[Inhoud]

Hoofdstuk I

De kunstmatige hulpmiddelen der Natuurwetenschappen

Overal in de natuur, waar de mensch zich zet tot het vergaren van kennis, is hij gedwongen, verschillende middelen te gebruiken, 1e. om orde te scheppen tusschen de oneindig-talrijke en gevarieerde beschouwde voorwerpen; 2e. om zonder verwarring in die onmetelijke menigte òf belangwekkende groepen te onderscheiden, òf elk voorwerp op zichzelf; 3e. tenslotte om alles wat men vernomen en gedacht heeft aan zijns gelijken mee te deelen. Het daarbij door ons benoodigde dan vormt wat ik noem de “kunstmatige hulpmiddelen” der natuurwetenschappen, niet te verwarren met de wetten en handelingen zelf der natuur.

Evenzeer als het noodig is, in die wetenschap het kunstmatige van het natuurlijke te onderscheiden, zoo moet men ook twee heel verschillende drijfveeren tot natuurstudie uiteenhouden.

De eene is een “economische”, omdat zij ontstaat uit de menschelijke behoeften aan nooddruft en verpoozing met betrekking tot de natuurvoortbrengselen, die hij zich ten nutte wil maken. Uit dien hoofde interesseert hij zich slechts voor zulke, waarvan hij voordeel wacht.

De andere, hiervan zeer verschillende drijfveer is de wijsgeerige, die ons doet wenschen de natuur zelf in al haar geledingen te leeren kennen, om haar beloop, wetten en verrichtingen te begrijpen, ons een denkbeeld te vormen, van alles, wat zij laat [4]ontstaan en bestaan, i.e.w., die soort kennis verschaft, die den waren natuurvorscher kenmerkt. Den weinigen van deze geestesrichting interesseeren alle waarneembare natuurverschijnselen gelijkelijk.

De economische en amusements-behoeften deden eerst de verschillende hulpmiddelen bedenken, bij de natuurwetenschap in gebruik. Eenmaal doordrongen van de belangstelling in de natuurstudie pasten wij hen daarbij verder toe. Zoo zijn die middelen onontbeerlijk, zoowel bij de bestudeering van bepaalde voorwerpen als ter bevordering der natuurwetenschappen (i.h.a.), en ter oriënteering in haar enorme hoeveelheid verschillende objecten.

Nu dwingt ons de wijsgeerige belangstelling in de betreffende wetenschappen—ofschoon minder algemeen gevoeld dan de economische—tot scheiding van het kunstmatige en het natuurlijke en de behandeling van het eerste binnen passende grenzen te houden, om aan het tweede alle verdiende aandacht te schenken.

Die hulpmiddelen zijn:

1. 1e. De systematische algemeene en bijzondere indeeling.
2. 2e. De klassen.
3. 3e. De orden.
4. 4e. De families.
5. 5e. De geslachten.
6. 6e. De nomenclatuur, zoowel der verschillende afdeelingen als der bijzondere voorwerpen.

Deze 6, in de natuurwetenschappen algemeen gebruikelijke, echte kunst-middelen moeten dienen tot het rangschikken, indeelen, bestudeeren, vergelijken, herkennen en aanhalen van de verschillende waargenomen natuurvoortbrengselen. Iets dergelijks heeft de natuur niet gedaan, en inplaats ons zelf te misleiden door ons werk met het hare te verwarren, [5]moeten wij erkennen, dat de klassen, orden, families, geslachten en desbetreffende nomenclatuur hulpmiddelen van onze vinding zijn, weliswaar onmisbaar, maar die men moet gebruiken volgens overeengekomen beginselen om willekeurige veranderingen te vermijden, die alle voordeel zouden te niet doen.

Zonder twijfel moest men onvermijdelijk de natuurvoortbrengselen groepeeren en onder hen verschillende indeelingen opstellen, zooals klassen, orden, families en geslachten en z.g. soorten afpalen en al deze grootheden benoemen. De grenzen van ons kunnen eischen het en wij behoeven zulke middelen als hulp bij het vastleggen van onze kennis omtrent die wonderbaarlijke menigte tot in ’t oneindige verschillende, waarneembare natuurvormen.

Maar deze classificaties, dikwijls zoo gelukkig door de natuurvorschers bedacht, evenals haar indeelingen en onderverdeelingen, zijn geheel en al kunstmatig. Niets van dat alles bevindt zich in de natuur, ondanks den grondslag, daaraan schijnbaar gegeven door zekere in schijn op zichzelf staande deelen van de ons bekende natuurlijke reeks. Men kan dan ook verzekeren, dat de natuur klassen, orden, families, geslachten noch soorten werkelijk in constanten vorm heeft voortgebracht, maar alleen individuen die elkaar opvolgen en gelijken op hun voortbrengers1. Deze enkelingen nu behooren tot oneindig-verschillende rassen, geschakeerd in allerlei vormen en allerlei graden van bewerktuiging die onveranderd blijven zoolang geen oorzaak tot verandering op hen werkt.

Laten wij enkele korte uiteenzettingen geven omtrent elk der zes genoemde hulpmiddelen.

Systematische rangschikking. Zoo noem ik—hetzij [6]in het algemeen, hetzij in het bijzonder—elke reeks dieren of planten, die niet overeenkomt met de natuurlijke orde, d.w.z. deze noch geheel, noch gedeeltelijk weergeeft en bijgevolg niet gegrond is op welbepaalde onderlinge verhoudingen.

Men heeft tegenwoordig allen grond tot de erkenning, dat in de natuur een gestelde orde heerscht onder al haar levende wezens, volgens welke orde zij oorspronkelijk gevormd zijn.

Deze orde zelf bestaat in elk organisch rijk in wezen éénig en ongedeeld en is te kennen uit de bijzondere en algemeene betrekkingen tusschen haar verschillende samenstellende deelen. De organismen aan beide einden van zoo’n geordende reeks hebben onderling het minst wezenlijk verband en vertoonen in samenstelling en vorm de grootst mogelijke verschillen.

Die orde zal, naarmate we haar leeren kennen, de systematische of kunstmatige rangschikking vervangen, opgesteld om gemakkelijk de verschillende waargenomen natuurvoorwerpen te groepeeren. Inderdaad heeft men daarbij in de beginne slechts aan hun gemakkelijke onderscheiding gedacht. En de werkelijke natuurlijke orde heeft men des te langer ondoorvorscht gelaten, daar men haar bestaan zelfs niet vermoedde.

Daardoor ontstonden allerlei kunstmatige systemen en methoden, gegrond op zóó willekeurige beschouwingen, dat zij bijna door iederen auteur beginselwijzigingen ondergingen.

Het sexueele systeem van Linnaeus, zoo vernuftig het is, vertegenwoordigt een algemeene systematische indeeling der planten; en de entomologie van Fabricius een bijzondere dito voor de insecten.

De philosophie der natuurwetenschappen heeft in den laatsten tijd haar bekende vorderingen moeten maken, om ons—tenminste in Frankrijk—te [7]overtuigen van de noodzakelijkheid het natuurlijke systeem te bestudeeren, d.w.z. in onze indeelingen de natuurlijke orde zelf te zoeken. Want deze is de eenige blijvende, onafhankelijke van alle willekeur en de aandacht des onderzoekers waardige.

Bij de planten is de natuurlijke methode uiterst moeilijk te volgen, door de nog duistere inwendige organisatie dier wezens en de mogelijke verschillen daarin bij de onderscheidene families. Intusschen heeft men na de geleerde onderzoekingen van Antoine Laurent de Jussieu een grooten stap gedaan naar het natuurlijke systeem in de botanie. Talrijke families zijn gevormd op het onderzoek der onderlinge betrekkingen. Maar ons rest nog een deugdelijke bepaling van de algemeene verhoudingen al dezer families onder elkaar en bijgevolg van de heele Orde. Het begin daarvan heeft men werkelijk gevonden, maar het midden en vooral het einde zijn nog aan willekeur ten prooi.

Met de dieren is het anders gesteld. Hun veel uitgesprokener organisatie in verschillende meer begrijpelijke stelsels heeft hun bewerking bevorderd. De natuurlijke Orde in het dierenrijk is dan ook tegenwoordig in hoofdtrekken vast en voldoende omlijnd. Alleen de grenzen der klassen, orden, families en geslachten zijn nog aan willekeur prijsgegeven. De onder de dieren opgestelde systematische rangschikkingen zijn nog slechts bijzondere, die bijvoorbeeld leden van één klasse betreffen, bijvoorbeeld van de vogels of visschen.

Bij de levende wezens zijn de determineer-kenmerken voor de natuurlijke betrekkingen van des te minder wezenlijken aard, hoe meer men afdaalt van het algemeene tot het bijzondere, en de ware Orde der natuur wordt zoo hoe langer hoe moeilijker herkenbaar.

De klassen. Men geeft den naam klassen aan de [8]algemeene hoofd-afdeelingen van een natuurrijk. Over de andere namen spreken we straks.

Hoe meer onze kennis vordert omtrent de betrekkingen tusschen de samenstellende elementen van een rijk, hoe beter en natuurlijker de opgestelde klassen zijn, als men met die betrekkingen rekening heeft gehouden. Desniettemin zijn zelfs tusschen de beste klassen de grenzen kennelijk kunstmatig. Zij ondergaan dan ook steeds willekeurige wijzigingen van den kant der auteurs, zoolang deze het niet eens zijn over zekere betreffende hulp-principes, en zich daaraan niet onderwerpen.

Zoo zullen dan, zelfs indien de natuurlijke Orde in een rijk volkomen bekend was, de op te stellen klassen altijd echt kunstmatige verdeelsels blijven.

Intusschen schijnen vooral in het dierenrijk verscheidene van die afdeelingen werkelijk door de natuur zelf geformeerd te zijn. En zeker zal men nog lang nauwelijks gelooven, dat de zoogdieren, vogels, enz. géén wèl onderscheiden, natuurlijke klassen zijn. En toch is dat slechts inbeelding en tegelijk een gevolg van de grenzen onzer kennis omtrent de bestaande of voormalige dieren. Hoe meer die voortschrijdt, hoe meer bewijzen verkrijgen we, dat de grenzen, zelfs van de meest-afgezonderd schijnende klassen, zich door onze nieuwe ontdekkingen zien uitgewischt. Zoo schijnen al de vogelbekdieren en mieren-egels het bestaan aan te duiden van overgangsvormen tusschen vogels en zoogdieren. Hoeveel zou de natuurwetenschap er niet bij winnen, als het groote Australische gebied, en nog verscheiden andere, ons beter bekend waren.

Als klassen de afdeelingen van den eersten graad zijn, volgt daaruit, dat daarin gevormde indeelingen zelf geen klassen kunnen zijn; want dat is klaarblijkelijk minder passend. Toch doet men dat wel. Brisson heeft, in zijn Ornithologie, de klasse der [9]vogels in verschillende bijzondere “klassen” verdeeld. Gelijk overal de natuur aan wetten, zoo moet ook de wetenschap aan regels onderworpen zijn. Bij gebreke daaraan,—of als zij niet opgevolgd worden—blijven haar voortbrengselen onbestendig en haar doel gemist.

Moderne natuurkundigen hebben een verdeeling van een klasse in meerdere onderklassen ingevoerd, en anderen hebben dit denkbeeld zelfs toegepast op geslachten, zoodat er sub-genera gevormd werden. Weldra zal ons systeem onder-klassen, -orden, -families, -geslachten en -soorten rijk zijn. Dat is een onberaden misbruik dat de rangorde en eenvoud van indeeling vernietigt, door Linnaeus in zijn voorbeeld gesteld en door ieder aangenomen. De verscheidenheid der tot een klasse behoorende dieren of planten is soms zoo groot, dat het noodig is, daaronder veel afdeelingen en onder-afdeelingen op te stellen. Maar het belang der wetenschap vordert voor elk daarvan steeds den grootst mogelijken eenvoud, om de studie te vergemakkelijken. Dat belang laat al die afdeelingen toe, maar verzet zich tegen een eigen naam voor elk. Er moet een einde komen aan dat namenmisbruik, anders zou de nomenclatuur nog een moeilijker onderwerp worden, dan de dingen zelf, waar het om gaat.

De Orden. Den naam orde moet men geven aan de voornaamste afdeelingen van een klasse. En als deze zelf weer onder-verdeeling toelaten, zijn die onderdeelen geen orden meer. Die naam zou haar kwalijk passen.

Zoo is bijvoorbeeld de klasse der weekdieren gereedelijk in twee groote partijen te verdeelen, de eene met een kop, oogen enz. en zich voortplantend door paring, de andere zonder kop en oogen en paring. Deze cephale en acephale mollusken moeten dus als de twee orden van die klasse beschouwd worden. [10]Intusschen is elk daarvan in meerdere merkwaardige parten te deelen. Maar dat is nog geen reden om deze nu orden of zelfs onder-orden te noemen. Zij kunnen als secties beschouwd worden, als groote families, zelf voor onderverdeeling vatbaar.

Laat ons in onze hulpmiddelen den grooten eenvoud en rangorde bewaren, door Linnaeus ingesteld. En laten we die orden voorzoover noodig in onderdeelen splitsen, zonder bijzondere benamingen.

De orden moeten geteekend zijn door belangrijke kenmerken, alle opgenomen leden betreffende. Maar men moet haar geen bijzondere naam geven, toepasselijk op die leden zelf. Hetzelfde moet ’t geval zijn met de noodzakelijk onder de orden te formeeren secties.

De Families. Men geeft de naam familie aan systematische groepen, die eenerzijds kleiner zijn dan de (klassen en) orden, anderzijds grooter dan de genera. Maar hoe natuurlijk ook de families zijn door de onderlinge verwantschap van alle erin vervatte geslachten, toch zijn de haar afbakenende grenzen altijd kunstmatig. De natuurvorschers zullen dan ook door de verdere studie der natuurvoortbrengselen en het vinden van nieuwe families steeds hare grenzen wijzigen. De een verdeelt een familie in verscheiden nieuwe, de ander vereenigt er verschillende tot één, weer een ander voegt eraan toe en verschuift zoo de haar toegekende grenzen.

Als alle (soorten genoemde) rassen van een natuurrijk volmaakt bekend waren, en eveneens de ware betrekkingen tusschen elk daarvan alsmede tusschen de verschillende gevormde groepen, zoodat overal het werkelijk natuurlijk verband in de verdeeling der soorten tot stand gebracht ware, dan zouden de klassen, orden, secties, en geslachten families zijn van verschillende grootten. Want al die afdeelingen [11]zouden grooter of kleiner porties zijn der natuurlijke Orde. In dat geval zouden de grenzen daartusschen uiterst lastig zijn vast te stellen. Willekeur zou ze onophoudelijk doen varieeren en men zou het er slechts over eens zijn, voor zoover ze door gapingen duidelijk afgeperkt zijn.

Gelukkig voor de in te voeren kunstbegrippen zijn er nog zóóveel soorten dieren en planten onbekend—en daarbij vele wellicht voor altoos, wegens de ontoegankelijkheid van hun verblijfplaats of andere omstandigheden—dat de ontstane gapingen in de reeks, zoowel de dieren als de planten ons nog lang—wellicht voorgoed—de begrenzing der meeste afdeelingen zal mogelijk maken.

Gebruik en noodzaak vereischen voor elke familie en elk geslacht een eigen, toepasselijken naam. Daaruit volgt, dat de schommelingen in grenzen, uitbreiding en bepaling der families steeds nomenclatuur-veranderingen zullen veroorzaken.

De Geslachten. Men geeft den naam geslacht aan een vereeniging van soorten volgens hun onderlinge betrekkingen en stelt aldus kleine reeksen op, omschreven door willekeurig-gekozen grenzen.

Bij een goed genus gelijken alle bestreken soorten in de meest wezenlijke en talrijke trekken op elkaar, moeten natuurlijkerwijze naast elkaar geschikt worden en verschillende slechts onderling in min-gewichtige opzichten, maar voldoende ter onderscheiding.

Zoo zijn de goede geslachten inderdaad kleine families, d.w.z. werkelijke deelen der Natuurorde.

Maar gelijk de uitbreiding der als families betitelde reeksen gevarieerd worden door de auteurs, die willekeurig in de betreffende grondleggende normen afwijken, zoo zijn ook de grenzen der genera blootgesteld aan oneindige veranderingen, wijl zijlieden naar hun believen hun determineerkenmerken wijzigen. [12]En daar de geslachten elk een eigen naam vereischen en elke verandering in de genusbepaling bijna altijd naamswijziging meebrengt, zoo kan men moeilijk de schade berekenen, welke die eeuwige wijzigingen aan den voortgang der natuurwetenschappen toebrengen, hoe zij de synonymie overstelpen, de nomenclatuur overladen en de studie lastig en onaangenaam maken.

Wanneer zullen de natuurkenners zich aan algemeen overeengekomen beginselen onderwerpen, voor het opstellen van genera, enz. enz.? Maar, verleid door de natuurlijke betrekkingen, herkend tusschen de samengebrachte voorwerpen, gelooven zij bijna allen nog, dat de opgestelde geslachten, families, orden en klassen werkelijk natuurlijk zijn. Zij bedenken niet, dat weliswaar de goede reeksen, op grond der onderlinge betrekkingen opgesteld, werkelijk in de natuur bestaan,—als grooter of kleiner deelen harer Orde—maar dat de scheidingslijnen, noodwendig van afstand tot afstand te trekken om de Natuurorde in te deelen, daar geenszins zijn.

Bijgevolg zijn de geslachten, families, verschillende secties, orden en zelfs de klassen werkelijke kunstbegrippen, hoe natuurlijk de welgevormde series ook mogen zijn, die deze onderscheidene afdeelingen uitmaken. Ongetwijfeld is hun opstelling noodig en ze strekt klaarblijkelijk tot nut. Maar zij moet onderworpen worden aan overeengekomen en algemeen erkende regelen, opdat niet door voortdurend misbruik alle opgeleverde voordeel te loor ga.

De Nomenclatuur, het zesde kunstbegrip. Zoo noemt men het stelsel van namen, toegekend, zoowel aan de afzonderlijke voorwerpen (alle rassen of soorten) als aan de verschillende groepen daarvan (alle genera, families en klassen).

Tot duidelijke aanduiding van het voorwerp onzer nomenclatuur,—die slechts namen van soorten, [13]genera, families en klassen behelst—moet men haar onderscheiden van die eener ándere tak van wetenschap, de technologie, welke uitsluitend deelen van natuurproducten betreft.2

Stellig is de nomenclatuur in de natuurlijke historie een noodzakelijk kunstbegrip, om onze denkbeelden omtrent de waargenomen natuurvoortbrengselen vast te leggen en beide te kunnen overbrengen.

Gewis moet dit hulpmiddel, als alle andere, onderworpen worden aan overeengekomen en algemeen opvolgende regelen. Weliswaar ontstaat het algemeene en beklagenswaardige misbruik hoofdzakelijk door de steeds talrijker verkeerde inkruipsels in de overige kunstbegrippen. Inderdaad ondergaat de nomenclatuur onbegrensde wijziging, doordat bij gebrek aan vaste regels voor de vorming van geslachten, families en klassen deze grootheden aan allerlei willekeur zijn blootgesteld. En de reeds zoo uitgebreide synonymie zal steeds aangroeien, en steeds minder zulk een fnuikende wanorde kunnen goed maken.

Dat was nooit geschied, indien men niet in aanmerking had genomen, dat alle in de serie van levende wezens te trekken scheidslijnen in wezen kunstmatig zijn, behalve voor zoover ze volgen uit nog openstaande gapingen. Maar men heeft dat niet bedacht. Men twijfelt dienaangaande zelfs niet, en tot op onze dagen hebben de natuurvorschers vrijwel niet anders beoogd, dan verscheidenheden tusschen de voorwerpen opstellen, wat ik hoop aan te toonen3. [14]

Ziedaar de gevolgen van het verzuim te onderscheiden tusschen het werkelijk-kunstmatige en het natuurlijke en van het feit, dat men zich niet beijverd heeft, passende regels te vinden, om de op te stellen afdeelingen minder willekeurig te bepalen. [15]

[Inhoud]

Hoofdstuk II

Belang van een beschouwing over de natuurlijke overeenkomsten

Men heeft onder de levende wezens den naam overeenkomst tusschen twee vergeleken voorwerpen gegeven aan trekken van analogie of gelijkenis, in hun geheel genomen, waarbij men inmiddels aan de gewichtigste de meeste waarde hecht. Hoe gelijkvormiger en omvattender ze zijn, hoe belangrijker zijn die onderlinge betrekkingen. Zij duiden een soort verwantschap aan tusschen de betreffende levende wezens en doen de noodzakelijkheid gevoelen ze in onze indeelingen volgens den graad hunner overeenkomst bijeen te plaatsen.

Welk een veranderden loop hebben de natuurwetenschappen niet genomen, sinds men ernstig is begonnen, aandacht te schenken aan de onderlinge overeenkomsten en vooral sinds men hun ware beginselen en waarde heeft vastgesteld. Vòòr deze verandering waren onze botanische indeelingen geheel ten prooi aan willekeur en aan mededinging onder de kunstmatige stelsels van alle schrijvers. En in het dierenrijk vertoonde de indeeling der ongewervelden—de meerderheid van alle bekende dieren—zeer heterogene verzamelingen, bijvoorbeeld onder den naam insecten of wormen, van zeer uiteenloopende, ver-verwante dieren.

Gelukkig is de stand van zaken in dit opzicht veranderd. Voortaan is men verzekerd van voortuitgang, bij de verdere studie der natuurlijke historie.

Een beschouwing der natuurlijke overeenkomsten verhindert elke willekeur van onzen kant bij de pogingen [16]tot een stelselmatige indeeling der levende wezens. Zij toont ons de natuurwet, die ons moet leiden in het natuurlijke systeem. Zij dwingt de natuurkenners tot accoord omtrent den toe te kennen rang aan de voornaamste samenstellende groepen van hun stelsel en voorts aan de bijzondere voorwerpen, waaruit die zijn opgebouwd. Ten slotte brengt zij hen tot het weergeven van de Orde zelve, die de natuur heeft gevolgd bij het voortbrengen van haar schepselen.

Zoo moet dan de overeenkomst tusschen de verschillende dieren ons voornaamste voorwerp van onderzoek zijn vóór elke indeeling of classificatie.

De betrekkingen, waarover wij het hier hebben, betreffen niet alleen die tusschen de soorten onderling, maar ook al de nauwere of meer verwijderde algemeene betrekkingen tusschen de verschillende vergeleken groepen.

Deze overeenkomsten, ofschoon—al naar het belang van de betreffende deelen—van zeer verschillenden graad, kunnen zich inmiddels tot de gedaante der uitwendige lichaamsdeelen uitstrekken. Als zij zoover gaan, dat niet slechts de in-, maar ook de uitwendige organen geen enkel aanwijsbaar verschil bieden, dan zijn de beschouwde voorwerpen individuen van dezelfde soort. Maar als, ondanks vèrgaande, wezenlijke overeenkomst, de uitwendige deelen voelbare verschillen vertoonen, dan zijn het onderscheidene soorten van eenzelfde geslacht.

Het belangrijke onderzoek naar de onderlinge betrekkingen bepaalt zich niet tot het vergelijken van klassen, families of zelfs soorten, maar omvat ook een behandeling van de samenstellende deelen der individuen. De vergelijking van gelijksoortige deelen met elkaar levert een gewichtig middel tot herkenning van specifieke overeenkomst of verschil tusschen de dieren. [17]

Men heeft namelijk opgemerkt, dat de verhouding en schikking der deelen van alle individuen van een soort of ras steeds dezelfde blijven. Men heeft daaruit terecht besloten, dat bij onderzoek van een paar afzonderlijke deelen is uit te maken, tot welke bekende of nieuwe soort deze behooren.

Dit middel bevordert zeer onze kennis der natuurvoortbrengselen in het tijdperk der waarneming. Maar de daaruit voortvloeiende determinaties kunnen slechts beperkten tijd geldig zijn, want van de rassen zelf verandert de toestand der deelen naarmate de op hen in werkende omstandigheden zelf zich belangrijk wijzigen. Daar die veranderingen zich uiterst langzaam en onmerkbaar voltrekken, schijnen de verhoudingen en schikkingen den waarnemer steeds onveranderlijk dezelfde. En als hij er ontmoet, die wèl afgeweken zijn, zoo meent hij, die die verandering niet heeft zien plaats grijpen dat de bemerkte verschillen altijd hebben bestaan.

Waar blijft het niettemin, dat men bij vergelijking van gelijksoortige deelen van verschillende individuen de meerdere of mindere overeenkomst tusschen die deelen gemakkelijk en zeker bepaalt, en ze bijgevolg herkent als te behooren tot individuen van dezelfde dan wel verschillende soort.

Slechts de algemeene gevolgtrekking gaat mank, als zijnde te overhaast opgesteld. Bij meer dan een gelegenheid zal ik dat in den loop van dit werk kunnen bewijzen.

De betrekkingen zijn steeds volledig, als zij slechts op de beschouwing berusten van een op zichzelf genomen deel. Maar niettemin is haar belang evenredig met het min of meer essentieele van het desbetreffende deel.

Er zijn dus graden in de bevonden overeenkomsten te bepalen en de belangrijkheid der betreffende deelen is van verschillende waarde. Deze kennis zou [18]waarlijk zonder toepassing en nut gebleven zijn, als men bij de levende wezens niet had leeren onderscheiden tusschen meer en minder wichtige deelen en als men bij de eerste niet het geëigende beginsel had gevonden om tusschen hen (niet-willekeurige) waarde-graden op te stellen.

Bij de dieren leveren de wezenlijke deelen voor instandhouding van het leven en bij de planten die voor de voortplanting de belangrijkste overeenkomsten.

Daarom zal men de onderlinge betrekkingen bij de dieren steeds voor alles naar de inwendige samenstelling bepalen en bij de planten naar de voortplantingsorganen. Maar daar beide deze gewichtigste deelen van verschillenden aard zijn, is het eenige passende middel, om hun belangrijkheid uit te maken: te onderzoeken, welk hunner van nature ’t meest gebruikt wordt en het belang dier functie voor het betreffende dier.

Bij de dieren worden terecht drieërlei bijzondere soorten organen uitgezocht als de geschiktste voor het leveren der voornaamste overeenkomsten.

