The Project Gutenberg EBook of Leabhráin an Irisleabhair--III
by "Chonán Maol", "Beirt Fhear", An tAthair Pádraig Ó Duinnín, agus "Gruagach an Tobair"
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
Title: Leabhráin an Irisleabhair--III
Seanaid na nGaedheal
Author: "Chonán Maol", "Beirt Fhear", An tAthair Pádraig Ó Duinnín, agus "Gruagach an Tobair"
Release Date: June 23, 2005 [EBook #16122]
Language: Irish
Character set encoding: ISO-8859-1
*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK LEABHRÁIN AN IRISLEABHAIR--III ***
Produced by Brendan O'Connor and the Online Distributed
Proofreading Team at https://www.pgdp.net
[Transcribers note: There are two versions of the booklet in this image. The first uses the dotted consonants, the latter a transliteration using 'h' to indicate lenition. To see this text in its original form a Celtic font is needed.]
Ṫáinig na haistí leanas annso amaċ i nIRISLEAḂAR na GAEḊILGE, agus táimíd dá gcur i gcló arís le súil go ndéanfaid tuilleaḋ maiṫeasa, agus go gcaḃróġaid ċum brostuġaḋ ar an lá go mbeiḋ scoileanna agus oideaċas na hÉireann go fíor-Ġaeḋealaċ.
Is é an rud atá 'gár lot agus gar gcoimeád siar aċt ná fuilimíd ag déanaṁ úsáid dár dteangaiḋ féin ċum gaċ éan-tsaġas gnóṫa do ċur i gcríċ. Laḃraimís Gaeḋilg leis na leanḃaí scoile, múinimís ealaḋna is eile dóiḃ tríd an nGaeḋilg, is annsoin is gairid an ṁoill go mbeiḋ Éire Gaeḋealaċ amuiġ 's amaċ.
FEAR AN IRISLEAḂAIR.
Sula dtosnuiġṫear tiġ, léiriġṫear an talaṁ, baintear an fód, róṁarṫar go ḃfaiġtear bun daingean dlúṫ ⁊ cuirtear an ċloċ-ċúinne annsoin. Támuid-ne ag léiriuġaḋ na talṁan. Is gnó tairḃeaċ é ⁊ gnó trom. Támuid ag árduġaḋ tiġṫe leis aċt i n-ionad a gcloċa cúinne do ḋingeaḋ síos mar a ḃfuil an ċré ġlas ċruaiḋ is eaḋ is baoġlaċ go ḃfuilmíd 'gá gcur ar ṫalaṁ ḃog do ċriṫeann fá n-ár gcosaiḃ.
Tá bun is na ceanntraiḃ Gaeḋealaċa agus má ṡuiḋtear tiġ air sin ní réabfaḋ gaoṫ ġuairneáin na nIndiaṫa Ṫoir na tiġ sin.
Measaim gur ḃ'iascaire d'árduiġ an ċéad tiġ i mBaile-Áṫa-Cliaṫ i ḃfad ins na ciantaiḃ. Ní raiḃ aige ċuige aċt cleaṫaċa aḋmaid ċum fallaí, ⁊ scraṫ an tailṁ ċum dín a ṫiġe, aċt as an gcéad ṫosuġaḋ soin d'ḟás Sráid Uí Ċonaill mar a gcuireann Connraḋ na Gaeḋilge fúṫa indiu.
Cuirimís-ne leis tiġ ar bun—scoil Ġaeḋealaċ, i gceanntar Ġaeḋealaċ—is cuma cá mbeiḋ sí suiḋte, ṫiar, ṫuaiḋ nó ṫeas, aċt go mbeiḋ an áit Gaeḋealaċ. Caidé an cuma is fearr ċum a déanta? Is eól d'ár dtimṫirí an áit is oireaṁnaiġe le n-a leiṫéid do ċur ar bun aċt dála na cuma is fearr ċum an ġnóṫa do ċur ċum cinn ḃeinn buiḋeaċ do ċáċ a ċoṁairle ṫaḃairt dúinn.
Dar liom-sa tá an scoil curṫa suas ċeana agus ní ḟuil againn aċt a cruṫ d'aṫarruġaḋ. 'Sí an scoil Ḃéarlaċ úd í do ṫóg an sagart paróiste le caḃair an Ḃuird Oideaċais. Tá sé riaċtanaċ orainn ar dtúis cead an tsagairt agus cead tuismiḋe na leanḃ d'ḟaġáil agus an scoil do ċeannaċ ó'n mBord. Díolfaiḋ an bord í go mear má ḃeiḋ ḟios aca go ḃfuilmíd dáiríriḃ agus go ḃfágfamuis a scoil 'n-a foṫaraċ folaṁ aca ċum scáṫa ṫaḃairt d'uanaiḃ lá fearṫainne. Muna ḃfuil sí oireaṁnaċ d'ár ngnó ḋéanfainn ceann nuaḋ. "Cad do ḋéanfar leis an máiġistir mboċt atá annsúd?" adéarfaiḋ duine éigin. An méid seo go deiṁin. Má tá fios a ġnóṫa aige, sé sin má tá sé 'n-a ċumas Gaeḋilg is léiġeann maiṫ do ṁúineaḋ do'n aos óg, tógfar é ó smaċt an Ḃuird Oideaċais, taḃarfar tuarastal níos fearr dó ná tá aige agus coinġill freisin go ḃfuiġiḋ sé an tuarastal soin ar feaḋ a ḃeaṫaḋ aċt a ġnó do ḋéanaṁ go maiṫ ⁊ aire ṫaḃairt dó féin.
Déarfainn gur ḃ'ḟiú fear maiṫ tuarastal 200 púnt 'sa mbliaḋain, do ṁúinfeaḋ an leanḃ ó ṫosaċ i nGaeḋilg, ⁊ do ḋéanfaḋ clár oibre mar leanas:—
GARSÚIN IS GEARRĊAILLÍ I n-ÉINḞEAĊT AMUIĠ IS AMAĊ LE SÉ BLIAḊNA D'AOIS,
An ċéad ḃliaḋain:
Gaeḋilg aṁáin is Teagasc Crióstuiḋe.
An dara bliaḋain, ⁊ as soin go dtí an t-aonṁaḋ bliaḋain déag:
Gaeḋilg, Stair, Teagasc Críostuiḋe, Áireaṁ, léar-eólas, Béarla—gaċ níḋ múinte ṫre Ġaeḋilg.
An t-aonṁaḋ bliaḋain déag:
Ealaḋna eile, Tóṁas Cruinne, ⁊ Úclid.
Ó'n t-aonṁaḋ bliaḋain déag suas:
Caiṫfear bean-ṁúinte do ṡoláṫar do na cailíníḃ i dteannta an ṁáiġistir, do ṁúinfiḋ Fuaġáil, Cniotáil, Niġeaċán, Cócaireaċt is gaċ níḋ do ḃaineann le tiġ, is le héanlaiṫe.
Ba ċóir go ḃfuiġṫiḋe a leiṫéid sin de ṁúinteóir ar ċéad go leiṫ 'sa mbliaḋain ⁊ ar an oiread céadna fear do ṁúinfeaḋ míniuġaḋ talṁan do na buaċaillíḃ.
Caiṫfear trí acra do ċeannaċ cois na scoile i gcóir gaċ saġas míniuġaḋ talṁan do ṁúineaḋ ḋóiḃ ní aṁáin as leaḃraiḃ aċt as obair láṁ. Is leis na haosánaiġ toraḋ na talṁan soin ⁊ cuirfear i dtaisce ḋóiḃ a luaċ, mar díolfar ar an margaḋ na barraí.
Is é míniuġaḋ talṁan an t-eólas is oireaṁnaiġe d'ár ndaoiniḃ indiu. Níor múineaḋ fós dóiḃ é, agus tá a rian air, támuid creaċta ag tíorṫaiḃ deórata toisc naċ ḃfuil an t-eólas cruinn againn le soċar do ḃaint as an dtalaṁ. Deir fir eólaċa go mbainfiḋe a ċúig n-oiread soċair as an dtalaṁ so againn is baintear as indiu. Dá mbainfiḋe féin ba ḃeag an ḃriġ ḋúinn-ne é mar ḃeaḋ sé go dtí seo ag an bpéist sin an máiġistir talṁan. Tá breacaḋ an lae ċuġainn áṁ, agus is miṫid d'ḟeirmeóiríḃ na hÉireann iad féin do ġléasaḋ. Tá daoine eile lasmuiġ ag déanaṁ airgid as a gcuid talṁan agus ár dtír-ne ag dul ċum fiaḋantais.
Ṫall i nAlbain an t-am so de ḃliaḋain is gnáṫaċ le feirmeóirí na sciolṫáin do ċur i mboscaíḃ istiġ i dtiġṫiḃ agus iṫir is aoileaċ do ċur leó go séideann na bog-ġais ṫre ṡúiliḃ na sciolṫán soin. 'Sa ṁí seo ċuġainn sáiṫfear na sciolṫáin sin i dtalaṁ is beiḋ prátaí nua san Abrán atá ċuġainn aca súd. Ċonnac fiċe púnt dá ṫaḃairt ar ṫonna prátaí nua roiṁ Ḃealtaine i gcaṫair Lúnduin. Ní áiteóṁaḋ an saoġal orm 'ná go ḃfuil sé i gcumas feirmeóirí na hÉireann an rud céadna do ḋéanaṁ. Ṫáid siad ċoṁ gasta is ċoṁ críoċnaṁail leó súd ṫall, aċt aṁáin naċ ḃfuil eólas míniġṫe talṁan aca. Ní féidir leó dá réir sin ḋá ḃarra prátaí do ḃaint as an dtalaṁ i n-éin-ḃliaḋain aṁáin ⁊ an leasuġaḋ ceart do ċur ar n-ais ann gcás ná raġaḋ an talaṁ soin i ndísc.
"An as scoilín Gaeḋealaċ do ṁeasann tú an t-eólas soin do ṁúineaḋ do na feirmeóiríḃ?" adéarfaiḋ duine éigin, is é ag leaṁ-ġáiriḋe. Go réiḋ, a ḋalta. Ni ḟuil síol-ċnó na daire ċóṁ mór le méaracán, aċt féaċ ar ḃile na coille d'ḟásann uaiḋ, a ċeann go hárd, a ṗréaṁa go doiṁin, a ċaḃail ṫoirteaṁail, a ġéaga reaṁra, riġne. D'ḟás an crann uaiḃreaċ soin as beagán, ní raiḃ deaḃaḋ 'ná deiṫneas air, aċt níor staon sé riaṁ gur ḟás sé. Féaċ go cruinn air, is maċtnuiġ!
D'éis an ċéad scoil Ġaeḋealaċ do ċur ar bun ⁊ taiṫiġe ḃeiṫ againn ar an ngnó, is féidir linn scoileanna eile d'ḟaġáil mar a múinfear gaċ uile ċéird do ṫeastóċaiḋ uainn i nÉirinn, mar atá leasuġaḋ leaṫair, gréasuiḋeaċt, fiġeadóireaċt, táilliúireaċt, siúinéireaċt, ⁊ cearda eile. Cuirfear árdscoil ar bun i mBaile Áṫa Cliaṫ, nó gCorcaiġ, nó i nGailliṁ, le haġaiḋ gaċ ealaḋa ṫairḃeaċ do ṁúineaḋ as Gaeḋilg do'n aos óg do ṫoġfar as na scolaiḃ Gaeḋealaċa. Ċuir ár sinsir scoileanna na Teaṁraċ is Ċluana, Ḃeannċoir is Árdmaċa ar bun, ⁊ leaṫ a gcáil ar fuid an tsaoġail. Tá an ḟuil ċéadna ionnainne. Misneaċ, a ċlann ó! Is linn-ne tír ġeal-innseaċ na hÉireann, ⁊ is gearr go mbeiḋ sí againn le congnaṁ Dé.
Mar a gcuireann C. na G. fúṫa, where the G.L. put up (reside). Tuismiḋe, parents. Áireaṁ, Arithmetic. Léar-eólas, Geography. Tóṁas Cruinne, Geometry. Míniuġaḋ talṁan, Agriculture. Aosánaiġ, youngsters. Tíorṫa deórata, foreign countries. Sciolṫáin, "cut" potatoes for seed. Iṫir, earth-mould. Ní áiteoṁaḋ ⁊rl. The world would not persuade me. Críoċnaṁail, industrious. Síol-ċnó na daire (no daraċ), the seed nut of the oak, acorn.
CONÁN MAOL.
Tá an ceart ar fad ag Conán Maol. Teastuiġeann sgoil Ġaeḋealaċ uainn. Ní múineaḋ atá againn i nÉirinn anois aċt creaċaḋ, ⁊ tá a rian orainn. Tá an donas a' teaċt ar ár dtír. Ní'l againn aċt bliaḋain níos measa 'ná a ċéile. Tá muinntir na tuaiṫe a' scaipeaḋ agus a' meaṫaḋ, ⁊ tá na sráid-ḃáiltí beaga ag dul i n-olcas gan aonaċ gan margaḋ foġanta.
Féaċaimís ar an dtalaṁ agus ar ċuradóireaċt na tíre. Tá an ċuid is mó de'n talaṁ leaṫ-ḃáiṫte le huisge, ⁊ ní haṁáin an talaṁ ísiol aċt leicne árda. Is orṫa tá na barraí breaġṫa luaċra a' fás ⁊ gan duine ná daoine a róṁarfaḋ díog ċun iad a ṫiormuġaḋ. Féaċ feirmeóirí na hÉireann a' díol a gcod' coirce ar ḋá ṫeistiún an ċloċ ⁊ a' taḃairt sgillne ar Castalia nó ar rud éicint eile go ḃfuil ainm ṁór air.
Féaċ ár dtír agus í maol ó ċrannaiḃ. Nuair do b'ḟéidir leis na huaisliḃ crainn a ċur níor ċuireadar iad. Dá gcuirfidís ní ḃeidís anois mar ḃeaḋ bacaiġ a dúṫaiġ ag iarraiḋ déarca ar Ḃuindeam. Ḃeaḋ airgead i n-a bpócaíḃ aca ⁊ ḃeaḋ obair ag luċt oibre atá anois a' teiṫeaḋ as Éirinn. Agus cad is cionntaċ leis seo? An saġas taḃairt suas a fuaireadar. Níor ċeap éinne go mba ċeart d'uaisliḃ na hÉireann eólas do ḃeiṫ aca ar ṫalaṁ na hÉireann. 'Seaḋ! tá toraḋ a ndeaġ-oibreaċa aca anois, ⁊ is baoġlaċ liom-sa naċ ag dul i ḃfeaḃas a ḃeiḋ an sgéal aca feasta.
Aċt cad deir an feirmeóir? Ceapann seisean ná fuil éan-ṁaiṫeas i gcrainn aċt iad do ġearraḋ ⁊ a ḋóġaḋ. "Ní'l siad aċt a' suġaḋ briġe an tailiṁ." Ní baoġal dó-san crann a ċur. Gearrann sé an crann mar ġeall ar a ḃeiṫ 'sa' tsliġe air, aċt bíonn na mílte feóċadán ⁊ geósadán a' fás i n-a ṗáirc aige.
Nuair a ḃí sé seo 'n-a ġarsún a' dul ar sgoil fuair sé árd-ṁúineaḋ. Ḃí ḟios aige cia'ca an cnoc is aoirde 'sa' doṁan. Do 'neósfaḋ sé ḋuit an méid uisge ġaḃ le fánaiḋ le bliaḋain i n-aḃainn ṁóir íoċtair Aimeirice, ⁊ ḃí cúnntas cruinn aige ar aṫair agus ar ṁaṫair ríoġ ḃí 'sa' Róiṁ na mílte bliaḋan ó ṡoin. Baḋ ḋóiġ le duine gur aḋḃar captaín a ḃí 'sa' ġarsún agus an saġas foġluim a fuair sé ar sgoil. Nár ċóir go mbeaḋ an ḃeag nó an ṁór d'eólas le faġáil aige ar an tsliġe ḃeaṫaḋ ḃí i ndán dó. Aċt ní mar sin a ḃí. Ċonnaic sé na crainn a' fás; ċonnaic sé an duilleaḃar a' séideaḋ ins an Earraċ ⁊ a' tuitim 'sa' ḃFoġṁar; aċt níor ċuir éinne 'n-a ċeann ná raiḃ ó'n gcrann úd ar ṫaoḃ an ḃóṫair aċt greim ḟaġáilt ar an dtalaṁ ⁊ go mbeaṫóċaḋ an t-aer é.
Is cuiṁin liom-sa sean-daoine nár ċaiṫ lá riaṁ ar sgoil, ⁊ geallaim ⁊ deiṁinġim gur mó an t-eólas a bí aca ar ċuradóireaċt ⁊ ar niḋṫiḃ a ḃaineann le saoṫruġaḋ na talṁan 'ná ḃíonn anois aca so a ċaiṫeann na bliaḋanta ar sgoil.
Ní héin-iongnaḋ an sgéal a ḃeiṫ mar seo ag ógánaiġ na haimsire seo. Tagann mórán d'ár gcuid eólais ċuġainn ó ḋúṫċas. Pé eólas a ḃí ag ár seaċt-sinsearaiḃ is i nGaeḋilg do b'ḟéidir leó é ċur i n-uṁail dá gclainn; aċt ní raiḃ éin-ṁesa aca-san ar Ġaeḋilg. Ċaiṫeadar uaṫa í, ⁊ i n-a ṫeannta sgaradar le heólas na sean-daoine a ṫáinig rómpa. B'ḟéidir go raiḃ beagán d'eólas a ṡinsear ag an bpáisde ar ḋul ar sgoil dó ar dtúis. Aċt, má ḃí, níor b'ḟada gur stracaḋ as na préaṁaċaiḃ an t-eólas so, ⁊ má ḟágaḋ éan-ċuid de gan stracaḋ, do múċaḋ é le carta an Ḃéarla sara raiḃ an leanḃ leaṫ-ḃliaḋain ar sgoil. Ṫug na múinteóirí iarraċt ar síol an Ḃéarla a ċur. Ní raiḃ an iṫir ró-oireaṁnaċ, ⁊ ba ṁinic an síol go holc, ⁊ ba ṁeasa é an leasuġaḋ, ⁊ b'é deireaḋ an sgéil é gur ḟág an sgoláire an sgoil ⁊ é gan Ḃéarla gan Ġaeḋilg.
Ḃfuil leiġeas le faġáil ar an aicíd seo? Tá, gan aṁras. Tá an leiġeas ag an ndorus againn. Tá an leiġeas i dteangain ár sinsear. Molaḋ le Dia! tá an leiġeas ag oibriuġaḋ anois. Tá síol curṫa i n-iṫir ṁaiṫ. Ba ṁaiṫ linn-ne dá ḃfeicimís an geaṁar a' teaċt suas níos treise ⁊ níos tiuġa 'ná atá sé. Aċt bíoḋ foiḋne againn. "Tagann gaċ maiṫ le cáirde," ⁊ "I ndiaiḋ 'ċéile ḋéantar na caisleáin." Beiḋ barra maiṫ againn fós, le congnaṁ Dé.
Ní doig liom féin gur ṫáinig an t-am fós ċun Sgoil Ġaeḋealaċ "Ċonáin Ṁaoil" a ċur ar bun.
'Sé is ceart dúinn úsáid a ḋéanaṁ des na sgoileanna atá againn. Má is maiṫ leis na stiúrṫóirí é, is féidir leó Sgoil Ġaeḋealaċ a ḋéanaṁ d'éan-sgoil atá fúṫa. Anois ní fuláir nó tá sagart le faġáil i Gceanntar Ġaeḋealaċ a ċuirfeaḋ Sgoil Ġaeḋealaċ ar bun. Agus muna ḃfuil a leiṫéid seo le faġáil, cuirimís sgoil oiḋċe suas. Tá airgead le faġáil ó'n Riaġaltaċas ar an obair seo. Is féidir linn-ne greim ḟaġáil ar ċuid de ċun na Gaeḋilge a ṁúineaḋ ⁊ ní dóiġ liom-sa go ḃfuil aon scairt 'sa' ḃearnain le cosg a ċur orainn.
Ní'lmid-ne láidir fós, ⁊ nuair ná fuilmid, 'sé is fearra ḋúinn a ḋéanaṁ 'ná greim a ḃreiṫ ar gaċ buntáiste ⁊ úsáid a ḋéanaṁ díoḃ ar son na Gaeḋilge.
"Glac a ḃfaiġir ⁊ díol a ḃféadfair."
BEIRT ḞEAR.
Creaċaḋ, spoiling. A' scaipeaḋ ⁊ a' meaṫaḋ scattering and decaying. Sráid-ḃailtí, villages. Leicne árda, high hill-sides. Ḋá ṫuistiún an ċloċ, eightpence a stone. Maol ó ċrannaiḃ, bare of trees. Crainn a ċur, to plant trees. Ag iarraiḋ déarca, seeking alms. Cad is cionntaċ, what is to blame for this. Taḃairt suas, up-bringing, education. Ní baoġal dó-san crann ċur, no fear of his planting trees. Cia'ca an cnoc is aoirde, which is the highest mountain. Ġaḃ le fánaiḋ, went down. An ḃeag nó an ṁór d'eólas, some little or much knowledge. Curadóireaċt, agriculture. Is i nGaeḋilg do b'éidir leó, in Irish they were able to make it known to their children. Stracaḋ as na préaṁaċa, torn out of the roots. An iṫir, the soil. Geaṁar, young grass. Scairt sa ḃearnain, a bush in the gap.
Is beag an ṁaiṫeas dúinn ḃeiṫ ag tráċt ṫar Ġaeḋilg ⁊ ag áiteaṁ ar ḋaoiniḃ gur beó-ṫeanga í muna ḃféadfaimíd í ṡaoṫruġaḋ mar ṡaoṫruiġṫear gaċ beó-ṫeanga 'san Eóraip. Is beag an ṁaiṫeas ḃeiṫ ag iarraiḋ smaċt a ċur ar ḋaoiniḃ boċta gáḃataraċa, ar luċt iascaireaċta, ar luċt scláḃaiḋeaċta, is ar a leiṫéidiḋiḃ, ḃeiṫ ag iarraiḋ maide a ṫaḃairt dóiḃ muna laḃarfaid Gaeḋilg iad féin is muna laḃarfaid Gaeḋilg le n-a bpáistiḋiḃ ⁊ ḃeiṫ ag gearán ná fuil ruainne do'n Spioraid Ġaeḋealaiġ fágṫa 'n-a measc nuair a ṁoṫuiġtear an tuile ag tráġaḋ ⁊ gan caoi ar ċasaḋ aici. Is beag an ṁaiṫeas é sin go léir muna ḃféadaimíd gaċ níḋ ḃaineann le n-a ngnó saoġalta do ṁúineaḋ dos na daoiniḃ i nGaeḋilg. Muna ḃfuil briġ 'san Ġaeḋilg fé láṫair aċt ċum iasc do ċoṁaireaṁ nó cearca do ḋíol ar ṁargaḋ nó déirc a lorg ó ṫiġ go tiġ nó fós ċum aṁráin ṡultṁara do ċanaḋ le hais na teineaḋ, ní fada ḟanfaiḋ fiú na bríoġ soin féin innti, agus is beag an ṁaiṫeas dúinn ḃeiṫ ag gaḃáil dí agus ag taḃairt iarraċta ar í ċoimeád 'n-a beaṫaiḋ. Ní féadfaiḋ daoine ḃeiṫ i gcoṁnuiḋe ag díol cearc nó ag coṁaireaṁ éisc nó ag lorg na déirce—caiṫfear a lán rudaiḋe naċ iad a ḋéanaṁ, ⁊ muna mbeiḋ sé i gcumas na ndaoine iad a ḋéanaṁ i nGaeḋilg déanfar i mBéarla iad agus léigfear an Ġaeḋilg le fuaċt is le failliġe. Má ḟanann gaċ duine óg is aosta, a laḃrann Gaeḋilg is ná fuil taḃairt suas i mBéarla air, má ḟanann sé 'n-a illiterate, má's éigin dó a ṁarc (×) a ċur i bpáipéar i n-ionad a anma, má's éigin dó múinteóir Béarla d'faġáil dá ċlainn nó iad a ḃeiṫ 'n-a n-illiterates mar é féin—má leantar do'n ċleas soin, is gearr a ḃeiḋ a leiṫéidí sin d'illiterate n-ár measc, is geárr a ḃeiḋ Béarla ag éinne aċt draḃġail ḃeag gan ḃriġ. Cad do ruaig an Ġaeḋilg as Conntae Luimniġ, as Conntae Tiobrad Árann, as ur-ṁór de Ċonntae Ċorcaiġe, as Caṫair Ċorcaiġe agus as conntaeṫiḃ is caṫraċaiḃ naċ iad? Cad do ċuir an fán uirṫi, ó aimsir an droċ-ṡaoġail go dtí seo? 'Neosad-sa díḃ cad do ċuir fán is ruagairt ar ár dteangain. Leaṫ-ċéad bliaḋan o ṡoin nó ós a ċionn ḃí sí dá laḃairt go flúirreaċ ag óg is aosta ar fuaid na Muṁan, ⁊ ba ḋóiġ le duine ná tiocfaḋ aon ḃriseaḋ go bráṫ uirṫi. Ḃí filiḋeaċt le faġáil aisti, ḃí scéalta fiannaiḋeaċta le faġáil aisti, ḃí coṁráḋ suilt is grinn le faġáil aisti. Dar ndóiġ ba ṁaiṫ an rud sain. Aċt ní ḟéadfaḋ daoine maireaċtaint ar rannaiḃ filiḋeaċta, is ní ḃainfeaḋ eaċtraiḋe ar Oisín is ar Oscar an tart ná an t-ocras de ṁuiriġean óg neaṁ-ċongantaċ. Níor féadaḋ dul ċum cinn le gnó an tsaoġail gan taḃairt suas éigin oireaṁnaċ, ⁊ ní raiḃ an taḃairt suas soin le faġáil i nGaeḋilg, ⁊ ḃí sé le faġáil i mBéarla. Dá ḃriġ sin cuireaḋ an Ġaeḋilg i leaṫ-taoiḃ ⁊ tá a rian uirṫi indiu. Tá an rud céadna soin ar siuḃal fá láṫair. Táṫar ag cur na Gaeḋilge i leaṫ-taoiḃ d'ḟonn taḃairt suas tairḃeaċ d'ḟaġáil i mBéarla. Agus beifear dá cur i leaṫ-taoiḃ go mbeiḋ sé 'n-ar gcumas teagasc oireaṁnaċ tairḃeaċ a ṫaḃairt i nGaeḋilg do'n aos óg a laḃrann í do réir ḋúṫċais. Is maiṫ an rud timṫiriḋe do scaoileaḋ amaċ fá'n dtuaiṫ; is maiṫ an sud craoḃaċa do ċur ar bun annso is annsúd 'sna críoċaiḃ Gaeḋealaċa. Ní'l aon loċt agam le faġáil orