The Project Gutenberg EBook of Buntong Hininga, by Pascual De Leon

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org


Title: Buntong Hininga
       Mga Tulang Tagalog

Author: Pascual De Leon

Release Date: August 5, 2005 [EBook #16446]

Language: Tagalog

Character set encoding: ISO-8859-1

*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK BUNTONG HININGA ***




Produced by Tamiko I. Camacho, Jerome Espinosa Baladad,
Pilar Somoza and PG Distributed Proofreaders from page
scans provided by University of Michigan.







Cover

BUNTONG HINING̃A

MGA TULANG TAGALOG

NI

PASCUAL DE LEON (Pasleo)
Mánunulat sa páhayagang "Ang Mithi" ("El Ideal")
at kasapi sa "Aklatang Bayan"


UNANG PAGKÁPALIMBÁG


Limbagang "LA FRATERNIDAD" Ilaya 672, Tundó

MAYNILA, K.P.—1915.


TALAAN NG NILALAMAN


PANGBUNG̃AD


PANGBUNG̃AD

Pasleo: Pagdamutan ang nakayang handog ng̃ kapatid sa kapatid:
Tunay at ang mundó'y maginto't mamutya:
may dunong, may pilak, may ganda, may tuwa,
may puri, may lahi't may bahay... datapwa,
ang lalong marang̃ál sa ami'y: ang tula.

Ako'y hindi siláw sa ningning ng̃ ginto;
di takót sa dunong; di gulát sa tayo;
sa mutya'y di kimi't sa ganda'y di dung̃o,
ng̃uni't sa dakilang tula'y: yukong-yuko.

Pano, sa ang tula sa isáng panulat
ay siyang lahat na: dunong, puri, pilak...
sa isáng makata ang tula'y: ¡lahát-lahát!...

Ayán si Pasleo: ayá't ang namana
niyáng Diwa't Puso'y ipinababasa...
Lahát na'y naritó: apóy, tamís, gandá...
Pedro Gatmaitan.
Maynila, Sept., 1915.

I.

BUNTONG HINING̃A


Páhiná 9

BUNTONG HINING̃A...

Ako'y nagtataka! Aywan ko kung bakit
nagbabago yaring damdamin ko't isip,
ganyan na ng̃a yata sa silong ng̃ lang̃it
ang gawang mamuhay sa laot ng̃ hapis.
Aywan ko kung bakit! Sa aki'y pumanaw
ang lahat ng̃ tamis nitong kabuhayan,
sa aki'y nag-iba ang lahat ng̃ kulay,
sa aki'y pag-api ang lahat ng̃ bagay!...
Talaga ng̃a yatang balot ng̃ hiwaga,
balot ng̃ pang̃arap at pagdadalita
ang palad ng̃ tao kung magkabisala!
Pawang agam-agam ang laman ng̃ lupa...!
Walang kilos na di paghamak sa akin,
walang bagay na di anyaya ng̃ lagim,
walang dulot na di sa aking paning̃i'y
aninong malungkot ng̃ mg̃a hilahil.
Aywan ko kung bakit nagbago ang lahat
sa kabuhayan ko't matimtimang palad;
Samantalang ako'y inaalapaap
ay masasabi kong: ¡Lahat ay pang̃arap!...

Páhiná 10

¡HINAGPIS.....!

I.

Hindi ka na bago! Dati mo ng̃ alam
ang hindi pag-imik kung naguulayaw;
ako'y pinipipi ng̃ aking paggalang,
ng̃ aking pagsuyong mataos, dalisay.

II.

Pinunit sa harap upang makilala
ang alab ng̃ aking sinimpang pag-sinta,
diyan masusubok ang mithi ko't pita,
diyan masisinag ang luksang pag-asa.

III.

Wala ka ng̃ang sala...! Ang kurus ng̃ hirap
ay dapat matirik sa dusta kong palad!
Ako ang pulubing sa tinawag-tawag
ay lalong inapi... binigyang bagabag...!

IV.

Di ko akalaing ang lang̃it ng̃ puso
ay mang̃ung̃ulimlim... biglang maglalaho,
di ko akalaing sa likod ng̃ samyo
ng̃ mg̃a sampaga'y may lihim na suro...!

V.

Animo'y nagtikom sa gayong sandali
ang pintong maramot ng̃ awa't lwalhati,
sa aki'y para nang ang kahilihiling
sinag ng̃ ligaya'y lumubog, napawi...!

VI.

Ng̃ayo'y pamuli pang umaawit-awit
sa dilag mong kimkim, gandang maka-Lang̃it,
kung may alinlang̃an sa taghoy, sa hibik,
ay maging saksi pa ang aking hinagpis.

Páhiná 11

¡DALAMHATI!...

I.

Aninong malungkot noong kahirapan
ang buhay ng̃ tao sa Sangsinukuban,
ang tuwa't ligaya'y hinihiram lamang
kaya't ulap waring dagling napaparam.

II.

Ang mabuhay dito'y kapang̃ápang̃anib
sa munting paghakbang ay silo ng̃ sakit,
umiibig ka na ng̃ buong pagibig
ay ayaw pang dinggin ¡ay himalang lang̃it!

III.

Hindi ka tatamo ng̃ bahagyang galak
kundi pa matulog at saka mang̃arap,
gayon man, kung minsa'y paos na nanawag
sa pagkakahimbing ang tinig ng̃ hirap.

IV.

Sa paminsanminsan, sa aking gunita
mg̃a pagsisisi yaong tumutudla.
Bakit pa lumaki't natutong humang̃a't
ang paghang̃a pala'y kapatid ng̃ luha?

Páhiná 12

¡AKO...!

(... estoy enfermo y pálido de tanto no dormir...
ACUÑA.)
Puso ko'y malungkot! Malungkot na tila
Ibong walang laya't lagas na sampaga,
Sa pasan-pasan kong mabigat na sala'y
Lason at patalim ang magpapabawa.
Ang ayos ng̃ mundo ay isang kabaong,
Nagtayong kalansay ang puno ng̃ kahoy,
Dila ng̃ halimaw iyang mg̃a dahon
At sigaw ng̃ api ang ing̃ay ng̃ alon.
¡Ano't ganito na ang pasan kong hirap!
¡Ano't ganito na ang aking pang̃arap!
Ang lahat ng̃ bagay ay napatatawad,
¿Patawarin kaya ang imbi kong palad?
Gabi-gabi ako'y hindi matahimik
Na parang sa aki'y mayrong nagagalit,
Ang pasan kong sala'y laging umuusig
Sa kabuhayan kong di man managinip.

Páhiná 13

¡ULAP...!

I.

Sa aking pagdaing, sa aking pagtawag,
sa sinamo-samo ng̃ dusta kong palad
ay palaging dilim at libing̃ang ulap
ang hangang sa ng̃ayo'y nagiging katapat.

II.

Lahat na'y nabata ng̃ aking pag-ibig,
lahat na'y nasukat nitong pagtitiis,
lahat na'y napasan sa silong ng̃ Lang̃it
maging ang parusang pagkalupit-lupit.

III.

Nagbago ang lahat! Subali't ang sagot
ng̃ irog at buhay, sa aking pag-luhog
ay sadyang hindi pa binabagong lubos,
waring inu-uri ang aking pag-irog...

IV.

Ng̃uni't kaylan kaya sa kanya'y papanaw
ang ulap ng̃ isang wari'y alinlang̃an?
at sa akin kaya'y kaylan mabubuksan
ang pintong may susing katumbas ng̃ buhay.
Páhiná 14

V.

Ang nakakatulad ng̃ aking pag-giliw
ay isang pulubing dumadaing-daing
na sa kanyang taghoy at pananalang̃in
ay walang maawang maglimos ng̃ aliw!

VI.

Kanyang sinusubok ang aking pagsuyo,
kanyang tinatarok ang luha ng̃ puso,
kanyang binabasa sa pamimintuho
yaong katunayan ng̃ sinamo-samo.

VII.

Samantalang ako'y tumatawag-tawag,
lumuluha-luha sa gitna ng̃ hirap,
ay walang kapiling maging sa pang̃arap
liban sa anino ng̃ mg̃a bagabag.

VIII.

Ulap ng̃ hinagpis, ulap ng̃ parusa
ang nagpapasasang aking dinadama,
ng̃uni't kaylan kaya sa aking pagsinta'y
ang ulap na iya'y magiging ligaya.

Páhiná 15

¡ANG LUHA NG HIBANG.....!

Ayun, tumatang̃is! Ayun, lumuluha't
tumataghoy-taghoy na nakaaawa.
Malasin ang hibang, ang sira ang diwa,
ang taong nanang̃is sa gabing payapa
na minsa'y maiyak, at minsa'y matuwa.
Malasin ang ayos ng̃ kahabaghabag
ng̃ pusong dinusta ng̃ kanyang pang̃arap;
malasin ang luha, ang luha ng̃ palad,
ang luhang nagmula sa kanyang pagliyag
na pinagkaitan ng̃ tamis ng̃ ling̃ap.
Tumang̃is na muli! At saka humibik
na mandi'y puputok ang latok na dibdib;
kanyang ipinukol ang mata sa lang̃it
kasabay ang sabing:—"¿Kailan pa sasapit
ang mithing ligaya ng̃ aking pag-ibig"?
"¡Oh! Diosa ng̃ aking yaman ng̃ pag-asa,
¿kailan mo tutubsin ang puso sa dusa?
¿kailan papalitan ng̃ tunay na saya
ang nagluluksa kong ulilang pagsinta
na nananambitan...!"—at saka tumawa.
Ha! ha! ha! oh! irog! Aking paraluman,
hantung̃an ng̃ aking buong kabuhayan!
kung hinihiling mo'y tulang tula lamang
Páhiná 16
ng̃ upang ang dusa'y minsang mabawasan,
naito't dinggin mo ang tula ng̃ buhay.
"Halika! halika! Tangapin mo ng̃ayon
ang tula ng̃ aking pusong lumalang̃oy;
basahing madali't dingging mahinahon
ang hibik ng̃ bawa't talatang nanaghoy,
ang awit ng̃ palad, ang sigaw, ang tutol.
"Oh! pusong maramot! Pusong mapang-api,
walang awang tala sa pagkaduhagi,
halika! ha! ha! ha! ang dilim ng̃ gabi,
ang halík ng̃ hang̃in ay pawa kong saksí
sa panunumpa kong kita'y kinakasi.
Halika't sinagin sa luha ng̃ puso
ang kulay ng̃ aking sinimpang pagsamo,
halika't basahin sa pamimintuho
ang gintong pang̃arap ng̃ aking pagsuyo
na nananawagan hanggang masiphayo",
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dito na natapos yaóng panambitan,
dito na naputol ang pananawagan
ng̃ sira ang bait, ng̃ ulól, ng̃ hibang,
ng̃ pusong ginahís at pinagkaitan
niyang luwalhating katumbas ng̃ buhay.
¡Anóng hirap pala ng̃ gawang humibik
sa isang ayaw mang tumugo't makiníg!
¡Anóng hirap pala ng̃ gawang umibig
lalo't aapihín sa silong ng̃ lang̃it
ng̃ hiníhibikang pinapanaginip.....!

Páhiná 17

¡KURUS AT LIBING̃AN..!

(PAMAMANGLAW)
(Irog: Kung ang kalungkutan ko'y tinutugon ng̃ iyong damdamin ay pamuli't muling basahin mo lamang ang awit na ito. At ako'y talagang may ugali na matapang sa likod, at duwag sa harap.)

I.

Narito't malasin itong kalagayan
At tutop ang noó sa kapighatian,
Aking binabakas yaong kasayahang
Nasulat sa dahon nitong kabuhayan.

II.