In volgorde van gewicht zijn zij:

1e. De gevoelsorganen: de zenuwen met een middelpunt van verbindingen, enkelvoudig (hersenen) of meervoudig (buikganglieketen).

2e. De ademhalingsorganen: de longen, kieuwen en tracheeën.

3e. Het apparaat voor den bloedsomloop: de slagaders en aders, meest met een middelpunt van werking: het hart.

De eerste twee dezer organen worden meer algemeen gebruikt door de natuur en zijn daardoor belangrijker dan het derde, want zij komen nog voor bij de twee klassen ónder de crustaceeën, terwijl het laatstgenoemde daar ontbreekt.

Van de twee eerstgenoemde winnen het weer de [19]gevoelsorganen in belang voor de onderlinge overeenkomsten, want zij veroorzaken de meest-typische dierlijke functies en zonder hen zou er geen spierbeweging plaats hebben.

Voor de gewassen, waar alleen de voortplantingsorganen punten van overeenkomst-bepaling geven, zou ik die deelen in volgorde van waarde aldus geven:

1. 1e. De kiem met toebehooren (zaadlobben, perisperm) en zaad.
2. 2e. De geslachtsdeelen der bloemen: de stamper en meeldraden.
3. 3e. De hulsels van deze: kroon, kelk, enz.
4. 4e. De vruchthulsels of pericarp.
5. 5e. De ongeslachtelijke voortplantingsorganen.

Deze beginselen geven aan de natuurwetenschap een ongekende duurzaamheid en houvast. De daarop gegronde betrekkingen zijn volstrekt niet onderworpen aan wisselvalligheden van opvatting. Onze algemeene indeelingen worden hechter, en naarmate wij ze met behulp dezer middelen volmaken, naderen zij meer en meer tot de Orde der natuur zelf.

Na het belang der verwantschap gevoeld te hebben, zag men inderdaad, vooral sinds de laatste jaren, pogingen opkomen tot ’t opstellen van het z.g. “natuurlijke systeem” zijnde niets anders dan de door den mensch uitgestippelde schets van den gang der natuur bij het doen ontstaan harer schepselen.

Tegenwoordig moet men in Frankrijk niets meer hebben van die kunstmatige stelsels, gebaseerd op kenmerken, die strijden met de natuurlijke betrekkingen tusschen de betreffende wezens, en waarop berustende indeelingen schadelijk zijn voor den voortgang van onze natuurkennis.

Ten opzichte der dieren is men tegenwoordig terecht overtuigd, dat natuurlijke verwantschap alleen [20]uit hun organisatie bepaald kan worden. Bijgevolg zal de zoölogie het daarvoor verlangde licht meest aan de vergelijkende anatomen ontleenen. Maar het zij opgemerkt, dat wij voornamelijk de feiten uit hun werken moeten vergaren, en niet altijd de daaruit getrokken conclusies. Want maar al te dikwijls gaan deze van misleidende gezichtspunten uit, die ons zouden kunnen hinderen in het zien van de wetten en het ware plan der natuur. De mensch schijnt veroordeeld om bij elk nieuw-ontdekt feit te verdwalen in de aanwijzing van de oorzaak. Zoo vruchtbaar is zijn verbeelding in het scheppen van ideeën, waarbij hij dan al te zeer verzuimt zijn oordeel te doen leiden door algemeene samenvattende beschouwingen, die waarnemingen en andere feiten hem bieden kunnen.

Bij gereedelijke beoordeeling van de natuurlijke betrekkingen tusschen de voorwerpen, blijken de naar dat beginsel bij elkaar gegroepeerde soorten z.g. geslachten te vormen. De geslachten, op dezelfde wijze tot eenheden van hooger orde gerangschikt, stellen de families samen, deze op hun beurt orden, deze de hoofd-indeeling der klassen en zij weer die der Rijken.

Overal moeten dus de naar waarde geschatte natuurlijke betrekkingen ons leiden bij het opstellen van al die afdeelingen.

Men is gerechtigd, aan te nemen, dat een indeeling der heele reeks wezens van een Rijk op grond der onderlinge overeenkomsten de natuurlijke Orde zelf laat zien. Maar—gelijk ik in het vorige hoofdstuk heb aangetoond—moet men daarbij voor oogen houden, dat de verschillende om studie-redenen op te stellen afdeelingen volstrekt niet in de natuur voorkomen, maar inderdaad kunstmatig zijn, ofschoon natuurlijke deelen van die door de natuur ingestelde orde. [21]

Voeg daarbij, dat onder de dieren de verwantschap hoofdzakelijk naar de organisatie bepaald moet worden, en dat de hierbij toegepaste beginselen niet den minsten twijfel aan hun gegrondheid moeten laten, en men heeft bij alle beschouwingen een stevige basis voor de zoölogische philosophie.

Elke wetenschap moet immers haar philosophie hebben, en slechts op dezen weg kan zij ware vorderingen maken. Vergeefs zullen de natuuronderzoekers hun tijd besteden met het beschrijven van nieuwe soorten, en elke schakeering en kleine bijzonderheid gebruiken om de geweldige lijst van ingeschreven soorten te vergrooten, i.e.w., om op alle manieren genera op te stellen en hun normen voortdurend te wijzigen. Als de wijsbegeerte der wetenschap verwaarloosd wordt, zullen zij werkelijken vooruitgang derven en het heele werk onvoltooid blijven.

Eerst sinds het vaststellen der nauwere of meer verwijderde betrekkingen tusschen de verschillende natuurvoortbrengselen en hun afdeelingen heeft de natuurwetenschap eenige stevigheid van beginselen gekregen en een philosophie, die haar werkelijk tot dien rang verheft.

Welk een voordeel trekt onze systematiek niet elken dag ter harer volmaking uit de voortgezette bestudeering der overeenkomsten! Zoo heb ik daarbij bevonden, dat de infusiediertjes niet langer met de polypen in dezelfde klasse konden worden vereenigd; dat de straaldieren evenmin daarmee saamgesmolten mochten worden; en dat de geleiachtige dieren zooals de kwallen en naburige geslachten, die Linne en Bruguiere zelfs onder de weekdieren plaatsten, wezenlijk dichter stonden bij de zeeëgels en daarmee een afzonderlijke klasse moesten vormen (†).

Voorts kwam ik bij die studieën tot de overtuiging [22]dat de wormen een afzonderlijke afdeeling vormden, zeer verschillend van de straaldieren en a fortiori van de polypen; dat de spinachtigen geen deel meer uitmaken konden van de klasse der insecten en dat de rankpootigen noch ringwormen noch weekdieren waren.

Tenslotte kon ik door genoemde studiën tal van wezenlijke verbeteringen aanbrengen in de afdeeling zelf der mollusken en bevond ik, dat de pteropoden, zeer verwant met—schoon gescheiden van—de gasteropoden, niet tusschen deze en de cephalopoden mochten geplaatst worden, maar tusschen de hun naburige koplooze en de buikpootige weekdieren in. Deze pteropoden toch hebben geen oogen, gelijk alle acephalen, en bijna geen kop, Hyalaea zelfs heelemaal niet. (Zie in hoofdstuk VII de bijzondere indeeling der Mollusca).

Zoodra bij de gewassen de studie der overeenkomsten tusschen de verschillende bekende families ons beter ingelicht zal hebben omtrent den rang, dien elk in de algemeene reeks moet innemen, zal ook hun indeeling geen plaats meer laten voor willekeur en meer gaan overeenkomen met de Natuurlijke Orde zelve.

Zoo zijn dan de onderlinge betrekkingen van zoo kennelijk belang, dat men haar bestudeering tegenwoordig moet beschouwen als de voornaamste voor de bevordering der natuurwetenschap. [23]

[Inhoud]

Hoofdstuk III

Over de soort bij de levende wezens en het begrip daaraan te hechten

Het is geen bagatel, nauwkeurig het begrip te bepalen, dat we ons te vormen hebben van z.g. soorten onder de levende wezens, en te onderzoeken, of inderdaad soorten absoluut standvastig zijn, dus even oud als de natuur zelf en alle van den aanvang af in hun tegenwoordigen toestand bestaan hebben; of zij niet, onderworpen aan mogelijke wijzigingen hunner omstandigheden, op de duur van karakter en vorm veranderd zijn, zij het ook uiterst langzaam?

De oplossing van deze vraag is niet alleen van belang voor zoölogie en botanie, maar ook voor de geschiedenis van den aardbol.

In een van de volgende hoofdstukken zal ik laten zien, dat elke soort onder den invloed van de haar langen tijd omringende omstandigheden, gewoonten heeft aangenomen, welke op haar beurt een omvormende werking hebben op de deelen van elk individu der soort, zoodat zij deze met zichzelf in overeenstemming brengen.

Laten wij echter eerst eens het bestaande soort-begrip in oogenschouw nemen.

Soort noemt men elke verzameling van overeenkomstige individus, die door huns gelijken zijn voortgebracht.

Deze bepaling is juist, want al wat leeft gelijkt steeds ten naaste bij op datgene, waaruit het voortkomt. Maar men voegt er de onderstelling aan toe, dat de een soort samenstellende eenheden nooit in specifieke kenmerken veranderen en de [24]soort bijgevolg in de natuur volkomen vast-staat.

Alleen tegen deze onderstelling wil ik den strijd aanbinden, wijl zékere waarnemingen ten duidelijkste haar ongegrondheid doen blijken.

De bijna algemeene aanname1 dat de soorten levende wezens door onveranderlijke kenmerken duurzaam onderscheiden zijn en hun aanzijn even oud is als de natuur zelf, werd opgesteld in een tijd, toen men nog niet voldoende had waargenomen en de natuurkennis nog vrijwel nihil was. Elken dag wordt zij echter gelogenstraft voor wie gereedelijk hun oogen den kost gegeven hebben, de natuur lang gadegeslagen en met vrucht de groote en rijke collecties hebben geraadpleegd in onze Musea.

Ieder, die zich veel met natuurlijke historie heeft beziggehouden, weet dan ook, dat tegenwoordig de natuurvorschers de grootste moeite hebben met de soortbepaling. In onwetendheid, dat soorten inderdaad slechts constant zijn ten opzichte “hunner” eigene omstandigheden zoolang deze duren, en dat sommige afwijkende individuen rassen vormen, overgaande in die van een naburige soort, bestempelen de systematici willekeurig sommige exemplaren in verschillende landen en levensvoorwaarden als variëteiten, andere als soorten. Daardoor wordt dat gedeelte van het werk, dat de soortbepaling betreft, met den dag gebrekkiger, d.w.z. verwarder en vol hindernissen.

Men heeft nu inderdaad reeds lang verzamelingen van individuen bemerkt, die in samenstelling hunner deelen zòò op elkaar lijken en van geslacht op geslacht zoolang men ze kent dezelfde blijven, dat men zich gerechtigd waande ze te beschouwen als vormende onveranderlijke soorten.

Daar men er intusschen geen acht op geslagen [25]heeft, dat de elementen van een soort zich zoo lang moeten bestendigen, als de hun levenswijze beïnvloedende omstandigheden zich niet in wezen wijzigden, en daar de heerschende vooroordeelen ingenomen waren met dat eeuwige “voortteelen van gelijke individuen”, zoo heeft men de soorten onveranderlijk en even oud als de natuur geacht, elk afzonderlijk geschapen door den oppersten Veroorzaker van al het bestaande.

Ongetwijfeld bestaat er niets dan door den wil van den oppersten Schepper aller dingen. Maar kunnen wij hem regelen toekennen voor de uitoefening van zijn wil en de gevolgde wegen vaststellen? Heeft zijn oneindige macht niet een orde der dingen kunnen scheppen, die achtereenvolgens het aanzijn gaf aan alles, bekend en onbekend?

Waarlijk, hoe ook zijn wil geweest zij, de onmetelijkheid zijner macht is steeds dezelfde. En hoe deze opperste wil zich ook volvoerd moge hebben, niets kan er de grootte van verminderen.

Terwijl ik dus voor de besluiten van deze eeuwige wijsheid ontzag heb, beperk ik mij binnen de grenzen van een eenvoudig waarnemer der natuur. Indien ik dus op de wegen, waarlangs zij hare werken volvoert, iets aan den dag breng, zal ik, zonder vrees mij te vergissen, zeggen, dat ’t den Schepper behaagd heeft, hetzelve zoo’n eigenschap en kracht toe te kennen.

Het soort-begrip, dat men zich gevormd had, was vrij eenvoudig en begrijpelijk en scheen bevestigd door de onderlinge vormgelijkenis der nakomelingen. Zoo is het nòg gesteld met zeer veel z.g. “soorten”, die wij elken dag zien.

Intusschen, hoe meer onze kennis omtrent de verschillende organismen vooruitgaat, waarmee haast alle deelen van de aardoppervlakte bedekt zijn, hoe grooter wordt onze verlegenheid bij de [26]soortbepalingen en a fortiori bij de begrenzing en onderscheiding van geslachten.

Naarmate onze verzamelingen van natuurproducten rijker worden, zien we bijna alle open plaatsen zich vullen en onze scheidslijnen vervagen (†). Wij vinden ons bepaald tot willekeurige definities, die ons nu eens de geringste verschillen doet aangrijpen als kenmerken van een soort, dan weer van variëteiten.

Ik herhaal het, hoe rijker onze collecties, hoe meer de bewijzen, dat alles min of meer onderling is genuanceerd, de verschillen zich verdoezelen en de natuur ons meestentijds slechts ondergeschikte en soms zelfs kinderachtige bijzonderheden overlaat om onderscheidingen op te stellen.

Menig genus onder de planten en dieren is door de vele soorten zoo uitgebreid, dat hun bestudeering bijna ondoenlijk is geworden. Deze soorten toch,—in reeksen gerangschikt naar hun natuurlijke overeenkomst,—vertoonen zulke geringe verschillen met hun buren, dat zij in elkaar overgaan, eenigszins door elkaar loopen en met geen enkel middel hun kleine onderlinge verschillen onder woorden te brengen zijn.

Slechts zij, die zich lang en veel bezig hebben gehouden met de determineering van soorten—en rijke collecties hebben geraadpleegd—kunnen weten, hoezeer deze vloeiend in elkaar overgaan, en hoe hun hier en daar schijnbaar geïsoleerd voorkomen slechts veroorzaakt wordt door het ons nog ontbreken van andere, meer naburige maar nog niet verzamelde vormen.

Ik wil daarmee niet zeggen, dat de bestaande dieren een enkelvoudige en gelijkmatige reeks vormen, maar veeleer een onregelmatige vertakte serie zonder plotselinge overgangen tusschen de deelen—althans niet van huis uit, indien ze er al mochten [27]zijn door het verloren gaan van enkele soorten.

Daaruit volgt, dat de soorten, die elken tak van de algemeene reeks beëindigen, minstens aan een kant met andere, naburige soorten samenhangen. Ziedaar wat ik thans, door kennis van zaken vermag aan te toonen.

Ik heb geen enkele onderstelling noodig: ik roep alle waarnemende natuurvorschers tot getuigen.

Niet alleen vele geslachten, maar heele orden en soms zelfs klassen leveren ons reeds bijna volledige deelen van den aangeduiden toestand. Als men dan uit de volgens de natuurlijke verwantschap in reeksen gerangschikte soorten één uitkiest en een eind verderop weer één, dan zullen die twee soorten bij vergelijking groote verschillen vertoonen.

Zoo zijn wij eenmaal begonnen de meest voor de hand liggende natuurvoortbrengselen te zien. Toen waren de geslachts- en soorts-kenmerken gemakkelijk op te stellen. Maar bij onze tegenwoordige rijke verzamelingen zou men bij het vervolgen van bovengenoemde reeks tusschen die twee zoo uiteenloopende soorten van de eene schakeering vloeiend in de andere overgaan zonder opmerkelijke verschillen te ontmoeten.

Ik stel hier de vraag, welk ervaren zoöloog of botanicus is niet doordrongen van de grondslagen van het zoo juist uiteengezette?

Hoe kan men thans de soorten bestudeeren of bevredigend determineeren van die menigte polypen, straaldieren, wormen van allerlei orden en vooral onder de insecten, waar alleen reeds de geslachten der dag- en nachtvlinders, motten, vliegen, sluipwespen, korenmotten, bokkevers, loopkevers en rozentorren zooveel verwante soorten omvatten, die in allerlei schakeeringen vrijwel in elkander loopen?

Welk een menigte schelpen vertoonen ons niet [28]de weekdieren van alle landen en uit alle zeeën, die al onze onderscheidingsmiddelen uit-putten.

Als men opstijgt tot de visschen, kruipende dieren, vogels, zelfs tot de zoogdieren, overal zal men, behoudens nog aan te vullen gapingen, schakeeringen ontwaren, die naburige soorten en zelfs geslachten onder elkaar verbinden en vrijwel geen vat meer geven aan ons vernuft tot het opstellen van goede verschilpunten.

Laat niet de botanie in haar verschillende onderdeelen een volkomen overeenkomstigen stand van zaken zien? Welke moeilijkheden ondervindt men inderdaad tegenwoordig niet bij de studie en bepaling der species in de genera: Lichen, Fucus, Carex, Poa, Piper, Euphorbia, Erica, Hieracium, Solanum, Geranium, Mimosa, etc. etc.!

Toen men deze geslachten vormde, kende men er nog slechts een klein aantal soorten van, en was hun onderscheiding gemakkelijk. Maar tegenwoordig, nu bijna alle leemten er tusschen gevuld zijn, dalen onze soort-diagnosen noodwendig tot bijzonderheden af, en ook dat is nog dikwijls onvoldoende.

Laat ons, dit alles ter dege vastgesteld zijnde, eens zoeken naar de mogelijke oorzaken; of de natuur de middelen ertoe bezit, en of de waarneming ons ten dien opzichte verder heeft kunnen brengen.

Menigvuldige feiten leeren, dat naarmate de leden van een soort veranderen van standplaats, klimaat of levenswijze, zij daarvan invloeden ondergaan, die gaandeweg de gesteldheid en verhoudingen hunner deelen, hun vorm, functies, ja zelfs hun samenstelling wijzigen, zoodat mettertijd hun heele wezen deelt in de ondergane veranderingen.

In hetzelfde klimaat doen eerst de verschillen in plaatselijke omstandigheden de eraan blootgestelden varieeren. Maar allengs brengen deze voortdurende [29]invloeden bij de groepsgewijze onder dezelfde levensvoorwaarden zich voortplantende individuen afwijkingen teweeg, die c.q. van essentieel belang worden; zoodat na talrijke opvolgende geslachten de soort tenslotte in een nieuwe omgevormd is, van de eerste onderscheiden.

Als bijvoorbeeld de zaden van een gras of andere vochtige-weide-plant altemet naar de helling van een naburigen heuvel worden overgebracht, waar de grond, schoon hooger gelegen, nog frisch genoeg is om de plant te doen voortbestaan; als zij vervolgens, na vele generatiën hoe langer hoe verder een droge en bijna dorre berghelling bestijgt en ze slaagt erin, zich te handhaven en voort te planten; dan zal ze zóó veranderd zijn, dat de botanici er een aparte soort van zullen maken.

Hetzelfde gebeurt met de dieren, door omstandigheden gedwongen te veranderen van klimaat, levenswijs en gewoonten. Maar de genoemde oorzaken eischen ten hunnen aanzien nog meer tijd dan bij de planten, om noemenswaardige wijzigingen teweeg te brengen.

De opvatting van hen, welke onder den naam soort een verzameling gelijksoortige wezens samen vatten, die zichzelf-gelijkblijvend voortplanten en wier bestaan als zoodanig dus van dezelfde stonde dagteekent als dat der natuur zelve, achtte het onmogelijk, dat exemplaren, tot twee verschillende soorten behoorende, zich zouden kunnen vermaagschappen.

Ongelukkig heeft de waarneming tot op heden geleerd, dat deze beschouwing geenszins gegrond is. Want de onder de planten zoo veelvuldige bastaarden en de zoo vaak bij de dieren opgemerkte paringen tusschen individuen van zeer verschillende soorten doen zien, dat de gewaande vaste grenzen tusschen die soorten niet zoo stevig waren als men wel dacht. [30]

Weliswaar hebben veelal zulke singuliere paringen, vooral als zij heel ongerijmd zijn, geen resultaat; althans zijn de nakomelingen in het algemeen onvruchtbaar. Maar anderzijds weet men, dat in het geval van elkaar nader staande ouders deze gebreken zich niet voordoen. Langs dezen weg zijn dan ook inderdaad variëteiten te teelen, die ten slotte rassen worden, en mettertijd z.g. “soorten”. (N.B.!, vert.)

Laten wij, om te beoordeelen, of het soort-begrip eenigen waren grond heeft, terugkomen op onze reeds uiteengezette beschouwingen. Zij doen ons zien:

1e. Dat alle organismen van den aardbol in veel tijds letterlijk door de natuur zijn voortgebracht.

2e. Dat de natuur tot op heden steeds begonnen is met het vormen van de eenvoudigste organismen, en deze slechts langs directen weg; ik bedoel: die eerste beginselen van organisatie, die men generatio spontanea noemt.

3e. Dat, waar die eerste beginselen van dier en plant gevormd zijn in passende plaatsen en omstandigheden, de functies van het beginnend leven en de organische bewegingen allengs noodwendig de organen ontwikkeld en mettertijd gedifferentieerd hebben2.

4e. Dat de aan de eerste levensuitingen van het organisme in allen deele inhaerente groeikracht het aanzijn heeft gegeven aan de verschillende wijzen van vermenigvuldigen en voortplanting, en dat daardoor de verkregen vooruitgang in bewerktuiging, vorm en verscheidenheid der deelen bewaard is gebleven.

5e. Dat op den langen duur met behulp van de (natuurlijk gunstige) omstandigheden, van de veranderingen, [31]door alle punten van het aardoppervlak ondergaan, i.e.w. van de macht van nieuwe standplaatsen en gewoonten tot wijziging der organen, álle thans levende wezens onmerkbaar tot hun tegenwoordige gedaante gevormd zijn.

6e. Dat tenslotte, daar de levende lichamen elk voor zich in gelijken trant zekere veranderingen in organisatie ondergaan hebben, ook de z.g. “sóórten” onmerkbaar en achtereenvolgens aldus gevormd zijn, slechts een betrekkelijke standvastigheid hebben, en niet even oud als de natuur kunnen zijn.

Maar,—zal men zeggen,—zou men van deze onderstellingen niet weerhouden worden alleen al door de beschouwing van de bewonderenswaardige verscheidenheid in instincten der verschillende dieren en al de wonderen hunner vaardigheid?

Wie zou zijn stelsel zóó ver durven doorvoeren, te zeggen, dat de natuur alléén die verbazend veelvoudige middelen, listen, handgrepen, voorzorgen en geduld geschapen heeft, waarvan de bouwkunst der dieren ons zooveel voorbeelden levert? Is alleen wat wij ten dien aanzien bij de insecten waarnemen niet reeds duizend maal voldoende om ons te doen gevoelen, dat de grenzen der natuurmacht haar volstrekt niet veroorloven, zooveel voortreffelijks motu proprio voort te brengen en den hardnekkigsten philosooph te overtuigen, dat hiervoor alleen de wil van den oppersten schepper aller dingen noodig en volmachtig is geweest?

Zonder twijfel zou het een stoutmoedige of liever geheel waanzinnige bewering zijn, grenzen toe te kennen aan het vermogen van den eersten Alveroorzaker. Maar daarom valt nog niet te ontkennen, dat die oneindige macht bepaalde dingen heeft kunnen willen, waarvan we in de natuur de kennelijke teekenen zien. [32]

Laat dit zoo zijn; als ik zie, dat de natuur zelf de genoemde wonderen, de organismen met leven en gevoel voortbrengt; dat zij hun organen en functies op ongekende schaal heeft vermenigvuldigd; dat zij alleenlijk door middel der gewoontevormende behoeften de bron heeft geschapen van alle handelingen en vermogens (vanaf de eenvoudigste tot aan het instinct, schranderheid en tenslotte oordeel), moet ik dan niet in dat kunnen der natuur, in de Orde der dingen erkennen: de uitvoering van des verhevenen Scheppers wil, dat de natuur dat vermogen zou hebben?

Zal ik minder de grootheid van die eerste Oorzaak van alles bewonderen, als het haar behaagd heeft, aldus te handelen, dan indien zij zich voortdurend door wilsdaden bezig hield met de details van alle bijzondere scheppingen, veranderingen, ontwikkelingen, verstoringen en vernieuwingen, i.e.w. met alle wijzigingen, die zich algemeen in het bestaande voltrekken?

Ik hoop dan ook te bewijzen, dat de natuur de middelen heeft, om zelf datgene voort te brengen, wat we in haar bewonderen.

Intusschen werpt men nog tegen, dat al wat men ziet bij de levende wezens van een onveranderlijke vormbestendigheid getuigt. En men denkt, dat alle dieren, wier geschiedenis sinds 2–3000 jaar ons overgeleverd is, steeds dezelfde zijn, niets verloren noch gewonnen hebben in volmaking en vorm hunner organen.

Terwijl die schijnbare standvastigheid sinds lang voor een feitelijke waarheid doorgaat, heeft men haar zoo juist nog bijzonderlijk trachten te bewijzen in een Rapport over de door Geoffroy in Aegypte verzamelde natuurhistorica. De rapporteurs drukken zich als volgt uit:

“De collectie heeft vooreerst dit eigenaardige, [33]dat zij om zoo te zeggen dieren van alle eeuwen bevat. Reeds sinds lang wenschte men te weten, of de soorten mettertijd van vorm veranderen. Deze schijnbaar beuzelachtige vraag is niettemin van wezenlijk belang voor de geschiedenis van den aardbol en daardoor voor de oplossing van duizend andere, die te maken hebben met de ernstigste voorwerpen van menschelijke vereering.

“Nooit was men beter in de gelegenheid, haar uit te maken voor een groot aantal merkwaardige soorten en nog duizenden andere. Het schijnt, alsof het bijgeloof der oude Aegyptenaren geïnspireerd ware door de natuur om een monument van haar geschiedenis achter te laten”.

---

“Men kan,” zoo vervolgt het rapport, “de vlucht zijner verbeelding nauw meester worden, als men die volkomen herkenbare dieren ziet, met de kleinste beentjes en haartjes nog bewaard, die 2–3000 jaar geleden in Thebe of Memphis hun eigen priesters en altaren hadden... Maar zonder ons te verliezen in al die gedachten daarover willen we ons bepalen tot het resultaat uit dat deel der verzameling van Geoffroy, dat deze dieren volmaakt overeenkomen met die van tegenwoordig”3.

Ik verwerp niet de volkomen overeenstemming van die dieren met de leden van dezelfde, thans levende soorten in dat land. Het zou ook vreemd zijn, als ’t anders ware. Want ligging en klimaat van Aegypte zijn nog thans ten naaste bij dezelfde als destijds. Zoodat dus de nòg onder gelijke omstandigheden levende vogels er niet gedwongen kunnen zijn, hun gewoonten te veranderen.

Voorts, wie voelt er niet, dat de vogels, die zich zoo makkelijk kunnen verplaatsen en passende [34]kwartieren opzoeken, minder dan menig ander dier onderworpen zijn aan de verschuivingen in locale omstandigheden, en daardoor minder in hun gewoonten belemmerd.

Inderdaad is er in de zoo juist meegedeelde waarneming niets strijdigs met mijn eigen desbetreffende beschouwingen, of een bewijs, dat die dieren altijd in de natuur zouden bestaan hebben. Ze toont slechts aan, dat zij 2–3000 jaar geleden in Aegypte leefden. En een iegelijk, die éénigszins gewend is, na te denken en daarbij de gedenkteekenen gade te slaan getuigende voor den hoogen ouderdom der natuur, zal gereedelijk een tijdsverloop van 2–3000 jaar in dat verband naar waarde weten te schatten.

Voorzeker zal ook altijd de schijnbare standvastigheid van de dingen der natuur door den gemeenen man voor de werkelijkheid worden gehouden, omdat men in het algemeen over alles slechts oordeelt in verhouding tot zichzelf.

Voor den mensch,—die zijn opvattingen hieromtrent altijd grondt op de door hemzelf bemerkte veranderingen,—zijn de tusschenpoozen tusschen die mutaties toestanden van oogenschijnlijk onbepaalde bestendigheid, door den korten levensduur der individuen van zijn soort. Daar ook de annalen zijner waarnemingen en feiten, in kronieken geboekstaafd, zich slechts uitstrekken over eenige duizenden jaren,—een langen duur voor hem zelf, maar uiterst kort in verhouding tot de aeonen, waarin zich de groote veranderingen van de aardkorst voltrekken,—schijnt alles op zijn planeet hem duurzaam toe, en is hij geneigd tot afwijzen van de teekenen, welke de rond hem opgehoopte of in den grond onder zijn voeten begraven monumenten hem overal vertoonen.

Grootheden in ruimte en tijd zijn betrekkelijk. Laat de mensch zich deze waarheid goed voor den [35]geest houden, en hij zal zich wat inbinden in zijn beslissingen ten opzichte van de duurzaamheid in de natuur.4

De bewijzen voor de onmerkbare veranderingen der soorten en exemplaren, naarmate ze worden gedwongen tot wijzigen hunner gewoonten of aannemen van nieuwe, zijn niet alleen beperkt tot de beschouwing van de—al te kleine—overzienbare tijdruimten. Want daarenboven wordt de onderhavige quaestie op ’t zeerst verduidelijkt door een schat van waarnemingen gedurende tal van jaren verzameld. En ik kan zeggen, dat onze feitenkennis tegenwoordig te ver is voortgeschreden, dan dat de gezochte oplossing niet voor de hand zou liggen.

Behalve dat wij de invloeden en gevolgen van de heteroclite bevruchting kennen, weten wij thans bijv. beslist, dat een straf volgehouden verandering in verblijfplaats en levensgewoonten bij de dieren na voldoenden tijd een zeer opmerkelijke omvorming der betreffende exemplaren teweegbrengt.

Een vrijelijk in de vlakte levend en voortdurend rondrennend dier, en een vogel, wiens nooddruft hem steeds over groote afstanden de lucht doet doorklieven, ondergaan bij opsluiting in dierentuin, stal, kooi of hoenderpark mettertijd opmerkelijke afwijkingen, vooral na een reeks geslachten in hun nieuwen staat.

Het eerste dier verliest er grootendeels zijn licht- en vlugheid; zijn lichaam wordt dik, zijn leden verliezen aan kracht en lenigheid en zijn eigenschappen zijn niet meer dezelfde. Het tweede wordt log en vleezig in allen deele en kan bijna niet meer vliegen.

In het 6e hoofdstuk van dit eerste deel zal ik gelegenheid hebben, met welbekende feiten te bewijzen, dat afwijkende omstandigheden het vermogen [36]bezitten, om den dieren nieuwe behoeften bij te brengen en tot nieuwe handelingen te voeren; dat déze nieuwe gewoonten en neigingen meebrengen, het meer of minder veelvuldige gebruik van een of ander orgaan hetzelve weer wijzigt, hetzij door versterking, ontwikkeling en uitbreiding, hetzij door verzwakken, vermageren, en het per-slot zelfs doet verdwijnen.

Bij de gewassen zal men een dergelijken invloed zien van nieuwe omstandigheden op hun levenswijze en den toestand hunner deelen. Zoodat men bij de reeds lang door ons gekweekte niet over de veroorzaakte omwenteling verwonderd zal zijn.

Zoo laat, gelijk reeds opgemerkt, de natuur ons strikt genomen slechts op- en uit elkaar volgende individuen zien; soorten echter zijn slechts tijdelijk onveranderlijk.

Om de bestudeering en kennis van zooveel verschillende voorwerpen te vergemakkelijken is het niettemin nuttig, den naam soort te geven aan elke verzameling van overeenkomstige enkelingen die zich in dezelfde gedaante voortplanten zoolang hun omstandigheden niet voldoende gaan afwijken om ook hun gewoonten, eigenaardigheden en vorm te wijzigen.

Over de zoogenaamde uitgestorven soorten

Het is nog steeds een vraag voor mij, of de middelen, door de natuur gebruikt om het bestaan aan haar soorten en rassen te verzekeren, zóó onvoldoende zijn geweest, dat sommige van hen thans geheel zouden zijn vernietigd of uitgestorven.

Intusschen vertoonen ons de op zoo verschillende plaatsen in den grond begraven overblijfselen de resten van een menigte verschillende dieren, waarvan slechts een zeer klein deel met de ons bekende, thans levende volkomen overeenstemmen. [37]

Kan men daaruit nu met eenigen schijn van grond besluiten, dat die fossiele soorten niet meer bestaan in de natuur? Er zijn nog zooveel deelen van het aardoppervlak niet bezocht, zooveel andere, waar vorschende blikken de natuur slechts terloops opnamen, en nog andere, zooals verschillende deelen van den zeebodem, wiens dierlijke bewoners we niet vermogen te verzamelen, dat de onbekende soorten wel door deze oorden geherbergd zouden kunnen worden (†).

Als er werkelijk soorten zijn verloren gegaan, dàn waarschijnlijk slechts onder de groote dieren uit de land-streken van onzen aardbol, daar waar de mensch door zijn absolute heerschappij alle exemplaren heeft kunnen dooden van die species, die hij niet heeft willen bewaren of temmen. Daardoor is het mogelijk, dat de geslachten Palaeotherium, Anoplotherium, Megalonyx, Megatherium, Mastodon van Cuvier en eenige andere soorten van reeds bekende genera niet meer in de natuur bestaan. Intusschen is dat ook eenvoudig niet meer dan een mogelijkheid.

Maar de dieren, die leven in den boezem der wateren, vooral in zee, en bovendien alle kleinere soorten te land, welke lucht ademen, zijn beveiligd tegen uitdelging door den mensch. Zij vermenigvuldigen zich zoo snel, en de middelen om zich aan zijn vervolging en hinderlagen te onttrekken zijn van dien aard, dat hij naar allen schijn een van die soorten niet totaal kan uitroeien (†).

Dus kunnen slechts de grootste soorten landdieren blootstaan aan verdelging van de zijde des menschen, ofschoon dit feit nog niet volledig bewezen is.

Niettemin behooren er onder de, van zoovele dieren gevonden, fossiele overblijfselen een groot aantal tot soorten, wier volkomen overeenkomstige [38]levende analoga niet bekend zijn. De meeste van hen zijn weekdieren met schelpen, welke laatste ons dan ook alleen zijn overgebleven.

Omdat nu veel van die fossiele schelpen verschillen vertoonen, waardoor men meent ze niet gelijk te mogen stellen met naburige, levende, zijn het daarom noodwendig uitgestorven soorten? Waarom zouden die verloren gegaan zijn, waar de mensch hun uitroeiïng niet heeft kunnen bewerkstelligen? Ware het in tegendeel niet mogelijk, dat die bedoelde fossielen nog bestonden, maar tot de tegenwoordig levende, naburige soorten waren omgevormd? (†). De volgende beschouwingen en opmerkingen maken dit vermoeden zeer waarschijnlijk.

Elk welingelicht waarnemer weet, dat niets op aarde in denzelfden toestand verhardt. Alles ondergaat er mettertijd meer of minder ingrijpende wijzigingen, al naar den aard van het voorwerp, en zijn omstandigheden. Hooggelegen plaatsen verlagen zich onophoudelijk door de wisselende inwerking van zonneschijn, regen en nog andere oorzaken; al wat ervan loslaat wordt meegesleurd naar de diepten. Rivier- en zeebeddingen veranderen van gedaante en diepte en verplaatsen zich onmerkbaar. I.e.w. alles hier op aard is onderhevig aan beurtwisselingen in ligging, gestalte en aanzicht, en zelfs de klimaten der verschillende landstreken zijn niet standvastig.

Waar nu,—gelijk ik zal beproeven aan te toonen,—afwijkende omstandigheden voor de levende wezens (en vooral voor de dieren) veranderingen in behoeften, gewoonten en levenswijzen meebrengen; en waar deze wijzigingen de organen en hun deelen ombouwen of ontwikkelen, zoo gevoelt men wel, dat elk levend wezen zachtjes aan varieeren moet, vooral in de uitwendige deelen of kenmerken, ofschoon dat eerst na gereeden tijd merkbaar wordt. [39]

Men zij dus niet al te zeer verwonderd, dat onder de talrijke fossiele resten uit alle landen der wereld van zoovele eertijds bestaande dieren, er zoo weinige zijn, waarvan we de levende analoga kennen.

Integendeel, het meest verwonderlijk is nog, onder die menigvuldige fossiele overblijfselen van weleer eenige te ontmoeten, wier representanten nog heden bestaan. Dit feit, door onze palaeontologische verzamelingen bewezen, doet ons vermoeden, dat juist deze de jongste zijn. Zij hadden buiten twijfel nog geen tijd gehad, van gedaante te veranderen.

De onderzoekers, die de waarnemingen omtrent de fossielen wilden verklaren alsmede de omwentelingen op verschillende punten van de aardkorst hebben,—onbewust van de afwijkingen, die de dieren mettertijd meestal ondergaan,—ondersteld, dat een algemeene aardramp had plaats gehad, die alles ’t onderst boven gekeerd en de toenmaals bestaande soorten grootendeels vernietigd had.

Jammer genoeg, dat dit gemakkelijke redmiddel uit de moeilijkheid bij een poging tot verklaren der onbegrepen natuurverschijnselen slechts grondt in de verbeelding, en door geen enkel bewijs gestaafd wordt.

Plaatselijke catastrophen, veroorzaakt bijv. door aardbevingen, vulcanen en andere bijzondere oorzaken zijn voldoende bekend en in de daardoor geteisterde streken heeft men verdervingen kunnen aanschouwen.

Maar waartoe een onbewezen algemeene wereldramp aan te nemen, als het beter bekende verloop der natuur in allen deele voldoende rekenschap geeft van hare feiten? Als men overweegt, dat eenerzijds de natuur niet plotseling werkt en zij [40]overal bedachtzaam en stap voor stap tewerk gaat, en anderzijds de bijzondere of plaatselijke oorzaken der verstoringen, omwentelingen en ontzettingen den ganschen aanblik onzer aarde kunnen verklaren—en nochtans onderworpen zijn aan hare wetten en algemeenen loop,—zoo zal men—de onderstellingen—als onnoodig—verwerpen, dat een wereldramp een groot deel van de eigen werken der natuur is komen opbreken en verwoesten.

Hiermee genoeg over een onderwerp, dat licht ware uit te breiden; beschouwen wij thans de algemeene en wezenlijke eigenschappen der dieren. [41]

[Inhoud]

Hoofdstuk IV

Algemeene opmerkingen over de dieren

In de dieren hebben wij levende wezens, in het algemeen zeer opmerkelijk door eigenschappen, die onze bewondering en bestudeering overwaard zijn. In gestalte, samenstelling en vermogens oneindig verschillend, zijn ze in staat om zich—althans met sommige deelen—te bewegen, zonder een stuwkracht van buiten af maar door een prikkelende oorzaak, (bij den één ’n inwendige, bij den ander een uitwendige.) Meerendeels kunnen ze van plaats veranderen en alle bezitten ze bepaalde, bij uitstek prikkelbare deelen.

Men ziet, hoe bij verplaatsing de een kruipt, loopt, rent of springt, de ander zich op vleugelen in de lucht verheft en de ruimte doorkruist, weer andere rondzwemmen in den schoot van het water waarin zij leven.

Daar de dieren niet—gelijk de planten—voedsel onder hun naaste bereik vinden,—de roofdieren zelfs hun buit moeten opzoeken en vervolgen—werd het vermogen tot bewegen en verplaatsen vereischt om zich het noodige voedsel te kunnen verschaffen.

Daar voorts de dieren geen tweeslachtigheid vertoonen zoodanig, dat zij aan zich zelf genoeg zouden hebben (†), was het voor de voortplanting noodzakelijk, zich te kunnen verplaatsen tot het volvoeren der bevruchting en ook, dat de omgeving de mogelijkheid daartoe vergemakkelijkte voor die dieren, welke, als de oesters, niet van plaats kunnen veranderen.

Aangezien dus dit vermogen tot beweging en verplaatsing in het belang was van hun eigen [42]voortbestaan en dat van de soort is het door de behoeften aangeworven en verkregen.

In het tweede deel zullen wij den oorsprong zoeken van die merkwaardige eigenschap en nog van de belangrijkste overige. Maar intusschen zullen wij omtrent de dieren de volgende voor de hand liggende opmerkingen maken.

1e. Dat sommige zich slechts geheel of gedeeltelijk bewegen nadat hun prikkelbaarheid is opgewekt, nochtans geen enkele gewaarwording ondervinden en dat van “wil” geen sprake kan zijn. Dit zijn de meest onvolkomene.

2e. Dat andere dieren daarenboven in staat zijn tot het ondervinden van gewaarwordingen, en ze innerlijk een zeer duister besef van hun bestaan hebben, doordat ze slechts handelen door de inwendige aandriften van begeerten die hen drijven tot een of ander voorwerp, zoodat hun wil steeds afhankelijk meezwalkt.

3e. Dat weer andere niet alleen bovengenoemde bewegingen en gewaarwordingen vertoonen, maar bovendien in staat zijn tot het vormen van, zij het nog vage, voorstellingen, en hun handelen door een wil overheerst wordt, nochtans onderworpen aan aandriften, die hen nog uitsluitend tot bepaalde voorwerpen voeren.

4e. Dat ten slotte de meest volmaakte dieren in hooge mate alle vorige eigenschappen vertoonen maar zich bovendien verheugen in het vermogen tot heldere en nauwkeurige voorstellingen over de voorwerpen, die hun zinnen hebben beroerd en hun aandacht getrokken, ja, die voorstellingen tot op zekere hoogte vergelijken, combineeren en tot samenstellingen en oordeelen verwerken; i.e.w. zij kunnen denken en hun minder zwaar gekluisterde wil veroorlooft hun meer verschillende handelingen te volbrengen. [43]

Bij de laagste dieren zijn de levensacties schier zonder energie en alleen de prikkelbaarheid is genoeg voor de uitvoering der vitale bewegingen. Maar vermits de levensenergie aangroeit met het samengestelder worden van het organisme komt er een oogenblik, dat hetzelve, om zich met de noodige snelheid te kunnen roeren, grooter middelen van noode heeft. Daartoe is de spierwerking bij den bloedsomloop toegepast, waarvan een aanjaging van den sapstroom het gevolg was. Deze is vervolgens aangewakkerd in verhouding tot de ervoor aangewende spierkracht. Daar tenslotte geen enkele spier kan arbeiden zonder nerveusen influx, zoo is deze laatste overal noodig bevonden voor de betreffende stroomversnelling.

Aldus heeft de natuur aan de—onvoldoende geworden—prikkelbaarheid de spier- en zenuwwerking weten toe te voegen. Schoon de eerste door de laatste wordt opgewekt, geschiedt dat nooit langs den weg van het gevoel. In het tweede deel hoop ik dan ook aan te toonen, dat gevoeligheid volstrekt niet noodig is voor de uitvoering van vitale bewegingen, zelfs niet bij de hoogste dieren.

Zoo zijn dan de verschillende bestaande dieren niet alleen door bijzonderheden van uitwendigen vorm, lichaamsgesteldheid, formaat, enz. kennelijk van elkaar onderscheiden, maar ook door de vermogens, waarmee zij zijn begiftigd. Sommige—de minst volkomene—zijn in dit opzicht het meest beperkt, geen andere dan de typische levens-functies vertoonende en zich niet bewegende dan door een kracht buiten henzelf; daarentegen nemen van andere de vaardigheden allengs in getal en volledigheid toe, totdat zij bij de meest volkomene een bewonderenswaardig geheel vertoonen.

Deze feiten verbazen ons niet langer, als we [44]eenmaal erkend hebben, dat elke verkregen eigenschap het gevolg is van een bijzonder orgaan of orgaanstelsel en dat vervolgens van het laagste tot het hoogste dier het organisme geleidelijk samengestelder wordt, zoodat al die lichaamsdeelen, tot de belangrijkste toe, achtereenvolgens ontstaan op de verschillende trappen van het dierenrijk, en dan gaandeweg worden door de ondergane wijzigingen, die hen aanpassen aan den toestand van het betreffende organisme en zij eindelijk door hun samenspel in de hoogere dieren die zoozeer gecompliceerde bewerktuiging vormen, waarvan de meest verscheidene en opperste functies het gevolg zijn.

De beschouwing van de inwendige samenstelling der dieren en haar verschillende systemen, en van de onderscheidene bijzondere organen moeten dus voornamelijk onze aandacht richten bij de studie der dieren.

Zijn de dieren als natuurvoortbrengselen reeds bij uitstek onderscheiden door hun beweeglijkheid, nog meer zijn ze het door gevoeligheid.

Maar evenals de eerste nog zeer beperkt en onwillekeurig is bij de laagste dieren en slechts tot stand komt door prikkels van buiten af, maar, bij het volmaakter worden, ten slotte in het dier zelf—aan zijn wil onderworpen—ontspringt, zoo is ook het gevoel in zijn aanvang nog zeer duister en begrensd en roept vervolgens, bij verder voortschrijdende ontwikkeling, op zijn hoogtepunt in de dieren de elementen van het verstand in ’t leven.

Inderdaad hebben de hoogere dieren eenvoudige en zelfs meer samengestelde voorstellingen, hartstochten, geheugen, ja zij dróómen,—d.w.z. dat die voorstellingen ongewild kunnen terugkomen—en ze zijn tot op zekere hoogte vatbaar [45]voor africhting. Is dat geen merkwaardige uitkomst van de macht der natuur?

Aan een levend wezen het vermogen te geven, zich zelfstandig te bewegen, de wereld buiten zich waar te nemen, er zich voorstellingen van te vormen door de ontvangen indrukken met andere te vergelijken en ook die voorstellingen weer te vergelijken en samen te stellen en zich een óórdeel te vormen, (d.i. een voorstelling van andere orde) i.e.w. te denken, dat is niet alleen het grootste wonder, waartoe de natuur-kracht heeft kunnen komen, maar bovendien bewijst ’t de noodzakelijkheid van een aanzienlijk tijdsverloop, daar de natuur alles geleidelijk tot stand brengt.

Vergeleken met de tijdperken, die wij bij onze gewone berekeningen làng noemen, is er ongetwijfeld een enorme tijd en een aanmerkelijke opvolgende variatie van omstandigheden noodig geweest om de organisatie tot dien graad van samengesteldheid en ontwikkeling te hebben kunnen opvoeren, die wij bij de meest volmaakte dieren zien. En waar reeds de talrijke verschillende lagen, waaruit de aardkost bestaat, een stellig getuigenis zijn van haar hoogen ouderdom, en waar de zeer langzame maar aanhoudende verplaatsingen der zeebekkens,—bewezen door vele sporen, die zij op hun weg hebben achtergelaten—, dezen ouderdom nog bevestigen, zoo draagt een beschouwing van de door de hoogste organismen bereikte volmaaktheid er harerzijds toe bij, om deze waarheid allerwaarschijnlijkst te maken.1

Maar om dit nieuwe bewijs stevig te kunnen grondvesten, zullen we eerst den vooruitgang zelf der organismen in het volle daglicht moeten stellen. Men zal zoo mogelijk de werkelijkheid daarvan [46]moeten aantoonen en ten slotte de betreffende best-gestaafde feiten verzamelen en de middelen opzoeken, die de natuur bezit, om het bestaan aan al haar schepselen mogelijk te maken.

Ondertusschen merken wij op, dat ofschoon men de wezens van de verschillende natuurrijken algemeen aanduidt met den naam natuurproducten, men niettemin aan die uitdrukking geen enkel positief begrip schijnt vast te knoopen.

Klaarblijkelijk staat het vooropgezette oordeel omtrent “afzonderlijke scheppingen” de erkenning in den weg, dat de natuur zelf het aanzijn vermag te geven aan zooveel verschillende wezens, hun rassen onophoudelijk ofschoon geleidelijk te wijzigen en de overal waargenomen algemeene Orde in stand te houden.

Wij willen alle meeningen over die belangrijke zaken ter zijde laten en overal de natuur zelf bevragen om niet door onze verbeelding misleid te worden.

Ten einde in gedachten alle bestaande dieren te omvademen en ze gemakkelijk onder een gezichtspunt te brengen zij eraan herinnerd, dat alle natuurproducten sinds lang in drie rijken verdeeld zijn, onder de benamingen dieren-, planten-, en delfstoffen-rijk. Door die indeeling worden de tot elk dier rijken behoorende wezens als onderling gelijkwaardige vergeleken ondanks hun zeer uiteenloopenden oorsprong.

Reeds geruimen tijd heb ik een andere, meer kenschetsende indeeling passender bevonden. Ik onderscheid nl. alle natuurvoortbrengselen in twee groepen:

1. 1e. Bewerktuigde, levende lichamen.
2. 2e. Onbewerktuigde, levenlooze lichamen.

Planten en dieren vormen de eerste groep. Zij [47]hebben, gelijk bekend, de vermogens zich te voeden, te groeien en zich voort te planten en zijn noodzakelijkerwijs onderworpen aan den dood.

Maar wat men niet zoo goed weet, omdat de gangbare onderstellingen anders luiden, is, dat de levende lichamen bij de verrichtingen hunner organen en bewegingen zelf hun eigen stoffen en afscheidingsproducten bereiden2. En wat men nog minder weet, dat déze weer door hun ontleding het ontstaan geven aan alle samengestelde, anorganische stoffen in de natuur, wier verschillende soorten zich vermeerderen—al naar de omstandigheden—door onmerkbaar ondergane veranderingen die hen vereenvoudigen en op den duur de volledige ontbinding bewerkstelligen hunner samenstellende elementen. (†)

De verschillende vaste en vloeibare levenlooze stoffen stellen de tweede groep natuurvoortbrengselen samen, die meerendeels bekend zijn onder den naam mineralen.

Men kan zeggen, dat er zich tusschen het al- en niet-levende een onmetelijke gaping bevindt, die verbiedt, deze twee soorten op één lijn te stellen, noch ze door tusschentrappen te verbinden, wat men tevergeefs beproefd heeft.

De levende wezens vallen vanzelf in twee afzonderlijke rijken, gebaseerd op werkelijke verschillen, die de planten van de dieren scheiden. En,—ondanks al het daarover beweerde—ben ik overtuigd, dat er op geen enkel punt een werkelijke overgang is tusschen die twee rijken (†), en bijgevolg er noch dierplanten, (uitgedrukt door het woord zoöphyten) noch plantdieren zijn.

De prikkelbaarheid in alle of bepaalde deelen is de meest algemeene eigenschap der dieren, méér [48]dan het vermogen tot willekeurige bewegingen en gevoel, méér zelfs dan de spijsverteering. Alle planten, de z.g. “gevoelige” niet uitgezonderd, noch die, welke bij de minste aanraking of een zuchtje wind bepaalde deelen bewegen, zijn geheel verstoken van prikkelbaarheid, wat ik elders heb aangetoond.

Men weet, dat de prikkelbaarheid een wezenlijke eigenschap is voor de dieren, (althans voor sommige hunner deelen die niet opgeheven kan worden bij het levende dier zoolang het betreffende deel niet beschadigd is). Zij uit zich in een oogenblikkelijke samentrekking van alle prikkelbare deelen bij aanraking door een vreemd lichaam. Deze samentrekking houdt tegelijk met haar oorzaak op en vernieuwt zich evenzooveel keeren, als het betreffende deel, na ontspanning, weerom geprikkeld wordt. Iets dergelijks nu is in geenen deele bij de planten waargenomen.

Als ik de uitgespreide takken van het kruidje-roer-mij-niet (Mimosa pudica) aanraak, zie ik, inplaats van een samentrekking dadelijk de gewrichten der takken en stelen door den schok verslappen, waardoor die deelen kunnen neerklappen en zelfs de blaadjes tegen elkaar slaan. Dit gebeurd zijnde zal men tevergeefs verder de takken en bladeren dezer plant aanraken, de werking herhaalt zich niet. Er is een vrij lange tijd toe noodig—behalve als het zeer warm is—opdat de oorzaak van het strekken der gewrichten al die deelen weer kan opheffen en uitbreiden, zoodat ze zich bij een lichten schok weer kunnen samenvouwen.

Ik vermag in dat verschijnsel geen enkel verband te ondekken met de prikkelbaarheid der dieren; maar, met de wetenschap, dat gedurende de vegetatieperiode, vooral bij warm weer, er in de planten veel elastische vloeistoffen optreden (†), waarvan [49]een deel voortdurend uitgedampt wordt, heb ik de gevolgtrekking gemaakt, dat bij de leguminosen die vloeistoffen zich wel eens bij voorkeur zouden kunnen ophoopen in de gewrichten der bladeren alvorens te verdampen, en dezelve aldus strekten en de bladen of blaadjes uitgespannen houden.

In dat geval zou de langzame vervluchtiging dier elastische fluiden van de leguminosen in het algemeen bij nadering van den nacht het verschijnsel van den “slaap” veroorzaken, en de plotselinge, door een schokje opgewekte verdamping i.h. bijzonder bij mimosa pudica de verkeerdelijk dusgenoemde prikkelbaarheid3.

Daar blijkens straks mee te deelen beredeneerde waarnemingen, de dieren zonder uitzondering niet gevoelig zijn, in staat tot het volbrengen van wilsdaden of, bijgevolg, tot willekeurige bewegingen, zoo is de tot nu toe gegeven definitie van dieren—ter onderscheiding van planten—ten eenen male onhoudbaar. Derhalve heb ik al voorgesteld, haar door de volgende te vervangen, als zijnde meer overeenkomstig de waarheid en geschikter, om beide natuurrijken te kenschetsen.

Definitie van dieren

Dieren zijn bewerktuigde, levende wezens, voorzien van ten allen tijde prikkelbare deelen, die bijna alle de spijzen verteeren, waarmee ze zich voeden en die zich bewegen, deels door hun vrijen of afhankelijken wil, deels door het opgewekt worden van hun prikkelbaarheid.

Definitie van planten

Planten zijn levende, bewerktuigde wezens, wier [50]deelen nooit prikkelbaar zijn, geen spijsvertering hebben en zich noch vrijwillig, noch door werkelijke prikkelbaarheid bewegen.

Volgens deze definities, veel nauwkeuriger en gegronder dan de tot op heden gebruikelijke, zijn dus de dieren in de eerste plaats van de planten onderscheiden door de prikkelbaarheid van alle—of bepaalde—deelen, en voorts door de bewegingen, die zij daarmee kunnen verrichten, in casu door uitwendige oorzaken opgewekt, via de irritabiliteit.

Het spreekt vanzelf, dat men deze nieuwe ideeën maar niet voetstoots kan aannemen. Maar ik meen, dat elk niet-vooringenomen lezer, na overweging van de in dit werk uiteengezette feiten en beschouwingen hun onafwijsbaar den voorkeur zal geven boven de oude, als zijnde deze met de waarneming klaarblijkelijk in strijd.

Laat ons deze algemeene gezichtspunten beëindigen met twee niet onbelangwekkende opmerkingen. De eene betreffende het buitensporig groote aantal dieren te land en te water; de andere over de door de natuur aangewende middelen, om desniettegenstaande al het voorgebrachte in zijn algemeene verhoudingen te bewaren.

Van de beide natuurrijken blijkt het dierenrijk verreweg het rijkst en meest gevarieerd en vertoont op het gebied van organisatie de meest bewonderenswaardige verschijnselen.

Het aardoppervlak, de boezem van het water, in zeker opzicht zelfs de lucht worden bewoond door een zoo oneindige verscheidenheid van dieren, dat waarschijnlijk een groot deel van hen altoos aan onze onderzoekingen zal ontsnappen. Men heeft des te meer reden om aldus te denken, daar de wonderbaarlijke vruchtbaarheid der natuur in de allerkleinste soorten, de enorme uitgestrektheid [51]der zeeën en hun diepte op vele plaatsen ongetwijfeld ten allen tijde een bijna onoverkomelijke hinderpaal zullen vormen tegen de vorderingen van onze kennis in deze materie (†).

Een enkele klasse van de ongewervelde dieren, bijv. die der insecten weegt, wat betreft het getal en de verscheidenheid van de daarin bevatte voorwerpen, tegen het heele plantenrijk op. Die van de polypen is naar allen schijn nog veel talrijker (†), zoodat men zich nooit zal kunnen vleien al die daartoe behoorende dieren te kennen.

Door de ontzaglijke vermenigvuldiging van de kleinere soorten, speciaal van de laagste dieren, zou die groote massa exemplaren wel eens het bestaan kunnen bedreigen van bepaalde soorten en rassen, en daarmee den verkregen vooruitgang in organisatie, in een woord, de algemeene Orde, indien de natuur geen voorzorgen genomen had, om die vermenigvuldiging binnen zekere grenzen te houden.

De dieren eten elkaar op, behalve de uitsluitende planteneters, maar deze staan bloot aan het verslonden worden door de vleescheters. Men weet, dat de sterkere en beter bewapende de zwakkere opeten en de grootere soorten de kleinere. Niettemin verschalken de exemplaren van dezelfde soort elkaar slechts zelden, de verdelgingskrijg wordt tegen andere soorten gestreden.

De vruchtbaarheid der kleine diersoorten is van dien aard, dat zij den aardbol voor de andere onbewoonbaar zouden maken, als de natuur daartegen geen paal en perk had gesteld. Maar daar ze aan een menigte andere dieren ten prooi strekken, hun levensduur zeer beperkt is en temperatuurverlaging hen doet omkomen, (†), zoo wordt hun aantal steeds op het juiste peil gehouden voor de instandhouding van hun soorten en van andere. [52]

De grootere en sterkere dieren echter zouden wel aan het bestaan van verscheiden andere soorten afbreuk kunnen doen, als zij zich al te sterk voortplantten. Maar zij vreten elkaar op en planten zich slechts langzaam voort met weinige tegelijk, hetgeen ook ten hunnen aanzien het vereischte evenwicht doet bewaren.

De mensch ten slotte schijnt, afgezien van zijn eigenaardigheden, zich onbeperkt te kunnen vermenigvuldigen, want zijn verstand en hulpmiddelen beveiligen hem tegen inperking daarvan door verscheurende dieren. Ja, hij beheerscht ze in die mate, dat, inplaats van de grootste en sterkste dieren te moeten vreezen, hij ze veeleer kan vernietigen en hun aantal iederen dag meer doet inkrimpen.

Maar de natuur heeft hem met verschillende hartstochten behept, die, daar ze zich ongelukkig genoeg tezamen met zijn intellect ontwikkelen, een dam opwerpen tegen de al te sterke voortteling van zijn geslacht.

De mensch schijnt inderdaad zelf belast, om voortdurend het aantal van zijns gelijken te beperken. Want ik aarzel niet, te zeggen, dat de aarde (naar allen schijn) nooit de bevolking zal herbergen, die zij zou kunnen voeden. Verscheidene van hare bewoonbare streken zullen bij tusschenpoozen zeer matigjes bevolkt zijn, ofschoon de duur dier tijdperken voor ons niet te bepalen is.

Zoo blijft dan door wijze voorzorgen in alles de gestelde Orde bewaard. De eeuwige veranderingen en vernieuwingen daarin worden binnen onoverschrijdbare grenzen gehouden. De soorten levende wezens blijven ondanks hun veranderingen in stand; de verkregen verbeteringen in organisatie gaan nooit verloren. Alles wat wanorde, omverwerping, abnormaliteit schijnt, is steeds in een [53]hoogere algemeene Orde opgenomen en doet daarin mede. En overal en altijd wordt onveranderlijk de wil van den oppersten Schepper van de natuur en van al wat bestaat uitgevoerd.

Alvorens ons nu bezig te houden met de trapsgewijze afdaling en vereenvoudiging van de dierlijke organismen bij het voortschrijden van de meest samengestelde naar de enkelvoudigste, willen we eens den werkelijken staat van hun indeeling en ordening nagaan en de beginselen, die men bij de opstelling daarvan heeft gebruikt; dan zullen wij de bewijzen voor bedoelde afklimming beter kunnen volgen. [54]

[Inhoud]

Hoofdstuk V

Over de huidige indeeling en ordening der dieren

Voor den vooruitgang der Zoölogische Philosophie en voor ons eigen oogmerk is het noodig, den huidigen stand van indeeling en classificeering1 der dieren onder oogen te zien; te onderzoeken, hoe men ertoe gekomen is, omtrent welke beginselen men zich moet verstaan en wat er nog te doen valt, om met die indeeling het dichtst de Orde zelf der natuur te benaderen.

Maar om eenig profijt uit al die beschouwingen te trekken, moeten we eerst het eigenlijke doel van indeeling en van groepeering bepalen, want daartusschen bestaat verschil. Het doel van de eerste toch is niet alleen, om een gemakkelijk te raadplegen lijst te bezitten, maar bovenal, om daarmee zooveel mogelijk de Orde voor te stellen, die de natuur gevolgd heeft bij het voortbrengen van al die dieren, bijzonderlijk uitgedrukt in hunne onderlinge overeenkomst. Van een classificeering daarentegen is het doel, met behulp van de van afstand tot afstand getrokken scheidingslijnen in de algemeene reeks dezer wezens rustpunten voor onze verbeelding te scheppen, gemakkelijker reeds waargenomen soorten te kunnen herkennen, het verband met andere te begrijpen, en nieuwgevonden soorten in elk kader te kunnen passen. Dit onontbeerlijke hulpmiddel vergemakkelijkt de studie voor ons kleine menschen, maar in werkelijkheid is het een totaal onnatuurlijk kunstproduct, gelijk reeds aangetoond. [55]

De juiste bepaling der overeenkomsten zal in onze algemeene indeelingen steeds de plaats bepalen van 1e., de groote massa’s of hoofdafdeelingen; 2e. de daaraan ondergeschikte groepen; 3e. de bijzondere soorten of rassen. Zietdaar dus het onschatbare wetenschappelijke voordeel van de kennis der verwantschappen; daar zij het werk van de natuur zelf zijn, zal geen onderzoeker daaraan ooit willen of kunnen tornen, na ze eenmaal goed begrepen te hebben. De algemeene indeeling zal dus meer en meer een vasten en volkomen vorm krijgen, naarmate onze kennis van de betrekkingen tusschen de samenstellende elementen der natuurrijken vooruit gaat.

Anders is het met de classificeering gesteld, d.w.z. met die verschillende scheidslijnen, in de algemeene indeeling getrokken. Waarlijk, zoolang er leemten in onze indeelingen te vullen zijn, zullen wij altijd van die schijnbaar natuurlijke scheidingen vinden, maar die illusie zal verdwijnen hoe meer men waarneemt. En hebben wij er niet reeds verscheidene zien uitvloeien—tenminste onder de kleinere eenheden—door de talrijke natuurkundige ontdekkingen van de laatste halve eeuw?

Zoo zijn dan die grenzen, behalve de nog openstaande kloven, altijd willekeurig en daarom in schommeling, zoolang de natuuronderzoekers voor hare opstelling geen vaste beginselen overeenkomen.

In het dierenrijk is als zulk een beginsel te beschouwen, dat elke klasse dieren moet bevatten, door een bijzonder stelsel van organisatie onderscheiden. De strikte uitvoering daarvan is nogal gemakkelijk. Want ofschoon de natuur niet plotseling van het eene systeem op het andere overgaat, zoo zijn er toch onderlinge grenzen te bepalen, daar als regel slechts weinige dieren die grenzen [56]zoo dicht naderen, dat er twijfel omtrent hun werkelijke klasse kan rijzen.

De scheidslijnen tusschen de onderdeelen der klassen zijn gewoonlijk moeilijker vast te stellen, daar zij berusten op minder gewichtige kenmerken, en dientengevolge willekeuriger zijn.

Alvorens nu den huidigen stand van de classificeering der dieren te onderzoeken, willen we trachten aan te toonen, dat

de rangschikking der levende wezens in haar groote groepen een reeks moet vormen,

en geen netvormige vertakking.

Daar de mensch gedoemd is, om eerst alle mogelijke dwalingen te begaan alvorens een waarheid te erkennen bij het onderzoek van desbetreffende feiten, zoo heeft men ontkend, dat de natuurvoortbrengselen in elk rijk werkelijk een echte reeks zouden kunnen vormen volgens hun overeenkomst of een trapsgewijze opklimming in algemeene gesteldheid.

Zoo hebben dan verschillende natuurkundigen, met bepaalde, eenigszins geïsoleerde soorten, geslachten en families voor oogen, zich verbeeld, dat de levende wezens, al naar hun natuurlijke betrekkingen dichter of verder van elkaar zouden staan, vergelijkbaar met de verschillende punten van een landkaart. Zij beschouwen de kleine, wel omschreven reeksen, die men natuurlijke families genoemd heeft, als zich onder elkaar te verhouden op de wijze van een netwerk. Dit denkbeeld nu, zoo naar den smaak van sommige modernen, is klaarblijkelijk een vergissing. En ongetwijfeld zal het weer verdwijnen, als men de organismen grondiger en algemeener zal kennen, en vooral als men onderscheid zal maken tusschen kenmerken, die voortvloeien uit aangenomen verblijfplaatsen en [57]gewoonten, èn uit de meer of minder volmaakte trap van bewerktuiging.

Intusschen zal ik aantoonen, dat de natuur bij het voortbrengen van alle dieren en planten, in den langen loop der tijden, wel degelijk in elk dezer rijken een echte scala gevormd heeft met toenemende samengesteldheid van organisatie. Maar dat, als wij de natuurvoorwerpen naar hun natuurlijke betrekkingen rangschikken, die scala slechts tusschen de hoofdafdeelingen merkbare trappen vertoont, en niet bij de soorten, of zelfs bij de geslachten. De reden van die bijzonderheid is, dat de buitengewone verscheidenheid van omstandigheden, waarin de verschillende soorten verkeeren, geheel onafhankelijk is van hun toenemend gecompliceerde bewerktuiging, zooals ik zal laten zien, en dat de eerste in de uitwendige vormen afwijkingen en abnormaliteiten doet ontstaan, die niet alleen op rekening van de tweede kunnen gesteld worden.

Er valt dus te bewijzen, dat de trapsgewijze reeks der dieren voornamelijk de groepeering der hoofdafdeelingen aangaat, en niet die der soorten of genera. Die reeks dan kan nl. slechts bepaald worden door de plaatsing der grootere groepen—klassen en grootere families—omdat deze elk een eigen bijzonder orgaanstelsel vertoonen. En juist dit vertoont een afdalende orde vanaf het meestsamengestelde tot het eenvoudigste. Maar op zich zelf beschouwd vertoont elk lichaamsdeel gèèn zoo regelmatige gradeering, en des te minder, naarmate het zelf van minder belang is en vatbaarder voor wijziging door de omstandigheden.

Inderdaad houden de min-gewichtige organen onderling niet steeds gelijken tred in volmaking of achteruitgang. Als men dan ook alle soorten van een klasse nagaat, zal men zien, dat zeker lichaamsdeel [58]in een bepaalde soort de grootste volkomenheid heeft bereikt, terwijl een ander deel, bij diezelfde soort slechts kommerlijk ontwikkeld zijnde, bij haar collega een hooge vlucht heeft genomen.

Die onregelmatige variatie in de trapsgewijze ontwikkeling van bijkomstige lichaamsdeelen komt, doordat deze meer dan andere aan den invloed van uitwendige omstandigheden zijn blootgesteld. Zij op hun beurt laten vorm en uitwendig voorkomen niet ongemoeid en geven het aanzijn aan een zóó verstrekkende en eigenaardig-geordende veelsoortigheid, dat inplaats evenals de hoofdgroepen in een simpele lineaire reeks te kunnen gerangschikt worden, deze soorten vaak van hun eigen afdeelingen zijdelingsche vertakkingen uitmaken, wier uiteinden werkelijk afzonderlijke punten zijn.

Om het inwendige orgaansysteem te wijzigen is de hulp van invloedrijke omstandigheden gedurende langer tijd noodig dan voor de uitwendige. Niettemin merk ik op, dat als de omstandigheden het noodig maken de natuur—weliswaar zonder sprongen—van het eene systeem op het andere naburige overgaat. Ja, door dat vermogen heeft zij ze alle achtereenvolgens kunnen vormen, vanaf de eenvoudigste tot de meest samengestelde. Zij heeft dat vermogen in die mate, dat niet alleen de overgang van het eene naar het andere systeem kan plaats hebben tusschen twee naburige families, maar zelfs in een en hetzelfde individu.

De stelsels met echte longen voor de ademhaling staan dichter bij die met kieuwen dan die met tracheeën. Zoo schrijdt de natuur niet alleen van kieuwen tot longen bij naburige klassen en families,—gelijk visschen en tweeslachtige dieren2 uitwijzen, maar die verandering kan zich zelfs in een enkel [59]individu voltrekken, dat dus achtereenvolgens de beide systemen gebruikt. Men weet, dat de kikvorsch in larvalen toestand als dikkopje ademt door kieuwen, als volkomen dier echter door longen. Maar nergens ziet men een trachee- in een longsysteem overgaan.

Naar waarheid kan men dus zeggen, dat in elk natuurrijk de groote groepen in een enkele, trapsgewijze reeks te rangschikken zijn, overeenkomstig de toenemend samengestelde bewerktuiging, en dat deze serie aan het begin de eenvoudigste en aan het eind de best-uitgeruste en -georiënteerde organismen moet bevatten.

Zoo schijnt de werkelijke orde van de natuur te zijn, en zoo blijkt bij de meest-nauwlettende waarneming en gezette studie van alle eigenaardigheden van haar verloop.

Sinds wij in onze indeeling der natuurproducten de noodzakelijkheid hebben beseft, om hunne onderlinge betrekkingen, ook tusschen de verschillende groepen in aanmerking te nemen, kunnen we die reeks niet meer naar welgevallen schikken. En de aldus nieuw-verworven kennis omtrent den loop van de natuur dwingt ons, hare Orde aan te nemen.

Voor de systematiek is het eerst-verkregen resultaat van deze werkmethode, dat de beide uiteinden der reeks de meest-uiteenloopende wezens moeten bevatten, omdat ze verwantschappelijk, en dus organisch, het verst van elkaar staan; aan het eene einde de meest-volkomene, aan het andere noodwendig de ònvolkomenste, d.w.z. de eenvoudigste.

Bij de planten kent men van deze natuurlijke reeks nog slechts het ééne uiteinde goed, d.w.z. men weet, dat de cryptogamen daar behooren. Doordat van we de planten nog niet zooveel weten [60]als van vele dieren, is het andere einde alsnog onzekerder. Daaruit volgt, dat wij bij de planten nog geen vasten gids hebben voor de betrekkingen tusschen de groote groepen, gelijk voor geslachten en families.

Bij de dieren echter zijn de twee uiteinden der reeks voorgoed vastgesteld. Want zoolang het natuurlijke stelsel van kracht zal zijn zullen noodwendig de zoogdieren de bovenste, de afgietseldiertjes de onderste plaats innemen.

Er is dus, voor dieren zoowel als voor planten een Orde, voortvloeiende uit de “middelen”, ingesteld in de natuur door den Oppersten Schepper aller dingen. Zij, de Natuur, is niet anders dan de algemeene en onveranderlijke Orde, door den verheven Veroorzaker in alles ingeschapen, en het geheel van de daarovergestelde algemeene en bijzondere wetten. Door die voortdurend gebruikte middelen roept zij onafgebroken haar voortbrengselen tot aanzijn, verandert en vernieuwt ze onophoudelijk en bewaart alzoo overal de Orde des Geheels.

Wij zullen zien, dat deze natuurlijke orde—waarvan wij reeds verschillende stukken bezitten in de goedbekende families en geslachten—wat de dieren betreft thans in zijn geheel boven alle willekeur is vastgesteld.

Maar de groote verscheidenheid der bekende dieren en het licht, door de vergelijkende anatomie op hun samenstelling geworpen, doen ons thans de middelen aan de hand, om ze alle definitief in te deelen en de juiste plaats hunner voornaamste afdeelingen vast te stellen.

Een en ander zal men ontegenzeggelijk moeten toestemmen. Onderzoeken we nu den

Huidigen stand van indeeling en classificeering der Dieren. [61]

Daar doel en beginselen dezer beide in den aanvang hunner bewerking ten eenen male miskend werden, deed de arbeid der natuuronderzoekers nog lang de stumperigheid onzer denkbeelden gevoelen. Het ging met de natuurwetenschappen als met alle andere, waar men zich eerst laat is gaan bezinnen op de grondleggende, regelende beginselen. Inplaats van de levende wezens te classificeeren volgens een onomstootelijke orde, had men slechts een overzichtelijke rangschikking op het oog, en bleef daardoor vol willekeur.

Zoo bijv. gebruikte men wegens de duistere betrekkingen tusschen de groote planten-groepen langen tijd kunstmatige botanische systemen. Zij boden alle gemak van willekeurige groepeeringen. Ieder auteur stelde naar eigen smaak een nieuw stelsel op. De heele natuurlijke indeeling werd dan ook voor de planten opgeofferd. Eerst sinds het erkennen van het belang der voortplantingsorganen, en vooral van sommige daarvan boven andere begint de botanische systematiek meer volkomen te worden.

Bij de dieren evenwel zijn in het algemeen de betrekkingen, die de groote groepen characteriseeren veel gemakkelijker te onderscheiden. Verscheidene zulke groepen werden dan ook reeds bij het begin van de beoefening der natuurlijke historie als zoodanig herkend.

Zoo verdeelde Aristoteles de dieren in twee hoofdafdeelingen, “klassen”, t.w.

1e. Dieren met bloed:

1. Levend-barende viervoeters,
2. Eierleggende viervoeters,
3. Visschen,
4. Vogels.

[62]

2e. Dieren zonder bloed:

1. Mollusca,
2. Crustacea,
3. Testacea,
4. Insecta.

De hoofdindeeling in twee groote groepen was vrij goed, maar het door Aristoteles gebruikte criterium slecht. Immers, hij gaf den naam bloed aan de voornaamste dierlijke vloeistof met roode kleur. En in de meening, dat de dieren van de tweede groep alle slechts witte of witachtige sappen hadden, beschouwde hij ze eens en vooral als bloedeloos.

Zoo was dan het eerste ontwerp voor een classificatie der dieren, althans het oudste, waarvan wij kennis dragen. Maar tevens is ’t het eerste voorbeeld van een indeeling in omgekeerde volgorde aan de natuurlijke, daar men een, hoewel nog zeer gebrekkige, voortschrijding vindt van het meer samengestelde naar het eenvoudigere.

Sinds dien tijd heeft men algemeen bij het indeelen der dieren die verkeerde richting gevolgd, wat onze kennis van het natuurlijke proces kennelijk heeft in den weg gestaan.

Moderne natuurvorschers hebben gemeend, de onderscheiding van Aristoteles te verbeteren, door zijn eerste afdeeling te noemen dieren met rood bloed en de tweede dieren met wit bloed. Men weet echter tegenwoordig, hoe onbevredigend deze kenschetsing is, aangezien er ongewervelde dieren zijn met rood bloed (vele anneliden).

Volgens mij verdienen de lichaamsdeelen der dieren niet langer den naam bloed als ze niet meer circuleeren in slagaderlijke en aderlijke vaten. Die vochten zijn dan zoo vereenvoudigd, zoo onvolkomen in de samenstelling hunner elementen, dat [63]men ze ten onrechte met òmloopende vloeistoffen zou gelijk stellen. Bloed toe te schrijven aan straaldieren of polypen zou dan ook gelijk staan met hetzelfde te doen aan de planten.

Om alle dubbelzinnigheden en hypothetische beschouwingen te vermijden heb ik op mijn eersten cursus in het Museum in het voorjaar van 1794 het geheel der bekende dieren in twee volkomen scherp onderscheiden secties verdeeld, te weten:

1. Gewervelde dieren, (Vertebrata)
2. Ongewervelde dieren, (Evertebrata)

Ik deed aan mijn leerlingen opmerken, dat de wervelkolom bij de betreffende dieren het bezit van een meer of minder ontwikkeld geraamte aanduidt, en een bouwplan naar verhouding; terwijl haar ontbreken bij andere deze niet alleen zuiver van de eerste onderscheidt, maar tevens beteekent, dat zij volgens een totaal verschillend stelsel zijn georganiseerd.

Van Aristoteles tot Linnaeus verscheen niets van belang op het gebied van onze systematiek. Maar in de laatste eeuw hebben de groote natuurkundigen talrijke bijzondere waarnemingen omtrent de dieren gedaan, voornamelijk over de ongewervelde. Sommige hebben hun anatomie meer of minder volledig bekend gemaakt; andere beschreven nauwkeurig en uitvoerig de gedaanteverwisselingen en gewoonten van een groot aantal dezer dieren. En het gevolg van hun kostbare waarnemingen is geweest, dat een uiterst belangrijk feitenmateriaal ter onzer kennis is gekomen.

Na de feiten verzameld te hebben en ons geleerd te hebben, met groote nauwgezetheid de kenmerken van allerlei graad te bepalen gaf Linné, een man van superieuren geest en een van de grootste [64]natuuronderzoekers ons de volgende indeeling der dieren.

Hij verdeelde het bekende dierenrijk in zes klassen, volgens drie trappen of graden van organisatie:

Systeem der Dieren volgens Linnaeus.

Behalve de omgekeerde volgorde, die deze indeeling met alle andere gemeen heeft, zijn hare eerste vier klassen nu eens en vooral vastgesteld; hun plaatsing in de algemeene reeks, zal voortaan altijd de instemming der zoölogen erlangen, zoodat men er in de eerste plaats den beroemden Zweed dankbaar voor moet zijn.

Anders is het gesteld met de twee laatste afdeelingen. Deze zijn kwalijk geslaagd en ondoelmatig. En aangezien zij het grootste aantal en de meest verscheidene bekende dieren omvatten, zoo hadden ze ook talrijker moeten zijn. Men heeft ze dus moeten hervormen en door andere vervangen.

Gelijk men ziet schonken Linné en zijn opvolgers zoo weinig aandacht aan de noodzaak, om de evertebraten—met een kleurloos, koud lichaamsvocht inplaats van bloed, wier bewerktuiging een zoo groote verscheidenheid vertoont—verder te splitsen, dat zij deze talrijke dieren slechts in twee klassen hebben verdeeld, t.w. insecten en wormen. Zoodat al wat niet als insect werd beschouwd, [65]anders gezegd alle ongelede ongewervelden zonder uitzondering tot de wormen gerekend werden. Zij plaatsten de insecten ónder de visschen en daaronder weer de wormen. Volgens Linnaeus vormden dus de wormen de laatste klasse van het dierenrijk.

Deze beide klassen treft men nog in dien vorm in alle posthume uitgaven van het Systema naturae aan. En ofschoon de kardinale fout van die indeeling, vergeleken met de natuurlijke Orde der dieren duidelijk blijkt, en buiten twijfel de Linneaansche wormen-klasse slechts een soort van chaos is, waarin ver uiteenloopende zaken vereenigd zijn, woog de autoriteit van dien geleerde zoo zwaar voor de natuurkenners, dat niemand durfde te tornen aan die monsterklasse der vermes.

Met de bedoeling, hierin eenige nuttige hervorming aan te brengen, stelde ik op mijn eersten cursus de volgende indeeling voor van de evertebraten, die ik inplaats van in twee, in vijf klassen onderscheidde, in deze volgorde:

1. 1e. Mollusca.
2. 2e. Insecta.
3. 3e. Vermes.
4. 4e. Echinodermata.
5. 5e. Polypi.

Deze klassen, bevatten eenige van de door Bruguière ter indeeling van de wormen voorgeslagen door mij niet in allen deele geadopteerde orden, en de klasse der insecten van Linné.

Nadat nu door de komst van Cuvier te Parijs tegen het midden van het jaar 1795 de aandacht der zoölogen gevestigd was op de anatomie der dieren, zag ik tot mijn groote voldoening de beslissende bewijzen, door hem gegeven voor den aan de weekdieren toe te kennen voorrang boven de [66]insecten in de algemeene reeks. Ik had dat al bij mijn lessen gedaan, hetgeen echter door de natuuronderzoekers van deze stad niet gunstig was opgenomen.

De verandering, door mij aangebracht in het gevoel van onbevredigdheid met de Linneaansche indeeling, bevestigde Cuvier volkomen door de uiteenzetting van de meest positieve feiten, waaronder verscheidene weliswaar bekend, maar door ons nog niet in aanmerking genomen.

Vervolgens mijn voordeel doende met het licht, dat deze geleerde sinds zijn komst over alle onderdeelen van de dierkunde wierp, en in het bijzonder over de ongewervelde,—door hem witbloedige genoemde—dieren, voegde ik successievelijk nieuwe klassen aan mijne indeeling toe. Ik was de eerste, die ze instelde, maar, gelijk men zien zal, duurde het lang, voor eenige daarvan werden aangenomen.

Weliswaar stellen de geschied-schrijvers weinig belang in de wetenschap en des te minder in hare beoefenaars; niettemin schijnt het mij de moeite waard, om de veranderingen in de classificatie gedurende deze vijftien jaren te leeren kennen. Ziehier die, welke ik zelf heb aangebracht.

Vooreerst veranderde ik de benaming echinodermen in radiariën, teneinde er de kwallen en verwante geslachten bij te voegen (†). Deze klasse is ondanks haar nut en noodzakelijkheid nog niet geaccepteerd.

Gedurende mijn lessen van het jaar 1799 heb ik de klasse der crustaceeën opgesteld. Cuvier begreep toen in zijn Tableau des Animaux (p. 451) nog de crustacea onder de insecten. En ofschoon deze klasse er zich in wezenlijke punten van onderscheidt, duurde het zes of zeven jaar, vóór eenige natuuronderzoekers ertoe konden besluiten, haar aan te nemen. [67]

Het volgend jaar, d.w.z. op mijn cursus van het jaar 1800 stelde ik voor de arachniden als een aparte klasse, gemakkelijk en noodzakelijk, te onderscheiden. Hare karaktertrekken wezen van huis uit op de aparte organisatie dezer dieren. Want het is onmogelijk, dat organismen gelijk die der insecten, die alle een gedaanteverwisseling ondergaan, zich in den loop van hun leven slechts eenmaal voortplanten en slechts twee antennen, twee facetoogen en zes gelede pooten hebben, het aanzijn kunnen geven aan dieren, die nooit van gedaante verwisselen en overigens in verschillende eigenaardigheden afwijken van de insecten. Deze waarheid is sindsdien door de waarneming bevestigd geworden. Toch wordt die klasse der arachniden nog in geen enkel werk behalve de mijne toegelaten.

Toen Cuvier bij eenige dieren, die men onder den naam vermes met andere van totaal verschillende samenstelling verwarde, het bestaan van arterieele en veneuse bloedvaten ontdekt had, gebruikte ik dadelijk dat nieuwe feit voor het verbeteren van mijne classificeering. En op mijn cursus van 1802 stelde ik de klasse der anneliden op, achter de mollusken en voor de crustacea, overeenkomstig hun anatomie.

Bij het geven van een nieuwe naam aan die nieuwe klasse kon ik den ouden van “wormen” voor dieren bewaren, die dezen altijd hadden gedragen en waaruit de anneliden op anatomische gronden wederom verwijderd moesten worden. Dus ik zette de wormen achter de insecten en onderscheidde ze wèl van de radiaten en polypen, waarmede men ze nooit zal mogen vereenigen.

Mijne klasse der anneliden, gepubliceerd in mijn lessen en in mijne Recherches sur les corps vivans (p. 24) werd meerdere jaren lang door de dierkundigen [68]niet erkend. Niettemin begint men dat sedert ongeveer twee jaar te doen; maar men oordeelt het noodig, er de benaming van te wijzigen, nl. in die van vermes, zoodat men niet weet, wat te doen met de eigenlijke vermes, die noch zenuwstelsel, noch bloedsomloop bezitten. In deze verlegenheid vereenigt men ze met de klasse der polypen, hoezeer ze hiervan ook in samenstelling mogen verschillen.

Zulke voorbeelden van later weer te niet gedane verbeteringen in de classificeering, die ten slotte weer door den loop der dingen noodzakelijk hersteld moesten worden zijn niet zeldzaam in de natuurwetenschap.

Zoo had Linnaeus verscheidene geslachten van planten vereenigd die Tournefort tevoren onderscheiden had, zooals Polygonum, Mimosa, Justicia, Convallaria en nog vele andere. Tegenwoordig richten de botanici die door L. geschrapte genera weer op.

Het vorige jaar—bij mijn colleges van 1807—heb ik ten slotte een nieuwe, tiende klasse van evertebraten ingesteld, die der infusoria, omdat ik mij na een gedegen onderzoek dezer lagere dieren overtuigd heb, dat ik ze ten onrechte onder de polypen gerangschikt had.

Terwijl ik aldus de vruchten verzamelde van eigen waarneming en de snelle vorderingen der vergelijkende ontleedkunde grondvestte ik achtereenvolgens de verschillende klassen mijner tegenwoordige indeeling der ongewervelden. Opgenoemd in de gebruikelijke omgekeerde volgorde zijn het de volgende:

Klassen:

Mollusca. Cirrhipedia. Annelida. [69] Crustacea. Arachnidea.

Insecta. Vermes. Radiata. Polypen. Infusoria.

Ik zal bij de afzonderlijke behandeling dezer klassen aantoonen, dat het noodzakelijke afdeelingen zijn, gebaseerd op derzelver organisatie. En ofschoon er in de buurt van hun onderlinge grenzen soorten kunnen, ja moeten voorkomen, die in zekeren zin overgangsvormen tusschen twee klassen vormen, zoo zijn ze toch zóó passende, als onze kunst maar vermag voort te brengen. Zoolang dan ook het belang der wetenschap voorop zal staan, zal men niet buiten hun erkenning kunnen.

Als men derhalve bij de tien klassen der evertebraten de vier der vertebraten van Linné voegt, krijgt men als indeeling van alle bekende dieren de volgende veertien klassen, die ik nog eens in omgekeerde volgorde zal opsommen:

1. Gewervelde dieren.

   1. Zoogdieren. 2. Vogels.

   3. Kruipende dieren. 4. Visschen.

2. Ongewervelde dieren.

   5. Weekdieren. 6. Rankpootigen. 7. Ringwormen. 8. Schaaldieren. 9. Spinachtigen.

   10. Insecten. 11. Wormen. 12. Straaldieren. 13. Polypen. 14. Afgietseldiertjes3.

[70]

We zouden thans eigenlijk een zeer belangrijke, ja dringende vraag moeten opwerpen, die nooit diepgaande onderzocht schijnt, nl.:

Moet men, de klassen van het dierenrijk als een reeks van groepen behandelend zijn weg vervolgen van het meest-gecompliceerde naar het eenvoudigste, of wel omgekeerd?

Wij zullen trachten de oplossing dezer vraag te geven in hoofdstuk VIII, het laatste van dit deel. Maar tevoren willen wij een zeer merkwaardige zaak onderzoeken, onze aandacht overwaard, die ons ten gids kan strekken bij het naspeuren van den door de natuur gevolgden weg bij het tot aanzijn roepen van hare verschillende voortbrengselen. Ik bedoel die eigenaardige trapsgewijze afklimming van bewerktuiging in de natuurlijke reeks der dieren vanaf de volkomenste en meest samengestelde tot aan de eenvoudigste en onvolkomenste.

Ofschoon deze gradatie niet zonder onvermijdelijke schokken gaat, gelijk ik zal aantoonen, bestaat zij tusschen de hoofdgroepen zoo klaarblijkelijk en, zelfs in de afwijkingen van haar gewonen baan, met een zoo onwrikbare standvastigheid, dat zij ongetwijfeld onderworpen is aan een of andere algemeene wet, die wij daarom moeten opsporen. [71]

[Inhoud]

Hoofdstuk VI

Trapsgewijze afklimming en vereenvoudiging der organisatie van het eene einde van de Keten der Dieren tot het andere

Beschouwingen over het bovengenoemde onderwerp behooren tot de meest belangwekkende op het gebied van de zoölogische philosophie. Ons doel is dus, te weten te komen, of dat feit werkelijk aangetoond kan worden; want in dat geval zal het een sterk licht werpen op den door de natuur afgelegden weg en ons in den zadel helpen, om verscheidene van haar meest belangrijke wetten te ontdekken.

Ik stel mij hier voor, te bewijzen, dat het betreffende feit inderdaad bestaat, en het product is van een aanhoudend en gelijkmatig werkende natuurwet; maar dat een voor de hand liggende, bijzondere oorzaak hier en daar de te verwachten resultaten daarvan langs de heele keten der dieren doet afwijken.

Vooreerst moet men erkennen, dat de algemeene reeks der dieren, gerangschikt naar hunne natuurlijke betrekkingen, een serie van afzonderlijke groepen vormt als gevolg van de verschillende stelsels van bewerktuiging die door de natuur zijn gebruikt, en dat zelf weer naar afnemend-samengestelde organisatie geplaatste groepen samen een echte keten vormen.

Voorts merkt men op, dat er, behoudens afwijkingen, waarvan wij de oorzaken nog nader zullen opsporen, van het eene einde van die keten tot het andere een opvallende vereenvoudiging van bewerktuiging [72]heerscht en in overeenstemming hiermee een vermindering van het aantal eigenschappen. Zoodat, indien aan het eene einde de in alle opzichten meest volkomen dieren staan, men noodwendig aan den tegenovergestelden kant de eenvoudigste en laagststaande ontwaart.

Tenslotte kan men zich overtuigen, dat alle bijzondere organen zich gaandeweg van klasse tot klasse vereenvoudigen en veranderen, ginds nog van voornaam belang, hier hoe langer hoe armzaliger en zwakker worden, en hun plaatselijke concentratie verliezen om te eindigen met volkomen te verdwijnen nog vóór het andere einde van de keten is bereikt.

Voorwaar schrijdt deze degradatie niet altijd regelmatig voort; want vaak ontbreekt er eenig orgaan of verandert het plotseling en neemt soms daarbij zonderlinge gestalten aan, die met geen enkele andere door herkenbare overgangen verbonden zijn. Ook verschijnt en verdwijnt een orgaan dikwerf nog herhaaldelijk, alvorens definitief van de baan te zijn. Maar men zal gevoelen, dat dit niet anders heeft kunnen zijn; dat de oorzaak der toenemende samengesteldheid van bewerktuiging verschillende afwijkingen in hare voortbrengselen heeft moeten ondergaan, wijl deze vaak door een sterke werking van buiten af gewijzigd worden. Nochtans zal men zien, dat de betreffende degradatie niet minder werkelijk voortgaat.

Indien de tendens tot voortdurende ontwikkeling der organismen de eenige was, die invloed had op de dierlijke vormen en lichaamsdeelen, zouden deze overal zeer regelmatig samengestelder worden. Maar verre van dien: de natuur is gedwongen om wat zij volbrengt overal te onderwerpen aan den invloed der omringende omstandigheden, [73]die hare voortbrengselen in allen deele doen varieeren. Ziedaar de bijzondere oorzaak, die in den loop van de trapsgewijze afklimming dikwijls zonderlinge afwijkingen van het gewone verloop doet ontstaan.

Laat ons trachten in het volle licht te stellen: zoowel de progressieve vereenvoudiging der dierlijke organisatie als de oorzaak der afwijkingen, die deze ondergaat.

Het is duidelijk, dat als de natuur slechts het aanzijn gegeven had aan waterdieren, die alle steeds onder hetzelfde klimaat in dezelfde soort water van dezelfde diepte geleefd hadden, enz., men dan in hun organisatie een regelmatige opklimming met vloeiende overgangen zou gevonden hebben.

Intusschen heeft de natuur hare vermogens niet tusschen zoo nauwe grenzen beperkt. Vooreerst al heeft zij in het water zelf de omstandigheden belangrijk gedifferentieerd: zoet- en zeewater, stilstaande en stroomende of bewogen wateren, warme en koude, ondiepe en diepe bieden evenzoovele bijzondere omstandigheden voor de hen bewonende dieren. Bij gelijken trap van organisatie ondergaan dan de daaraan blootgestelde dierrassen speciale invloeden van elk ervan en worden er door gewijzigd.

Nadat waterdieren van allerlei aard waren voortgebracht en bijzonder gevarieerd met behulp der onderscheidene levensvoorwaarden van het water, zijn sommige hun natte element ontrouw geworden, eerst aan de oevers, om daarna geheel een landleven te gaan aannemen in de dampkringslucht. Deze bevonden zich mettertijd in omstandigheden zóó totaal verschillend van hunne vroegere en van zoo ingrijpenden invloed op gewoonten en organen, dat de theoretische regelmatige opklimming [74]in bewerktuiging er op eigenaardige wijze door gewijzigd is zoodat zij hier en daar nauwelijks meer herkenbaar is.

Deze door mij reeds lang onderzochte dingen, die ik met stellige bewijzen zal staven geven mij aanleiding om het volgende zoölogische beginsel voor te stellen, welks grondslagen mij aan elken twijfel ontheven schijnen:

Het proces van voortschrijdende samengesteldheid van bewerktuiging ondergaat hier en daar in de algemeene reeks der dieren afwijkingen onder den invloed van de omgevende omstandigheden en de aangenomen gewoonten.

Men heeft zich op grond dier afwijkingen gerechtigd geacht, de opvallende progressie in de dierlijke bewerktuiging zelf te verwerpen en daarmee den weg, dien de natuur volgt bij het voortbrengen van hare levende schepselen.

Intusschen zijn ondanks die genoemde anomalieën het algemeene plan der natuur en haar gestadige procédé nog zeer goed te onderkennen, alhoewel de gebruikte middelen tot in het oneindige varieeren. Daartoe moet men de algemeene reeks der bekende dieren in haar geheel beschouwen, en vervolgens in hare groote groepen en men zal er de meest ondubbelzinnige bewijzen ontdekken van de trapsgewijze opklimming in de organisatie, onmiskenbaar ondanks de opgenoemde afwijkingen. Ten slotte merke men op, dat overal, waar geen uiterst-afwijkende omstandigheden aan het werk zijn geweest men in die opklimming vloeiende overgangen vindt in die deelen der reeks, welke wij families hebben genoemd. Die waarheid blijkt nog treffender bij de studie van de z.g. “soorten”. Want hoe meer wij waarnemen, hoe moeilijker, ingewikkelder en uitvoeriger onze specifieke onderscheidingen worden. [75]

De opklimming in de samenstelling der dieren zal dus een onbetwistbaar feit zijn, zoodra wij de stellige bewijzen tot in bijzonderheden kunnen geven van wat zoo juist uiteengezet is. En daar wij de dierenreeks beschouwen in omgekeerde volgorde als de natuur bij hunne voortbrenging heeft gevolgd, doet zich de gradatie aan ons voor als een merkwaardige afdaling, van het eene einde van den dierenketen tot het andere behoudens de onderbrekingen als gevolg van de nog te ontdekken natuurvoorwerpen en van de afwijkingen, veroorzaakt door uitersten in levensomstandigheden.

Om nu met stellige feiten die trapsgewijze afklimming in de dierlijke organisatie te grondvesten willen we eerst eens een blik slaan op de samenstelling en het geheel dezer reeks en de feiten ermee annex; vervolgens zullen we hare veertien klassen snel de revue laten passeeren.

Bij het onderzoek van de algemeene indeeling der dieren zooals ik die in het vorige hoofdstuk heb voorgeslagen en die over het geheel door de zoölogen eenstemmig wordt erkend—behoudens de bezwaren tegen de grenzen van eenige klassen—springt één feit dadelijk in het oog, dat op zichzelf al beslissend zou zijn voor mijn zaak, en wel het volgende:

Aan het eene einde van de serie, dat men gewoonlijk het “voorste” noemt ziet men de in alle opzichten meest volkomen dieren met de meestingewikkelde organisatie terwijl zich aan het andere einde de laagst-bewerktuigde bevinden, wier dierlijkheid men ternauwernood zou vermoeden.

Dit welbekende en inderdaad onweerlegbare feit wordt het eerste bewijs voor de aan te toonen afklimming, want het is er de wezenlijke voorwaarde voor.

Een ander bewijzend feit daarvoor is het volgende: [76]De eerste vier klassen van het dierenrijk bevatten dieren, zonder uitzondering met ruggegraat, welke bij alle andere ten eenen male ontbreekt.

Men weet, dat die wervelkolom de ruggesteun is van het geraamte, dat zonder haar niet kan bestaan en dat overal waar zij zich bevindt er een meer of minder volledig en volkomen skelet is.

Voorts wijst, naar bekend, volmaking der functies op die der betreffende organen.

Ofschoon nu hier de mensch niet in aanmerking komt doordat zijn verstand zoozeer meerderwaardig is boven zijn lichamelijkheid, levert hij ongetwijfeld het voorbeeld van de grootst mogelijke volmaaktheid; hoe meer dan ook een dierlijk organisme het zijne nadert, hoe volkomener is het.

Dit zoo zijnde merk ik op, dat het menschelijk lichaam niet alleen een geleed skelet bezit, maar nog wel het in allen deele meest volledige en volkomene. Dit geraamte verstevigt zijn lichaam, levert talrijke aanhechtingsplaatsen voor de spieren en stelt hem in staat zijn bewegingen vrijwel tot in het oneindige te varieeren.

Daar nu het skelet een voornaam aandeel neemt in het bouwplan van het menschelijk lichaam, zoo is het duidelijk, dat elk dier mèt geraamte beter georganiseerd is dan zonder.

Dus zijn de evertebraten onvolkomener dan de vertebraten. Plaatst men dus aan het hoofd van de dierenreeks de meest volkomene, dan vertoont zij een werkelijke afklimming in bewerktuiging, aangezien na de eerste vier klassen alle volgende dieren een geraamte missen en bijgevolg onvolkomener georganiseerd zijn.

Maar dat is niet alles: onder de gewervelde dieren zelf wordt die afklimming ook opgemerkt. Wij zullen zien dat zij ook onder de ongewervelde dieren [77]bestaat, dat dus deze afklimming volgt uit het door de natuur constant volgehouden plan en tegelijkertijd een gevolg is van de omgekeerde richting, waarin wij hare orde vervolgen. Want indien wij de werkelijke richting kozen van onvolkomen tot volkomen, zouden we een toenemende samengesteldheid vinden en achtereenvolgens de dierlijke functies in aantal en doeltreffendheid zien wassen. Laten we daarom ten bewijze van de werkelijke degradatie eens schielijk de verschillende klassen van het dierenrijk doorloopen.

[Inhoud]

Hoofdstuk VII

Van den invloed der omstandigheden op handelingen en gewoonten der dieren en van deze als oorzaken die hun samenstelling en deelen wijzigen

Het betreft hier niet een redeneering zonder meer, maar het onderzoek van een positief feit, algemeener dan men denkt en waaraan men verzuimd heeft die aandacht te schenken, waarop het zonder twijfel recht heeft, omdat het meestal moeilijk te onderkennen is. Dit feit bestaat uit den invloed, dien de omstandigheden uitoefenen op de aan hen onderworpen levende wezens.

Men heeft inderdaad reeds sinds lang den invloed opgemerkt van de verschillende toestanden van ons organisme op ons karakter, onze neigingen, handelingen, jazelfs op onze ideeën, maar het komt mij voor dat niemand nog (omgekeerd) dien van onze handelingen en gewoonten op ons organisme heeft leeren kennen. Daar nu deze handelingen en gewoonten geheel afhangen van de omstandigheden, waarin wij gemeenlijk verkeeren, zoo zal ik trachten aan te toonen hoe groot de invloed is, dien deze uitoefenen op den algemeenen vorm, den toestand der deelen en zelfs op de samenstelling der levende wezens. Zoo zal er dan van dit zeer wisse feit in dit hoofdstuk sprake zijn.

Hadden wij niet veelvuldig gelegenheid gehad den klaarblijkelijken invloed te leeren kennen, uitgeoefend op levende wezens die zijn gebracht onder geheel nieuwe omstandigheden, zeer verschillend van die, waaronder zij zich eerst bevonden, en hadden wij de daaruit volgende veranderingen niet [125]voor onze oogen zien ontstaan, zoo zou het belangrijke feit, waarom het hier gaat, voor altijd onbekend gebleven zijn.

De invloed der omstandigheden op al wat leeft is overal en altijd daadwerkelijk geldig; maar wat voor ons dien invloed moeilijk merkbaar maakt is, dat zijn gevolgen eerst na langen tijd voelbaar of herkenbaar worden, vooral bij de dieren.

Alvorens nu de gronden uiteen te zetten voor dit feit, dat onze aandacht verdient en zeer belangrijk is voor de Zoölogische Philosophie willen wij den draad van onze begonnen beschouwingen weer opvatten.

In het voorgaande hebben wij gezien, als een tegenwoordig onweerlegbaar feit, dat men bij de beschouwing van den “levensladder” in een richting, tegengesteld aan de natuurlijke, in de samenstellende elementen een aanhoudende maar onregelmatige trapsgewijze afdaling vindt, een toenemende vereenvoudiging in de organisatie der levende wezens en tenslotte een overeenkomstige afname van het aantal functies.

Dit wel bekende feit nu kan een belangrijk licht werpen op het systeem, dat de natuur gevolgd heeft in het voortbrengen van de tot aanzijn geroepen dieren. Maar het zegt ons niet, waarom de dierlijke organisatie in haar groeiende samenstelling vanaf de onvolmaakste tot de meest volkomene een onregelmatige trapsgewijze opklimming vertoont, wier verloop veelvuldige afwijkingen te zien geeft, die in hun verscheidenheid geen enkele klaarblijkelijke regelmaat hebben. Als men bij het zoeken naar de reden daarvan nagaat het resultaat der invloeden door oneindig-verscheidene omstandigheden in alle deelen van den aardbol uitgeoefend op algemeenen vorm en deelen der dieren, dan wordt alles duidelijk verklaard. Het zal inderdaad blijken, dat de toestand, waarin wij alle dieren aantreffen [126]eenerzijds het product is van de toenemende samengesteldheid van bewerktuiging, die streeft naar het vormen van een regelmatige opklimming en anderzijds van een menigte uiteenloopende omstandigheden, die voortdurend trachten dien regelmaat te verstoren.

Hier wordt het noodig een verklaring te geven omtrent den zin, dien ik hecht aan deze uitdrukkingen. De omstandigheden beïnvloeden vorm en bewerktuiging der dieren, d.w.z. dat zij, zelf anders wordende, door overeenkomstige wijzigingen mettertijd zoowel vorm als bewerktuiging veranderen.

Zeker, als men deze uitdrukkingen letterlijk opvatte, zou men mij een fout kunnen verwijten; immers, welke ook de omstandigheden zijn, zij beïnvloeden nooit direct vorm of samenstelling der dieren.

Maar, groote veranderingen in omstandigheden brengen groote wijzigingen in de behoeften der dieren teweeg, en deze noodzakelijkerwijze weer in de handelingen. En als de nieuwe behoeften constant of van langen duur worden nemen de dieren nieuwe gewoonten aan, even duurzaam als die behoeften. Ziedaar iets gemakkelijk aantoonbaars dat zelf geen enkele verklaring behoeft om als waar gevoeld te worden.

Het blijkt dus duidelijk, dat zoodra een groote verandering in omstandigheden standvastig geworden is voor een dierenras, zij tot gewoonten leidt.

Als nu voorts nieuw-bestendigde omstandigheden een dierenras nieuwe, tot gewoonte geworden handelingen hebben bijgebracht, dan zal gevolgelijk het betreffende deel bij voorkeur boven andere gebruikt worden, in andere gevallen ook een of ander nutteloos geworden onderdeel geheel in onbruik geraken.

Niets van dit alles moet als bloote onderstelling [127]of persoonlijke meening beschouwd worden; het zijn integendeel waarheden die tot hun rechtvaardiging slechts opmerkzaamheid en waarneming van feiten vereischen.

Door het noemen van bekende en getuigende feiten zullen wij noodzakelijk zien, dat eenerzijds, zoodra nieuwe gewoonten een orgaan noodig gemaakt hebben, zij dit ook werkelijk door aanhoudende inspanning doen ontstaan, en dat voortdurend gebruik het zoetjesaan versterkt, ontwikkelt en tenslotte aanzienlijk vergroot. Anderzijds zullen wij zien, dat wanneer in sommige gevallen nieuwe omstandigheden en behoeften een of ander onderdeel geheel nutteloos hebben gemaakt, het totale onbruik daarvan dan oorzaak is, dat het gaandeweg ophoudt met ontwikkeld te worden, terwijl de andere organen daarmee voortgaan; dat het meer en meer vermagert en tenslotte, als het lang zoo duurt, eindigt met te verdwijnen. Dat alles is zeker: ik stel me voor, er de meest overtuigende bewijzen voor te geven.

Bij de planten, waar in het geheel geen “handelingen” voorkomen en bijgevolg ook geen eigenlijk gezegde gewoonten, brengen groote veranderingen in omstandigheden niettemin groote verschillen in ontwikkeling der deelen mede; zoodat sommige ontstaan en zich ontwikkelen, andere verminderen en verdwijnen. Maar hier voltrekt zich alles door veranderingen, teweeggebracht in de voeding van het gewas, in zijn absorptie en uitwaseming, in de hoeveelheid warmte, licht, lucht en vochtigheid, die het anders gewoonlijk ontvangt; tenslotte in het overhand nemen van sommige levensfunctiën boven andere.

Tusschen de individuen van dezelfde soort, waarvan sommige voortdurend goed gevoed worden en verkeeren in gunstige ontwikkelingsvoorwaarden, andere daarentegen in tegengestelde positie, ontstaan [128]hoe langer hoe opmerkelijker verschillen in gesteldheid. Hoeveel voorbeelden zou ik niet kunnen opsommen van dieren en planten, die deze beschouwing bevestigen! Indien wijders de toestand der slecht gevoede, lijdende of kwijnende dieren bestendigd wordt onder dezelfde omstandigheden, zoo wordt daardoor tenslotte hun inwendige samenstelling gewijzigd. En hun nageslacht bewaart de verkregen veranderingen en eindigt met een zeer afwijkend ras te leveren.

Een zeer droge lente veroorzaakt slechten groei der weidegrassen, die mager en armzalig blijven en desondanks toch bloeien en vrucht geven.

Een lente met afwisselend warm en vochtig weer doet deze zelfde grassen welig groeien en de hooioogst is dan voortreffelijk.

Maar indien een of andere oorzaak de ongunstige omstandigheden bestendigt zullen zij overeenkomstig gaan afwijken, eerst in hun algemeen voorkomen en vervolgens in meerdere karakter-eigenschappen.

Als bijvoorbeeld een korrel van een of ander weidegras hoogerop overgebracht wordt naar een droog steenachtig winderig berg-weidje, en er ontkiemt, dan zal de daar opgroeiende plant altijd slecht gevoed worden. En als de nakomelingen ad hoc hun bestaan onder die slechte omstandigheden voortzetten zal er een ras ontstaan, wezenlijk verschillend van het in de vlakte levende waarvan het afstamde. De leden van dat nieuwe ras zullen klein zijn en minnetjes van afmetingen en sommige hunner deelen zullen eigenaardige verhoudingen vertoonen, als zijnde meer ontwikkeld dan andere.

Zij die veel hebben waargenomen en de groote verzamelingen geraadpleegd, hebben zich kunnen overtuigen, dat naarmate de omstandigheden van woonplaats, ligging, klimaat, voedsel, levensgewoonten enz. voor de dieren veranderen, de eigenschappen [129]van wasdom, vorm, verhoudingen tusschen de onderdeelen, kleur, gesteldheid, bewegelijkheid en kunstvaardigheid1 zich overeenkomstig wijzigen.

Wat de natuur in den loop der eeuwen volvoert, dat doen wij altoos, wanneer wij plotseling voor een levend gewas de omstandigheden veranderen, waaronder al zijn exemplaren verkeerden.

Alle plantkundigen weten, dat de gewassen, bij overbrenging van hunne oorspronkelijke groei-plaatsen naar kweektuinen, van lieverlede veranderingen ondergaan, die hen tenslotte onherkenbaar maken. Vele planten met sterke beharing verliezen deze geheel of ten naaste bij; verscheidene liggende of kruipende vormen richten hun stengel weer op; andere verliezen er hun stekels of ruwe oppervlak; weer andere veranderen hunne houtachtigheid in de tropische groeiplaatsen tot een kruidachtigen toestand bij ons en sommige daaronder zijn nog slechts eenjarige planten. Ten slotte ondergaan de afmetingen hunner deelen zelf zeer aanzienlijke wijzigingen. Deze gevolgen van klimaatsverandering zijn zoo bekend, dat de botanici bij voorkeur geen tuinplanten beschrijven, tenzij eerst voor kort aangevoerd.

Is de gekweekte tarwe (Tricitum sativum) niet door den mensch tot zijn tegenwoordigen toestand gebracht? Men zegge mij in welk land een dergelijke plant van nature voorkomt, d.w.z. zonder ergens in de buurt te zijn gecultiveerd?

Waar vindt men in de natuur onze koolen, saladen, enz. zóó als in den moestuin? Staat het niet evenzoo met verscheidene dieren die de getemde staat ingrijpend gewijzigd heeft?

Wat een verschillende rassen van huis-hoenders en -duiven hebben we niet gekregen door ze te fokken [130]in verschillende landen en omstandigheden en hoe vergeefs zou men die thans in de natuur terugzoeken!

Zij die het minst veranderd zijn (ongetwijfeld door hun recente temming en door niet in een vreemd klimaat te leven), laten niettemin in sommige deelen groote verschillen zien, veroorzaakt door de gewoonten, die wij hen hebben laten aannemen. Zoo vinden we onze eenden en ganzen terug in hun wilde verwanten, maar de onze hebben het vermogen verloren om zich in de hooge regionen van de lucht te verheffen en groote afstanden vliegende af te leggen; in een woord, er heeft zich een werkelijke toestandsverandering voltrokken, vergeleken met de dieren van de oorspronkelijke soort.

Wie weet er niet, dat een of andere vogel uit onze luchtstreken, dien wij in een kooi grootbrengen, en een jaar of vijf zes in het leven houden, vervolgens weer, aan zijn natuurlijke vrijheid teruggegeven, niet meer in staat is om te vliegen als zijn soortgenooten, die de vrijheid nooit hebben gemist? Deze kleine verandering van omstandigheden heeft weliswaar bij dat exemplaar niets gedaan dan het zijn vliegvermogen te ontnemen en zonder twijfel geen enkele verdere wijziging teweeggebracht. Maar indien gedurende een lange reeks van generaties individuen van diezelfde soort geruimen tijd in gevangenschap waren gehouden, zou zonder twijfel hun gestalte in allen deele ingrijpende veranderingen ondergaan hebben. A fortiori indien dit terzelfder tijd vergezeld was gegaan van een sterkere klimaatswijziging en die exemplaren gaandeweg gewend waren geworden een ander soort voedsel en andere methoden om dat te bemachtigen; voorwaar, deze omstandigheden zouden tezamen, constant geworden, een geheel nieuw, apart ras hebben doen ontstaan!

Waar vindt men thans in de natuur die menigvuldige [131]hondenrassen die wij als huisdieren tot hun tegenwoordigen toestand hebben gebracht? Waar die doggen, hazewinden, poedels, patrijshonden, langharige schoothondjes, enz. enz., welke rassen onderling nog meer verschillen, dan in het wild levende, die wij als echte soorten onderscheiden?

Ongetwijfeld is een enkel uitgangsras, zeer verwant met den wolf—indien al niet deze zelf—te eeniger tijd tot huisdier getemd. Dat ras, dat toen nog geen enkel verschil tusschen zijn individuen aan kon wijzen, is gaandeweg door den mensch in verschillende landen en klimaten verspreid; en na eenigen tijd hebben deze zelfde individuen onder den invloed van de verblijfplaatsen en verschillende gewoonten die men hen in elk land heeft doen aannemen, doordaar merkwaardige veranderingen ondergaan en onderscheidene bijzondere rassen gevormd. Nu kan de mensch—die zich voor handels- of andere belangen over enorme afstanden verplaatst—in een groote stad verschillende hondenrassen, uit verre landen stammende, tezamengebracht hebben en kan hun kruising achtereenvolgens het aanzien gegeven hebben aan alle tegenwoordige rassen.

Voor de planten bewijst het volgende feit, hoezeer de verandering van een belangrijke omstandigheid de vormen kan beïnvloeden.

Zoolang Ranunculus aquaticus ondergedoken leeft zijn de bladeren alle fijn ingesneden met haarvormige slippen; maar als de stengels de oppervlakte bereiken worden de lucht-bladen verbreed, afgerond en eenvoudig gelobd. Indien eenige scheuten van dezelfde plant komen te groeien op vochtigen, niet-ondergeloopen grond, dan zijn de takken kort en de bladen nooit haarvormig ingesneden, wat dan aanleiding geeft haar als een zoogenaamde aparte soort, Ranunculus hederaceus te onderscheiden. [132]

Ongetwijfeld geldt voor de dieren dezelfde invloed; maar hier voltrekken zich de veranderingen veel langzamer dan bij de planten en daardoor voor ons meer onmerkbaar en onnaspeurlijker.—Onder de machtig-omvormende omstandigheden wordt ongetwijfeld de invloedrijkste plaats ingenomen door de verschillende woonplaatsen; maar daarnevens werken tal van andere krachtig in op de organen.

Men weet, dat de aard van een landstreek in nauw verband staat met haar ligging, gesteldheid, en klimaat, ’t geen men terstond opmerkt bij het doorreizen van verschillende typische gebieden. Hier ligt al een oorzaak van variatie voor de betreffende dieren en planten. Maar wat men niet genoeg in het oog houdt en zelfs weigert te gelooven, is, dat elke plaats zelf mettertijd van betrekkelijke gesteldheid, klimaat, en natuur verandert, schoon zóó langzaam, vergeleken met onze tijdsmaat, dat wij haar volkomen standvastig wanen. En met dit veranderen der verblijfplaatsen vervlieten ook de omstandigheden, die op de bewoners van invloed zijn.—Men voelt daaruit, dat al mogen er uitersten in die wijzigingen zijn, er ook schakeeringen zijn, d.w.z tusschengelegen graden. Bijgevolg zijn er ook nuances in de kenmerken der dusgenoemde soorten.

Klaarblijkelijk vertoont dus het heele aardoppervlak in aard en plaatsing van zijn verschillende zelfstandigheden een verscheidenheid van omstandigheden, overal in samenhang met die der vormen en deelen van de dieren en onafhankelijk van die bijzondere verscheidenheid, die voor elk dier noodwendig voortvloeit uit de voortschrijdende organische ontwikkeling.

In elke voor dieren bewoonbare streek blijven de heerschende omstandigheden zeer lang dezelfde, en veranderen slechts zòò langzaam in wezen, dat de [133]mensch het niet direkt vermag op te merken. Hij moet de achtergelaten gedenkteekenen raadplegen om te erkennen, dat op al die plaatsen de bestaande toestand niet steeds zoo geweest is, noch ook zoo blijven zal.—Hunne dierlijke bewoners moeten dus ook geruimen tijd hun gewoonten getrouw blijven; vandaar die schijnbare standvastigheid van de als “soorten” betitelde rassen, die hen even oud als de natuur zelf heeft doen wanen.

Maar op de verschillende punten van het aardoppervlak vormen aard, ligging en klimaat voor dier en plant verschillende omstandigheden in allerlei graad. De betreffende dieren moeten dus niet alleen onderling afwijken in specifieken trap van organisatie, maar bovendien naar gelang van de gewoonten waartoe de leden van elke soort gedwongen zijn. Zoodra dan ook de natuuronderzoeker op zijn wereldreizen een eenigszins belangrijke verandering der omstandigheden waarneemt, ziet hij strijk en zet ook de soorten zich overeenkomstig wijzigen.

Als de werkelijke regels van dit alles heeft men dan ook te erkennen:

1e. Dat elke eenigszins ingrijpende en duurzame verandering van de omstandigheden bij elke diersoort een werkelijke wijziging van behoeften teweegbrengt.

2e. Dat elke wijziging van behoeften nieuwe handelingen noodig maakt, om daaraan te voldoen, en daardoor andere gewoonten.

3e. Dat daardoor bepaalde deelen meer gebruikt worden dan voorheen, hetwelk ze aanzienlijk ontwikkelt en vergroot, ja, door de inspanning van het innerlijke gevoel onmerkbaar nieuwe deelen doet ontstaan, hetgeen ik zoodadelijk met bekende feiten hoop te staven.

Als deze onweersprekelijke waarheden eenmaal erkend zijn zal men spoedig gewaar worden hoe die [134]nieuwe behoeften bevredigd kunnen zijn en de gewoonteverandering zich voltrokken hebben, indien men eenige aandacht schenkt aan de volgende twee, door de waarneming steeds bevestigde natuurwetten.

Deze twee blijvende waarheden kunnen slechts miskend worden door hen, die nooit de levende natuur hebben gadegeslagen of die zich door de hier gewraakte dwalingen hebben laten meeslepen; bij de aanschouwing van het nauwe verband tusschen vorm en functie der lichaamsdeelen hebben de natuurvorschers gemeend, dat vorm en toestand dier deelen hun gebruik zouden hebben meegebracht; dit nu is een misvatting, want de waarneming toont aan, dat integendeel behoefte en gebruik de organen ontwikkeld hebben, ze (bij ontstentenis) zelfs hebben doen verrijzen en bijgevolg den huidigen toestand hebben veroorzaakt.

Als dat niet zoo was, zou de natuur zooveel vormen van dierlijke lichaamsdeelen hebben moeten scheppen, als door de levensomstandigheden vereischt werden en deze noch gene ooit doen veranderen. [135]Maar zoo staat het zeer zeker niet met de bestaande levende wezens want in dat geval hadden wij geen Engelsche renpaarden naast de logge, zware trekpaarden; immers, iets dergelijks heeft de natuur zelf nooit voortgebracht. Evenmin zouden we dashonden met hun kromme pooten hebben, noch snelvoetige windhonden of poedels; staartlooze kippen noch pauwstaartjes, enz. Ten slotte zouden we, zoo lang het ons behaagde, wilde planten kunnen kweeken in den vetten, vruchtbaren grond onzer tuinen zonder eenige wijziging te zien optreden.

Reeds lang heeft men ten deze de waarheid gevoeld en uitgedrukt in het alom bekende spreekwoord: de gewoonte wordt een tweede natuur. Voorzeker, indien de gewoonten en aard van elk dier onwrikbaar vast stonden, zou dat spreekwoord fout geweest zijn en nooit zijn ontstaan, althans zich niet gehandhaafd hebben.

Bij ernstige overweging van mijne uiteenzettingen gevoelt men, dat ik in mijn werk Recherches sur les corps vivans (p. 50) terecht de volgende stelling geponeerd heb:

“Niet de organen van het dier, d.w.z. de natuur en vorm der lichaamsdeelen hebben het aanzijn gegeven aan zijn gewoonten en bijzondere functies, maar integendeel hebben gewoonten, levenswijze en de omstandigheden der voorouders zijn lichaamsvorm, aantal en aard der organen, kortom al zijne vermogens bepaald.”

Het belang en de gegrondheid van deze stelling blijkt ten duidelijkste bij hare beproeving en vergelijking met de waarneembare feiten, die de werkelijkheid ons voortdurend biedt.

Gelijk reeds opgemerkt, zijn tijd en gunstige omstandigheden de twee voornaamste door de natuur gebruikte middelen tot al hare voortbrengingen: men weet, dat voor háár de tijd onbegrensd is en bijgevolg [136]steeds ter beschikking. Wat betreft de omstandigheden, die elken dag benut worden tot varieeren van al het voortgebrachte, men kan ze in zekeren zin onuitputtelijk noemen. De voornaamste komen voort uit den invloed van het klimaat: de verschillende temperaturen van den dampkring en van de overige omgeving; uit de verscheidenheid en ligging der woonplaatsen; uit de werking der gewoonten, de meest-gewone bewegingen en de meest-herhaalde handelingen; ten slotte uit de levenswijze, de middelen om zich te verdedigen, te handhaven, zich voort te planten, enz.

Als gevolg van deze verschillende invloeden nu breiden de functies zich uit en versterken zich door het gebruik, slaan verschillende richtingen in door het aannemen van nieuwe, vaste gewoonten, en onmerkbaar gaan vorm, gesteldheid, i.e.w. aard en toestand der organen deelen in de gevolgen van al die invloeden en worden bewaard en overgedragen door de voortplanting.

Deze twee waarheden, vanzelf volgende uit de twee bovengenoemde natuurwetten, worden in ieder geval bevestigd door de feiten; zij wijzen duidelijk den gevolgden weg aan van de natuur bij haar verschillende voortbrengingen.

Maar laat ons, inplaats van ons met de algemeenheden tevreden te stellen—die wellicht hypothetisch te noemen waren—de feiten direct onderzoeken en de gevolgen nagaan van gebruik of onbruik der dierlijke organen op henzelve, overeenkomstig de aan elke soort opgedrongen gewoonten—Ik zal dus bewijzen, dat aanhoudend gemis aan oefening een lichaamsdeel knotwiekt, het gaandeweg doet verworden en eindelijk verdwijnen als dat onbruik zich lang achtereen voortzet bij de achtereenvolgende geslachten van de betreffende soort. Vervolgens zal ik echter aantoonen, dat bij elk dier, dat [137]het eindpunt van reductie nog niet bereikt heeft, de gewoonte, een orgaan te oefenen, hetzelve niet alleen verbetert en de functie verrijkt, maar bovendien een ontwikkeling en afmetingen doet verkrijgen, die het onmerkbaar doen wijzigen, zoodat het mettertijd sterk gaat afwijken van hetzelfde, doch minder gebruikte orgaan bij een ander dier.

Een tot gewoonte geworden voortdurend onbruik doet een orgaan geleidelijk aan verarmen en vernietigt het ten slotte volkomen.

Daar een dergelijke stelling slechts op voldoende bewijs kan worden toegegeven en niet op eenvoudige uitspraak, zoo willen wij haar bepleiten door de voornaamste bekende, bewijskrachtige feiten aan te voeren.

De gewervelde dieren, wier schema overal vrijwel eender is, ondanks de vele verschillen in onderdeelen, hebben kaken, bewapend met tanden. Diegene intusschen, die door de omstandigheden de gewoonte hebben aangenomen, hun prooi ongekauwd in te slikken, ontwikkelen daarmee hun tanden niet. Dan zijn deze òf tusschen de beenplaten der kaken verborgen gebleven zonder naar buiten te kunnen komen, òf zijn zelfs reeds in hun aanleg vernietigd.

Bij den walvisch (Balaena), dien men geheel verstoken van tanden waande, heeft Geoffroy deze bij het foetus aangetroffen, in de kaken verborgen. Bij vogels heeft deze hoogleeraar voorts de groeve gevonden, waarin de tanden moesten staan; maar henzelf ziet men er niet meer in.

Bij de klasse der zoogdieren, die de hoogst ontwikkelde levende wezens bevat,—in de eerste plaats diegene, waarin het organisatieplan der vertebraten het volledigst is uitgevoerd,—is niet alleen de walvisch tandeloos, maar ook de miereneter (Myrmecophaga), die het kauwen al sinds lang voorgoed heeft opgegeven. [138]

Een kenmerk van een groot aantal verschillende dieren en een wezenlijk deel van het bouwplan der vertebraten is het bezit van oogen in den kop. Nochtans heeft de mol, die door zijn levenswijze het gezicht weinig gebruikt, slechts uiterst kleine, nauwelijks zichtbare oogen, doordat hij dit orgaan weinig oefent—Aspalax (Olivier, Voyage en Egypte et en Perse, II, pl. 28, f. 2), die gelijk de mol een onderaardsch leven voert, en zich waarschijnlijk nog minder dan deze aan het daglicht blootstelt, heeft het gezichtsvermogen geheel verloren, en vertoont dan ook nog slechts sporen van het betreffende orgaan; en deze zijn nog geheel bedekt door de huid en eenige andere lagen en ontvangen niet het minste licht meer.

De Olm (Proteus), een verwante van de salamanders die in diepe, duistere holen-wateren leeft, heeft evenals Aspalax nog slechts sporen van gezichtsorganen, op dezelfde wijze verborgen en bedekt.

Dit feit is voor ons huidige onderwerp beslissend.

Het licht dringt niet overal door; bijgevolg missen de dieren der duisternis de gelegenheid, hun gezichtsorgaan te oefenen, zoo zij er een hebben. Dieren, behoorende tot een systeem van organisatie met oogen, moeten deze intusschen van huis uit gehad hebben. Daar men onder hen echter niet-ziende vormen aantreft met nog slechts verborgen sporen van oogen is het verarmen en verdwijnen daarvan klaarblijkelijk het gevolg van een voortdurend gebrek aan oefening.

Een bewijs hiervoor is, dat het gehoororgaan nimmer in dat geval verkeert en altijd aanwezig is bij de dieren, wier organisatie zulks vereischt, en wel om de volgende reden:

De geluidsstof2, die door een trillend lichaam [139]in beweging gebracht, den ontvangen indruk aan het oor mededeelt, dringt overal door, zelfs in de dichtste lichamen. Bijgevolg heeft elk dier, in wiens plan van organisatie het gehoor een wezenlijke plaats inneemt, steeds de gelegenheid dit te oefenen, wààr het ook wone. Onder de Vertebraten is er dan ook niet een verstoken van een gehoororgaan, maar daarna vindt men het bij geen enkel lid der volgende klassen meer (†).

Anders is ’t met het gezicht gesteld, want oogen ziet men afwisselend verschijnen en verdwijnen naar gelang van de al of niet bestaande mogelijkheid tot gebruik door het dier.—Bij de acephale weekdieren had de groote ontwikkeling van den mantel de oogen en zelfs den kop geheel nutteloos gemaakt. Ofschoon in het betreffende bouwplan opgenomen hebben deze organen moeten verdwijnen door voortdurend onbruik.

Tot het organisatie-plan der reptielen ten slotte behooren vier knokige ledematen. Bijgevolg zouden dan ook de slangen er vier moeten hebben, temeer, daar ze volstrekt niet de laatste orde der kruipende dieren vormen en verder afstaan van de visschen dan kikvorsch, salamanders, enz.—Daar intusschen de slangen de gewoonte hebben aangenomen om op den grond te kruipen en onder het kruid zich te verbergen, heeft door de steeds herhaalde inspanning om zich uit te rekken—tot het passeeren van nauwe openingen—het lichaam een aanzienlijke lengte gekregen buiten verhouding tot de dikte. Pooten zouden dan ook voor deze dieren ten eenen male van onwaarde geweest zijn en dus overbodig. Want lange pooten zouden bij het kruipen hebben gehinderd, en zeer korte—slechts ten getale van vier beschikbaar—het lichaam onmogelijk hebben kunnen bewegen. Het voortdurende onbruik dezer organen bij die dieren heeft hen geheel doen verdwijnen, [140]ofschoon zij een wezenlijk deel uitmaakten van het bouwplan der betreffende klasse.

Veel insecten, die volgens de kenmerken van hun orde—of zelfs geslacht—vleugels zouden moeten hebben, missen door niet-gebruik deze vrijwel volkomen. Een menigte schild-, recht-, vlies-en half-vleugeligen vertoonen daar voorbeelden van; hunne gewoonten beletten voortdurend het gebruik der vleugels.

Maar het is niet voldoende een verklaring te geven van de oorzaken voor den toestand der organen bij verschillende dieren voor zoover die toestand voor een soort standvastig blijft; men moet bovendien de wijzigingen laten zien, daarin uitsluitend door een groote verandering van de bijzondere specifieke gewoonten teweeggebracht bij één individu in den loop van zijn leven. Het volgende uiterst merkwaardige feit bewijst afdoende den invloed der gewoonten op de bewerktuiging en hoezeer blijvende veranderingen in de eerste op de daarbij tepas komende organen ingrijpen.

Tenon, lid van de Academie, heeft aan de Wetenschappelijke Klasse medegedeeld, dat bij onderzoek het spijsverteringskanaal van hartstochtelijke gewoonte-drinkers altijd buitengewoon verkort bleek, vergeleken met normale personen.—Zooals men weet, nemen de echte dronkaards zeer weinig vast voedsel tot zich; de overvloedig genoten drank is voor de voeding voldoende.—Daar nu vloeibare spijzen, vooral spiritualiën, niet lang blijven in maag en ingewand, zoo ontwennen deze bij de drinkebroers aan normale uitzetting, even als bij personen met een zittende levenswijze en voortdurend met geestelijken arbeid bezig, die zich aan het gebruik van weinig spijzen gewend hebben. Gaandeweg trekt zich hun maag samen en verkorten zich de darmen.—Het gaat hier volstrekt niet om een inkrimping, [141]waarbij de gewone uitrekking nog mogelijk zou zijn, als die leege ingewanden weer eens gevuld werden; neen, er is hier sprake van een echte en belangrijke vernauwing en verkorting, zoodanig, dat de betreffende organen eerder zouden bersten, dan ineens tot hun gewonen omvang uitdijen.

Vergelijk onder overigens gelijke omstandigheden van leeftijd, enz. eens een man, die door zijn studeerend leven—’t welk de spijsvertering bemoeilijkt—zich aan weinig eten gewend heeft, met een ander die veel beweging neemt, uitgaat en flink eet; de maag van den eerste is tot weinig meer in staat en reeds met weinig spijs gevuld, terwijl die van den tweede haar vermogen bewaard en ontwikkeld zal hebben.

Ziehier dus een in afmetingen en functies sterk gewijzigd lichaamsdeel, enkel en alleen door verandering der gewoonten gedurende het individueele leven.

Veelvuldig, door gewoonte bevestigd gebruik verrijkt de functies van een orgaan, ontwikkelt het en doet het ganschelijk nieuwe afmetingen en kracht verkrijgen.

Aan den anderen kant hebben wij gezien, dat onbruik het zelve wijzigt, verarmt en ten slotte vernietigt.

Thans ga ik aantoonen, dat onafgebroken functie van een lichaamsdeel en de inspanning,—onder omstandigheden die zulks vereischen—om er grootelijks voordeel van te trekken, het sterkt, uitbreidt en vergroot of nieuwe organen schept, die de noodige verrichtingen kunnen uitvoeren.

De vogel, door nooddruft naar den waterspiegel getrokken, spreidt de teenen uit om al trappende te zwemmen. Door dit voortdurend uitbreiden verkrijgt het huidje aan de basis der teenen de gewoonte, zich te strekken. Zoo zijn mettertijd de groote [142]zwemvliezen van de eenden, ganzen, enz. tot hun tegenwoordigen toestand vervormd. Dezelfde zwem- of liever roei-pogingen hebben de zwemvliezen doen optreden bij kikvorsch, zeeschildpadden, otter, bever, etc.

Anderzijds hebben de van geslacht op geslacht in de boomen levende vogels noodzakelijk langere en anders gevormde teenen dan de watervogels. Gaandeweg hebben hun nagels zich verlengd, toegescherpt en klauwvormig gebogen om de takken te omknellen, waarop de dieren zoo vaak rusten.

Evenzeer gevoelt men, dat een oevervogel, die niet van zwemmen houdt en toch voor zijn levensonderhoud aan den waterkant moet verblijf houden, voortdurend gevaar loopt, in den modder te zinken. De vogel doet nu, om zijn lichaam droog te houden, al zijn best, om de pooten uit te rekken en te verlengen. Deze langdurige gewoonte van die vogelsoorten doet hen ten slotte a.h.w. op stelten staan op hun lange naakte pooten, d.w.z. tot de dijen (en vaak nog verder) onbevederd. (Système des animaux sans vertèbres, p. 14).

Men zal ook inzien, dat dezelfde vogel door den wensch om te visschen zonder zich nat te maken, zich voortdurend moet inspannen zijn hals te strekken. Het gevolg van deze aanhoudende inspanning moet dan ook mettertijd een merkwaardige halsverlenging zijn geweest, die men inderdaad bij alle waadvogels kan waarnemen.

Dat bepaalde watervogels met korte pooten, zooals zwaan en gans, niettemin zeer langhalzig zijn, komt door de gewoonte om bij het zwemmen aan de oppervlakte den kop zoo diep mogelijk onder te dompelen tot het vangen van waterlarven en ander klein dierlijk voedsel terwijl zij geen enkele poging doen tot het strekken der pooten.

Laat bij het zoeken van voedsel een dier al maar [143]trachten zijn tong zoo ver mogelijk uit te steken, en zij zal een aanzienlijke lengte verkrijgen (miereneter, groene specht); laat het de behoefte hebben, er iets mede te grijpen, en de tong zal zich vorkvormig splijten. De grijptong der colibri’s en de tast-tong van hagedissen en slangen zijn het bewijs daarvoor.

De steeds door de omstandigheden opgewekte behoeften en de volhardende inspanning om deze te bevredigen bepalen zich niet tot het wijzigen der organen, maar ze slagen er ook in deze zoo noodig te verplaatsen.

Daar de visschen, die gewoonlijk in overvloed van water leven, zijwaarts zien moeten, zoo liggen inderdaad de oogen terzijde in den kop. Hun al naar de soort min of meer afgeplatte lichaam snijdt het water in een richting loodrecht op zijn oppervlak en de oogen staan zoo, dat elke platte zijde er een heeft. Maar die visschen, die hun levenswijze naar vlakke kusten voert, werden gedwongen op hun zijde te zwemmen, ten einde den oever nog dichter te kunnen naderen. (†) Daar zij in deze ligging meer licht van boven dan van onder krijgen heeft de behoefte om steeds acht te geven op de bovenwereld een der oogen doen verschuiven en de zeer eigenaardige plaats innemen, die men kent van tong, tarbot, schar, etc. (Pleuronectes en Achirus). Deze oogen staan niet meer symmetrisch, wijl de draaiïng niet volledig is geweest. Bij de roggen echter is dit wel het geval (†) en is de dwarse afplatting van lichaam en kop geheel horizontaal, zoodat de beide naar boven gekeerde oogen opnieuw symmetrisch zijn geworden.

De slangen, die op het aardoppervlak kruipen, hadden hoofdzakelijk naar boven te kijken. Deze behoefte heeft van invloed moeten zijn op de plaats der gezichtsorganen en inderdaad zijn deze zij- en opwaarts in den kop ingesteld, zoodat zij gemakkelijk [144]naar boven en opzij kunnen schouwen maar bijna niet kunnen zien, wat vlak vóór hen is. Ten einde nu aan dit gebrek tegemoet te komen en het hoofd niet te stooten hebben zij hun weg slechts kunnen verkennen met behulp van de tong, die uit alle macht werd uitgestoken. Deze gewoonte heeft er niet alleen toe bijgedragen om de tong dun, lang en zeer samentrekbaar te maken, maar ook om zich bij de meeste soorten te splijten, teneinde meerdere voorwerpen tegelijkertijd te kunnen bestrijken; jazelfs, om aan het einde van de snuit een opening te vormen tot het doorlaten van de tong bij gesloten bek.

Nergens hebben de gewoonten merkwaardiger dingen teweeggebracht dan bij plantetende zoogdieren.

De viervoeters, wier geslachten zich sinds onheugelijke tijden aan plantenkost gewend hebben, in overeenstemming met de door de omstandigheden meegebrachte behoeften, loopen het grootste deel van hun leven op vier pooten over den grond, in het algemeen met een matige snelheid. Het tijdroovende naar binnen werken van elken dag weer hetzelfde voedsel doet zoo’n dier zijn gemak houden en zijn ledematen slechts gebruiken om te staan en te loopen, maar nooit om in de boomen te klauteren.

Deze gewoonte om dagelijks groote hoeveelheden plantaardig voedsel te gebruiken, die de ingewanden deden uitzetten, gevoegd bij de geringe bewegelijkheid, heeft het lichaam van deze beesten aanzienlijk verdikt, zwaar-massief en volumineus gemaakt, zooals bij olifant, neushoorn, rund, buffel, paard, etc.—De gewoonte, langdurig achtereen overeindstaande te grazen heeft een dik hoornig omhulsel om de vingereinden doen ontstaan; en daar die vingers slechts tot steun dienden, met uitsluiting van elke andere beweging, zoo zijn ze voor een deel [145]verkort, verkleind en eindelijk verdwenen. Zoo hebben sommige dikhuidigen pooten met vijf genagelde teenen, dus een vijf-deeligen hoef; andere echter vier en weer andere slechts drie. Maar bij de oudste zoogdieren, die zich uitsluitend tot den beganen grond bepaald hebben: de herkauwers, zijn er niet meer dan twee vingers aan den voet en bij de eenhoevers (paard, ezel) zelfs nog maar een enkele.

In eenzame streken loopen echter juist onder de herkauwende planteneters sommige voortdurend gevaar, ten prooi te vallen aan roofdieren en kunnen zij hun heil slechts vinden in een overhaaste vlucht. Noodgedwongen hebben zij zich dus in het rennen geoefend en door die gewoonte zijn lichaam en pooten veel slanker en ranker geworden, bijvoorbeeld bij gazelle, antilope, enz. In onze luchtstreken veroorzaakt bij herten, reeën, damherten de voortdurende jacht van den mensch overeenkomstige gewoonten en lichaamsvormen.

Daar bij die ruminantia de pooten slechts zijn ingericht tot steunen en de weinig krachtige kaken tot afbijten en kauwen van gras, zoo kunnen ze alleen vechten met kopstooten, het voorhoofd vooruit.—Bij de—vooral bij de mannetjes veelvuldige—driftbuien richt het sterk gespannen inwendige gevoel een krachtiger bloedstroom naar dat deel van den kop en er zet zich hoorn af, bij sommige vergezeld van beenstof, waardoor stevige uitsteeksels ontstaan als oorsprong van de geweien en horens, waarmee de kop dezer dieren meestal bewapend is.

Een merkwaardig gevolg van levensgewoonten ziet men in de afwijkende gestalte van de giraffe (Camelopardalis). Men weet dat dit hoogste aller zoogdieren woont in vrijwel droge binnenlanden van Afrika, wier kaalheid het noopt het gebladerte der boomen af te knabbelen onder voortdurend ingespannen reiken. Ten gevolge van deze algemeene [146]en lang-volgehouden gewoonte zijn de voorpooten langer geworden dan de achterpooten en de hals dermate verlengd, dat de giraffe in gewoon-opgerichte houding tot een hoogte reiken kan van zes meter, of bijna twintig voet.

Onder de vogels danken de niet-vliegende struisen waarschijnlijk hun eigenaardige, zeer hooge pooten aan overeenkomstige omstandigheden.

Andere, even merkwaardige gevolgen hebben de gewoonten teweeggebracht bij de roofdieren.—Die soorten van zoogdieren, die zich gewend hebben om te klimmen of den grond om te krabben of een prooi te verscheuren hebben de vingers van hun ledematen noodig gehad, hetgeen de uiteenspreiding daarvan heeft begunstigd en ze met klauwen heeft bewapend.

Bij sommige vleeschetende dieren moet de dagelijksche behoefte (en dus gewoonte) de klauwen diep in het vleesch van andere dieren te slaan, om ze al vasthakende te verscheuren, door herhaalde inspanning deze klauwen dermate vergroot en gekromd hebben, dat ze ten slotte lastig werden bij het loopen op steenachtigen bodem en jagen van de prooi. Daardoor waren zij verplicht die uitspringende nagels in te trekken, en zoo is gaandeweg die eigenaardige scheede ontstaan, waarin kat, tijger, leeuw, etc. hun klauw in rust opbergen.

Langen tijd regelmatig in een bepaalde richting volgehouden inspanning tot bevredigen van—door natuur of omstandigheden geëischte—behoeften vergrooten de betreffende lichaamsdeelen tot afmetingen en een gedaante die zij zonder die geregelde inspanning van het dier nooit zouden verkregen hebben. Waarnemingen bij alle bekende dieren leveren daarvoor de overvloedige bewijzen.

Een van de treffendste voorbeelden toont wel de kangoeroe. Dit dier heeft een opgerichte houding aangenomen, steunende op achterpooten en staart [147]en verplaatst zich slechts door te springen, daarbij overeind blijvende ten behoeve van de jongen, die in een buidel aan het onderlijf worden meegedragen. Ziehier de resultaten.

1e. De voorpooten, uitsluitend gebruikt tot steun in de oogenblikken, waarin de opgerichte houding verlaten wordt, hebben zich nooit evenredig met de andere deelen ontwikkeld en zijn mager, klein en vrijwel krachteloos gebleven.

2e. De achterpooten daarentegen, bijna voortdurend in actie tot steun of sprong, zijn zeer groot en sterk ontwikkeld geworden.

3e. Ten slotte is de in rust en beweging zoo krachtig meewerkende staart aan den wortel buitengemeen stevig en dik geworden.

Deze overbekende feiten vermogen zeker wel voor eenig orgaan of lichaamsdeel de gevolgen te bewijzen van geregeld gebruik. En mocht men nu van een of ander bijzonder krachtig ontwikkeld orgaan beweren, dat zijn voortdurende oefening daar niets aan toe doet—of rust niet àf doet—en dat het er altoos zoo geweest is sedert de schepping van de betreffende soort, zoo zou ik vragen, waarom dan de wilde eenden beter kunnen vliegen dan de tamme? En ik kan daarenaan een menigte voorbeelden toevoegen, aan ons eigen organisme ontleend, die de verschillen bewijzen, teweeggebracht door al- of niet gebruik onzer eigen lichaamsdeelen. Weliswaar worden deze niet erfelijk voortgezet, want dan zouden zij nog veel belangrijker zijn.

In het tweede deel zal ik aantoonen, dat als een dier het een of ander wil verrichten, de betreffende organen terstond tot de handeling aangezet worden door het toevloeien van fijne zenuwfluiden, die de bepalende oorzaak van de beweging worden. Talrijke waarnemingen staan hiervoor zonder eenigen twijfel borg. Het gevolg is, dat veelvuldige herhaling [148]dezer levensverrichtingen de ervoor noodige organen versterkt, uitbreidt, ontwikkelt, jazelfs nieuw vormt. Men heeft slechts nauwgezet acht te geven op alles, wat te dezen opzichte voorvalt, om zich te overtuigen van deze ware oorzaak van organische ontwikkeling en verandering.

Elke wijziging in een orgaan, verkregen door een voldoende regelmatig gebruik, erft vervolgens over, indien het gemeenschappelijk eigen is aan de beide parende individuen. Zoo wordt die wijziging overgedragen op alle volgende geslachten, die aan dezelfde omstandigheden onderworpen zijn zonder haar zelf langs direkten weg te moeten verwerven.

Bij de paring verhindert overigens noodwendig de menging tusschen individuen met verschillende eigenschappen en vormen de constante voortplanting daarvan. En dat verhoedt juist, dat bij den mensch—aan omstandigheden van zoo uiteenloopenden invloed onderworpen—toevallig opgedane gebreken of eigenschappen worden overgeërfd. Als in zoo’n geval steeds twee zoodanige individuen paarden, zouden zij dezelfde eigenaardigheden voortbrengen, en indien dan de opvolgende generaties zich tot zulke huwelijken bepaalden, zou er een bijzonder, apart ras gevormd worden. Maar aanhoudende menging van onderling afwijkende menschen doet alle in ongewone omstandigheden verkregen bijzonderheden weer verdwijnen. Zonder de afstanden tusschen de menschelijke verblijfplaatsen zouden dan ook voorzeker door de geslachtelijke vermenging de algemeene, characteristieke onderscheiden tusschen de verschillende volkeren verdwijnen.

Indien ik hier alle klassen, orden, geslachten en soorten de revue zou willen laten passeeren, zoo kon ik aantoonen, dat in allen deele de bouw der tegenwoordige dieren, hun organen, vermogens, enz. [149]overal het uitsluitend gevolg zijn van de omstandigheden, waaronder elke soort zich van nature bevonden heeft en van de opgedrongen gewoonten, maar geenszins van een aanvankelijken vorm, die tot de huidige levensgewoonten genoopt zou hebben.

Gelijk bekend, verkeert de z.g. “Ai” of luiaard (Bradypus tridactylus) voortdurend in een dergelijken staat van zwakte, dat hij slechts uiterst langzame en beperkte bewegingen uitvoert en moeilijk op den grond loopt. Zóó traag beweegt hij zich, dat hij, naar beweerd wordt, slechts een vijftigtal stappen per dag kan doen. Ook stemt de organisatie van dit dier, naar bekend, volkomen overeen met zijn zwakheid of ongeschiktheid tot loopen en is buiten staat tot eenige beweging, anders dan de bovenomschrevene. In de veronderstelling nu, dat de Ai van nature deze bewerktuiging ontvangen had, heeft men gemeend, dat deze hem tot zijn gewoonten en ellendigen levensstaat doemde.

Wel verre van aldus te denken ben ik overtuigd, dat oorspronkelijk noodgedwongen aangenomen gewoonten onvermijdelijk hebben moeten leiden tot de huidige organisatie van den luiaard. Voortdurende gevaren mogen deze soort vroeger voorgoed de wijk hebben doen nemen in de boomen, en er zich doen voeden met bladeren; blijkbaar zal zij zich dan hebben moeten spenen van allerlei bewegingen, eigen aan de bodem-dieren. Alle behoeften van den Ai zullen zich dus hebben bepaald tot hangerig langs de takken te kruipen om bladeren te plukken en dan maar werkeloos in den boom te blijven, zorgende niet te vallen. Die luiheid zal overigens nog door de hitte van het klimaat in de hand gewerkt zijn, welke warmbloedige dieren toch al meer tot rust dan tot beweging noodt.—Als nu de ai gedurende langen tijd een boomleven geleid heeft met zijn langzame en weinig gevarieerde bewegingen—maar voldoende [150]voor de behoeften—dan zal zijn bewerktuiging zich gaandeweg aan de nieuwe behoeften hebben aangepast, en het gevolg daarvan zal zijn geweest:

1e. Dat bij de voortdurende pogingen dezer dieren om de boomtakken gemakkelijk te omklemmen de armen zich verlengd hebben.

2e. Dat door het aanhoudende klauteren de klauwen zeer lang en krom uitgegroeid zijn.

3e. Dat de nooit afzonderlijk geoefende vingers alle onderlinge beweeglijkheid verloren hebben, zich vereenigd hebben en slechts tot gemeenschappelijk buigen en strekken in staat blijven.

4e. Dat door telkens weer omvatten van stam of dikke takken de dijen gaandeweg ver uit elkaar zijn gaan wijken, hetgeen zal hebben bijgedragen tot bekkenverwijding en tot verplaatsen van de bekkenholte naar achteren.

5e. Dat tenslotte een groot aantal beenderen samengesmolten zijn en een gesteldheid en gedaante verkregen hebben, overeenkomstig de gewoonten dezer dieren, met uitsluiting van alle andere.

Dit staat onweersprekelijk vast, gelijk dan ook inderdaad de natuur ons in duizend andere gevallen doorloopend overeenkomstige voorbeelden laat zien van den invloed der omstandigheden op de gewoonten en van deze weer op vorm, gesteldheid en verhoudingen der dierlijke lichaamsdeelen.—Daar het opsommen van meer aanhalingen echter volkomen overbodig is zetten wij hier het hoofdpunt van de discussie nog eens kortelijk uiteen.

Een feit is, dat naar gelang van geslacht en soort de verschillende dieren elk bijzondere gewoonten hebben en een daarmee volmaakt overeenstemmende organisatie.—Uit de beschouwing daarvan kan men naar believen een dezer twee—beide onbewijsbare—gevolgtrekkingen afleiden, t.w.:

Tot nu toe aangenomen conclusie: bij het voortbrengen [151]der dieren heeft de natuur (of haar schepper) alle mogelijke levensomstandigheden voorzien en aan iedere soort een standvastige bewerktuiging en in allen deele bepaalden, onveranderlijken vorm gegeven, die hen dwong te leven in huidige woonplaatsen en klimaten en hier hun geijkte gewoonten getrouw te blijven.

Mijn eigen conclusie: bij het achtereenvolgens voortbrengen van alle diersoorten heeft de natuur, door met de eenvoudigste te beginnen en met de meest volkomene te eindigen, hunne bewerktuiging trapsgewijze gecompliceerd. En bij de algemeene verspreiding over alle bewoonbare streken van den aardbol heeft elke soort onder invloed der omringende omstandigheden—van lieverlede—hare huidige gewoonten verkregen en zijn hare organen tot hun tegenwoordigen staat omgevormd.

De eerste dezer beide gevolgtrekkingen wordt tot heden vrijwel algemeen aangenomen. Naast onveranderlijke organisatie der dieren, neemt zij aan, dat de omstandigheden hunner woonplaatsen zich nimmer wijzigen. Want indien dat wel het geval ware, zouden dezelfde dieren er niet meer kunnen leven; en de mogelijkheid om elders overeenkomstige omstandigheden op te kunnen zoeken stond nog te bezien.

De tweede gevolgtrekking is mijn eigene. Zij veronderstelt, dat onder invloed der gewoonten—middellijk veroorzaakt door de omstandigheden—de organische omstandigheden bij elk dier verstrekkend gewijzigd kan worden en tot hun huidigen toestand gebracht zijn.

Om deze laatste opvatting te ontzenuwen valt eerst te bewijzen, dat elk punt van het aardoppervlak zichzelf in aard, betrekkelijke gesteldheid, klimaat, enz. steeds gelijk blijft, en vervolgens, dat geen enkel dierlijk orgaan, zelfs na een lang tijdsverloop, ooit [152]eenige wijziging ondergaat door het veranderen der omstandigheden en door de noodzaak, die hen dwingt tot anderen handel en wandel dan de gewone.

Indien nu ook maar in een enkel geval een sinds lang getemde diersoort afwijkt van den stamvorm en men bij zoo’n huisdier een groote individueele vormverscheidenheid aantreft naar gelang van de verschillende hun aangewende gewoonten, dan strookt voorzeker de eerste conclusie volstrekt niet met de natuurwetten, de tweede daarentegen wèl.

Alles wijst dus in de richting van mijn opvatting, t.w., dat geenszins de dierlijke lichaamsvormen aanleiding geven tot de gewoonten en levenswijzen, maar deze laatste integendeel, met alle andere invloedrijke omstandigheden, mettertijd de gestalte der dieren in allen deele bewerkstelligd hebben. Tegelijk met de nieuwe vormen werden nieuwe vermogens verkregen en gaandeweg is de natuur al omvormend tot de huidige dieren gekomen.

Kan er in de natuurlijke historie wel een gewichtiger beschouwing bestaan en onze aandacht meer waard zijn dan deze zoo juist uiteengezette? [153]

[Inhoud]

Hoofdstuk VIII

Over de natuurlijke Orde der Dieren en hoe hunne indeeling daarmee te doen overeenstemmen.

Ik heb in hoofdstuk V reeds opgemerkt, dat het wezenlijke doel van een indeeling der dieren zich onzerzijds niet moet bepalen tot het bezit van een lijst van klassen, geslachten en soorten, maar dat zij door hare rangschikking tegelijk een uitstekend hulpmiddel bij de studie van de natuur moet zijn en het meest geschikt om ons haar loop, middelen en wetten te doen kennen.

Intusschen schroom ik niet te zeggen, dat onze algemeene zoölogische systemen in tegengestelde volgorde gerangschikt zijn als die van de natuur zelf bij het tot aanzijn roepen van hare verschillende levende schepselen gevolgd; zoodat, als wij, naar oud gebruik, voortschrijden van de meer samengestelde tot de meer eenvoudige, wij het begrijpen van den vooruitgang in organisatie bemoeilijken, waardoor we de oorzaken daarvan alsmede zijn onderbrekingen minder gemakkelijk vatten.

Als men het nut, ja, de onontbeerlijkheid voor een gesteld doel van een bepaald ding erkend heeft, en er is geen ongerief aan verbonden, dan moet men zich haasten het uit te voeren, ofschoon het niet in gebruik moge zijn.—Zoo nu is het geval met de aan de algemeene indeeling der dieren te geven rangschikking.

Zoo zullen wij zien, dat het volstrekt niet onverschillig is, met welk einde die indeeling begint, en dat het niet aan onze keuze is overgelaten.

Het tot op den huidigen dag gevolgde gebruik [154]om de meest volkomen dieren aan het hoofd der rij te zetten en de onvolkomenste en eenvoudigste aan het lage einde vindt zijn oorsprong eenerzijds in onze neiging om steeds den voorkeur te geven aan de zaken, die ons het meest treffen, behagen of belang inboezemen; anderzijds doordat men liever van het bekendere naar het minder bekende voortschrijdt.

In den aanvang van de studie der natuurlijke historie lieten deze overwegingen zich ongetwijfeld zeer wel hooren; thans echter moeten zij wijken voor de behoeften der wetenschap en in het bijzonder voor zulke, die de kennis der natuur bevorderen.

Indien wij ook al door het groote aantal en de verscheidenheid der dieren in de natuur ons niet kunnen vleien, nauwkeurig de werkelijke volgorde te kennen, die zij bij hunne voortbrenging heeft gevolgd, zoo is toch diegene, die ik straks ga uiteenzetten, waarschijnlijk van de hare een vrij getrouw beeld: ons gezond verstand en alle verzamelde kennis spreken daarvoor.

Inderdaad, als het waar is, dat alle levende wezens natuurvoortbrengselen zijn, kan men niet weigeren te gelooven, dat de natuur deze slechts achtereenvolgens heeft kunnen voortbrengen, en niet alle tegelijkertijd in een ondeelbaar oogenblik. Als dat zoo is heeft men ook alle reden te denken, dat zij alleen met de eenvoudigste begonnen is en pas in de laatste plaats de meest samengestelde organismen van dieren- of plantenrijk.

De botanici hebben aan de zoölogen het eerste voorbeeld gegeven van de werkelijke rangschikking, die men in de algemeene indeeling moet aanwenden om de Orde der natuur zelve voor te stellen. Want met de acotyledones of agamen vormen zij de eerste klasse der planten, d.w.z. met de eenvoudigst georganiseerde en in alle opzichten meest onvolkomen planten die [155]in het geheel geen zaadlobben en vaten in hun weefsels hebben; wier geslacht niet is uit te maken en die eigenlijk slechts uit celweefsels zijn samengesteld, dat in de verschillende uitbreidingen eenigszins gewijzigd is.

Wat de plantkundigen gedaan hebben voor de gewassen, dat moeten wij doen voor de dieren; niet alleen, omdat de natuur zelf het zoo aanwijst, en de rede het wil, maar ook, omdat de natuurlijke volgorde der klassen volgens toenemend-samengestelde bewerktuiging bij de dieren vrij wat gemakkelijker is uit te maken dan bij de planten.

Terwijl deze orde beter de natuurlijke zal weergeven, zal zij de studie der voorwerpen veel gemakkelijker maken, de dierlijke organismen en hun voortschrijdende samenstelling van klasse tot klasse beter doen kennen en nog beter de betrekkingen laten zien tusschen de verschillende graden van dierlijke organisatie en de uitwendige kenmerken, die wij meest gebruiken om de klassen, orden, families, geslachten en soorten te karakteriseeren.

Ik voeg aan deze beide beschouwingen, die niet ernstig bestreden kunnen worden nog toe, dat als de natuur die de organismen niet eeuwigdurend heeft kunnen maken, hun niet het vermogen tot de voortplanting1 gegeven had, zij dan alle soorten direct had moeten voortbrengen, waarbij zij het echter maar tot een enkel dier en plant,—n.l. de allereenvoudigste van beide—zou gebracht hebben.

Bovendien, indien de natuur aan de handelingen van het organisme niet het vermogen gegeven had, om zichzelf hoe langer hoe samengestelder te maken, [156]door de kracht der vloeistof-beweging—en daardoor van de organen zelf—te doen toenemen en indien ze de verkregen verbeteringen en vooruitgang in bewerktuiging niet door de voortplanting vastgehouden had, dan zou ze zeker nooit die oneindig groote verscheidenheid van dieren en planten voortgebracht hebben.

Zij heeft ten slotte niet maar dadelijk bij het eerste begin de functies van de allerhoogste dieren kunnen scheppen; want deze hebben slechts plaats met behulp van een zeer ingewikkeld stelsel van organen, en het bestaan hiervan heeft zij langzamerhand moeten voorbereiden.

Om dus tot den tegenwoordigen stand van zaken in de levende natuur te geraken, heeft de Natuur slechts spontaan,—d.w.z. zonder hulp van eenig organisch proces—de allereenvoudigste organismen behoeven voort te brengen; en zij brengt ze ook nog thans voort, ter gelegener plaats en tijd. Door nu aan de zelf-geschapen wezens de vermogens te geven, zich te voeden, te groeien, zich voort te planten en telkens den verkregen vooruitgang in hun organisatie vast te leggen, en vervolgens die eigenschappen op alle voortgebrachte nakomelingen over te dragen, zijn mettertijd door de enorme verscheidenheid van de altijd wisselende omstandigheden, al die klassen en orden van de levende wereld achtereenvolgens in aanzijn geroepen.

Met de trapsgewijze opklimming, die stellig bestaat in de toenemende samengesteldheid van de organisatie der dieren en zoowel in het aantal als in de volmaking hunner functies, verkondigt men verre van een nieuwe waarheid, want reeds de Grieken merkten haar op2, maar zij konden er de beginselen [157]en bewijzen nog niet van geven, omdat het hun aan de daartoe noodige kennis ontbrak.

Tot recht begrip van de beginselen, die mij geleid hebben bij het overzicht der dieren, dat ik zoo dadelijk zal geven en om beter die bewuste opklimming te doen gevoelen heb ik de organisatie-systemen over het geheele dierenrijk in zes graden verdeeld, die duidelijk van elkaar zijn onderscheiden.

Van deze zes omvatten de eerste vier de ongewervelde dieren en daarmee de eerste tien klassen volgens onze nieuwe indeeling. De laatste twee daarentegen bevatten de vertebraten, dus de laatste vier (of vijf) dierklassen.

Met behulp van dit middel zal men gemakkelijk den door de natuur gevolgden loop bij de voortbrenging van hare dieren kunnen volgen en langs de geheele reeks de verworven verbeteringen in bewerktuiging onderscheiden en overal zoowel de nauwkeurigheid der indeeling als het gepaste der toegekende rangen controleeren door onderzoek van de betreffende kenmerken, enz.

Zoo geef ik al meerdere jaren college over de evertebraten, waarbij ik altijd van het min- tot het méér-samengestelde schrijd.

Teneinde de gesteldheid in allen deele van de algemeene reeks der dieren in haar verband des geheels beter weer te geven willen wij eerst een tabel opstellen van de veertien klassen van het dierenrijk, waarbij wij ons bepalen tot een zeer eenvoudige schets van hun eigenschappen en de trappen van bewerktuiging waarop zij staan. [159]

[Inhoud]

Tabel I Van de trapswijze indeeling en classificatie der dieren zoo nauw mogelijk volgens hunne Natuurlijke Orde

ONGEWERVELDE DIEREN

GEWERVELDE DIEREN

De gesteldheid van deze klassen is van dien aard, dat men altijd gedwongen zal zijn, zich er mee te vereenigen (†), zelfs al zou men hun onderlinge scheidslijnen verwerpen; en wel, omdat zij gegrond is op organisatie van de betreffende levende wezens. En een beschouwing daarvan legt de betrekkingen bloot tusschen de samenstellende elementen van elke afdeeling en den rang van elk harer in de geheele reeks.

Men zal nooit deugdelijke motieven kunnen aanvoeren, om deze indeeling in haar geheel te veranderen, wegens de zoo juist opgenoemde redenen. Maar men zal de onderdeelen kunnen wijzigen, vooral de onderafdeelingen van de klassen, wijl de betrekkingen tusschen de daaraan ondergeschikte dieren moeilijker te bepalen zijn en aan grooter willekeur onderworpen.

Om nu beter te doen gevoelen, hoezeer onze indeeling der dieren overeenkomt met de natuurlijke Orde zelve, ga ik een uiteenzetting geven van de algemeene reeks der bekende dieren en hare voornaamste afdeelingen, daarbij voortschrijdende van het eenvoudigere tot het samengesteldere, volgens ons boven genoemde richtsnoer.

Mijn oogmerk zal daarbij zijn den lezer in staat te stellen om den rang te leeren kennen, dien de in dit werk meermalen genoemde dieren in de reeks innemen, en hem de moeite te besparen zich daarvoor [163]tot andere dierkundige werken te wenden.

Intusschen zal ik hier slechts een eenvoudige lijst geven van de geslachten en alleen de voornaamste afdeelingen; maar deze zal voldoende zijn om de uitgebreidheid van de algemeene reeks te laten zien, het natuurlijke van hare rangschikking en het dwingende van de plaatsing der klassen, orden en wellicht ook van de families en genera. Men voelt wel, dat de bijzonderheden van alle genoemde voorwerpen in onze goede werken over zoölogie moèten bestudeerd worden, aangezien de behandeling daarvan in dit boek niet op mijn weg lag. [164]

[Inhoud]

TABEL II, ALGEMEENE INDEELING DER DIEREN

IN EEN REEKS VOLGENS DE NATUURLIJKE ORDE ZELVE

[Inhoud]

Toevoegingen aan Hoofdstuk VII en VIII

In het laatst van Juni 1809 ontving de menagerie van het Museum voor Natuurlijke Historie een gewonen zeehond, Phoco vitulina die levend van Boulogne gezonden was, en had ik de gelegenheid, de bewegingen en gewoonten van dit dier waar te nemen. Sindsdien ben ik nog sterker overtuigd, dat dit kustdier1 met de genagelde zoogdieren nader verwant is dan met alle andere, ondanks de groote verschillen in algemeenen vorm.

Zijn achterpooten, ofschoon evenals de voorpooten zeer kort, zijn zeer vrij-beweeglijk en gescheiden van den kleinen maar duidelijken staart. Zelfs kunnen er voorwerpen mee gegrepen worden als met echte handen.—Ik heb opgemerkt, dat dit dier naar believen de voeten samenvoegt—zooals wij onze handen—en dan door het uitspreiden der teenen met hun zwemvliezen een vrij breede spatel vormt om ermee te zwemmen, evenals de visschen met hun staartvin.

Op het land beweegt zich deze zeehond tamelijk snel door een golvende beweging van het lichaam, zonder eenige hulp van de achterpooten, die werkeloos uitgestrekt blijven. Daarbij dienen hem de voorpooten slechts (tot de polsen) tot steun, zonder speciaal gebruik van de handen. Hij grijpt z’n prooi òf met de voeten òf met den bek; en ofschoon de handen soms tepas komen bij het stukknauwen van den buit schijnen zij toch in de eerste plaats bij het zwemmen dienst te doen. Ook heb ik bemerkt, dat hij de neusgaten gemakkelijk en volledig kan sluiten, hetgeen [216]hem zeer ter stade komt bij het duiken, daar het dier dikwijls vrij lang achtereen onder water verblijft waar het zelfs op zijn gemak voedsel gebruikt.

Ik zal dezen zeer bekenden zeehond niet verder beschrijven. De bedoeling was alleen om op te merken, dat de tweeslachtige zoogdieren in het verlengde van de lichaamsas geplaatste achterpooten hebben omdat zij voortdurend gedwongen zijn deze, vereenigd, bij wijze van staartvin te gebruiken onder uitspreiden van de teenen. Zoo kunnen ze deze kunstmatige vin naar rechts en links uitslaan en hun voortbeweging bespoedigen of wijzigen.—Het zou bij die achterwaartsche richting niet gebleven zijn van de zeehond-voeten: zij zouden geheel met elkaar vergroeid zijn, gelijk die der zeekoeien, als zij niet zoo vaak gebruikt werden tot het grijpen en wegvoeren van de prooi (†). Want de daarbij vereischte bijzondere bewegingen veroorloven aan de voeten geen duurzame, maar slechts een tijdelijke vereeniging. Bij de zeekoeien daarentegen, die zich gewend hebben aan een voeding met ondergedoken oeverplanten en hun vereenigde voeten uitsluitend bij wijze van staartvin gebruiken, zijn in de meeste gevallen de achterpooten onderling en met den staart geheel versmolten (†).

Ziehier dus bij dieren van overeenkomstigen oorsprong een nieuw bewijs voor den invloed van gewoonten op vorm en toestand der organen, ’t welk ik toevoeg aan alle vroeger genoemde in hoofdstuk VII van dit werk.

Ik zou er nog een ander, zeer treffend bewijs bij kunnen voegen met betrekking tot de zoogdieren, voor welke het vliegvermogen iets zeer vreemds schijnt te zijn. Ik zal aantoonen, hoe vanaf de vèrspringers onder hen tot de goede vliegers de natuur geleidelijk de huid van deze dieren heeft uitgebreid, [217]hetgeen hen ten slotte in staat stelde te vliegen, even goed als de vogels, zonder daarmede intusschen nader verwant te zijn.

Zoo kunnen de vliegende eekhoorns (Sciurus volans, aerobates, petaurista, sagitta, volucella) slechts een zeer langen sprong maken als zij zich van een boom laten vallen of van den eenen naar den anderen springen over een matigen afstand; zij hebben eerst sinds betrekkelijk korten tijd de gewoonte om hun ledematen bij het springen uit te strekken, aldus een soort parachute vormend. Door veelvuldig herhalen van dergelijke sprongen is bij deze soorten de huid in de flanken beiderzijds uitgedijd tot een soepele membraan die de voor- met de achterpooten vereenigt en door een groote luchtmassa te bestrijken een plotselingen val voorkomt. Deze dieren hebben nog geen huid tusschen de vingers.

Bij Galeopithecus, de vliegende maki,—wiens vlieggewoonte ongetwijfeld van nog vroeger datum dateert dan van Pteromys Geof.—is het valscherm nog meer ontwikkeld, niet alleen tusschen de pooten onderling maar ook tusschen de vingers en voorts den staart met de achterpooten vereenigende. De sprongen, grooter dan bij de bovengenoemde soorten, naderen dan ook het echte vliegen.

Waarschijnlijk nog veel ouder dan de vliegende maki’s zijn de verschillende vleermuizen in de gewoonte om hun ledematen en zelfs hun vingers uit te strekken tot het bestrijken van een groote hoeveelheid lucht, waarop zij gedragen worden bij het fladderen. Door die reeds zoo lang geleden aangenomen en volgehouden gewoonten hebben zij niet alleen een zijdelingsche vlieghuid gekregen, maar ook, in voortzetting daarvan, eenerzijds flinke vliezen tusschen de buitengewoon verlengde vingers (den duim uitgezonderd), anderzijds tusschen de staart en achterpooten, al welke tezamen groote [218]vlerken vormen, uitstekend tot vliegen geschikt.

Zoo groot is dus de macht der gewoonten, dat zij een merkwaardigen invloed hebben op den vorm der deelen, en aan de betreffende dieren vermogens geven, ontbrekende bij dieren met andere gewoonten.

Aan de bespreking der kust-zoogdieren behaagt het mij hier de volgende beschouwingen vast te knoopen, die door al mijn waarnemingen meer en meer bevestigd worden.—Ik twijfel geenszins, of de zoogdieren zijn oorspronkelijk werkelijk uit het water afkomstig, hetwelk de ware wieg is van het heele dierenrijk. Inderdaad ziet men thans nog de lagere (d.z. de talrijkste) dieren uitsluitend in het water leven, zoodat waarschijnlijk alleen dààr, althans op zeer vochtige plaatsen onder gunstige omstandigheden de natuur langs directen weg (generatio spontanea) de meest-eenvoudige georganiseerde diertjes heeft voortgebracht, waaruit dan achtereenvolgens alle andere zijn voortgekomen. Zoo wonen, gelijk bekend, de infusoren, polypen en straaldieren zonder uitzondering in het water en de wormen althans niet buiten zeer vochtig terrein.

Wat nu betreft de wormen, die één aanvangsloot schijnen te vormen van den dierenstam,—zooals klaarblijkelijk de infusoren de andere—zoo hebben zich waarschijnlijk de uitsluitende waterbewoners onder hen (d.w.z. de niet-parasitische vormen, zooals Gordius en verscheidene nog onbekende) aldaar zeer gedifferencieerd; en diegene, die zich aan de lucht zijn gaan blootstellen, hebben naar allen schijn de amphibische insecten voortgebracht, zooals Culex, Ephemera, enz. enz. (†), waaruit voorts dan weer de overige, echte lucht-insecten zouden zijn ontstaan (†). Maar verscheidene soorten van deze laatste hebben, door in overeenstemming met de omstandigheden hun gewoonten te veranderen tot een [219]eenzame of verborgen levenswijs, het aanzijn gegeven aan de spinachtige dieren, welke bijna alle een lucht-leven leiden (†).

Diegene van de arachniden ten slotte, die zich meer en meer aan een water-leven gewend hebben, en de atmospherische lucht ten slotte geheel hebben vaarwel gezegd—hetgeen voldoende bewezen wordt door de verwantschap van de duizend- met de millioenpooten, van deze met de land-pissebedden, en van deze weer langs waterpissebed met de garnalen, etc.—zij hebben het aanzijn gegeven aan het heele rijk der schaaldieren (†).

De overige water-wormen, die hun element nooit verlaten en wier mettertijd veelvuldiger en meer verschillend geworden soorten overeenkomstig zijn vooruitgegaan in de samenstelling van hun organisatie, hebben geleid tot de vorming der anneliden, cirrhipediën en mollusken, welke tezamen een ononderbroken reeks vormen in de dierenscala. (†)

Ondanks de aanzienlijke gaping, die wij bevinden tusschen de bekende weekdieren en de visschen, zoo zijn toch uit eerstgenoemde—door tusschenkomst van voorshands nog onbekende vormen—de visschen gesproten en uit deze weer de kruipende dieren.

Als wij zoo voortgaan, den mogelijken oorsprong der verschillende dieren te overwegen, dan twijfelen we niet of de reptielen hebben in twee verschillende takken,—door de omstandigheden bedongen,—eenerzijds het aanzijn gegeven aan de vogels, anderzijds aan de amphibische zoogdieren en deze op hun beurt aan alle overige mammaliën (†).

Daar n.l. de uit visschen ontstane tweeslachtige reptielen (Batrachia) en de hieruit weer voortgekomen slangen allebei slechts één hartboezem hebben, zoo heeft de natuur gemakkelijk den boezem der andere kruipende dieren kunnen verdubbelen, welke twee afzonderlijke takken vormen; bij de aanvangsleden [220]daarvan was vervolgens ook de hartkamer gemakkelijk dubbel te maken.

Zoo schijnen dan onder de reptielen met dubbelen boezem de schildpadden het aanzijn gegeven te hebben aan de vogels (†). Want afgescheiden nog van eenige andere onmiskenbare trekken van verwantschap ziet men welhaast geen wezenlijk verschil in algemeen voorkomen wanneer men een schildpaddekop op het lichaam van bepaalde vogels zet. Anderzijds schijnen de hagedisachtigen (Sauria) vooral de platstaartige, zooals de crocodillen, de amphibische zoogdieren te hebben voortgebracht (†).

Indien uit de schildpadden de vogels voortgekomen zijn zoo mag men voorts veronderstellen dat van de zwemvoetige watervogels, vooral de kortvleugelige daaronder, zooals de pinguins en vetganzen, de kloaakdieren zijn afgestamd (†).

Als ten slotte uit den tak der hagedisachtigen werkelijk de kust-zoogdieren zijn gesproten, dan geldt dit naar alle waarschijnlijkheid ook voor alle overige zoogdieren. Niet zonder reden geloof ik dus, dat oorspronkelijk de landzoogdieren geboren zijn uit door ons dusgenoemde amphibische zoogdieren (†). Want waar deze zich, door op den duur verschillende gewoonten aan te nemen, in drie takken gesplitst hebben, daar heeft een dezer groepen geleid tot de vorming der cetacea, een andere tot de ungulata en de derde tot de unguiculata of genagelde zoogdieren (†).

Diegene van de tweeslachtige zoogdieren bijvoorbeeld, die aan hun kust-leven getrouw bleven, gingen twee richtingen uit in de wijze van voeding. Sommige, zich gewennende aan plantenkost, zooals de zeekoeien en lamatijnen, voerden later gaandeweg tot de hoefdieren, zooals dikhuidigen, herkauwers, etc. (†). De andere daarentegen, de zeehonden c.s., die de gewoonte aannamen zich slechts met visch en ander zeegedierte te voeden, leidden tot het ontstaan [221]van de unguiculaten, door middel van soorten, die al varieerende geheel tot een landleven overgingen. (†)

Aan den anderen kant hebben die zoogdieren, welke ten slotte het natte element nooit meer verlieten en slechts voor de ademhaling aan de oppervlakte kwamen waarschijnlijk het aanzijn gegeven aan de verschillende tegenwoordige cetacea. Het reeds uit een ver verleden dagteekenende, volslagen zeeleven der walvischachtigen heeft dan ook hun bewerktuiging dusdanig gewijzigd, dat de onderkenning van hun afkomst er thans zeer door bemoeilijkt is.—Inderdaad zijn in den loop van den onmetelijken tijd, dat deze dieren in den boezem der zeeën leven, de achterpooten, die nooit gebruikt werden, bijvoorbeeld om den prooi te grijpen, geheel en al verdwenen, evenals het gebeente daarvan en zelfs het tot steun en bevestiging dienende bekken.—Maar de invloed van omgeving en gewoonten openbaart zich bij hen ook in de voorpooten, die, geheel door huid omhuld als ze zijn, uitwendig geen vingers meer laten onderscheiden, zoodat ze beiderzijds zich nog slechts als een vin vertoonen, waarin het geraamte van de hand verborgen is.

Voorzeker bracht het plan van organisatie der walvischachtigen als zoogdieren mede, om vier ledematen te hebben met een bekken tot steun van de achterste daarvan. Voorzoover deze deelen nu hier ontbreken, is dit, gelijk ook elders, het gevolg van terugvorming door langdurig onbruik, als zijnde nutteloos geworden deelen. Gezien het feit, dat bij de zeehonden het bekken slechts zwak ontwikkeld is, n.l. nauw en zonder uitspringende heupen, zal men gevoelen, dat dit veroorzaakt moet zijn door het middelmatige gebruik der achterste ledematen en dat bij geheel ophouden daarvan die pooten zelf en het bekken wel zouden kunnen verdwijnen. [222]

De hier uiteengezette beschouwingen nu zullen ongetwijfeld slechts eenvoudige gissingen schijnen wegens de onmogelijkheid, ze met direkte, stellige bewijzen te schragen. Maar bij eenige aandacht voor de in dit werk meegedeelde waarnemingen en een deugdelijk onderzoek van de opgenoemde dieren en van het product van hun gewoonten en omgeving zal men bevinden, dat deze gissingen een groote mate van waarschijnlijkheid erlangen.

Het volgende overzicht moge het begrip van een en ander verduidelijken. Men zal eruit zien dat naar mijne meening de dierenladder begint met minstens twee afzonderlijke stammen en dat hier en daar gaande-weg eenige takken haar schijnen af te sluiten. [223]

[Inhoud]

Overzicht van de afstamming der verschillende dieren

Van elk der beide stammen, waarmede deze dieren-reeks begint, ontleenen de allereerste, eenvoudigste vormen hun aanzijn aan oer-voortbrenging of generatio spontanea. (†) [224]

Een belangrijke oorzaak verhindert ons, de achtereenvolgens teweeggebrachte wijzigingen te onderkennen, die de dieren tot hun tegenwoordigen staat gevoerd hebben, en wel deze, dat wij van die veranderingen nooit getuige zijn. Zoo aanschouwen wij dan de voldongen feiten maar zien het proces zich niet voltrekken en zijn daardoor van nature geneigd te gelooven, dat de dingen niet gaandeweg zoo gegroeid zijn maar altijd in hun tegenwoordigen vorm bestaan hebben.

Terwijl het Geheel der natuur en hare wetten zichzelf steeds gelijk blijven worden van de veranderingen, die de natuur onophoudelijk zonder uitzondering in allen deele volvoert, diegene gereedelijk door den mensch onderkend, wier duur dien van zijn eigen leven niet aanzienlijk overtreft. Maar die, welke een langen tijdsduur vereischen, gaan hem voorbij.

Teneinde mijne bedoelingen te verduidelijken veroorlove men mij de volgende veronderstelling: Indien het menschelijk leven niet langer duurde dan een seconde, dan zou een iegelijk onzer den uurwijzer van een gewone, loopende pendule nooit van plaats zien veranderen ofschoon in werkelijkheid die wijzer niet stationair zou zijn. De waarnemingen van dertig geslachten zouden niets zekers leeren omtrent de verplaatsing van dezen wijzer want de in een halven minuut afgelegde weg zou te gering zijn om goed te worden opgemerkt; en indien we uit veel oudere waarnemingen zouden opmaken, dat de wijzer werkelijk van plaats veranderd is, zouden we dat niet gelooven en eerder een of andere vergissing veronderstellen, daar ieder den wijzer steeds op dezelfde plek van de wijzerplaat heeft zien staan.

Aan mijn lezers laat ik het over, alle desbetreffende toepassingen te maken. [225]

De natuur, dat mateloos geheel van verschillende lichamen en wezens in allen deele waarvan een eeuwige cyclus heerscht van bewegingen en veranderingen, aan wetten onderworpen; dit geheel, alleen onveranderlijk zoolang het zijn verheven Schepper behaagt het in stand te houden, moet beschouwd worden als een veeléénheid met, als zoodanig, een alleen aan zijn Schepper bekend doel en niet bestaande om der wille van een der samenstellende deelen in het bijzonder. Daar elk deel noodwendig moet veranderen en al verkeerende zichzelf opheffen, zoo druischt zijn belang in tegen dat des geheels. Zoo het verstand heeft oordeelt het dat Geheel kwalijk gesteld te zijn. In werkelijkheid echter is het Geheel der dingen volmaakt en vervult volkomen het doel, waarvoor het bestemd was. [227]

[Inhoud]

Korte Inhoud van het Eerste Deel

  pag.

Voorwoord van Professor Sluiter V

Voorwoord van den Vertaler IX

Voorrede IX

Motieven van het werk en algemeene gezichtspunten over de erin behandelde onderwerpen.

Inleiding XXIII

Eenige algemeene beschouwingen over het belang van de studie der dieren, in het bijzonder van hun organisatie, vooral van de lagere.

Eerste Deel

Beschouwingen over de natuurlijke historie der dieren, hun eigenaardigheden, verhoudingen, organisatie, rangschikking en indeeling in soorten.

Hoofdstuk I

De kunstmatige hulpmiddelen der Natuurwetenschappen 3

Hoe de systematische rangschikking, klassen, orden, families, geslachten en de nomenclatuur slechts kunstmiddelen zijn.

Hoofdstuk II

Belang van een beschouwing over de natuurlijke overeenkomsten 15

Hoe de kennis van de natuurlijke overeenkomsten tusschen de verschillende natuurvoortbrengselen de grondslag is van de natuurwetenschappen en van de algemeene rangschikking der dieren.

Hoofdstuk III

Over de soort bij de levende wezens en het begrip daaraan te hechten 23

Hoe het niet waar is, dat de SOORTEN even oud zouden zijn als de natuur zelve en onderling even oud; [228]maar dat zij zich achtereenvolgens gevormd hebben en slechts een betrekkelijke standvastigheid, een tijdelijke onveranderlijkheid vertoonen.

Hoofdstuk IV

Algemeene opmerkingen over de dieren 41

De handelingen der dieren voltrekken zich slechts door opgewekte, niet door meegedeelde bewegingen. Slechts de PRIKKELBAARHEID is een algemeene en uitsluitende eigenschap, de bron hunner handelingen, en het is niet waar, dat alle dieren gevoel zouden hebben, of wilshandelingen uitvoeren.

Hoofdstuk V

Over de huidige indeeling en ordening der dieren 54

Dat de algemeene indeeling der dieren, tenminste in haar hoofdgroepen, een reeks vormt, overeenkomstig de toenemende sámenstelling van organisatie, dat de kennis van de betrekkingen tusschen de verschillende dieren de eenige gids is, die ons leiden kan bij het opstellen van die indeeling, zoodat zijn gebruik de willekeur doet verdwijnen; dat tenslotte, daar het aantal scheidslijnen, (die in die indeeling tot het vormen der klassen getrokken moesten worden) aangegroeid is naarmate men de verschillende orgaanstelsels leerde kennen, er thans veertien klassen worden onderscheiden, zeer bevorderlijk voor de zoölogische studiën.

Hoofdstuk VI

Trapsgewijze afklimming en vereenvoudiging der organisatie van het eene einde van de Keten der dieren tot het andere 71

Dat bij het afdalen van de keten der dieren in de gewone volgorde vanaf de meer naar de minder volkomene men een toenemende afklimming en vereenvoudiging van organisatie waarneemt; dat bijgevolg bij het doorloopen van de dierenscala in òmgekeerde, d.w.z. natuurlijke volgorde een toenemend samengestelder worden van de organisatie zal opgemerkt worden, die overal regelmatig zou voortschrijden indien de omstandigheden van de woonplaatsen, levenswijze enz. er niet verschillende afwijkingen van hadden veroorzaakt. [229]

Hoofdstuk VII

Van den invloed der omstandigheden op handelingen en gewoonten der dieren en van deze als oorzaken, die hun samenstelling en deelen wijzigen 124

Hoe de veelsoortigheid der omstandigheden van invloed is op organisatie, algemeenen vorm en deelen der dieren; hoe verandering in de verblijfplaatsen en levenswijze wijziging in de handelingen der dieren teweegbrengt en deze laatste, tot gewoonte geworden zijnde, herhaaldelijker gebruik vereischt van bepaalde lichaamsdeelen, hetgeen ze verhoudingsgewijze ontwikkelt en vergroot, een ander deel daarentegen juist weer buiten gebruik zal stellen, het geen de ontwikkeling tegenhoudt, het doet vermageren om ten slotte te verdwijnen.

Hoofdstuk VIII

Over de natuurlijke Orde der Dieren en hoe hun indeeling daarmede te doen overeenstemmen 153

Dat een waarlijk natuurlijke rangschikking der dieren in een reeks moet beginnen met de meest onvolkomene en eenvoudigste om met de hoogst-ontwikkelde te eindigen; want hun voortbrengster, de natuur, heeft hen niet alle tegelijk in het leven kunnen roepen. Dus bij hun achtereenvolgens tot aanzijn brengen heeft zij noodwendig moeten beginnen met de eenvoudigste en is aan de meest samengesteld-bewerktuigde pas in de laatste plaats kunnen toekomen. Dat de hier voorgestelde indeeling klaarblijkelijk het dichtst nadert tot de natuurlijke Orde zelve; zoodat indien er al correcties in noodig zijn, dit dan toch slechts de onderdeelen kan betreffen; gelijk ik dan inderdaad geloof, dat de naakte polypen (p. 168) de derde orde van hun klasse zullen moeten vormen en de drijvende polypen de vierde.

Toevoegingen aan Hoofdstuk VII en VIII 215