen kreeg: 1^o. het presidiaat der commissie die over zijne Schets zou beraadslagen, en 2^o. de leiding der buitenlandsche betrekkingen van den pas herboren staat op het oogenblik dat diens erkenning en het lot van België aan de orde moesten komen, veel gewichtiger dan de opvolging, voor eenige maanden, van van Stralen het in de omstandigheden van medio December 1813 met mogelijkheid kon worden. Natuurlijk was alles provisioneel en nam G. K. zich niet voor op den duur in dien post te blijven. Hij hoopte dat de Grondwet hem het Raadpensionarisschap zou bezorgen en heeft later, als vergoeding, ontvangen wat daar het dichtste bij kwam: het voorzitterschap der Staten-Generaal vereenigd met het vice-voorzitterschap van den Raad van State.

Verschil over de beginselen van Staatsbestuur (hiervóór, bl. 274).—Dit is weer veel te deftig uitgedrukt. Waaruit is dat verschil in „beginselen” dan gebleken? De zaak was lager bij den grond. „Wij waren nog niet aan het einde der eerste maand”, schrijft Falck, „of het was voor mij al duidelijk dat Z. H. noch met Canneman in zijn schik was noch met Heintje van Stralen. Deze, te dier tijd door Changuion met den bijnaam van de Baker vereerd, omdat hij een ieder met wien hij te doen had, den Prins niet uitgezonderd, met zijne onmetelijke armen omvademde en als het ware inpakte onder de breedsprakige verzekering, dat hij voor alles zorgen, den boel aan kant helpen zoude—van Stralen, zeg ik, was Minister van Binnenlandsche Zaken zonder dat iemand de eer of de verantwoordelijkheid wilde aannemen van hem te hebben aanbevolen⁶¹¹). In oogenblikken zoo oneindig kostbaar voor het in orde brengen der algemeene zaken was hij gestadig in de weer voor allerlei kleine belangen. Daar ik wel zag dat wij niet lang met hem opgescheept zouden zijn, begon ik al vroeg de aandacht van Z. H. op Röell te vestigen, door wiens keuze tot een Ministerie, om nu niet van de aanwinst van zoo beproefde bekwaamheden te gewagen, te gemoet zou worden gekomen aan het bezwaar dat de eerste stad van het land bij het algemeen bestuur geen invloed of aanblijvenden woordvoerder had. Canneman, namelijk, wilde men niet als Amsterdammer laten gelden, en de Souverein was niet van zins hem lang aan het hoofd der Financiën te laten. Zijne knapheid was onbetwistbaar, maar hij benadeelde zich zelven door al te veel praten. Vluchtige denkbeelden werden dus geopperd waaraan geenerhande gevolg gegeven werd; half bekookte ontwerpen van welke men naderhand niets meer hoorde. Elk travail met den Prins wist hij wel te vullen met zaken van meer of minder aanbelang, maar zelden met die welke Z. H. verwachtte of waarvoor hij gestemd was, en zoo kreeg zijn doen en laten een schijn van wanorde, de fout die aan dat hooge kantoor van alle fouten de onbehagelijkste was”⁶¹²).

Mollerus en Six waren oude kennissen van den Vorst: Mollerus vóór '95 als secretaris van den Raad van State met den toenmaligen Erfprins als opperbevelhebber van het leger in gedurige aanraking; Six had dien opperbevelhebber in den veldtocht van 1794 ter zijde gestaan als commissaris der Staten-Generaal. Zij waren bij het uitbreken van den opstand beiden in Franschen dienst, de eerste als directeur-generaal van bruggen en wegen, de tweede als directeur der publieke schuld, en Kemper en Scholten hadden vrij veel moeite gehad hen tot aansluiting bij het Bestuur te bewegen. Beiden werden zeer duidelijk aangewezen in de brochures die Valckenaer in December schrijven liet om Vorst en volk tegen de gewezen Keizerlijke ambtenaren op te zetten⁶¹³). Die beweging liep evenwel op niets uit; de leus: uitsluiting van Napoleonsdienaars, pakte niet, en de Vorst was te minder geneigd er gehoor aan te geven, wijl zulk een uitsluiting zoovelen treffen zou die hem persoonlijk van vroeger bekend waren en als zoodanig hem aangenamer moesten zijn dan anderen. Zoodra het geschreeuw dan ook wat verstomd was zien wij hem Mollerus en Six naar voren brengen, waartoe de invoering der Grondwet goede gelegenheid gaf. Mollerus was wel iemand die verdiend had in de grondwetcommissie te zitten eerder dan b.v. Lampsins of van Heerdt; maar juist toen de commissie benoemd werd was het geschreeuw tegen hem op het hoogst. Officieus heeft de Vorst Mollerus wèl over de Grondwet geraadpleegd: zie Ontstaan II, CXI vv.

Ook van Nagell, gezant der oude Republiek te Londen op het oogenblik der aankomst van de stadhouderlijke familie in 1795, en gedurende eenige jaren tusschenpersoon tusschen die familie en de Engelsche regeering, was een oude kennis van den Vorst. Hogendorp had als zijn opvolger van Spaen van Voorstonde voorgedragen, maar de Vorst verkoos van Nagell ook omdat deze hem zoo goed voldaan had door zijn vast in de hand houden der notabelenvergadering te Amsterdam⁶¹⁴).

Falck in rang met de overige ministers gelijk (hiervóór, bl. 278). Dit is onjuist; Tellegen heeft den brief van Falck aan D. J. van Lennep van 24 Dec. 1813 niet begrepen. Falck schrijft daar, dat hij, „om bij een eventueelen val zich minder te bezeeren”, den titel Raad Secretaris [van Staat] boven dien van Minister Secretaris van Staat verkiest. Welnu, hij wordt 31 Dec. ook niet benoemd tot Minister Secretaris van Staat, maar tot „Algemeen Secretaris van Staat”, zooals hij 21 Nov. benoemd was tot „Algemeen Secretaris van het A. B.” Deze titel sluit den ministersrang niet in; Falck heeft toegang tot den Kabinetsraad, maar alleen als „penvoerder”⁶¹⁵). Ook bij de correspondentie tusschen Falck en den Koning in 1817 en 1818 gevoerd⁶¹⁶) over zijn door Z. M. gewenschte verwijdering van de Staatssecretarie, blijkt duidelijk dat zoowel de Koning als Falck zelf den overgang tot het ministersambt formeel als een bevordering beschouwen, ook al is Falck op die bevordering niet gesteld.

Falck wist zijne positie inderdaad tot een zeer belangrijke te maken. Dit lag niet aan het ambt zelf, dat na hem (aanvankelijk onder een bescheidener titel) door de Mey van Streefkerk bekleed, nimmer meer politiek gewicht verkregen heeft. Het trechter zijn tusschen een alles regelend vorst en ministers wien de koninklijke beslissingen worden ingegoten is op zich zelf niets gewichtigs. Dat Falck meer was dan trechter ligt aan drie oorzaken: 1o. dat de Vorst aanvankelijk vreemd tegenover zaken en personen stond en zich in 1813 en 1814 lang niet zoo zeker van zichzelf voelen kon als in 1818; 2o. aan den aard der voorkomende zaken, die toen alles nog moest worden ingericht veel meer noodzaakten tot overleg dan toen op gelegde grondslagen werd voortgearbeid; 3o. aan het aanpassingsvermogen, de vlugheid en staatsmansgaven van Falck zelf. Na de geringschatting der allereerste dagen is de Vorst, „die knap bediend wilde zijn”⁶¹⁷), zeer spoedig met hem ingenomen; in 1814 en 1815 stijgt zijn invloed zeer hoog naarmate die van den als minister onder een man als Willem I onbruikbaren Hogendorp afneemt. Als alles gereed is krijgt de Koning argwaan; wanneer Falck in 1816 voor een badkuur naar Aken vertrekt zijn zijn vrienden al bevreesd dat hij bij zijn terugkeer zijn plaats door een ander ingenomen zal vinden⁶¹⁸). Falck lacht hen dan uit; intusschen zal de volgzame de Mey, die Falck gedurende zijn verlof vervangen had, den koning meer naar de hand zijn geweest; hij had het onderscheid nu kunnen voelen, en een paar maanden na Falck's gerusten brief aan van Lennep, hiervóór bl. 278 noot door Tellegen aangehaald, poogt de Koning reeds hem kwijt te raken; hij ontsnapt er aan, doch voor niet langer dan een half jaar, wanneer het aanbod van een ministerie wordt herhaald in een vorm die, zoo al weigering, in ieder geval geen behoud van het bezeten ambt meer toelaat, immers de Koning verklaart dit op te heffen⁶¹⁹).