Hindi makakatkat ang mg̃a talata
Na tikóm sa guhit ng̃ mg̃a biyaya,
At kung mayroon pang tagistis ng̃ luha
Ay luhang nanggaling sa pagkariwara.

III.

Sa aking kalupi, sa aklat ng̃ palad
Ay may mg̃a bagay na nang̃asusulat,
Diyan makikita ang mukhang may hirap
At pusong malaong lunod sa pang̃arap.
Páhiná 18

IV.

Diyan mamamalas ang isang larawang
Sipi sa ulila't payapang libing̃an,
Diyan makikita ang dusta kong buhay
Na sawang-sawa na sa kawáy ng̃ hukay.

V.

Hindi ko matalos itong nangyayari't
Ang namamalas ko'y dilím na parati,
Bulo sa pagsuyo, bigo sa pagkasi,
Kurus sa baunan ng̃ naduduhagi.

VI.

Sa pinto ng̃ puso'y nanawag na lagi
Ang tinig ng̃ dusang nakaaaglahi,
Parang nananadyang sa aki'y bumati
Ang labi ng̃ hirap, tinik, dalamhati.

VII.

Nais kong umibig. Ng̃uni't natatakot
Na ako'y umibig at saka lumuhog,
Pagka't nang̃ang̃ambang sa aki'y matapos
Ang lahat ng̃ aliw nitong Sangsinukob.

VIII.

Wala nang parusang gaya ng̃ tumang̃is
Sa harap ng̃ isang hindi umiibig,
Páhiná 19
Wala nang parusang gaya ng̃ tumitig
Sa sung̃it ng̃ dilím ng̃ gabing tahimik.

IX.

Sukat na sa akin ang ako'y malagak
Sa pamamangka ko sa ilog ng̃ hirap,
Sukat nang masabing lagi kang pang̃arap.
At matitiis na ang pasang bagabag.

X.

Walang kailang̃ang mamatay sa dusa
Huwag ang bawiin ang pagkikilala,
Aking katuwaan kung ikaw'y makita
Sa piling ng̃ aliw na di magbabawa.

XI.

Aking matitiis na sarilihin ko
Ang lahat ng̃ pait sa buhay na ito
Kahit ang magtimpi'y halik ng̃ simbuyó
Huwag ang abuting ikaw pa'y magtampo.

XII.

Ipalalagay kong masayang aliwan
Ang namamalas kong kurus at libing̃an,
Sapagka't sa aki'y darating ang araw
At diyan uuwi ang hiram kong buhay.
Páhiná 20

XIII.

Di ko pinupukaw ang pagkamapalad
Niyang iyong buhay na bagong ninikat,
Ikaw ang bituwing takpan man ng̃ ulap
Ay maghahari din ang ningning na ing̃at.

XIV.

Lamang ang hang̃ad kong iyong mapaglining.
Ay ang aking lungkot na di nagmamaliw,
Lungkot na aywan ko kung saan nanggaling
Kung sa mg̃a aklat ng̃ isang paggiliw.

XV.

Matapos mabasa ang awit ng̃ buhay
Ay limutin mo na ang aking kundiman,
Sapagka't ayokong mahawa kang tunay
Sa taglay kong lungkot at kapighatian.

Páhiná 21

KUNG AKO'Y SINO...

I.

Huwàg nang itanong; iyong akalaing
akong naghahayag ng̃ maraming lihim
ay isang binihag ng̃ mg̃a hilahil,
isang kaluluwang busabos ng̃ lagim,
isang nang̃ang̃arap sa ganda mong kimkim,
isang tumatang̃is, isang dumadaing,
isang nagaalay ng̃ kanyang paggiliw,
isang umaasang hindi hahabagin.

II.

At kung ako'y sino? Sukat na ng̃a sinta!
ako ang tutugon sa mithi mo't pita...¡
Ninanais mo bang ako'y makilala...?
Kung gayo'y makinig:—Akong sumasamba
sa iyong larawan sa tuwi-tuwina'y
pusong laging bihag ng̃ hirap, ng̃ dusa,
ako ang linikhang uhaw sa ginhawa't
may ulap na lagi ang aking pag-asa.

III.

At kung ako'y sino? Isang nang̃ang̃arap
magtamong biyaya sa iyong pagling̃ap...
Isang umaawit ng̃ lihim at hayag,
isang kandong kandong ng̃ mg̃a bagabag,
isang nasasabik uminom, lumasap
sa saro ng̃ buhay ng̃ tuwa, ng̃ galak,
isang binabayo ng̃ mg̃a pahirap,
isang umiibig sa iyó ng̃ ganap.

Páhiná 22

Si Puring...!

Sabihin na ninyong ako'y nang̃ang̃arap
ó nananaginip sa Sangmaliwanag
ay di babawiin itong pag-uulat
sa isang dalagang may magandang palad.
May tikas-bayani at tindig Sultana,
may hinhing kaagaw ng̃ mg̃a sampaga,
may samyong kundimang hindi magbabawa
datnan ma't panawan ng̃ gabi't umaga.
Ang matáng katalo ng̃ mayuming tala'y
sapat nang bumihis sa pusong naluha,
ang ng̃iting animo'y kaban ng̃ biyaya'y
makaliligaya sa mg̃a kawawa.
Si José Vendido'y subukang buhayi't
sa diwatang ito'y pilit na gigiliw,
paano'y may gandang batis ng̃ tulain,
paano'y may yuming aklat ng̃ damdamin.

Páhiná 23

¡NOON...!

Noon, ikaw'y aking minamalasmalas
sa pusod ng̃ gayong tahimik na gubat,
ang iyong larawan noo'y nasisinag
sa linaw ng̃ batis na awit ng̃ palad.
Ikaw'y namimili ng̃ batong mainam
at nilalaro mo ang mg̃a halaman,
sa damdam ko baga'y ang bawa't hawakan
ng̃ mg̃a kamay mo'y nagtataglay buhay.
Yaong "makahiyang" mahinhi't mayumi
ng̃ iyong hawaka'y hindi man nang̃imi,
paano'y may galing ang iyong daliri't
ang mg̃a kamay mo'y banal, tang̃ing tang̃i.
Sa puso'y tumubo ang isang paghang̃a,
naguhit sa pitak ang isang diwata,
aywan ko kung ikaw! At tila ikaw ng̃a!
Subali't Mayumi, ¿ikaw'y maaawa?
Magsabi ang aklat na iyong binasa
kundi ang buhay ko'y siniklot ng̃ dusa,
Páhiná 24
magsabi ang gubat kung hindi natayang
ang tulog kong puso'y iyong binalisa.
Mayumi, buhayin ang yumaong araw
sa tabi ng̃ batis at lilim ng̃ parang,
kung magunita na'y dapat mong malamang
naririto akong tigib kalumbayan.

Páhiná 25

Bagong Taon...

Hindi ko matalos kung ang aking puso'y
Magbabagong taón sa pagkasiphayo,
Ako'y naririto't ikaw ay malayo
Na animo'y buwang sa aki'y nagtago.

Inaasahan ko ng̃ buong pagasa
Na ikaw sa aki'y sadyang lumimot na,
Kung magkakagayo'y iyong makikita
Ang maputlang bangkay sa gitna ng̃ dusa.

Ako, sakali mang iniwan sa hirap
Ay nagsasaya rin kahit sa pang̃arap,
Sapagka't nais ko na iyong mamalas
Na ako'y marunong magdalá ng̃ palad.

At sa pagpasok ng̃a ng̃ bagong taon mo
Ay pawang ligaya ang hinahang̃ad ko
Na iyong tamuhin sa buhay na ito
Kahit pang̃arap daw ang lahat sa mundo.

Páhiná 26

KUNDIMAN NG PUSO

¡...............!

Pang̃alang sing-bang̃o ng̃ mg̃a sampaga,
laman ng̃ tulain, hamog sa umaga,
awitan ng̃ ibong kahalihalina,
bulong ng̃ batisang badha ng̃ ligaya.
Sa aki'y sukat na ang ikaw'y mamalas,
upang magkadiwa ang aking panulat,
sa aki'y sukat na ang bang̃o mong ing̃at
upang ikabuhay ng̃ imbi kong palad.
Ikaw ang may sala! Bulaang makata
ang hindi sa iyo'y mahibang na kusa,
bulaang damdamin ang di magtiwala
sa ganda mong iyan, ng̃ lahat ng̃ nasa.
Yamang ginulo mo ang aking isipan
at naging ng̃iti ka sa aking kundiman,
bayaan mo ng̃ayong sa iyo'y ialay
ang buong palad kong tang̃ing iyo lamang.
Napakatagal nang ikaw'y natatago
sa pitak ng̃ aking lumuluhang puso,
ang iyong larawa'y talang walang labo
at siyang handugan ng̃ aking pagsuyo.
Kung nagbabasa ka'y tapunan ng̃ malay
ang kabuhayan kong walang kasayahan,
kung masasamid ka'y iyo nang asahan
na ikaw ang aking laging gunamgunam.
Sa paminsanminsa'y tapunan ng̃ titig
ang isang makatang hibang sa pagibig,
bago ka mahiga'y tuming̃in sa lang̃it
at mababakas mong ako'y umaawit.

Páhiná 27

¡ALA-ALA....!

Huwág mong isiping kita'y linilimot,
huwag mong asahang ang aking pag-irog
ay wala't kupas na
sa kimkim mong ganda,
huwag, aking kasi. Walang pagkatapos
ang tibok ng̃ pusong napabubusabos.
Ikaw'y nagmalaki! Ako'y di binati
at parang hindi na kakilalang tang̃i,
ganyan ng̃ang talaga
ang taong maganda,
mapagmalakihin sapagka't may uri
na lubhang mataas kay sa isang Hari.
Ako'y linimot mo. Kahit magkakita'y
hindi man ng̃itian, gayong kakilala,
hindi ba't diwata
ikaw nitong diwa?
Hindi ba't batisan ikaw ng̃ pag-asa
at ikaw'y may bang̃ong sipi sa sampaga?
Tapunan ng̃ malas ang masayang araw
na ako'y busabos niyang kagandahang
pumukaw na muli
sa aking kudyapi,
doo'y mababakas ang isang larawang
ako'y nakaluhod at nananambitan.
Páhiná 28
Iyan ang larawan ng̃ isang makata
na uhaw na uhaw sa kimkim mong awa,
Iyan ang umawit
sa lahat ng̃ sakit
na taglay ng̃ pusong laging lumuluha
at sabik na sabik sa iyong kaling̃a.
Ng̃ayo'y naririto't muling umaawit
ang iyong makatang inapi't hinapis,
habang inaapi'y
lalong lumalaki
sa dilag mong iyan, ang aking pag-ibig
pagka't ang puso ko'y singlawak ng̃ lang̃it.

Páhiná 29

Saksi...!

I.

Ikaw nga'y dapat kong mahalin nang labis
at ukulang tang̃i ng̃ aking pagibig,
pagka't natunayang ikaw'y isang lang̃it
na di dadalawin ng̃ mg̃a pang̃anib.

II.

Nananalig akong napakadalisay
ng̃ iyong pag-ibig sa ating suyuan,
kaya't ang puso ko'y nagpapakatibay
hanggang sa sumapit ang dakilang araw.

III.

Pagaaralan ko, hanggang makakaya
na ikaw'y malagak sa tuwa't ginhawa,
pagiing̃atan kong huwag kang magdusa
kung na sa sa akin ang iyong ligaya.

IV.

Kaya't aking irog: Ikaw'y pumanatag;
at kung sakali mang tayo'y mabagabag
ay huwag magtaká sa Sangmaliwanag
pagka't ang lang̃it ma'y nagaalapaap..!

Páhiná 30

Kundiman...!

Dalagang butihin: Huwag kang humang̃a
kung iyong makitang ang mata'y may luha,
ang kabuhayan ko'y hindi maapula
sa ikatatamo ng̃ tang̃ing biyaya.
Ang luha sa mata'y laging bumabalong,
ang aking damdamin ay linilingatong,
ang kulay ng̃ madla'y malamlam na hapon,
ang ayos ng̃ lahat ay parang kabaong.
Sa aking paghiga'y laging nakikita
ang iyong larawan, dakilang dalaga
ikaw'y maniwalang ako'y umaasa
na di aabutin ako ng̃ umaga.
Kaya't kung sakaling ikaw'y may pagling̃ap
kung may pagting̃in ka sa imbi kong palad,
ay mangyari mo ng̃ang iligtas sa hirap
ang kabuhayan kong sawa sa pang̃arap.

Páhiná 31

Ang iyong pangako

Sa iyo, Pitiminí.
Bago ka umalis at naglakbay baya'y
may naging pang̃akong sa aki'y iniwan
pang̃akong sa aki'y naging bagong araw
na nikat sa gitna ng̃ katanghalian,
paano'y pang̃akong sa katotohana'y
nagbukas ng̃ pinto ng̃ kaligayahan.
Ikaw'y napalayo. Ako'y ilinagak
sa lang̃it ng̃ isang masung̃it na palad
napatulad ako sa kimpal ng̃ ulap
na walang bituwing magarang ninikat,
ang kabuhayan ko'y naging isang dagat
na di matatawid kahit sa pang̃arap.
Pinag-aralan kong lumang̃oy sa sakit
at buong lakas ko ang siyang ginamit
ang iyong pang̃ako sa aking pang̃anib
ay siyang timbulang kawáy ng̃ pagibig,
noon ko nalamang ang taglay kong hapis
ay di magbabawa't singlawak ng̃ lang̃it.
Pinagtiisan kong labanan ang aking
pasanpasang hirap at mg̃a damdamin,
ang kawikaan ko'y ang gabing malalim
na napakasung̃it ay natatapos din.
Ang taglay kong dusa kung ako'y palarin
ay magiging sayáng hindi magmamaliw.
Walang saglit na di ang iyong pang̃ako
ang napapasulat sa aklat ng̃ puso,
walang araw na di ang aking pagsuyo
ay sabik sa tuwang kapintupintuho
kaya't nangyayaring madalas maligo
itong aking palad sa luhang nunulo.
Páhiná 32
Isinulit mo pang sa iyong pagdating
ang iyong pang̃ako'y sadyang tutuparin,
ang aking pagasang puyapos ng̃ dilim
ay kinabakasan ng̃ bahagyang aliw,
paano'y umasang iyong tutubusin
ang kunis ng̃ buhay sa guhit ng̃ libing.
Magmula na noo'y naging maliwanag
ang lang̃it ng̃ pusong nagaalapaap,
ang kurus na aking laging namamalas
sa mg̃a libing̃an ng̃ nang̃apahamak,
sa aking paning̃in ay naging watawat
na kulay lungtiang kapang̃apang̃arap!
Ikaw'y napabalik, at tayo'y nagkita!
ang lamang palagi nitong alaala'y
ang iyong pang̃akong hindi magbabawa
na ng̃ayo'y ibig kong tuparin mo sana,
ng̃unit hinding hindi. Ang aking pagasa'y
iyong ipinako sa kurus ng̃ dusa.
Sa ganyang paraa'y di kaya manglambot
ang kabuhayan kong puyapos ng̃ lungkot?
At sa pagkabigo'y hindi ba himutok
ang sa damdamin ko'y minsang maglalagos?
Ang mukha ng̃ araw ay biglang lumubog
sa likod ng̃ isang mapanglaw na bundok.
Sulyapan mo ng̃ayon itong kalagaya't
balisang balisa sa kapighatian,
at hanggang hindi mo binibigyang tibay
ang naging pang̃ako sa dusta kong buhay
ang kaluluwa ko'y magiging larawan
ng̃ nakalulumong kurus at libing̃an.

Páhiná 33

¡ANG REYNA ELENA.....!

Ayu't lumalakad. Magarang magarang
animo'y bituing nahulog sa lupa,
kung minsa'y nagiging hibang itong diwa
at kung magkaminsa'y para akong bata,
paano'y hindi ko masukat sa haka
ang nararapat kong ihaing paghang̃a.
Kung kita'y itulad sa dakilang araw
at ako ang lupa, ang lupang tuntung̃an,
ay masasabi mong ako'y walang galang
at ako ay bihag niyong gunam-gunam.
Subali't butihin! Ang aking tinuran
ay tibok at utos ng̃ katotohanan.
Kung ikaw'y Reyna man sa ganda't ugali,
naman sa pang̃arap, ako'y isang Hari;
kaya't kung sabihi'y tala kang mayumi,
hamog sa umaga, bang̃ong walang pawi,
ikaw ay manalig, manalig kang tang̃i
at ang nagsasabi'y nabatu-balani.
Hanggang tumataas iyang kalagayan
nama'y naiingit itong kapalaran,
ang gunitain ko ay baka mawalay
sa puso mo't diwa ang aking pang̃alan,
kung magkakagayon, irog ay asahang
sa aki'y babagsak ang Sangkatauhan.
Páhiná 34
Sa iyo'y bagay ng̃a yaong pagka-Reyna,
pagka't sa ayos mo'y isa kang Zenobia,
may puso kang Judith, may ng̃iting Ofelia,
may diwang de Arco't may samyo kang Portia,
samantalang ako, akong umaasa'y
isa lamang kawal na lunód sa dusa.
Sa paminsan-minsa'y maanong kuruing
wala nang itagal ang aking damdamin,
kung magdaramot ka, Reyna kong butihin
at di mahahabag sa pagkahilahil
ay iyong asahang ang aking paggiliw
ay magkakalbaryong walang págmamaliw.

Páhiná 35

¡Huwag kang manganib...!

(SAGOT SA LIHAM MO)

I.

Maasahan mo ang aking pag-ibig,
ang buong buhay ko hanggang mayrong lang̃it,
hanggang mayrong araw, tala, gubat, batis
ang iyong pang̃ala'y laging na sa isip.

II.

Huwag kang mang̃anib! Di ko malilimot
ang ganda mong iyang sipi sa kampupot,
ang bang̃o at tamis ng̃ isang pag-irog
ay na sa sa iyo't hindi mauubos.

III.

Nang matunghayan ko ang padalang liham,
luha ko'y tumulo sa kapighatian,
paano'y gumuhit sa aking isipan
na: ang tagumpáy ko'y iyong kamatayan.

IV.

Di ko akalaing iyong ikahapis
ang pagtatagumpay ng̃ ating pag-ibig,
Páhiná 36
ang mg̃a luha mo'y ulan ng̃ pasakit,
ang kalumbayan mo'y pagdilim ng̃ lang̃it.

V.

Ang pagtiwala'y tibay ng̃ pagkasi,
timbulan ng̃ puso ng̃ naruruhagi,
panilo sa mg̃a tapat na lalaki,
pag-asa ng̃ palad na di mapuputi.

VI.

Huwag mong isiping ako'y magsasawa
sa ating suyuang busog sa biyaya,
ang iyong larawa'y laging na sa diwa't
ang iyong pang̃alan ay aking dambana.

VII.

Aking natunghayan sa padalang sulat
ang kalungkutan mo't sinisimpang hirap.
Kay hirap maghintay ng̃ masayang bukas!
Kay hirap sabikin ng̃ isang pang̃arap!

VIII.

Magtiis ka irog! Darating ang araw
na ikaw at ako ay magkakapisan,
ang ulap sa ati'y biglang mapaparam
at magliliwanag ang Sangkatauhan.
Páhiná 37

IX.

Huwag kang mang̃anib! Darating sa atin
ang isang sandaling batis ng̃ paggiliw,
diyán matataya ang di magmamaliw
na aking pagling̃ap sa pagkabutihin.

X.

At kung katunayan ng̃ aking pag-ibig
ang hinihintay mong sa iyo'y isulit
ay narito akong gaya mong may hapis
at isinusumpa ang nunung̃ong lang̃it.

Páhiná 38

¡Lihim ng mga titig!...

Ibig kong hulaan sa silong ng̃ Lang̃it
ang lihim na saklaw niyang mg̃a titig,
isang suliraning nagpapahiwatig,
ng̃ maraming bagay, ng̃ luha't pag-ibig.
Ako'y manghuhula sa bagay na iyan,
pagka't nababasa, sa hugis, sa galaw
ng̃ mg̃a titig mong halik ng̃ kundiman
ang ibig sabihin at pita ng̃ buhay.
Ikaw'y nagtatapon nang minsa'y pagsuyo,
minsa'y pang-aaba't minsa'y panibugho,
minsa'y paanyaya sa tibok ng̃ puso
nang upang sumamba't sa iyo'y sumamo.
Ang mg̃a titig mo'y may saklaw na lihim,
at maraming bagay ang ibig sabihin,
ng̃uni't sa palad ko'y isang suliraning
nagkakahulugang ako'y ginigiliw.

Páhiná 39

¡CHOLENG...!

(Tang̃ing sinulat upang ihandog sa kaarawan mo—
ika 13 ng̃ Nov.)

I.

Guhit ng̃ liwanag, kislap ng̃ ligaya,
talutot na ginto ng̃ isang sampaga,
kalupi ng̃ buhay, hamog sa umaga,
Bathalang ang awa'y hindi magbabawa,
kaban ng̃ kundimang sa nang̃ung̃ulila'y
halik ng̃ biyaya't sugo ng̃ ginhawa,
timbulan ng̃ palad sa mg̃a parusa,
tinig na mayumi ng̃ mahinhing maya.

II.

Larawang kalasag sa mg̃a pasakit,
tulay ng̃ lwalhating patung̃o sa lang̃it,
halamang magarang sa paligid-ligid
ay mg̃a bulaklak na kaakitakit,
bundok na palaging sa libis ay batis
na maiinuman ng̃ budhing malinis,
dagat na payapang katapat ng̃ lang̃it
na minsa'y magbang̃ong kapang̃apang̃anib.
Páhiná 40

III.

Sultana ng̃ Pasig, mahinhing Makiling,
sa ganda'y reyna nang dapat pang̃arapin,
isang Sinukuang anang salaysayi'y
babaing bumihag sa libong damdamin,
usok ng̃ kamanyang na di magmamaliw,
Lang̃it na masaya at Buwang butihin,
Olimpong mayaman sa mg̃a awitin,
buhay na badhaan ng̃ isang paggiliw.

IV.

Tahimik na lang̃it na nang̃ang̃aninag
ang lamang biyayang tugon sa pang̃arap,
mg̃a kayamanang hindi matitinag,
sampagang sa bang̃o'y tulang walang kupas,
talang nagsasayang may mayuming sinag,
aklat na talaan ng̃ aliw ng̃ palad,
dahon ng̃ kaluping yaong nasusulat
ay kadakilaan ng̃ damdaming ing̃at.

V.

Tingkad ng̃ pagasa, tuhog ng̃ kampupot,
kudyapi ng̃ palad, tamis ng̃ pagirog,
watawat na sipi sa lalong matayog
na kaligayahang hindi mauubos,
Páhiná 41
haligi ng̃ buhay na di matutupok
ng̃ apoy ng̃ samang dito'y nagsianod,
bathala ng̃ gandang kung siyang magutos
sa matatakuti'y mawawalang takot.

VI.

Iyan ang si Choleng na sadyang mayumi't
laman ng̃ panulat na kahilihili,
iyan ang larawang aking binabati
at isang dalagang hiyas nitong Lahi,
iyan ang diwatang ang paguugali'y
mayamang talaan ng̃ saya't lwalhati,
iyan ang sampagang ang samyo, ang uri'y
pawang kapalarang walang pagkapawi.

VII.

At ng̃ayo'y araw mo! Ng̃uni't ano kaya
ang maiaalay sa isang himala?
Walang wala Choleng! Hindi mg̃a tula,
ni hindi pang̃arap sa gitna ng̃ tuwa,
kundi mg̃a mithing: buhay, lakás, tyaga,
ang sa talaan mo ay mang̃apatala,
iyan ang mabuting kalasag na handa
upang sapitin mo ang inaadhika.
Páhiná 42

VIII.

Basahin pa Choleng sa aklat ng̃ buhay
ang tingkad ng̃ aking dalang̃ing dalisay;
"Buhay mo'y maglayag sa kaligayahang
pang̃arap ng̃ lahat sa Sangkatauhan.
Isang pagtatapat: Sa lupang ibabaw
ang palad ng̃ madla ay isang digmaan,
ang iyong paglakad ay pakaing̃ata't
ang buhay ng̃ tao'y panaginip lamang.

Páhiná 43

TINDING...

Magsabi ang Lang̃it kundi ikaw'y talang
Nagbigay sa akin ng̃ tuwa't biyaya,
Magsabi ang lahat kung hindi diwata
Ikaw ng̃ lalo mang pihikang makata.
Ikaw'y maniwalang ang musmos kong puso'y
Natuto sa iyong humag̃a't sumamo,
Sisihin ang iyong dikit na nagturo
Sa kabuhayan ko, ng̃ pamimintuho.
At sino sa iyo ang hindi hahang̃a?
Ikaw'y paralumang batis ng̃ biyaya,
Pakpak ng̃ pang̃arap at Reyna ng̃ awa.
Ang dilim ng̃ gabi sa aki'y natapos,
Ng̃umiti sa tangkay ang mg̃a kampupot,
Gayon ma'y narito't puso ko'y busabos.

Páhiná 44

Noo'y isang hapon...

(Kay......................)
Noo'y isáng hapon! Ikaw'y nakadung̃aw
At waring inip na sa lagay ng̃ araw,
Ang ayos mo noon ay nakalarawan
Sa puso kong itong tigíb kalumbayan.
Anománg gawin ko'y hindi na mapawi
Ang naging anyo mong pagkayumi-yumi,
¡Itóng aking pusong nagdadalamhati'y
Tinuruan mo pang umibig na tang̃i!
Kung nang unang dako'y hindi ko nasabi
Sa iyo ang aking tunay na pagkasi
Ay pagka't ang aking puso ay napipi
Sa haráp ng̃ dikít na kawiliwili.
Sa ng̃ayo'y naritó at iyong busabos
Ang aking panulat at aking pag-irog;
Ang aking panitik: walang pagkapagod,
Ang aking pag-ibig: walang pagkatapos.
Kung pang̃arapin ko ang lamlam ng̃ araw
At nagíng anyo mo sa pagkakadung̃aw
Ay minsang sumagi sa aking isipang
"¿Ikaw kaya'y aking magíng Paraluman?"

Páhiná 45

Daglian...

(Sa iyo rin...)
Kung sa iyong pag-iisá
O sa iyong pagbabasá
Ay may matutunghayan ka
Na tunay na sumisintá,
Yaón ay wala nang ibá
Kungdi akong nagbabatá.

Akin na ng̃ang naiulat
sa iyo, ang aking palad,
Ng̃uni't ang aking panulat
Ay di makapagsisiwalat
Ng̃ layon ko at pang̃arap.
Kakambal ko kaya'y hirap?

Tinding: ikaw'y maniwala
Na ang aking puso't diwa
Sa iyo'y sangla kong pawa;
Ang puso ko'y humahang̃a,
Ng̃uni't umíd itong dila,
Ito kaya'y malikmata?

Ang may pagsintang malabis
Ay umid at nahahapis,
Ligaya na ng̃ang masilip
Yaong kanyang nilalang̃it,
¿Tubsin mo kaya sa sakit
Ang pagkasi kong malinis?

Páhiná 46

Unang damdamin!

(Sa iyo.....)

I.

Bathala ng̃ ganda! Hindi kailang̃ang
sa aki'y magtaka sakaling alayan
ng̃ paos na tinig ng̃ aking kundiman,
pagka't alam mo nang diwata kang tunay.

II.

Ikaw ang pumukaw sa aking panulat
upang maawit ko ang yumi mong ing̃at,
ikaw ang sa aking kalupi ng̃ palad
ay unang nagtitik ng̃ isang pang̃arap.

III.

Ipagpatawad mong sa iyo'y sabihing
ikaw ang bathalang pumukaw sa akin,
ikaw ang nagbukas sa aking damdamin
ng̃ lihim at unang pinto ng̃ paggiliw.

IV.

Kundi kasalanan ang gawang tumang̃is
ay ibilang mo nang kita'y iniibig
at kung ang luhog ko'y iyong ikagalit
ay ibibilang kong isang panaginip.

Páhiná 47

¡INFIERNO....!

Tinatakhan mo ba ang aking pag-irog?
Dinaramdam mo ba ang aking paglimot?
Huwag kang mamangha't di mo masusubok
ang kadalisayan ng̃ aking pagluhog.
Sa aki'y di sukat ang mg̃a babae,
sa aki'y di sukat ang iyong pagkasi,
ako'y inianak sa pagkaduhagi
kaya't magagawa ang minamabuti.
Ako'y malilimot kung siya mong nais
at pakasumpain sa silong ng̃ lang̃it,
ikaw'y may laya pang sa iba'y umibig
pagka't may ganda kang hiraman ng̃ awit.
Subali't alaming... ikaw'y masasayang
kung mahihilig ka sa ibang kandung̃an,
sapagka't ang ating nang̃agdaang araw
ay di malalanta sa iyong isipan!
Ang lahat sa lupa'y iyong mahahamak
at maaari kang magbago ng̃ palad,
ng̃uni't susundan ka sa iyong paglakad
ng̃ isang anino ng̃ ating lumipas.
Iyong magagawa ang ako'y limutin
at matitiis ko ang pagkahilahil,
Páhiná 48
iyo mang isangla ang iyong paggiliw
sa ibang binata'y... di ko daramdamin!
Kung tunay mang lang̃it ang iyong pagkasi'y
isang Infierno ring aking masasabi,
bihira sa mg̃a magandang babae
ang di salawaha't taksil sa lalaki.
Limutin mo ako kung siya mong nasa't
saka pa umibig sa ibang binata,
ang pagtataksil mo'y di ko iluluha
pagka't ang babae'y taong mahiwaga.
Ang paglilihim mo'y aking kamatayan,
ang ginagawa mo'y parusa ng̃ buhay,
kundi ka tutupad sa bilin ko't aral
ay ako'y walin na sa iyong isipan.
Di ko tinatakhan ang palad ng̃ tao
sapagka't ang lahat ay mayrong Kalbaryo
kung ang aking puso'y iyong Paraiso,
ang iyong pag-ibig ay aking Infierno.

Páhiná 49

¡Kamanyang...!

I.

Ang hapong malamlam ay naging tadhana
ng̃ bagong panahon sa aklat ng̃ diwa,
ang gabing madilim na di nagsasawa
sa pagmamaramot sa mg̃a biyaya
ay naging umagang sa aking akala'y
batbat ng̃ bulaklak na lubhang sagana,
ang buwang mayuming ayaw magmagara
ay naging dalagang kaagáw ng̃ tala.

II.

Ang mg̃a aliw-iw ng̃ palalong tubig
sa kabuhayan ko'y naging mg̃a tinig
ng̃ lalong mapalad sa silong ng̃ lang̃it,
ang kulay ng̃ hirap na namimiyapis
ay biglang nagmaliw na di ko malirip,
ang mundo kong batbat ng̃ luha at sakit
ay naging mundo na ng̃ Haring makisig
ó isang palásyong malayo sa hapis.

III.

Ang tikóm na labi ng̃ mg̃a sampaga'y
namukád na bigla't naglabing ligaya,
Páhiná 50
ang dilim at ulap ng̃ aking pagasa'y
naging bagong araw na di magbabawa,
ang kukó ng̃ hirap at, bang̃is ng̃ dusa'y
naging mg̃a hamog sa dapit umaga,
ang guhit at ulos ng̃ mg̃a parusa'y
naging mg̃a ng̃iti ng̃ bagong Ofelia.

IV.

Huwag kang magtaka, dalagang mayumi
sakaling sabihing sa aki'y napawi
ang tinik ng̃ dusa't mg̃a dalamhati,
sapagka't sa ng̃ayo'y aking napaglimi
na iyong pagsilang nang buong lwalhati
ang mg̃a nabagong nadama't nasuri,
ang mg̃a nakita't nabakas sa labi'y
tanda ng̃ paghang̃a't sa iyo'y pagbati.

V.

At ng̃ayo'y araw mo! Darakilang araw
ang siyang sumaksi sa iyong pagsilang,
at yamang ganito'y aking katungkulang
ikaw ay suubin ng̃ aking kundiman
bagama't, alam kong ang awit ng̃ buhay
ay awit ng̃ mg̃a naaaping tunay
bagama't talos kong ang "lira" kong tang̃an
ay hamak na "kurus" sa isang libing̃an.
Páhiná 51

VI.

Walang kailang̃an! At tila ng̃a dapat
na ika'w batiin ng̃ aking panulat:
Dakilang dalaga, ang Sangmaliwanag
ay busog sa silo at mg̃a bagabag,
tayo'y isinilang upang makilamas
sa ng̃itng̃it ng̃ dilim at sigwa ng̃ palad,
matapos batii'y iyong isahagap
na ang buhay natin ay isang pang̃arap.

Páhiná 52

Ang abaniko mo...

(Sa isang bulaklak.)
Parang isang pilas ng̃ lang̃it na bughaw
ang namamalas ko kung ikaw'y magpaypay,
parang isang "mundo, ang pinagagalaw
ng̃ napakaputi't nilalik mong kamay.
Iyan ang pamaymay na iyong ginamit
nang ako'y darang̃in ng̃ dila ng̃ init,
diyan napasama ang patak ng̃ pawis,
diyan napalipat ang pisng̃i ng̃ lang̃it.
Anopa't sa aki'y naging malikmata
ang buhay kong iyong binigyang biyaya,
nalimot kong minsang ang tao sa lupa
ay may kamataya't sariling tadhana.
Ang sung̃it ng̃ gabi, sa aki'y napawi
at bagong umaga ang siyang naghari,
ang damdam ko baga'y pawang nanaghili
sa akin ang mg̃a taong mapagsurí.
Subukang igawad ang Sangkatauhan
at hindi sasaya itong kabuhayan,
ng̃uni't kung ang iyong "abanikong tang̃an,
patay ma'y babang̃o't ikaw'y aawitan.
Sa aki'y sukat na ang ikaw'y mamalas
upang ang lang̃it ko'y mawalan ng̃ ulap,
ang iyong pamaypay kung siya mong hawak,
ako'y dinaraíg ng̃ mg̃a pang̃arap.

Páhiná 53

Kung ikaw'y umibig

(Sa aking Reyna.)
Huwag nang sabihing ang tang̃ing Julieta
ng̃ isang Romeo'y batis ng̃ ligaya,
huwag nang banggitin ang isang Ofelia't
hindi mapapantay sa irog kong Reyna.
Subukang buhayin ang lima mang Venus
at di maiinggit ako sa pagluhog,
tinatawanan ko si Marteng umirog
sa isang babaeng lumitaw sa agos.
Ang pulá ng̃ labi, ang puti ng̃ bisig,
ang kinis ng̃ noong wari'y walang hapis,
ang lahat ng̃ samyo sa silong ng̃ lang̃it
ay isinangla mo kung ikaw'y umibig.
Ang lahat sa iyo'y kulay ng̃ ligaya,
ang lahat sa aki'y ng̃iti ng̃ sampaga,
kung magkakapisan ang ating pag-asa
ay magiging mundong walang bahid dusa.
Hindi mo pansin na ako'y lalaki,
hindi mo naisip na ikaw'y babae,
paano'y talagang kung ikaw'y kumasi
sa tapat na sinta'y nagpapakabuti.
Páhiná 54
Gabing maliwanag at batbat ng̃ tala,
maligayang Edeng bahay ng̃ biyaya,
iyan ang larawang hindi magtitila
ng̃ iyong pag-ibig sa balat ng̃ lupa.
Ang buhay ng̃ tao'y hindi panaginip,
ang mundo'y di mundo ng̃ hirap at sakit,
aking mapapasan ang bigat ng̃ lang̃it
kung sasabihin kong: Kung ikaw'y umibig.

Páhiná 55

Tag-ulan...

May nang̃agsasabing masama ang ulan,
may nang̃agagalit sa lusak na daan,
ako ang tanung̃i't... aking isasaysay
na ang tang̃ing gloria'y ang pagtatampisaw.
Ang mg̃a halama'y nang̃ananariwa
sa patak ng̃ ulang hindi nagtitila,
ang aking pagkasing ibig mamayapa
kung ganyang tagula'y nagbabagong diwa.
Walang kailang̃ang sa aki'y magtago
ang mukha ng̃ araw na di ko makuro,
sa aki'y sukat na ang iya'y maglaho
upang pasayahin ang kimkim kong puso.
Walang kailang̃ang sa Sangmaliwanag
ay laging maghari ang dilim at ulap,
ang patak ng̃ ulan sa imbi kong palad
ay bang̃ong masansang na di mang̃ung̃upas.
Kung may mag-uulat na sa kalang̃itan
ay may unos, baha, at patak ng̃ ulan,
ay kunin na ako't hindi mamamanglaw
pagka't masasama sa kawal ng̃ banal.
Ang patak ng̃ ulan ay awa ng̃ lang̃it,
lihim na biyaya sa mg̃a ninibig,
laman ng̃ panulat sa mg̃a pag-awit,
sariwang bulaklak sa pitak ng̃ isip.
Kung ang tang̃ing Musa'y may tampo sa akin
at ayaw sumunod sa aking paggiliw,
ang patak ng̃ ula'y sukat ang malasin
upang ang lira ko'y sumuyo't sumaliw.
Kung sakasakaling ako'y maging bangkay
at saka ilagak sa isang mapanglaw
na labi ng̃ libing... mangyaring ang ula'y
bayaang tumagos sa aking katawán.

II.

PAGSISISI......


(TULANG MAY ANIM NA BAHAGI.)

  1. Nasilaw sa dilím.
  2. Ang hamak na palad.
  3. Gayon man, gayon ma'y...
  4. Ang panghihinayang...
  5. Kung ikaw'y binata...
  6. Sa abó babang̃on...

Páhiná 59

¡PAGSISISI.....!

Sa iyo...

Nasilaw sa dilim...

I.

Anang mg̃a tao: Ang mg̃a makata'y
Sadyang isinilang upang magsiluha.
Nang una'y ayokong dito'y maniwala
Subali't sa ng̃ayo'y nakita kong tama.
Ang luha ng̃ tao ay may mg̃a dahil,
May luhang nagmula sa pagkahilahil,
May sa pagkaapi sa isang giniliw,
May sa pagkalayo sa inang butihin.
Ang luha ng̃ aking nagsisising puso
Ay hindi nanggaling sa pagkasiphayo,
Ni sa pagkaapi ng̃ aking pagsuyo,
Ni sa pagkagahis ng̃ isang palalo.
Ang luha ko'y buhat sa di pagkataya
Na ang tao'y mayrong balon ng̃ parusa,
Ang pagsisisi ko ay bumabalisa't
Bumawi sa akin ng̃ aking ligaya.
Talagang ang tao'y sadyang walang tigil,
Namali nang minsa'y ibig pang ulitin,
Ang tanaw sa mundo'y mundong walang lihim
At sa Dios ay Dios na di matandain.
Páhiná 60
Ang mundo ng̃a nama'y batbat ng̃ paraya't
Nagkalat ang silo sa balat ng̃ lupa,
Dito kung mayron mang sampagang dakila
Ay may tinik namang pamutol ng̃ nasa.
Ang pagkamasakim sa bang̃o at puri
Ang isinasama ng̃ lalong mabuti,
Ang pagting̃ing labis sa pagsintang iwi'y
Siyang pagkabagsak ng̃ isang lalaki.
Oh! bang̃ong pang̃arap ng̃ uhaw na puso!
Oh! puring nagbuwal sa lalong maamo!
Kayo ang berdugong may bihis-pagsuyo
Ng̃uni't iyang loob ay pagkasiphayo.
Ang sabik sa bang̃o ng̃ isang sampaga't
Ang uhaw sa puri ng̃ isang dalaga'y
Siyang sumusunog sa kanyang pagasa't
Siyang nagsasabog niyong mg̃a Troya.
Dakilang bulaklak: Ako'y naniwala
Na ang nagawa ko'y kahibang̃ang pawa,
Ng̃ayon ko natantong birhen kang dakila,
May wagas kang puso't banal na akala.
Ako'y naririto't pinagsisisihan
Ang aking nagawang mg̃a kasalanan,
Aking babaunin hanggang sa libing̃an
Ang hinanakit mo't magagandang aral.
Talagang nalisya ang aking pang̃arap,
Puso ko'y inabot ng̃ bagyo sa dagat,
¿Ano't ikaw pa ng̃a yaong binagabag
Gayong ikaw'y isang anghel na mapalad?
Páhiná 61
Pawiin sa puso ang mg̃a nangyari
At iyong alaming may bang̃o ka't puri,
Samantalang gayon, ako'y nagsisisi
At binabawi ko ang mg̃a sinabi.
Ng̃uni't isang tanong: ¿Kaya ang patawad
Sa namaling puso ay iyong igawad?
Ang mg̃a luha ko'y siyang ihuhugas
Sa napaligaw ko't nagsisising palad.

Ang hamak na palad...

II.

Aywan ko kung ikaw'y magtaglay pang awa
sa nagsisi ko nang lakad at akala,
aywan ko kung ikaw'y kulang pang tiwala
sa mg̃a nasayang at natak kong luha.
Kung natatalos mo ang luhang nasayang
sa mata ko't pusong laging naglalamay,
sana'y nasabi mong mayrong katunayan
ang dinaranas kong mg̃a kahirapan.
Ang hinanakit mo, sumbat at paglait
ay pawang nakintal sa dila ko't isip,
at ang ating lihim sa silong ng̃ lang̃it
ay siyang sa aki'y nakakaligalig.
Pinag-aralan kong ikaw'y kausapin
nang upang ihayag ang buo kong lihim,
lihim ng̃ sa wari'y nagbigay hilahil
sa napakabatang puso mo't paggiliw.
Páhiná 62
Ang pagtatapat ko'y di mo minarapat
ang kawikaan mo, ako'y isang hamak,
ang naging ganti mo sa aking pagling̃ap
ay isang libing̃an at kurus ng̃ hirap.
Ang hamak ng̃a nama'y hindi naaayos
umibig sa isang Reyna ng̃ Kampupot,
ang hamak na palad ay dapat umirog
sa kaisa niyang hamak di't busabos.
¿Maaari kayang ang isang granada'y
maihulog sa di gusto ng̃ princesa?
¿maaari kayang ang isang sampaga'y
makuha at sukat ng̃ taong bala na?
Kay laki ng̃ agwat ng̃ palad ta't uri,
ikaw'y isang lang̃it na kahilihili
at ako ay isang hamak na pusali,
ikaw ay sariwa at ako'y unsyami.
Ang panghihinayang ang siyang nagtulak
na kita'y mahalin ng̃ buo kong palad.
Ang panghihinayang ang siyang nagatas
na kita'y itala sa aking pang̃arap.
Kung ikaw sa akin ay walang hinayang
sa aki'y sayang ka at sayang na tunay,
sabihin na akong kasakimsakiman
at ikaw sa iba'y di mapapayagan.
Lalo pang mabuting kanin ka ng̃ lupa
kay sa mahulog ka sa ibang binata,
¿Iba pa ang iyong bibigyang biyaya
gayong ako'y uhaw sa iyong kaling̃a...?
Páhiná 63
Ipinipilit mong tayo'y pupulaan
kung sa lihim nati'y mayrong makamalay,
¿at sinong pang̃ahas ang pagsasabihan.
nitong ating lihim sa sangkatauhan?
Ako'y nagsisisi't nabigyang bagabag
na naman ang iyong tahimik na palad,
kundang̃a'y ang iyong bang̃ong walang kupas
sa pagiisa ko'y siyang nasasagap!
Sa kahiling̃an mo, kita'y lilimutin
kahit nalalaban sa aking damdamin,
ng̃uni't ang samo ko'y iyong idalang̃in
ang papanaw ko nang ulilang paggiliw.

Gayon man, gayon ma'y...

III.

Kung may kasayahan ang tao sa lupa
naman ay mayron ding pagkabigo't luha.
Kaya ng̃a't ang tao, sa aking akala
ay laruan lamang ng̃ kanyang tadhana.
Yamang walang taong likas na mabuti't
walang nang̃amaling hindi nang̃agsisi.
Sa ikasisiya ng̃ iyong sarili'y
itatakwil ko na ang aking pagkasi.
Lulunurin ko na sa hukay ng̃ puso
ang aking yayaong nasawing pagsuyo,
ipagluluksa ko ang pagkasiphayo
ng̃ aking pag-ibig na di mo inako.
Páhiná 64
Pag-aaralan kong lumang̃oy sa dagat
na puno ng̃ aking sariling bagabag,
pag-aaralan kong lumaban sa hirap
yamang siyang takda ng̃ buhay ko't palad.
Aking natatantong walang pagkasayang
sa iyo ang aking maralitang buhay,
sa iyo'y ligaya ang aking pagpanaw,
sa iyo'y lwalhati ang kurus ko't hukay.
Kung ikaw ay walang hinayang sa aki't
wala pang hinayang sa aking paggiliw,
ay iyong asahang aking sasapitin
ang ninanasa mong balón ng̃ hilahil.
¿Di mo nalalamang itong umi-ibig
sa lahat ng̃ bagay ay di nang̃ang̃anib,
ang kamatayan ma'y kanyang malalait
kundi na makaya ang taglay na hapis?
Gayon man, gayon ma'y hindi masisira
sa akin ang iyong hiling at pithaya,
gaya ng̃ hiling mo, ako'y magkukusang
maghandog ng̃ iyong ikapapayapa.
Ng̃uni't manumbalik kaya ang pagling̃ap
sa aking namali't nagsising pang̃arap?
¿manumbalik kaya at hindi kumupas
ang iyong pagting̃in sa imbi kong palad?
Iyan ang isa pang di ko ikatulog
gayong nagsisi na ang aking pagirog,
iyan ang sa aki'y nagbibigay takot,
iyan ang sa ng̃ayo'y di ko mapag-abot.
Páhiná 65
Hinuhulaan kong ang iyong pagling̃ap
ay magbabago na sa imbi kong palad,
ang kawikaan mo'y ang isang nabasag
mabuo ma'y mayrong natitirang lamat.
Sa isang gawi ng̃a'y may katotohanan
kung ganyan ang iyong magiging isipan,
ng̃uni't alamin mong malinis na tunay
ang isang maruming nagbago ng̃ buhay.
Magpahangga ng̃ayo'y iyong mawiwika
na ikaw'y akin pang sinisintang kusa,
magiging totoo ang iyong hinala
kung ang puso'y muling hagkan ng̃ paghang̃a.
Kung muling gumiit ang panghihinayang
ikaw ay muli kong sisintahing tunay,
ang isa pa'y iyo namang nalalamang
ang pagsisisi ko'y pagbibigay lamang!

Ang panghihinayang...

IV.

May ilang araw nang ako'y kalung kalong
ng̃ bisig ng̃ dusa't kamay ng̃ linggatong
may ilang araw nang sa mata'y nanalong
ang pait ng̃ luhang usbong ng̃ paglung̃oy.
Nakikita, mo mang ako'y tumatawa
nama'y tawang pilit at busog sa dusa,
di lahat ng̃ ng̃iti'y lagda ng̃ ligaya,
may ng̃iting singpait ng̃ luha't parusa.
Páhiná 66
Ang nakakatulad nitong aking buhay
ay mundong ulila sa sikat ng̃ araw,
katulad ko'y isang prinsipeng mayaman
na uhaw at salat sa aliw at layaw.
Upang pumanatag ang aking pagluha'y
aking kailang̃an ang ling̃ap mo't awa,
awang magbibigay ng̃ yutang biyaya,
awang sa lungkot ko'y tang̃ing papayapa.
Nasabi ko na ng̃ang nagsisi ang buhay
sa nais na kita'y mapagbigyan lamang,
kung susunurin ko itong kalagaya'y
di ka malilimot hanggang kamatayan.
¿Paano ang aking gagawing paglimot
sa iyong ang bang̃o'y higit sa kampupot?
Sa ganda ng̃ iyong dibdib, baywang, batok,
ay sinong banal pa ang hindi iirog?
¿Sa puti ng̃ iyong kamay na nilalik,
sa mg̃a labi mong may pulot at init,
sa mg̃a paa mo't binting makikinis
ay sinong pihikan ang hindi iibig?
Kung sinusukat ko ang ganda mong ari,
puso ko'y ninibok at nananaghili,
aking nasasabing Talo ko ang Hari
kung ako ang iyong mamahál na tang̃i!
Ang panghihinayang ang siyang sa aking
puso'y bumabayo't sumusupilsupil,
kung ikaw'y bigla ko't buong makakai'y
kinain na kita nang ikaw'y malihim.
Páhiná 67
Huwag mong sabihin na ako'y gahaman
kung kagahaman ng̃a ang layon ko't pakay,
para ko sabihin ang katotohana'y
walang taong hindi may imbot sa buhay...
Sakaling sa aki'y ayaw kang manalig
ang lahat ng̃ sumbat sa aki'y ikapit,
ang mg̃a sumbat mo nama'y itititik
sa dahon ng̃ aking lagás na pagibig.
Ikaw'y maniniwalang ang aking pagasa
sa iyo, kaylan ma'y hindi magbabawa,
sa iyo sisikat ang isang umaga
na dala ang aking magiging ligaya.
Kung walang tiwala sa aking pang̃ako'y
saksi ang halik kong iyong itinago.
halik na sa iyong pisng̃ing maaamo'y
nakintal na tanda ng̃ aking pagsuyo.
Kung kulang ka pa ring tiwala buhay,
ako'y magtitiis sa kapighatian,
magtitiis ako, kahit nalalamang
ang lungkot ng̃ tao'y isang karamdaman.

Kung ikaw'y binata...

V.

Gaya nang hula ko: ikaw'y untiunting
nalayo sa aki't nagtatampong wari,
ikaw'y umilap at nabibighaning
ako'y pakanin mo ng̃ dusa't aglahi.
Páhiná 68
Panibagong lungkot na naman ang aking
naragdag sa iyong pihikang damdamin,
talaga na yatang ang aking paggiliw
ay di matutubos sa sala't hilahil.
Ninanais ko nang ako'y makaguhit
ng̃ bagong palad kong walang bahid dung̃is
ay kung bakit ako'y lalong nabibing̃it
sa pagkakasala at ikatatang̃is...!
Hanggang nagiing̃at itong kabuhaya'y
lalong nabubulid sa kapighatian,
hanggang ninanais yaong kalinisa'y
lalong dumurung̃is itong kapalaran...
Hindi ko malaman itong nangyayari
sa kabuhayan kong bihag mong parati,
ang Aklat ng̃ aking tunay na Pagkasi'y
puno na ng̃ aking mg̃a pagsisisi.
Aking nalalamang hindi makukuha
ng̃ pagsisisi ko itong mg̃a sala,
ng̃uni't bayaan mong ang aking pag-asa'y
mag-abang sa iyo, ng̃ awa't ligaya.
Kung ikaw'y hindi ko makatkat sa diwa'y
sapagka't lunas ka sa aking pagluha,
ikaw sa lungkot ko'y kamay ng̃ biyaya,
ikaw sa uhaw ko'y hamog na mabisa.
Para ka mawaglit sa aking isipa'y
kailang̃an ko pa ang isang libing̃an,
at para maubos ang aking kundima'y
magbalik ka muna sa pinanggaling̃an.
Páhiná 69
Gaya ng̃ alam mo: kita'y iniibig
ng̃ isang pagsintang singlawak ng̃ lang̃it
ng̃uni... ano't ikaw'y tila nahahapis
sa pagmamahal kong wagas at malinis?
¿Nalulungkot ka ba? Di ko akalaing
iyong ikalungkot ang aking paggiliw,
di ko inasahang dung̃is na ituring
ang pagmamahal kong may wastong layunin.
¿At kung ikaw kaya ang naging lalaki't
ako ang pinalad na maging babae,
kung hinahamak ko ang iyong pagkasi
ay ilang puso mo ang di maruhagi?
Sana'y nalaman mo, kung ikaw'y binata
ang hirap sa mundo nang lumuhaluha,
sana'y natalos mong ang lalong dakila
ay nagiging taksil sa laki ng̃ nasa.
Huwag kang malungkot! Busugin sa layaw
ang uhaw sa iyong aking kabuhayan,
sa mg̃a labi mo, ako'y nauuhaw,
sa mg̃a pisng̃i mo, ako'y mabubuhay.
Kung marung̃isan ka ng̃ aking pagibig
ay pagibig ko rin ang siyang lilinis,
at kung nahawa ka sa taglay kong hapis,
hapis mo't hapis ko ay magiging lang̃it.

Páhiná 70

Sa abo babangon...

VI.

Sa huli'y natumpak itong aking puso't
natutong tumupad sa aral mo't samo
titiisin ko nang ang aking pagsuyo'y
malibing sa hukay ng̃ pagkasiphayo.
Ng̃ayon ko nalamang ang aking landasi'y
singdilim ng̃ iyong tinamong damdamin,
ng̃ayon ko natalos na ako'y sinupil
ng̃ matinding udyok ng̃ isang paggiliw.
Yamang sumikat na sa puso ko't isip
ang kaliwanagang bumihis sa hapis,
ay masasabi kong ang aking pagibig
ay handang lumagak sa pananahimik.
Magmula sa ng̃ayon, kita'y igagalang
sa ng̃alan ng̃ ating pagkakapatiran,
kinikilala ko itong kamalian
na siyang naglagpak sa aking pang̃alan.
Ituring sa wala ang mg̃a nangyari't
iguhit sa tubig ang mg̃a nasabi,
ang laki at alab ng̃ aking pagkasi,
ng̃ayo'y gawing abo nitong pagsisisi.
Hindi pagkang̃alay ng̃ aking panitik
ang naging dahilan ng̃ pananahimik,
kung hindi sa nasang huwag maligalig
ikaw pa ng̃ aking bulag na pagibig.
Napagaralan kong ikaw'y isang talang
kakambal ng̃ aking damdamin at diwa,
aking natutuhang tumpak ng̃a at tama
ang mg̃a aral mong mahalagang pawa.
Páhiná 71
Ang mg̃a lungkot mo ay aking damdamin
at ang damdaming ko ay damdamin mo rin,
ang akin ay iyo't ang iyo ay akin
at tayong dalawa'y may isang layunin.
Huwag nang ituring na ako'y kalaban
pagka't nagbago na ang aking isipan,
ang puso ko ng̃ayon ay naliwanagan
pa kislap ng̃ iyong mahalagang aral.
Dapat nang lumaki ang iyong pagasa
sa pagliliwayway ng̃ bagong umaga,
ang daan mo ng̃ayo'y puno ng̃ sampaga't
ang daan ko'y puno ng̃ tinik at dusa.
Magkakahiwalay itong ating palad
na gaya ng̃ Dilim at Haring Liwanag,
ikaw'y magtatago't... sa pamamanang
at may ibayo kang gayuma't pang̃arap.
Samantalang ako'y tang̃ing magtatago
sa utos sa akin ng̃ Hukóm na Puso,
sa pagliliwayway ay talang malabo
ang makakatulad ng̃ aking pagsuyo.
Napakapait man sa aking pagibig,
kita'y iwawalay sa pitak ng̃ isip,
sa abo ng̃ aking papanaw na awit
ay babang̃on itong buhay kong malinis.
Kung walang tiwala sa aking sinabi'y
saksi ko ang bagu't bagong mangyayari,
kung muling malisya ang aking pagkasi'y
tugunin ng̃ sumpa itong pagsisisi.

III.

ALBUM NG DALAGA...


HANDOG:

Kay Bb. Concepcion T. Garcia.

San Nikolas, Maynila.

Páhiná 75

Album ng Dalaga...

I.

Simula.

La princesita está bella.
Ruben Dario.
Ipahintulot mo, dalagang mayumi,
Na ilarawan ko ang ganda mong ari,
Ipahintulot mong awitin kong lagi
Ang kagandahan mong makahibang-pari.
Bulaan ang madlang balitang Prinsesa
Kung sa ganda mo ng̃a'y makahihigit pa,
At para sa akin, ikaw'y siyang Reyna
Ng̃ mg̃a kapwa mong masamyong sampaga.
Ang kaharian mo'y iyang kagandahan,
Ang mg̃a buhok mo't matang mapupung̃ay,
Ang paa't pisng̃i mo ay siya mong yaman.
Sa dalang ugali, ikaw'y isang birhen,
Kamia ka sa bang̃o't sa pagkabutihin,
Sa hinhi'y sampaga't sa ganda'y... tulain.

II.

Ang mga buhok mo...

Tu pelo es una
nube del Oriente.
Salvador Rueda.
Ang mg̃a buhok mo'y mahahabang ahas
Kung nakasalalay sa iyong balikat,
Mg̃a ulang waring di lupa ang hanap
Kundi sampagitang humahalimuyak.
Páhiná 76
Sa itim ay gabing walang buwa't tala,
Sa haba ay halos humalik sa lupa,
Sa lago'y halamang malago't sariwa,
Sa sinsi'y masinsin at nakahahang̃a.
Naging katulad ka niyong Penelopeng
may timtimang pusong miminsang kumasi't
Ang naging aliwa'y luha't paghahabi.
Sa haba ng̃ iyong buhok nakilala
Ang kadalisayan ng̃ pagkadalaga
At ang kahabaan ng̃ isang pag-asa.

III.

Ang mga mata mo...

Cantar quise tus ojos.
Campoamor.
Nang ikaw ay bago sumipot sa lupa'y
Ipinanghiram ka ng̃ mata sa tala,
Dalawang bituing sa hinhi'y sagana
Ang naging mata mong mayaman sa awa.
Sa mg̃a mata mo'y aking nasisilip
Ang bughaw na pilas ng̃ nunung̃ong lang̃it,
Mababaw na dagat ang nasa sa gilid
Na ang naglalayag ay pusong malinis.
Di ayos matalim, ni hugis matapang,
Ni hindi maliit, ni di kalakihan,
Ang mg̃a mata mo'y maamo't mapung̃ay.
Kahinhina't amo ang nang̃ang̃aninag,
Kalinisa't puri ang namamanaag,
Umaga ang laging handog mo sa palad.

Páhiná 77

IV.

Ang mga pisngi mo.

Naciente luz te corona.
Espronceda.
Ang lahat ng̃ buti'y natipon na yata
Sa kabataan mong ilag sa paraya,
Pati ng̃ pisng̃i mong pisng̃i niyong saga
Ay nakahihibang at nakahahang̃a.
Ang mg̃a pisng̃i mo'y malambot, maamo,
Mayumi, manipis at hindi palalo,
Ang sang̃ahang ugat kahit humahalo,
Ay napapabadha't... di makapagtago.
Kung ikaw'y hindi ko dating kakilala
Ako'y mamamangha kung aking makita
Ang mg̃a pisng̃i mong wari'y gumamela.
Naiinggit ako sa paminsanminsan
Sa dampi ng̃ hang̃ing walang-walang malay,
Pano'y kanyang-kanya ang lahat ng̃ bagay..!

V.

Ang mga labi mo.

Los labios del arcangel
en sus labios...
Menendez Pelayo.
Ang mg̃a labi mo ay dalawang lang̃it,
Lang̃it-na di bughaw, ni lang̃it ng̃ hapis,
Labi ng̃ bulaklak na kapwa ninibig
Labing mababang̃o, sariwa't malinis.
Páhiná 78
Labi ng̃ sampagang may pait at awa,
Tipunan ng̃ pulót, tamis at biyaya,
Sisidlang ang lama'y kabang̃uhang pawa,
Pook na tipanan ng̃ hamog at diwa.
Tagapamalita ng̃ lihim ng̃ puso,
May oo at hindi, may tutol at samo,
May buhay at palad, may tula't pagsuyo.
Ang̃ mg̃a labi mo'y may pulót na tang̃i
Kung iyan ang aking pagkaing palagi'y
Talo ko ang lahat, talo ko ang Hari.

VI.

Ang mga kamay mo.

Pudiera yo tu mano de azucena
Besar solo una vez..!
Heine.
Aywan kung mayron pang hihigit sa kinis
Sa mg̃a kamay mong biluga't nilalik,
Garing na mistula sa puti at linis,
Sa lambot ay bulak, sa ganda'y pagibig.
Ang mg̃a daliring yaman mo't biyaya
Ay di hugis tikin, ni hubog kandila;
Ang ayos at hugis ay bagay at tama
Sa sutla mong palad na laman ng̃ diwa.
Ang makakandong mo't maaalagaan,
Ang mahahaplos mo't mahihiranghirang,
Ang kahit patay na'y muling mabubuhay.
Mahagkan ko lamang ang iyong daliri,
Sa kapwa makata, ako'y matatang̃i
At marahil ako'y isa na ring Hari.

Páhiná 79

VII.

¡Ang mga paa mo..!

Tus pequeños pies
Son tropos
Para mis piropos.
Machado.
Takpan ma't ipikit ang mg̃a mata ko
Ay naguguhit din ang mg̃a paá mo,
Paang mapuputing nakababalino
Sa isip at buhay ng̃ payapang tao.
Paáng makikinis at makaulul-palad,
Ang hubog ay bagay sa laki mo't sukat,
Ang mg̃a sakong mo'y may pulang banayad,
Ang mg̃a paá mo'y singlambot ng̃ bulak.
Parang mg̃a paá ng̃ nababalitang
Cleopatra at Leda ng̃ panahong luma,
Pano'y mg̃a paáng sa ganda'y bihira.
Naiinggit ako sa bawa't yapaka't
siyang nagsasawa sa paá mong hirang,
¿Ano't di pa ako ang maging tuntung̃an?

VIII.

Wakas...

Tan dulce, tan bella,
tan tierna, tan pura.
J. de Dios Peza.
Talagang natipon ang lahat ng̃ buti
Sa kabataan mong di pa kumakasi,
Páhiná 80
Ang lahat ng̃ yaman ng̃ isang babae
Ay nasa sa iyong sariwang parati.
Nasa sa iyo ng̃a ang lahat ng̃ bagay,
Ang bang̃o, ang tamis, ang kasariwaan,
Ang yumi, ang awit, ang uri, ang kulay
Ang hamog, ang sinag, ang tuwa't ang buhay.
Ikaw'y pagpalain, dalagang mapalad,
Ang kagandahan mo'y aking ikakalat
Sa silong ng̃ lang̃it, sa Sangmaliwanag.
Kung may naghahanap sa bukang liwayway
Sa kabataan mo ay matatagpuan,
¡Di ko malilimot ang ganda mong iyan!

Páhiná 81

ANG PANYO...

I.

Pamahid ng̃ luha kung ginigiyagis
ng̃ masidhing panglaw,
pamawi ng̃ luhang sadyang tumitigis
sa pusong luhaan,
isáng kasangkapang ipinananakíp
sa mukhang may lumbay,
isáng mahiwagang tagapaghiwatig
ng̃ lihim na saklaw
ng̃ pusong sapupo ng̃ isáng pag-ibig
sa gitna ng̃ buhay.

II.

Panakíp sa bibig kung may simpang hiya
sa kinákaharáp,
isáng kagamitáng kung walang tiwala'y
pangbalot ng̃ sulat,
at páunang saksing minsang lumilikha
ng̃ lúbusang galák,
na mandi'y nánabi ng̃ masuyong wikang
tugon sa pang̃arap:—
Sa inyong ibiga'y ang unang magdaya'y
pang̃ang̃anlang sukáb.

III.

Isáng kasangkapang ang nagkakalayo'y
pinapaglalapít
kung binabalaan at sinisiphayo
ng̃ isáng may galit;
tagapamalitang may giliw at suyo
kung naghihiwatig
sa nagkakalayo't nagtitipáng puso
dahil sa pag-ibig.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Páhiná 82
Iyán ang halagá at bisa ng̃ panyo
sa silong ng̃ Lang̃it.

IV.

Ang panyo'y pamahid sa luhaáng matá
ng̃ lahát at lahát,
ang panyó ay piping nakapagbabadya
ng̃ bawa't máhang̃ád,
ang lahat ng̃ galáw na inyong makita'y
may lihim na sangkap,
katugón ng̃ mithi ng̃ mg̃a ninintang
hindi magkáusap;
may lihim na uring kalakip ang dusa
at maging ng̃ galák.

V.

Ang panyong idampi sa labi, sa bibíg,
ay may kahulugáng:—
kitá'y sinisinta, kitá'y iniibig
hanggang sa libing̃an;
at sakasakaling sa matá ipahid:—
ako'y namamanglaw
kung di ka makita, kung di ka masilip
ng̃ dusta kong buhay;
at sakasakaling ihaplos sa dibdib:—
ako'y mamamatáy.

VI.

May tang̃ing halagá at tagláy na galíng
ang lahat ng̃ panyo,
kaya't minimithing halos na agawin
ng̃ mg̃a nunuyo,
minsang magpatibók sa mg̃a damdaming
patáy sa pagsamo,
malimit lumikha ng̃ isang paggiliw
at pamimintuho't
madalas tumubos sa piping pagdaing
ng̃ luhaáng puso.

Páhiná 83

¡Ang Pamaypay!

Ang lahat at lahat sa Sangkatauhan
ay may kanya-kanyang uri't kalagayan,
may ibig sabihin ang lahat ng̃ bagay
na abot ó hindi ng̃ damdam at malay,
ang panyo'y may lihim sa nagiibigan
gaya ng̃ bulaklak at mg̃a halaman,
itong abaniko'y isang kasangkapang
pangdagdag sa puso ng̃ init at buhay.
Sa Aklat ng̃ Puso't Aklat ng̃ Paggiliw
yaong abaniko'y may ibig sabihin,
may sariling uri't sariling tuntunin
may sariling layon at sariling lihim,
sa Talating̃igan ng̃ mg̃a Damdamin
ang wikang Pamaypay ay tuwa't hilahil,
palad at tagumpay, at kung kukurui'y
taga pamalita niyong bukas natin.
Kalihim ng̃ Puso't Patnubay ng̃ Palad,
ng̃iti ng̃ liwayway sa likod ng̃ ulap,
sa gitna ng̃ buhay ay "isang watawat
na kulay lungtiang pakpak ng̃ pang̃arap,
sagisag ng̃ hinhin ng̃ mg̃a mapalad,
baluti ng̃ mg̃a babaeng banayad,
kublihan ng̃ mukhang maramot maglagak
ng̃ masayang ng̃iting yaman ng̃ panulat.
Isang kasangkapang gamit ng̃ babae
at kung magkaminsa'y pati ng̃ lalaki,
bibig na malayang nakapagsasabi
ng̃ oo at hindi ng̃ sama at buti,
isang kasangkapang sa nagsisikasi'y
papel at panulat, gayuma't buhawi,
sangla ng̃ pag-ibig, na namamayani
sa lahat ng̃ pusong bihag na parati.
Páhiná 84
Ang bawa't ikilos ng̃ isang pamaypay
ay may isang wika, uri t kahulugan,
parang isang aklat na nagsasalaysay
ng̃ hirap at tuwa, ng̃ aliw at panglaw;
kung iyong dalasin ang mg̃a paggalaw
ang ibig sabihin: Kita'y minamahal;
kung biglang isara: Ako'y nasusuklam,
huwag nang lumapit at nang di magdamdam.
Yaong abanikong idampi sa labi,
ang ibig sabihi'y Ikaw ang lwalhati,
kung minsang itago'y Hindi maaari
ang iyong pagkasi't ang sa pusong susi'y
hawak na ng̃ isang pang̃arap kong lagi,
at kung pisil-pisil ng̃ mg̃a daliri'y:
inaantay kita't ang ama kong Hari'y
wala at sa monte'y nagbakasakali.
Kung kagat ang borlas—Ako'y nahahapis
dahil sa ginawang sa ati'y paglait,
kung buksang marahan—Huwag kang mang̃anib
at ang ating ulap ay magiging lang̃it,
kung buksang pabigla—Sila'y nagagalit
dahil sa sulat mong kanilang nalirip,
kung biglang ilaglag—Si Kulasa'y bwisit
at siyang nagsumbong nang tayo'y magniig.
Idampi sa pisng̃i—Huwág kang matulog
at sa sine Luna, kami ay papasok,
idampi sa dibdib—Ako'y nagseselos
dahil sa kasamang tila lumuluhog,
kung biglang ipukol—Sa iba ibuhos
ang iyong pagsinta. Ikaw'y pahinuhod!
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Itong abaniko'y Dila sa Pag-irog,
Talatang may dusa, kamanyang, kampupot.

IV.

ANG ALBUM NI INA...


(Ala-ala sa aking inang pumanaw: Rosa San Miguel ni de Leon, tagá Samal, Bataan at namatáy sa Tundo, Maynila, noong taong 1902.)

Páhiná 87

I.

Ang aking Ina.

Gaya rin ng̃ iba, ang ina kong giliw
Ay inang mayumi't lubhang maramdamin,
Inang hindi yuko sa mg̃a hilahil,
Inang mapagbata at siya kong virgen.
Mayrong isang Diyos na kinikilala,
May isang dakilang pananampalataya,
Sa kanya ang madla'y kulay ng̃ umaga,
Ang galit ay awa't sa poot ay tawa.
Siya ang dakilang Batas sa tahanan,
Kamay na masipag, Kampana ng̃ buhay,
Susi ng̃ pag-ibig na kagalanggalang.
Sa kanya ang lahat ay pawang mabuti,
Ang dukha't mayaman ay kapuripuri
Palibhasa'y inang may puso't pagkasi.

II.

Pag-ibig ni Ina.

Ang puso ni ina'y kaban ng̃ pagling̃ap,
May dalawang tibok na karapat-dapat,
Ang isa'y kay ama, kay amang mapalad
At ang isa nama'y sa amin nalagak.
Noong nabubuhay ang ina kong irog
Ang kanyang pagkasi'y samyo ng̃ kampupot,
Ang lakas ng̃ puso'y parang nag-uutos
Na ako, kaylan ma'y huwag matatakot...
Pagibig ni ina ang siyang yumari
Ng̃ magandang bahay na kahilihili,
At nawag sa palad na katang̃itang̃i.
Timtimang umirog! Hanggang sa libing̃a'y
Dala ang pagkasing malinis, dalisay,
Dala ang damdaming kabanalbanalan.
Páhiná 88

III.

Ang halik ni Ina.

Ang mata ni ina'y bukalan ng̃ luha
Kung may dala-dalang damdamin at awa,
Ang lahi ni ina'y sampagang sariwa
Na may laging laang halik at kaling̃a.
Sa halik ni Ina ay doon nalagas
Ang tinik at bulo ng̃ musmos kong palad,
Sa halik ni ina'y aking napagmalas
Na ako'y tao na't dapat makilamas.
Ang bibig ni inang bibig ng̃ sampaga'y
Bibig na sinipi kina Clara't Sisa
Kaya't mayrong bisang kahalihalina.
Ang halik ng̃ ina'y apoy sa pagsuyo,
Hamog sa bulaklak, Pag-asa sa puso't
Liwanag sa mg̃a isipang malabo.

IV.

Ugali ni Ina.

Kung mamamana ko lamang ang ugali
Ni inang sa aki'y nagpala't nag-ari'y
Marami sa akin ang mananaghili't
Sa aki'y tatang̃a lamang yaong Hari.
Ang asal ni ina'y aklat ng̃ pagling̃ap,
Salaming malinaw, bang̃ong walang kupas,
Suhay ng̃ mahinhin, sulo ng̃ mapalad,
Mundong walang gabi, gabi ng̃ walang ulap.
Ang salitang damot ay di kakilala,
Ang kamay ay lahad, hanggang nakakaya't
Tang̃ing kayamanan ang pakikisama.
Sa kanya ay Diyos ang mg̃a pulubi,
Ang dukha ay Hari't Kristo ang duhagi,
Iyan ang ugali ng̃ ina kong kasi.
Páhiná 89

V.

Ang awit ni Ina.

Nang buhay si ina't ako'y kilik-kilik
ako'y pinagsawa sa alo at awit,
malaki na ako't may sapat ng̃ isip
ay inaalo pa nang buong pag-ibig.
Ang musmos na patak ng̃ nulo kong luha
sa kanya'y kundima't awiting dakila,
makarinig lamang ng̃ iyak ng̃ bata
sa aki'y lalapit at maguusisa.
Ako'y kakalung̃in at ipaghehele,
ang awit-tagalog ay mamamayani
hanggang sa magsawa't ako'y mapabuti.
Ang awit ni ina'y laging yumayakap,
sa mg̃a awitin ng̃ aking panulat
kaya't ang awit ko'y mayumi't banayad.

VI.

Libingan ni Ina.

Ang buhay ng̃ tao'y parang isang araw
Na kung mayrong bago'y mayrong nang̃ang̃alay,
Ang palad ni ina'y di na nakalaban
Kaya't napatalo sa tawag ng̃ hukay.
Ang buhay ni inang inutang sa lupa'y
Sa lupa rin namang nabayad na kusa,
Ang mg̃a mata kong maramot sa luha
Noo'y naging dagat na kahang̃ahang̃a.
¡Wala na si ina! Ang lahat sa amin
Ay ng̃iti ng̃ dusa't kaway ng̃ hilahil,
Lubog na ang araw na kagiliwgiliw.
Nagtaglay si ina ng̃ dalawang hukay:
Ang isa'y sa lupang sanglaan ng̃ buhay,
Ang isa'y sa aking pusong gumagalang.
Páhiná 90

VII.

Ang aral ni Ina.

Ang tang̃ing pamanang sa aki'y naiwan
Ay malaking gusi ng̃ mayamang aral:
—Anak ko: hanapin iyang karunung̃an,
Ang dunong ay pilak, ang aklat ay buhay.
—Sa harap ng̃ bait, ay silaw ang lakas,
Sa harap ng̃ matwid ay yuko ang lahat,
Ang mundo'y niyari ng̃ paham at pantas,
Ang babae'y tinik ng̃ isang bulaklak.
—Ang palalong tao'y halakhak ng̃ hang̃in,
Ang aping mabait ay dapat ling̃apin
At pagkailagan iyang sinung̃aling.
—Huwag kakayahin ang hindi mo kaya,
Nang ikaw'y malayo sa pula at tawa,
Umibig sa baya't magpakabait ka".

VIII.

Bulaklak kay Ina.

Wala na si ina! Gayon ma'y naiwan
sa akin ang kanyang mahalagang aral,
aral na sa ningning ay ningning ng̃ araw,
aral na sa buti'y palad, diwa't yaman.
Larawang larawan lamang ang nalagak
sa akin ng̃ siya'y pumanaw at sukat,
larawan ni inang yaman ng̃ panulat,
larawang kakambal ng̃ aking pang̃arap.
Darakilang ina: ang iyong libing̃a'y
sinasabugan ko ng̃ tala't kundiman,
ng̃ awit na siyang bulaklak ng̃ buhay.
Sa harap ng̃ iyong larawang dakila
ay may nagnining̃as na isang kandila
panulat ng̃ iyong anak na naluha.

MGA PAPURI'T PARANG̃AL

SA KUMATHA NITO


Páhiná 93

Pagkatapos tunghayan...

Sa makatang
Pascual de León
Bulaklak, bulaklak, bulaklak sa bung̃ad,
Bulaklak sa gitna't sa dulo'y bulaklak,
Ito'y halamanang mayaman sa lahat,
Mayaman sa tamís, sa tuwa't pang̃arap.

Sa mg̃a talulot nito'y sumusung̃aw
Ang diwa ng̃ isang apó ni Baltazar,
At sa mg̃a dahong sariwa't makulay
Ay napapatitik ang kanyang tagumpáy.

Malungkot kung minsan, kung minsa'y masayá,
Ng̃uni't kadalasa'y uhaw sa pag-asa;
Sa hang̃ad ay labis, at labis sa kaya,
Subali't sa tuwa'y ulilang-ulila.

Makatang Pasleo: Ang aking Bulaklak
Ay narito't handog sa una mong aklát.
BENIGNO R. RAMOS (Ben Ruben)

Bulakan, Bul., 1915.


Páhiná 94

Ramo de Laurel

Para el poeta vernacular,
Pascual de Leon.
Para tu jóven frente de tagalo poeta,
De poeta que entona sus versos de pasión,
Ofrezco una corona de flores de violeta
Y entónate mi lira su mágica canción.

Es tu canto armonioso inspiración de ondinas,
Es tu verbo potente como el brillo del sol,
Y tus musas son todas dalagas filipinas
Que habitan en las ondas azules del pansol.

Tu lira multiforme con sus cuerdas de oro
Tiene cantos dolientes, tiene ayes de lloro,
Tiene dulces lamentos y suspiros de miel.

Tiene versos de rosa que disipan tristezas
De las bellas morenas filipinas princesas
Que te ofrecen sonrientes un ramo de laurel.
Octavio C. Madrid.

Septiembre 18, 1915.


Páhiná 95

PANUOB...

Sa katotong makatang
Pascual de Leon.
Hayan ang makata. Haya't umaawit
ng̃ mg̃a kundimang pang-lupa't pang-lang̃it,
hawak ang kudyaping malambing ang tinig
at pinangsasaliw sa ligaya't sakit.
¿Kung siya ay sino? Iyan ang makatang
ang tula't tulain ay matalinghaga,
mg̃a lungkot, dusa, daing, hirap, luha,
Galit, sumpa't lambing ang puso at diwa.
Ang kanyang tulai'y sing-lambot, sing-linaw
ng̃ tubig sa wawa, sa sapa't batisang
Balana'y sumimsim sa tamis na taglay.
Hayan ang makata. Kayó ang magsabi
Kundi siya'y dapat na Dang̃al at Puri
at maging putong pa ng̃ Wikang sarili.
HERMÓGENES T. REYES.
(Sa Ilaw at Panitik)

Tundó, Set., 1915.


Páhiná 96

¡Bulalakaw...!

Sa Katotong
Pascual de Leon.
Sa harap ng̃ iyong magarang pagsikat
ay pinaglaho mo ang aking liwanag.
Araw kang nagbang̃on sa himlayang palad
at kinasilawan ng̃ aking banaag.
Sa lang̃it mo, ako ay balang̃áw lamang,
sa ilaw mo, akó ang aninong tunay...
Diwa mo sa aking diwa ay isilay
at aawitin ko ang iyong pang̃alan.
Tulóy!... Hanggang ako'y di pa nagsasawang
umawit sa lihim ng̃ mg̃a hiwaga,
ako'y kasama mong hahanap ng̃ pala.
Sa iyong hantung̃ang lang̃it ng̃ pagasa
ay doón nároon ang mg̃a sampaga...
Pupulin mo't yao'y sa WIKA mong mana!
CIRIO H. PAÑGANIBAN.
(Sa Ilaw at Panitik)

Bukawe, Bul., 1915.


Mga mali sa pagkakalimbag

NababasaDapat basahinDahon
luwalhatilwahati10
mayroongmayrong12
liyagaligaya15
hangtung̃anhantung̃an15
kalika'thalika't16
magalakmalagak19
Sukat na sinta!Sukat na ng̃a sinta!21
sigawsigwa51
maamomaaamo67
virgenbirhen75
pagkabutihinsa pagkabutihin75
nu venube75
PaanoPano77
BesarloBesar solo78
TagpanTakpan79
NaiingitNaiinggit79
Paano'yPano'y79
Tu dulceTan dulce79
magpatibookmagpatibok82
nagbabakasakalinagbakasakali84

Basahin ang Martir del Golgota, isang mainam na aklat na nahahati sa dalawang toma.

Ipinagbibili sa lahat ng̃ Aklatan.

Advertisement

Advertisement





End of the Project Gutenberg EBook of Buntong Hininga, by Pascual De Leon

*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK BUNTONG HININGA ***

***** This file should be named 16446-h.htm or 16446-h.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
        https://www.gutenberg.org/1/6/4/4/16446/

Produced by Tamiko I. Camacho, Jerome Espinosa Baladad,
Pilar Somoza and PG Distributed Proofreaders from page
scans provided by University of Michigan.


Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.

Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research.  They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.



*** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
https://gutenberg.org/license).


Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works

1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement.  See
paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works.  See paragraph 1.E below.

1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States.  If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.

1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
a constant state of change.  If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.

1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org

1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.

1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.

1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.

1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.

1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that

- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
     must be paid within 60 days following each date on which you
     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
     address specified in Section 4, "Information about donations to
     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."

- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
     License.  You must require such a user to return or
     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
     and discontinue all use of and all access to other copies of
     Project Gutenberg-tm works.

- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
     of receipt of the work.

- You comply with all other terms of this agreement for free
     distribution of Project Gutenberg-tm works.

1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.

1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from.  If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation.  The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund.  If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.

1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS', WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.


Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm

Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at https://www.pglaf.org.


Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
https://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.

The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations.  Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at https://pglaf.org

For additional contact information:
     Dr. Gregory B. Newby
     Chief Executive and Director
     gbnewby@pglaf.org

Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements.  We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance.  To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit https://pglaf.org

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
ways including including checks, online payments and credit card
donations.  To donate, please visit: https://pglaf.org/donate


Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.

Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.

Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.

Most people start at our Web site which has the main PG search facility:

     https://www.gutenberg.org

This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.

*** END: FULL LICENSE ***