Kabinetsraad; Raad van State (hiervóór, bl. 279 vv).—Er is vóór 1823 geen Ministerraad geweest: die is juist ingesteld na de afschaffing van den Kabinetsraad, waarin de Koning presideerde. Falck schrijft omtrent dien Kabinetsraad het volgende:

„Moeite had ik, den Prins over te halen tot het geregeld houden van een Kabinetsraad⁶²⁰). Veelligt hinderde hem het denkbeeld dat hij aldaar de plichten van Voorzitter zoude te vervullen hebben. Doch een paar proeven waren genoegzaam om hem te doen zien dat deze taak zoo moeilijk niet was. Wij hadden dus sedert alle Woensdagen Kabinetsraad⁶²¹), maar mijne hoop om door dit middel aan de zaken eene eenparige behandeling en gang te verzekeren en de Ministers zoowel als den Vorst gelegenheid te verschaffen om zich onderling te orienteeren en zich over en weder een algemeen overzigt te geven van hetgene ieder vak van bestuur merkwaardigs opleverde—deze hoop is nimmer verwezenlijkt geworden. De notulen van die vergaderingen bevinden zich onder de papieren die ik als mijn eigendom beschouw⁶²²), omdat ik, bij mijn scheiden van de Staats-Secretarie, geen blijk heb willen achterlaten van al het onbeduidende met welk ambtenaren van dat kaliber zich gemeenschappelijk bezig hielden en van het gebrek dat zij doorgaans geleden hebben aan onderwerpen van waarachtig belang. Röell weet ik dat zich heeft uitgelaten alsof de schuld daarvan bij mij gezocht worden moest, die liever de zaken met den Prins tusschen vier oogen afdeed en meer kans had om ze dus naar mijn zin te krijgen, dan indien men er eerst stellig over beraadslaagd had en gestemd. Maar deze zijne meening is niet juist. Heb ik, nu en dan, over opkomende voordragten of vragen een besluit doen nemen, welk het meer eigenaardig geweest ware door eene discussie in den Kabinetsraad te doen voorafgaan, zoo ben ik daartoe waarschijnlijk verleid geworden door de, ik zoude haast zeggen, plichtmatige zucht om met den stroom der dagelijksche bezigheden gelijk te blijven, en zoo kort mogelijk in mijn portefeuille te houden wat voor beslissing en afdoening rijp scheen. De hoofden der departementen zullen om soortgelijke redenen hunne respective maatregelen bespoedigd, en voor den Kabinetsraad slechts zoodanige vraagpunten ter zijde gelegd hebben omtrent welker vertraging en eindelijke beantwoording zij zich onverschillig gevoelden; en de Souvereine Vorst zelve mag de ruime toelichting en nauwkeurig onderzoek, voor welke het hem zeker niet aan smaak ontbrak, liever in schrifturen aangetroffen hebben die hij op den hem gelegen tijd met koelen hoofde overwegen kon, dan in de gedachten- en woordenwisseling zijner meest vertrouwde raadslieden. Kortom, anderen beschuldig ik even weinig als ik zelve beschuldigd worden wil. De daadzaak slechts heb ik willen vermelden. De Mey's notulen zullen van geen belangrijker inhoud geweest zijn dan de mijne, en na eene verveling van bijkans tien jaren heeft de Koning opgehouden den Kabinetsraad bij te wonen en denzelven afgeschaft⁶²³)”.

Uit G. K.'s gedenkschriften blijkt dat zeer belangrijke zaken buiten den Kabinetsraad zijn afgedaan; zoo is b.v. van Nagell's ontwerp van instructiën aan Hendrik Fagel omtrent de teruggave der koloniën niet daar behandeld, maar in een door den Vorst bijeengeroepen conseil, uit G. K., van Nagell, Falck en Janssens (als oud-gouverneur-generaal) bestaande⁶²⁴); zoo is de lijst van tot lid der Staten-Generaal te benoemen personen in Maart 1814 (reeds vóór de reis naar Amsterdam) opgemaakt door den Vorst, G. K. en Falck⁶²⁵).

De Vorst schrijft aan Hogendorp, 8 April 1814: „Woensdags zal ordinaire zitting van den Kabinetsraad kunnen zijn, welke vervolgens mij schijnt voldoende te zijn eens in de week, om zulke objecten daarin voor te dragen, waar meerdere Departementen bij betrokken zijn, of materies van groot gewicht, waarop het wenschelijk is dat de geheele Raad gehoord worde, eer het stuk aan den Raad van State afgegeven wordt. Met de Chefs van Departementen [afzonderlijk] zal ik daarentegen eens of tweemaal in de week arbeiden, waar zij mij alsdan mondelinge berichten kunnen maken en projectbesluiten afgeven, waardoor mij voorkomt tijd bespaard te worden, zonder nadeel voor de zaak. In bijzondere gevallen wordt de Raad of eenige der Ministers beroepen tot eene buitengewone conferentie⁶²⁶)”.

Over den aanvang van 's Vorsten regeering onder de Grondwet schrijft Hogendorp in 1817:

„Het beginsel om het geheel van het Bestuur, het overzigt van alle deelen, voor zig alleen te houden, was nog niet tot volkomen rijpheid bij den Prins gekomen, maar het lag in zijn karakter, en moest zig met den tijd ontwikkelen. Hij begon met de mindere zaken en klom op tot de meerdere....

De Prins schreef mij, dat Hij nu maar eens in de week den Kabinetsraad houden zou; dat Hij er slechts die zaken brengen wilde, waar meer dan een ministerie in gemengd was, en dat de zaken voorts in den Raad van State zouden komen⁶²⁷). Hij gaf eene instructie aan dezen Raad, die mij goed voorkwam, en die denkelijk door Falck ontworpen was⁶²⁸). Hij opende denzelven en las er eene aanspraak voor, waarbij de Leden aangemoedigd werden om vrij te adviseeren. Ik droeg zorg, dat 's Prinsen aanspraak in de notulen kwam. Dien eersten dag was er niets anders te doen, dan zaken commissoriaal te maken, zoodat de vergadering schielijk afgeloopen was. Ik bemerkte egter wel, dat de Prins de deliberatiën wilde bijwonen, dat Hij een tweeden Kabinetsraad beoogde. Zijne verdere bezigheden, audientiën enz. lieten Hem egter niet toe er altijd te komen, en zoo moest Hij wel den draad verliezen. Daar kwam bij, dat Hij mij het beleid opdroeg, zig voorbehoudende om tusschen in te spreken; maar dan behandelde ik alles zoo volledig, dat er weinig te zeggen viel. Vervolgens kwam Hij ook maar bij gewigtige deliberatiën, en eigentlijk met een voornemen om de zaken naar zijnen zin te doen uitvallen. Was ik het eens met Hem, zoo was dit niet noodig, en zoo bepaalden zig eindelijk zijne verschijningen tot gevallen, waar Hij niet zeker van mij was, of wist dat ik anders dagt. Dan zeide Hij mij van te voren: ik zal komen om aan te hooren, ik wil wel eens de gedagten vernemen. Dog niemand was er in bedrogen.... In Engeland wordt het advies van den Raad door den President aan den Koning gebragt en het besluit des Konings luidt the King in Council. Op dezen voet had ik mijn ontwerp van de Grondwet geschreven, dat de Souvereine Vorst zijn gezag uitoefent in den Raad. Dit had men zoo veranderd, dat Hij den Raad hoort⁶²⁹), juist omdat zijne tegenwoordigheid niet noodzakelijk voorkwam. In den Kabinetsraad is het wat anders; daar hoort Hij de adviezen en doet wat Hij wil, zonder eenig besluit op te maken, zonder dat er notulen gehouden worden⁶³⁰). In den Raad van State wordt er op elke zaak een advies bij de meerderheid opgemaakt, aan den Prins gezonden en in de notulen bewaard. De Raad van State is een lichaam bij de Grondwet ingesteld en moet gehoord worden; de Kabinetsraad niet. De Grondwet bepaalde, dat alle zaken tot het Souverein gezag behoorende, in den Raad van State kwamen, en dus ook de buitenlandsche. De Prins verstond dit ook zoo, alzoo Hij mij eens zeide, dat [Jacob] Fagel voor de buitenlandsche zaken dienen zou. Nogtans heeft Hij er de buitenlandsche zaken niet gebragt, zooals hij die ook gaarne buiten den Kabinetsraad hield. In mijnen tijd⁶³¹) zeide ik Hem meermalen, dat ik iets in den Kabinetsraad brengen wilde, en Hij belette het. Een vast plan van bestuur was dit alles niet, maar het lag in zijn karakter om alleen te regeeren....

De zaken kregen dezen loop. Een minister leverde een rapport in, hetzij uit eigen beweging of op last; dit rapport werd òf aanstonds goedgekeurd en in een besluit veranderd, òf het kwam in den Kabinetsraad, en werd daar eerst goedgekeurd; òf het ging hetzij uit den Kabinetsraad, hetzij aanstonds, naar den Raad van State. Het advies van den Raad van State gaf dan aanleiding tot een besluit, of werd ook altemets wederom in den Kabinetsraad gebragt. Dit laatste egter zelden of nooit... In alle gevallen bleef de laatste beslissing aan den Prins. De minister wiens rapport aanleiding tot een besluit gegeven had, wist niet of de veranderingen in zijne voordragt van den Raad van State of van den Prins kwamen. De Raad van State had nogal de meeste kennis van de zaken, maar de Kabinetsraad veel minder, en de eene minister vernam hoe langer hoe minder van de werkzaamheden der anderen. Deze afzondering der Ministeriën nam vervolgens gedurig toe, en de deliberatiën in den Kabinetsraad liepen eindelijk genoegzaam te niet. Vóór de invoering der Grondwet was de Kabinetsraad de eenige vergadering geweest, en hij zat altemets vijf uren. In de laatste tijden gebeurde het, dat er niets voorgedragen werd; dat de Prins een kwartiertje praatte en opstond......

De eerste zaak van zeer groot gewigt [na de invoering der Grondwet] is de vermaarde financieele wet van 14 Mei 1814 geweest⁶³²)... In den Raad van State vond de zaak grooten tegenstand, vooral omdat men daarin zooveel aanleiding tot spel met uitgestelde schuld vond, hetwelk door de uitkomst bewaarheid is. Bij mij bleef de zwarigheid over, dat renteniers, die niet hadden om bij te leggen, met zware schade zouden moeten verkoopen, zooals ook gebleken is. De heer Six rekende uit van neen, omdat de fondsen zouden blijven staan: maar zij vielen, zooals ik voorzegd had. Ik stemde dus tegen, in bijzijn van den Prins, en de stemmen staakten, alzoo er eene twijfelagtig was. Nu moest deze zig voor of tegen verklaren; zij viel uit voor de wet...... De Prins kon zijn gelaat niet meester blijven, en met blikken, ja met woorden, ondersteunde Hij die met Hem, en schrikte Hij af, die tegen Hem waren. Ik at bij Hem dien dag, en genoot geen goed onthaal⁶³³). Door al het gebeurde was ik overtuigd, dat de vrijheid van deliberatiën verloren was⁶³⁴), dat mijn werk niet meer bestond in het overbrengen van het advies van den Raad van State aan den Prins, maar dat deze van mij vergde om zijne denkbeelden aan te nemen en in den Raad door te zetten. De Raad kon nooit regt vrij delibereren over de gewigtigste zaken, vooral van Financiën, en zijn werkzaamheid bepaalde zich hoe langer zoo meer tot mindere zaken. Het gebeurde zelfs dat er eene zaak in den Kabinetsraad verhandeld zijnde, de Prins mij zeide, dat ik nu wist hoe men het begrepen had, en dat Hij de stukken aan den Raad zenden zou. Op deze wijze moest deze eindelijk een schaduw worden, een bloote vorm, een naam, die indruk maakte op het publiek, op de Staten-Generaal in de eerste plaats; maar geen aanzienlijk werktuig blijven van de Regering, daar hij bij de Grondwet toe ingesteld was”.

Bij de Grondwet van 1815 (art. 73) werd de rol van den Raad van State teruggebracht tot het adviseeren over voorstellen door den Koning aan de Staten-Generaal te doen of door dezen aan Hem gedaan, alsmede over alle algemeene maatregelen van inwendig bestuur van den Staat en van deszelfs bezittingen in andere werelddeelen.

Geen president (hiervóór, bl. 281). Als in 1801 de Fransche gezant Sémonville, fijn kenner van onzen volksaard, uit Parijs over het denkbeeld gepolst wordt, een presidentschap der Bataafsche Republiek in te stellen, raadt hij het beslist af. „Tel homme n'existe point ici, à qui on permette de prendre un pareil titre à vie ou pour l'espace de dix ans; dans ce cas on préférerait le Stathoudérat. Une famille princière froisserait moins l'amour propre. Le peuple s'acharnerait par tous les moyens à renverser celui que la veille il aurait vu son égal. Vous pouvez (s'il est nécessaire) placer un pouvoir plus étendu et plus durable sur une seule tête du gouvernement, pourvu que vous la décoriez d'un titre modeste comme celui de greffier. Mais ce sera beaucoup faire que de donner deux années d'existence à votre président”⁶³⁵).

Nog wel door het toeval der geboorte aangewezen (hiervóór, bl. 281). Dit „toeval” dat de man Oranje heette en niet b.v. Schimmelpenninck maakte voor het volksgevoel juist het verschil (zie vorige aanteekening).

Monarchaal bijgeloof (hiervóór, bl. 281). Ik zou eerder zeggen: volstrekte politieke afmatting en ontgoocheling. De natie was blijde iemand te hebben die haar van de zorg, over zaken van regeering na te denken, ontsloeg. Een mystiek gevoel voor de monarchie als zoodanig is er in Nederland nooit geweest; ook toen niet; het gevoel voor Oranje is geheel iets anders.

Leden van den Raad van State (hiervóór, bl. 283). De samenstelling is iets minder overwegend oud-orangistisch als Tellegen te verstaan wil geven. Hij wil Elout, dien hij niet bij de ex-patriotten noemt, toch niet bij de „slachtoffers” tellen?⁶³⁶) En van Lamsweerde was een katholiek, ex-lid der Nationale Vergadering.

Oppositie tegen de zienswijze van den Vorst (hiervóór, bl. 283). Daaraan was Canneman's ontslag als minister niet te wijten, maar aan 's Vorsten overtuiging van zijn mindere geschiktheid voor dien post⁶³⁷). Eerst zijn gedrag in den Raad van State bij de financieele wet was oppositie, niet in het openbaar, en echter reden tot ongenade.

Werden door den Souvereinen Vorst commissarissen-generaal aangesteld (hiervóór, bl. 285). Dit was reeds aanstonds geschied door het A. B.: 23 Nov. Kemper en Scholten naar Amsterdam, die weldra gemachtigd worden voor het geheele departement der Zuiderzee; 29 Nov. Monden van den IJsel, 1 Dec. Monden van de Maas, 2 Dec. Friesland, 3 Dec. Wester-Eems, 4 Dec. Boven-IJsel. De Vorst completeert het voor Monden van de Schelde, Generaliteitslanden, Drente.

Praal en luister (hiervóór, bl. 287). Deze was heel wat minder dan onder Lodewijk Napoleon; de Souvereine Vorst, burgerlijk van leven en voorkomen, was er ook geheel de man niet naar. Alles wat het hof betrof werd zeer eenvoudig ingericht, en dit viel ook in den smaak der natie.

Mij is niet bekend (hiervóór, bl. 289). Toch wel: er is eene wet verworpen op eene quotisatie voor de landprovinciën in plaats van het gemaal, om reden dat de quotisatie te hoog voorkwam. De Raad van State was ook tegen geweest⁶³⁸). Maar dit is dan ook het eenige voorbeeld. Een wet op de jacht ging door met één stem meerderheid (zie de aanteekeningen op het volgende hoofdstuk).

„Onder het bijwonen der eerste vergaderingen”, schrijft G. K., „was ik getroffen over het gemak, waarmede alle voordragten doorgingen. Er was geen schijn van oppositie. Deze stemming kwam overeen met hetgeen ik in het algemeen bij de Natie bemerkt had. Zij was de revolutiën en de onlusten zoo moede, dat zij alles aan den Prins overliet. Ik werd er door bevestigd in mijn opgevat denkbeeld, dat zij slegts allengs weer aan eene vrije Regering kon gewend worden...

Het karakter van den Prins was bekend; men wist dat hij de zaken wilde doorzetten, zonder er den schijn van te hebben. Hij zag er vriendelijk uit, zoo lang het naar zijnen zin ging. Iedereen moest er even vriendelijk uitzien. Dog men verstond elkander zonder te spreken.....”

G. K. verhaalt dan, hoe hij, als president⁶³⁹), aan de commissiën⁶⁴⁰) aan de hand deed, de ministers om inlichtingen te vragen, en toen van den Vorst „den wind van voren” kreeg. „Ik wilde alle de Collegies nader bij elkander brengen; Hij wilde alle dezelven afgezonderd houden. Ik zogt de ware eenheid van de Regering⁶⁴¹). Hij wilde de eenheid voor zig alleen houden. Dit bleek hoe langer hoe meer, en verwekte in mij den weerzin, die op mijne retraite uit het ministerie uitgeloopen is.....⁶⁴²)”.

Om in de beoordeeling dezer gansche zaak billijk te blijven, moet men zich wèl te binnen brengen dat Hogendorp zich in zijn hart nog altijd de „Raadpensionaris” voelde, en dat, wanneer b.v. de Raad van State alles in handen gekregen had wat hij er gebracht wilde hebben, en de Vorst slechts te onderteekenen had wat die Raad hem voorlegde, 's lands regeering een collegiale zou zijn geweest in plaats van een monarchale. Als hij 30 Jan. 1814 den voor hem uitgedachten post van vice-president van den Raad van State aanneemt, schrijft hij: „Ik zal in dien post zelfs al het wezenlijke van mijn tegenwoordigen post kunnen verrigten [aangenaam vooruitzicht voor zijn opvolger aan Buitenlandsche Zaken!], dat is te zeggen, ik zal de tijdingen kunnen vernemen en beoordeelen”⁶⁴³). Hij verbeeldt zich dus dat zelfs de buitenlandsche dépêches in den Raad moeten komen, zooals vóór 1795 in de Staten-Generaal! En zoo hij het van Willem I gewonnen had, zouden de „collegies” dan niet vervallen zijn in de (door den Vorst en Falck gevreesde) zonde, van „een zeer geruimen tijd naar den oud-Hollandschen trant in herhaalde commissorialen, beschouwingen, overwegingen, zal ik zeggen te besteden of te verkwisten?”⁶⁴⁴) Dat zij nog vol zaten van herinneringen uit den provincialen tijd getuigt Hogendorp zelf. Dáárvoor was de Prins geen Vorst gemaakt, maar voor het doel door d'Yvoy zoo goed geformuleerd, wanneer hij hem in een brief van 29 Nov. 1813 toeroept: „Aucun de Vos ancêtres eut un moment si beau et si propre à donner enfin à la patrie ce qui lui a manqué jusqu'ici pour être à l'abri des factions, des délibérations sans fin et des irrésolutions”.⁶⁴⁵)

Het valt niet gemakkelijk, enz. (hiervóór, bl. 334).—Afgeschaft zijn de belastingen die impopulair waren: de Fransche douanerechten, benevens het tabaksmonopolie en de overige vereenigde rechten. Van alle zijden gaan onmiddellijk na den opstand de stemmen daartoe op, en bij de instelling van het departement van financiën (29 Nov.) wordt aan Canneman de onverwijlde voordracht van maatregelen tot hun intrekking en de wederinvoering van het oude tarief opgedragen⁷¹²). Het was om deze wederinvoering met den Amsterdamschen handel te bespreken dat Canneman reeds den eigen avond zijn bezoek daar op den 30sten laat aankondigen⁷¹³). De grondbelasting daarentegen bleef op den Franschen voet in stand, daar deze de grondeigenaars minder drukte dan die van Gogel, welke onder koning Lodewijk niet dan onder hevig verzet vooral uit de landprovinciën was ingevoerd⁷¹⁴). Turf, zeep, gemaal en dergelijke kwamen gemakkelijk terug omdat men er vanouds aan gewend was; zij waren door de Franschen afgeschaft niet omdat zij in Holland moeilijk werden gedragen, maar omdat zij in hun stelsel onbekend waren.

Wet van 14 Mei 1814 (hiervóór, bl. 337).—Vgl. hiervóór, bl. 319.—Over de behandeling in de Staten-Generaal schrijft Gijsbert Karel: „Over de wet van 14 Mei werd nogal uitvoerig geadviseerd. Er waren meen ik 17 stemmen op de 50 tegen. Daaronder de meeste Hollanders, alzoo in Holland de meeste renteniers zijn, en deze de bijlage moesten doen. Ik had dien dag Raad van State en was blij met fatsoen te kunnen wegblijven. In het publiek was de vleug ook niet voor dezen maatregel, en de fondsen daalden gedurig. Naderhand hebben de financiers zich voor den maatregel verklaard, en bekend dat zij de zaak kwalijk ingezien hadden. Toen zijn ook de fondsen merkelijk gerezen. Bij deze deliberatiën stond de heer van Stralen aan het hoofd der oppositie”⁷¹⁵).

Ook Falck schrijft later, dat hij, hoewel voorstander van „betering van het lot der renteheffers,” van het „eeuwigdurend bezwaar op de schatkist,” uit de wet van Six voortvloeiende, zeer geschrokken was. Hij troost zich met „het getal millioenen dat het arrosement van 1814 in den loop van weinige maanden in de circulatie en eindelijk in de schatkist bracht”⁷¹⁶).

O. W. Hora Siccama teekent een 9 Nov. 1834 met oom Falck gehouden gesprek aldus op:

„Ik vroeg Oom of er werkelijk noodzaak bestaan had in 1814 om de geheele oude en getiërceerde schuld te erkennen, en in hoeverre het voorgeven gegrond was, dat toch de eigenlijk bij de tiërceering verloren hebbenden, geene vergoeding daarvoor gekregen hadden?

Het antwoord was: „Het is gemakkelijk na zooveel jaren te zeggen: je hebt verkeerd gedaan, maar op 't oogenblik zelf te decideeren, dat 's anders.” Dat men vooral noodig had, bij de herstelling der zaken, het crediet weder te winnen; dat de kapitalisten zeer ten achteren waren; dat hoewel vele familiën, den slag der tiërceering vreezende, een gedeelte hunner bezittingen ook in vreemde effecten belegd hadden, velen echter uit gehechtheid aan het bestaande, uit te groot vertrouwen enz. het meerendeel hunner fortuinen in Hollandsche fondsen hadden; dat vooral de openbare instellingen, weeshuizen, armengestichten enz. alle⁷¹⁷) Hollandsche effecten bezeten hadden; dat ieder die effecten na de tiërceering wel had moeten houden, omdat ze bijna geen waarde meer hadden. De verlegenheid om geld had dus de verpligting opgelegd om de getiërceerde schuld te erkennen, waardoor die effecten dadelijk weder in waarde rezen en het lot der houders op staanden voet verbeterde. Wel had men vooruitgezien dat men zich in geen 80 jaren van deze ontzaglijke schuld zou kunnen ontheffen, maar de volgende geslachten mogten wel iets tot de wederverkregen onafhankelijkheid bijdragen. De vooruitzigten op de toekomst mogten hoop inboezemen. De wet van 1814 heeft dan ook behalve de dadelijke hulp dit voordeel aangebracht, dat men bij de vereeniging met België dit niet dadelijk heeft behoeven aantespreken, en [er] twee volle jaren geene verhooging van belasting op te leggen, hetgeen toen van veel belang was om in dit opzigt niet van den beginne af ontevredenheid op te wekken. Ook moet men in 't oog houden welk eene zware kosten er noodig waren tot in stand brengen van leger en vloot, en voorziening in zoo menigerlei behoefte op zulk een tijdstip⁷¹⁸).”

Vooral in die dagen was het met een zwarte kool geteekend (hiervóór, bl. 341).—In het liberale Groningen van 1884 ook nog, naar men uit Tellegen's toon kan opmaken.

Algemeene volkswapening (hiervóór, bl. 341).—Tellegen begaat hier de fout, het voor te stellen alsof deze min of meer voor het leger in de plaats kwam, en wel als „toevlucht” omdat het met het leger niets werd. Dit nu is geheel onjuist. Beide denkbeelden: leger en militie, hebben reeds vóór de regeeringsaanvaarding van den S. V. bestaan, maar natuurlijk is het militieplan eerst veel later tot uitvoering gekomen, daar de invoering eener militie een uitgebreid stel van administratieve maatregelen vereischt, die uit den aard der zaak eerst mogelijk werden toen de nieuwe bestuursorganisatie zich voldoende over het geheele land had kunnen vertakken. Tot het bijeenbrengen van een vrijwilligersleger daarentegen is niets dan werving noodig; daarmede kon men onmiddellijk beginnen;—met de militie niet.

De werving begint 20 Nov. in den Haag⁷¹⁹); overal waar het gezag van het A. B. wordt erkend ziet men er onmiddellijk mede aanvangen. 25 Nov. publiceert het A. B.: „Wij doen van nu af gereed maken de organisatie van een leger van 25.000 man; dezer dagen zullen wij alomme de wervingen openen⁷²⁰)”. Dagelijks gaan deze maatregelen voort; nog 5 Dec., den dag vóór zijn aftreden, gelast het A. B. Bentinck van Buckhorst, om vóór zijn overkomst naar den Haag in de provinciën aan gene zijde van den IJsel een corps infanterie op te richten en werfofficiers aan te stellen⁷²¹). Het zijn deze maatregelen van het A. B. die de S. V. 6 Dec. bevestigt en uitbreidt, en het denkbeeld, op deze wijze een vrijwilligersleger van 25.000 man te verkrijgen, is door het reglement van 20 Dec. volstrekt niet op den achtergrond geschoven: bij besluit van 9 Jan. 1814 wordt voor dit leger eene organisatie bepaald, op de genoemde sterkte berekend⁷²²). Natuurlijk werd die sterkte niet aanstonds bereikt: de volkselementen die voor vrijwillige dienstneming bij een staand leger in aanmerking kwamen waren reeds voor het overgroote deel door Napoleons conscriptie (waarbij plaatsvervanging toegelaten was) opgezogen, en voor zoover zij niet in den oorlog omgekomen waren, kwamen er van deze lieden in Noordduitschland, Boheme en elders wel dag voor dag vrij, maar zij waren niet in een oogwenk weder in Holland terug. Desniettemin waren er van de bij de organisatie van 9 Jan. 1814 verlangde 22 bataljons infanterie van linie voor het einde van 1813 reeds 6 compleet en 4 in formatie; van de 4 regimenten cavalerie bestonden er reeds 2⁷²³). Eind Februari wezen de sterktelijsten aan 21.415 man in totaal⁷²⁴), waarvan 5.755 militie en 1.062 vreemdelingen (Nassauers), de rest Nederlandsche vrijwilligers, waarvan 11.884 geworven in Nederland zelf en 2.714 in Duitschland⁷²⁵). De in Nederland geworvenen waren echter over het algemeen van een slecht gehalte; ook was de troep ongeoefend, gebrekkig uitgerust, ellendig geëncadreerd; een werkelijk leger viel nu eenmaal in een van zijn beste krachten beroofd land niet uit den grond te stampen. Als de minister van oorlog, door de bondgenooten aangepord, eind Februari verzekert, op 1 April aan den oorlog te velde te zullen kunnen deelnemen met 25.000 man⁷²⁶), komt deze verwachting bedrogen uit; als April in het land is zijn er nog maar 11 à 12.000 werkelijk gereed over de grenzen te trekken⁷²⁷), al hoopt men eerlang, naarmate de militie beschikbaar komt, dit getal te kunnen vergrooten.

Dat men nu het Bestuur aanvankelijk uitsluitend met de vorming van een staand leger bezig ziet, beteekent niet dat men zich niet tevens een militie en landstorm als noodzakelijke aanvulling voorstelde. Zóóveel hadden de tijden ook aan Nederland goddank wel geleerd, dat men de landsverdediging niet op huurlingen alleen meer mocht laten aankomen. Reeds 20 Nov. brengt Canneman de zaak der volkswapening bij Gijsbert Karel ter sprake⁷²⁸); en nauwelijks is 6 Dec. de Kabinetsraad gevormd, of Canneman wordt, bij afwezigheid van Bentinck, met het ontwerpen eener wettelijke regeling belast, die evenwel, toen zij gereed was, te draconisch voorkwam, en moest worden „verzacht”⁷²⁹). Eerst het opstellen van dit stuk (een militie- en landstormregeling in 63 artikelen), vervolgens het onderzoek door Vorst en militairen, zal eenigen tijd gevorderd hebben, maar althans 17 Dec. heeft het reglement van 20 Dec. in alle hoofdtrekken reeds vastgestaan⁷³⁰). Van de geheele voorstelling, als zou dat reglement het gevolg zijn van teleurstelling over de resultaten der oproeping van den 6den, blijft dus niets over. Die resultaten kunnen eerst bekend zijn geweest op een oogenblik waarop de voorbereiding der andere zaak reeds in vollen gang was.

Dat, in navolging der Fransche conscriptie, bij de militie de plaatsvervanging was toegelaten, wreekte zich natuurlijk onmiddellijk op den toeloop voor het staande leger. De kolonel S. J. graaf van Limburg Stirum, met de werving te Arnhem belast, schrijft 19 Jan. 1814 aan Oorlog: „Sedert de loting een aanvang genomen heeft, staat de Werving niet alleen stil, maar de desertie neemt toe. De luiden worden verleid door groote premies om als remplaçanten zich te engageeren”⁷³¹). Het begin der ondervinding, dat het militiebeginsel, eens aangenomen, geen staand leger nevens zich verdraagt!

Zesde hoofdstuk der Grondwet (hiervóór, bl. 342). Toen Hogendorp in 1812 de Schets opstelde, heeft hij aan eene militie stellig nog niet gedacht, doch nu deze was ingevoerd kwam het wenschelijk voor aan de zaak een „grondwettigen ondergrond” te geven, tot verzekering der nieuwe instelling zoowel als tot bescherming der ingezetenen. Als men dus de Grondwet door is en de president vraagt of iemand nog iets te proponeeren heeft, komt Repelaer met de opmerking, „dat de Staten-Generaal zich zullen verlegen vinden, indien omtrent de landmilitie en den landstorm niets in de Grondwet gevonden wordt”. De bedoeling dezer opmerking blijkt uit den inhoud van het voorstel dat hij er op volgen laat, en dat den hoofdinhoud van het reglement van 20 Dec. (landmilitie uit vrijwilligers, bij ongenoegzaam aanbod loting uit de ongehuwden van 17–45 jaar, met plaatsvervanging) in de Grondwet brengt, doch tevens bepaalt dat de 20.000 man een fixum zijn, „voor geene vermeerdering of vermindering vatbaar dan in gevalle van vermeerdering of vermindering van territoir.” De president wordt door Repelaer's opmerking niet verrast; immers hij zelf blijkt ook reeds een hoofdstuk over de defensie in petto te hebben. Dit verschilt van Repelaer's voorstel in hoofdzaak hierin, dat het eene herinnering aan het bekende artikel der Unie van Utrecht in den voorgevel heeft, en ook, wat Repelaer aan de wet overliet, den diensttijd der militie bepaalt (op vijf jaar, te verlengen bij de wet in geval van nood). Na een niet zeer diepgaande maar niet onwelwillende beraadslaging worden de voorstellen-Repelaer en Hogendorp in bewerking gegeven aan Repelaer en Röell. Wat zij er van gemaakt hebben is niet bewaard, doch op te maken uit de aanmerkingen van den Souvereinen Vorst⁷³²). Hun hoofdstuk moet hebben ingehouden:

1o. Vaste zee- en landmacht, bestaande uit vrijwilligers, 't zij inboorlingen of vreemden, voor den dienst zoowel in als buiten Europa.

2o. Landmilitie, bestemd uitsluitend ter verdediging van het grondgebied, bestaande 1o. uit vrijwilligers; 2o. uit lotelingen uit de ongehuwden van 17–45 jaar. Sterkte 20.000 man; dienstplicht 5 jaar. In vredestijd doet slechts een klein gedeelte dienst.

3o. In de steden herstel der schutterijen; in oorlogstijd ook schutterijen op het platteland, die dan, met de stedelijke schutterijen vereenigd, een landstorm vormen.

4o. Overige voorschriften betreffende deze materie te geven bij de wet.

De Souvereine Vorst stelt hier tegen over:

1o, 3o en 4o als boven.

2o. Militie uit de mannen van 18–22 jaar; sterkte niet in de Grondwet. Dienst 5 jaar; jaarlijks valt ⅕ af, dat door nieuwe loting wordt aangevuld. De geheele militie komt jaarlijks éénmaal samen om gedurende een maand of daaromtrent geoefend te worden; en de S. V. heeft de bevoegdheid, zoo lang hij zulks noodig oordeelt ¼ van het geheel te doen samenblijven. De geheele militie blijft niet samen dan op machtiging der Staten-Generaal. Geen vrijwilligers; en de plaatsvervanging niet in de Grondwet te noemen.

De commissie van redactie (Aylva, Repelaer, Elout, Röell) die dit tegenvoorstel van den S. V. ontvangt, heeft tegen de beperking tot de mannen van 18–22 jaar en de jaarlijksche aanvulling en oefening groot bezwaar: „de populatie schijnt zulks weinig toe te laten, vooral bij herleving van zeevaart en koophandel, alsook bij het terugbekomen der koloniën”⁷³³). Haar president Aylva ontvangt dan, bij schrijven van 23 Februari, een uitvoerige uiteenzetting van 's Vorsten denkbeelden. „Om de verdediging van 't land op de medewerking der Landmilitie te gronden, moet dezelve bij het begin van oorlog in den kortst mogelijken tijd op de been en disponibel zijn. Wanneer alsdan eerst tot completeering derzelve vrijwilligers opgeroepen worden, eene loting voorgenomen en remplaçanten afgewacht, kan een gedeelte des grondgebieds de rampen des oorlogs ondervinden, voor wij in staat zijn de noodige middelen te verzamelen om hetzelve te beschermen. Ik ken daartoe geen ander middel, dan in tijd van vrede eene permanente militie te hebben, even sterk als in tijd van oorlog. Gedurende eenige weken in 't jaar blijft dezelve te zamen om geoefend te worden. Een vijfde der manschappen wordt jaarlijks ontslagen, en de noodige manschappen tot completeering uit de aankomende jeugd door loting genomen. Tot een diergelijke permanente mesure kan niet van de 17 tot 45 jaar geloot worden. Eenen militairen geest aan te kweeken, de grootste economie voor de financiën, en het verzekeren der middelen van verdediging, is al wat ik beooge. De situatie van Europa moeten wij daarbij in 't oog houden; bij het militair zijn van alle natiën is de rust der naburen in grooter gevaar, en vereischt middelen welke vroeger niet noodig waren”.

Bij de mondelinge conferentie op 25 Februari, waarin de nog uitstaande punten moesten worden „geapplaneerd”, heeft de S. V., op de vrijwilligers na, er zijn denkbeelden door gekregen. Op de woorden „zooveel mogelijk uit vrijwilligers” na, zijn artt. 123 en 124 der Grondwet dus van hèm. De Vorst zal voorzien hebben, dat die „vrijwilligers” verkapte remplaçanten zouden zijn, zooals het volgende jaar ook uitgekomen is. „Gij weet”, schrijft 4 April 1815 Kemper aan Falck, „dat bij de wet op de landmilitie⁷³⁴) de vrijheid aan de stedelijke besturen wordt gelaten, om eene zekere som te besteden tot bekomen van vrijwilligers en alzoo de loting overbodig te maken. Men heeft in het vorig jaar deze premiën gevonden door vrijwillige inschrijvingen⁷³⁵), en in kalme tijden is deze mesure zeker de beste om de gemoederen langzamerhand aan dezen hier te lande nieuwen maatregel te gewennen, maar in een oogenblik als dit, waarop menschen van alle standen verklaren zich vrijwillig aan te bieden, publica autoritate inschrijvingsbiljetten te laten rondbrengen, niet tot stijving van 's lands kas, niet tot verdediging onzer grenzen, niet tot voorziening in het lot der vrouwen en kinderen van hen die uittrekken, maar tot kooping van remplaçanten voor eenloopende jonge menschen, die door de wet tot de wapenen geroepen worden, is toch waarlijk wat heel gek. Het geheele doel eener nationale militie gaat er door verloren, en alle wervingen voor de staande armee worden er òf krachteloos òf ten minste veel kostbaarder door gemaakt”⁷³⁶).

Wetboek van Koophandel (hiervóór, bl. 350).—Het ontwerp-van Gennep c.s. onderscheidde zich van den Franschen Code de Commerce van 1807 op het belangrijk punt der (in den Franschen Code verboden, in den Hollandschen, in navolging der stedelijke ordonnantiën van Amsterdam, toegelaten) verzekering op ingebeelde winst. Het ontwerp is, met inbegrip van dit punt, grootendeels herleefd in het nog geldende Wetboek van Koophandel van 1838.

Meer voorliefde (hiervóór, bl. 350).—Deze meerdere voorliefde voor het Crimineel Wetboek was zeer natuurlijk, als men de voorgeschiedenis der wetgeving van Lodewijk Napoleon nagaat. Het Crimineel Wetboek was in veel grootere mate dan het Wetboek Lodewijk Napoleon een Nederlandsch product.

De Staatsregeling van 1798 had, in haar 28ste artikel, een nationaal wetboek verlangd „zoowel van burgerlijke, als van lijfstraffelijke wetten, tegelijk met de wijze van rechtsvordering”, en de invoering daarvan voorgeschreven uiterlijk binnen twee jaren. Ter uitvoering van dit voorschrift had het Vertegenwoordigend Lichaam bij besluit van 5 Sept. 1798 het Uitvoerend Bewind gelast, eene commissie van twaalf rechtsgeleerden te benoemen om dit algemeen wetboek te ontwerpen. Deze commissie (Bondt, Walraven, Farjon, Cras, Elout, Donker Curtius e.a.) kwam het eerst met de manier van procedeeren gereed, die daarop bij decreet 22 Augustus 1799 is vastgesteld, doch waarvan de invoering wachten moest op de nieuwe organisatie der rechterlijke macht, die nimmer heeft plaats gehad. Met het algemeen burgerlijk en lijfstraffelijk wetboek was men na jaren nog niet verder gevorderd, dan dat daarvan 25 April 1801 een „plan van verdeeling” aan het Bewind kon worden opgegeven, krachtens hetwelk het wetboek zou worden geopend met „eene inleiding nopens het recht in het algemeen”, en vervolgens in vier deelen zou zijn gesplitst, „in welker eerste van het recht der personen, in het tweede van het recht omtrent zaken, in het derde van de rechtsmacht en rechtspleging, en in het vierde van misdaden en straffen zou gehandeld worden”. Spoedig daarna werd de staatsregeling van 1798 door die van 1801 vervangen, welke het Staatsbewind belastte met de zorg, een algemeen civiel en crimineel wetboek, nadat op de daarvan gemaakte ontwerpen der consideratiën van het Hoog Nationaal Gerechtshof zouden zijn ingenomen, ten spoedigste aan het Wetgevend Lichaam ter bekrachtiging aan te bieden. Nadat opnieuw eenige jaren waren voorbijgegaan zonder dat de nog altijd bestaande en zich in leerstellige kwestiën verdiepende commissie-Cras met haar werk gereed kwam, gaf het Staatsbewind haar bij besluit van 26 April 1803 den wensch te kennen allereerst een ontwerp van crimineel wetboek te mogen ontvangen. De commissie, thans inziende „dat het verband tusschen alle de deelen van het geheel wetboek eenigszints wierd verstoord,” was bedacht „op welke wijze zij dit gebrek zou verhelpen.” Zij bood, 3 Oct. 1804, niet slechts het verlangde lijfstraffelijk wetboek aan, maar ook die gedeelten van het gedroomde algemeen wetboek, „die tot het straffend recht eene onmiddellijke betrekking hadden,” zijnde de inleiding, „van het recht in het algemeen,” en uit de derde hoofdafdeeling een ontwerp van „wetten omtrent het bewijs.” Dit alles werd, overeenkomstig het voorschrift der Staatsregeling, in handen van het Hoog Nationaal Gerechtshof (president: Reuvens) gesteld, dat met zijn onderzoek nog niet gereed was toen Schimmelpenninck het Staatsbewind, en evenmin, toen Lodewijk Schimmelpenninck verving. Eerst 24 Oct. 1806 werd zijn advies bij den koning ingezonden; het was in alle hoofdzaken van Reuvens afkomstig.

Het advies keurt af, dat de commissie „aan afgetrokken denkbeelden of regelen uiterlijke kracht van wet wil geven, zoolang niet tegelijk de toepassing daarvan op het vastgesteld recht in alle gevolgen kan doorzien en overwogen worden...... Het is ons voorgekomen, dat aan de commissie opgedragen geweest zijnde het ontwerpen van een wetboek, hetzelve niet meer noch minder had behooren te bevatten dan stellige wetten, en geenszins eene opgave en ontwikkeling van wijsgeerige of rechtsgeleerde grondbeginselen, bepalingen en verdeelingen, over welke in de scholen der geleerden wordt gehandeld. Wij meenen dat dit alles in een wetboek behoort vermijd te worden, zoo omdat zulks veelal de vatbaarheid van het grootste aantal menschen te boven gaat, als omdat hetzelve bezwaarlijk zoo kan worden uitgedrukt, dat het in alle gevallen tot richtsnoer kan verstrekken, en niet integendeel lichtelijk aanleiding geven tot overtredingen of spitsvondige twisten. Over het geheel komt het ons ongeraden voor het oordeel van den rechter aan afgetrokken voorschriften (in plaats van aan concrete bepalingen) te binden.”

Deze voor den geheelen opzet van het werk van 1798 vernietigende kritiek maakte in den Staatsraad grooten indruk. Den 14den en 19den Februari 1807 werd zij daar, onder voorzitterschap des konings, besproken.

Donker Curtius, in de vergadering aanwezig, gaf eene verklaring hoe de commissie, onder leiding van Cras, tot haar doctrinaire omdolingen was gekomen: zij had zich oorspronkelijk niet voorgesteld een crimineel wetboek te zullen schrijven, „maar een Rechtsboek, geschreven voornamelijk voor den rechter, en in het algemeen voor alle denkende koppen; voor wijsgeeren en voor rechtskundigen, en niet zoozeer voor den gemeenen man; waarom dan ook de commissie had begrepen, dat daarin behoorde een systema juris, en wijsgeerige regels en principes.”

De Staatsraad was van een ander gevoelen, stelde aanstonds de geheele inleiding, „van het recht in het algemeen,” ter zijde, en begon het ontwerp-lijfstraffelijk wetboek van alle leerstellige artikelen te zuiveren. Het gevolg was de benoeming, bij koninklijk besluit van 18 Nov. 1807, eener kleine commissie (Reuvens, Elout, van Musschenbroek), om met inachtneming der critiek van den Staatsraad een nieuw ontwerp van lijfstraffelijk wetboek in te dienen. Reeds 25 Jan. 1808 kon deze commissie de hoofdtrekken van haar ontwerp den koning ter goedkeuring aanbieden, welke goedkeuring onthouden werd aan één der onderdeelen: de bekrachtiging die het ontwerp gaf aan het oud-vaderlandsche stelsel van transactie, „van afkoop en verdrag, niet wegens misdaden en overtredingen waarover reeds eene rechterlijke veroordeeling zoude gegaan zijn, maar wegens beschuldigingen welker uitslag nog onzeker kon geacht worden.” De commissie wilde aan dit stelsel, waaraan de officieren van justitie hier te lande buitengemeen gehecht waren doch dat aanleiding had gegeven tot diep ingevreten misbruiken, vasthouden; „de ondervinding leert,” zeide zij, „dat langs dien weg vele overtredingen geboet worden, waarover de beschuldigde, hoezeer waarlijk schuldig, bij gebrek aan bewijs wellicht niet zoude kunnen worden veroordeeld, behalve dat in sommige zaken de oplegging van straffen bij rechterlijk vonnis, hoe zacht dezelve ook zouden mogen zijn, inconvenienten na zich sleept, welke ten nutte der maatschappij beter vermijd worden.” De Staatsraad, aan welken dit punt vervolgens in het bijzonder werd onderworpen, was van een gelijk gevoelen, maar de koning, die het beginsel van rechtsgelijkheid boven alles stelde en van de schromelijke misbruiken, welke de transactie veelal hadden vergezeld, volkomen was ingelicht, gaf aan de commissie kortweg te kennen, „dat geenerhande afkoop ter zake van misdaden zal kunnen plaats hebben” (5 Febr. 1808). Den 29sten Maart 1808 werd nu het definitief ontwerp der drie heeren aan den koning ingediend, die aan het onderzoek daarvan door den Staatsraad persoonlijk deelnam⁷³⁷) en de deliberatiën, over het ontwerp gevoerd, in openbaren druk liet uitgaan. De koning verdedigde daarbij zeer energiek en levendig de beginselen van rechtsgelijkheid, in die mate dat hij zich (zonder gevolg) tegen het opnemen der geldboete in de straffenreeks verzette, uit vrees dat daaruit aanleiding zou worden genomen tot gunstbetoon aan door de fortuin bevoorrechten. Hij bereikte, dat de vrijheid om geldboeten op te leggen beperkt bleef tot gevallen uitdrukkelijk in de wet genoemd.

Zeer was de koning gekant tegen het behoud der doodstraf, doch zonder de staatsraden tot zijn humanitaire gevoelens te kunnen bekeeren. Hij verkreeg echter de schrapping van het afzichtelijk afschrikkingsmiddel, de tentoonstelling der lijken op het galgenveld; ook eene verlaging van het strafmaximum voor kinderen.

Het Crimineel Wetboek, 30 Nov. 1808 bij het Wetgevend Lichaam ingediend, werd 1 Febr. 1809 ingevoerd. Het onderscheidde zich van den Franschen Code Pénal door eenvoud in het stelsel der vrijheidsstraffen (enkel opsluiting, geen deportatie of dwangarbeid), en ruime bevoegdheid van den rechter in de bepaling der strafmaat⁷³⁸). Het sloot zich aan bij Nederlandsche traditiën, doch corrigeerde deze in belangrijke mate.

Ook de redactie van een Burgerlijk Wetboek werd aan een kleine commissie opgedragen (van Gennep, van Wesele Scholten en Loke), doch deze kreeg in opdracht zich tot eene omwerking van den code Napoleon te bepalen, daar de Keizer zich reeds zeer ongeduldig had betoond dat men dezen niet eenvoudig voor Holland overnam. Het „Wetboek Napoleon, ingerigt voor het koninkrijk Holland” (9 Dec. 1808 ingediend bij het Wetgevend Lichaam, 1 Mei 1809 ingevoerd), vertoont dan ook slechts geringe afwijkingen van het Fransche origineel.

Jachtwet van 11 Juli 1814 (hiervóór, bl. 356).—Br. en Ged. V, 111: „Er was bij gelegenheid van deze wet zeer veel te doen, zooals altijd op dit stuk, omdat de liefhebbers zig driftig maken. Deze reis was er levendigheid onder de Staten-Generaal, en elk had in den mond, dat de wet zou verworpen worden. Het rapport van de commissie was tegen. Ik merkte aan den Prins in den Kabinetsraad, dat het hem verdroot. Ik nam daarop voor de wet te verdedigen, en deed dit met zulk een onverwagten uitslag, dat zij met de meerderheid van ééne stem doorging”.

Afkoopbaarstelling van tienden (hiervóór, bl. 357).—Tot mijn leedwezen heb ik hiervóór, bl. 151, het keizerlijk decreet van 22 Jan. 1813 over het hoofd gezien. De woorden: „Tot zoodanige afkoopbaarstelling is het evenwel onder het Fransche bestuur niet meer gekomen,” moeten worden geschrapt, en vervangen door deze andere: „Deze afkoopbaarstelling is inderdaad ingevoerd bij keizerlijk decreet van 22 Jan. 1813 (Fortuyn III, 539), doch door den Souvereinen Vorst weder te niet gedaan bij besluit van 22 Oct. 1814 (Staatsblad n^o. 103).”

Onderwijs (hiervóór, bl. 360).—Over dit onderwerp was onder Lodewijk vrij wat te doen geweest. Wat het lager onderwijs betreft viel slechts op de wet van Schimmelpenninck voort te bouwen, maar het hooger onderwijs, misschien het meest de veel te talrijke, latijnsche scholen, eischte dringend herziening. De koning is aanvankelijk niet vreemd geweest aan het denkbeeld de Leidsche hoogeschool (aan welke hij het praedicaat van Koninklijke verleende) tot de centrale hoogeronderwijsinstelling van het land te maken, maar liet dit plan spoedig varen toen zich daartegen, uit Utrecht en Franeker vooral, een krachtig verzet openbaarde. Bij besluit van 15 Aug. 1809 werd aan eene commissie van vier leden (van Swinden, Bennet, Valckenaer, van Beeck Calkoen) de indiening van een algemeen reorganisatieplan van het onderwijs in al zijn geledingen opgedragen. Haar rapport (22 April 1809) is vooral merkwaardig wegens de daarin ontworpen schakel tusschen lager en hooger onderwijs. De Commissie denkt zich tusschen die beide een „tweede of middelbaar onderwijs,” dat niet enkel de voorbereiding tot het hooger onderwijs (en dus de latijnsche scholen) omvat, maar ook bestemd moet zijn „tot vorming en opvoeding van den meer beschaafden mensch.” Ten tijde dat de latijnsche scholen voor het eerst werden opgericht, zegt de commissie, „waren de menschen, om zoo te spreken, verdeeld in twee zeer onderscheiden klassen, in die der geleerden en der ongeleerden. Deze laatsten bemoeiden zich niet om kundigheden te verkrijgen die eenige oefening vereischten; de handwerken, fabrieken, kunsten en vele andere beroepen bestonden slechts in het blind volgen van een oud gebruik. Thans echter heeft men er zich toe gezet over alle voorwerpen onzer kundigheden in hedendaagsche talen te schrijven; de natuurkundige wetenschappen zijn beoefend geworden; oude gewoonten hebben plaats gemaakt voor beredeneerde handelwijze en inrichtingen. Alles rondom ons is veranderd, behalve het onderwijs op de latijnsche scholen, 't welk hetzelfde gebleven is, geschikt voor één enkele klasse van menschen. Maar het is thans niet langer te doen om alleen grieksch en latijn te verstaan, het komt er op aan op de hoogte zijner eeuw te zijn, en die kundigheden te bezitten, welke den mensch geschikt maken voor allerlei slag van zaken.”

Het rapport ging naar den Staatsraad, die 14 Dec. 1809 gunstig verslag uitbracht; tot wetgeving is het tijdens 's konings regeering niet meer gekomen.

Het rapport der beide commissarissen, na de inlijving naar Holland gezonden om de aansluiting bij de Fransche Universiteit voor te bereiden, Cuvier en Noël, luidt voor de latijnsche scholen ook zeer ongunstig, en concludeert tot hunne vervanging door middelbare scholen van het Fransche model⁷³⁹), die ook bij decreet van 22 Oct. 1811 werden voorgeschreven maar bij den opstand nog nergens waren tot stand gekomen.

De commissie van 18 Jan. 1814 heeft zoowel het rapport-van Swinden als dat van Cuvier en Noël gebruikt. Haar voorstellen tot reorganisatie der latijnsche scholen zijn aan het lid D. J. van Lennep te danken⁷⁴⁰).

Over de practijk van dit gedeelte van het reglement van 2 Aug. 1815 deelt Falck, die als minister van onderwijs jaren lang daarmede te maken had, het volgende mede:

„De verbetering der Latijnsche scholen ging zeer langzaam. Hoewel er allengskens meerdere ruimte kwam voor de keuze van meesters, men bleef echter verlegen met de verwijdering der in functie zijnde welke van den ouden slenter òf niet wilden òf niet meer konden afgaan. Al was dus op een paar klassen het onderwijs doelmatig ingerigt en vrugtbaar, wat op dezelven aangeleerd en gewonnen was bleef op de volgende meestal zonder ontwikkeling. Ministerieele aanschrijvingen, op de rapporten en voordragten van den inspecteur gegrond, vermogten weinig ten goede, want evenals de bezorging der benoodigde gelden was ook het eigentlijke beheer, het dagelijksche toezicht een plaatselijke aangelegenheid, en zelden mogt het ons gebeuren Curatoren te ontmoeten die met echte en duurzame belangstelling werkzaam verkozen te zijn in den geest van het reglement. Ik weet, dat door gedurig aanhouden en vermanen de resultaten in de laatste jaren⁷⁴¹) gunstiger zijn geworden dan in mijnen tijd, maar komt het eens tot de wettelijke bepaling van een algemeen stelsel van onderwijs, dan zal al hetgene tot het Lagere en Hoogere behoort minder moeilijk vallen dan de regeling van dit tusschenvak”⁷⁴²).

Voor de hoogescholen trachtte de commissie, die in hoofdzaak uit professoren bestond, zooveel zelfstandigheid te verwerven als bij de nieuwe verhouding tot het centrale gezag maar eenigszins oirbaar was:

„De waarheid is (schrijft Falck) dat schier een ieder toen leefde onder den invloed van eenen geest van reactie die men, daar hij personen spaarde, des te vrijer met zaken en instellingen begaan liet. Napoleon's regeering had den stand der onderwijzers verwaarloosd. Natuurlijk dus dat men na haren val niet te veel meende te kunnen doen om denzelven te verheffen en als het ware schadeloos te stellen. De vreemdelingen hadden de hand geligt met de van ouds bestaande wetten en inrichtingen; wat wonder dat men van hen ontslagen zijnde, schier onwillekeurig en juist omdat die wetten en inrigtingen oud waren, tot dezelve terug kwam? Ut vitent homines vitia in contraria currunt. A. G. Camper ijverde niet minder om Franeker wederom met eene hoogeschool te begiftigen dan Hofstede aangedrongen had om Drenthe als een afzonderlijke provincie behandeld te zien. Ten laatste liet hij zich met een Rijks-Athenaeum tevreden stellen. Billijkheidshalve had men begrepen voor Harderwijk niet minder te mogen doen dan voor Franeker, maar daar bleef alles zoo achterlijk dat ik mij al in de eerste maanden na de aanvaarding van het ministerie onbezwaard vond om de afschaffing van het Geldersche Athenaeum aan te raden, en deze vond dan ook plaats nemine contradicente. Zelfs verzuimde ik, zooals ik nu onlangs gewaar worden ben, om den Koning het advies te doen vragen van den Raad van State. Welk een leven zoude er daarentegen geweest zijn, en wat al bedenkingen bij Z. M., indien mijn voorstel de vrije Friezen betroffen had!......

Weinigen van onze professoren verwaarloozen hunnen plicht geheel en al, maar weinigen ook kwijten zich van denzelven in zijn geheelen omvang. De meesten leven en leeren naar hunnen zin, bekorten hunne lessen en den geheelen cursus zooals het hun goeddunkt, en besteden de altijd eenige dagen vervroegde en verlengde vacantiën tot alles behalve het voortbrengen van zulke geschriften en het doen van zulke nasporingen als waardoor hunne Duitsche ambtgenooten zoo gestadig aan grondige wetenschap bevorderlijk zijn, en zoo vaak zich zelven een Europeeschen naam verwerven. Ten deele is zulks toe te schrijven—en hier meen ik dat het Reglement meest voor berisping vatbaar is—aan de onafhankelijkheid waarmede het hoogleeraarsambt is begiftigd geworden. De professor, eens benoemd, is zeker van zijn niet onaanzienlijke jaarwedde; zeker van collegie- en promotiegelden die in meer dan ééne faculteit tot een alterum tantum der jaarwedde oploopen; zeker eindelijk van na dertigjarigen dienst eene verhooging van een vierde te bekomen, van welk voorregt in geene andere loopbaan eenig voorbeeld bestaat. Het genot van zoodanige voordeelen had ten minste behooren te worden in verband gebracht met de redenen van tevredenheid die de bevoordeelden door aanhoudende vlijt en werkzaamheid aan Curatoren geven zouden. Edoch deze Curatoren zelve! Hebben zij zich genoegzaam toegelegd op het gadeslaan van den gang der studiën, bestendig op de oordeelkundige naleving van het Reglement gewaakt, hun gezag tegen nalatige of eigenzinnige hoogleeraren naar behooren doen gelden? Ik vrees van neen; ik vrees meer: ik vrees dat deze collegiën niet zijn wat zij zijn moesten: een doelmatig intermediair tusschen de regeering en de hoogescholen. Dezelve werden oudtijds samengesteld uit leden van den Provincialen Souverein. Zij beschikten over de inkomsten. Bij hun was de bevoegdheid tot beroepen, tot bevorderen. In eene monarchie, wanneer de universiteiten staatsinstellingen zijn in welker geldelijke behoeften uit de schatkist moet worden voorzien, is dit alles geheel anders. Het wezen der zaak moest worden opgegeven; waarom dan de benaming behouden? Om den onwillekeurigen indruk der zucht voor het oude, die ik zeide dat in de eerste jaren van 's lands herstelling allerwege heerschende was......”⁷⁴³).

Dit bleef echter meer, enz. (hiervóór, bl. 363).—Hier meen ik dat Tellegen zich vergist. Censuur, d.w.z. preventief toezicht, is bij mijn weten tusschen 1795 en de inlijving hier te lande niet uitgeoefend. Wel af en toe sterke repressie, tot verbod van bepaalde bladen toe⁷⁴⁴); maar dit is iets anders dan censuur.

Liberaal (hiervóór, bl. 365).—In Frankrijk en België, waar een hevige katholieke reactie aan den gang is, wordt er bovenal mede bedoeld anti-clericaal; in dit Belgische spraakgebruik wordt eerlang ook Koning Willem I bij de liberalen ingelijfd op een tijd dat Falck hem reeds minder „liberaal” begint te vinden. Bij Falck is het een vage term voor „ruimdenkend”; zelfs de bisschop van Namen heet bij hem in 1814, in tegenstelling tot de Broglie, „braaf en liberaal”⁷⁴⁵); (in het volgende jaar teekende hij het Jugement doctrinal). Het woord beteekent bij Falck dunkt mij zooveel als „niet blind voor de voordeelen van het nieuwe; niet doodblijvend op de oude letter.” Men was dus bij ons in 1813–'14 liberaal, door zoo weinig mogelijk af te knibbelen van de nalatenschap van Bonaparte. Later gaan andere begrippen, van politieken en economischen aard, den leeg geworden term vullen, maar in 1813–'14 heeft die nòch met de quaestie van volksrechten tegen oppermacht, nòch met die van particulier initiatief tegenover staatsvoogdij, iets in het minst te maken.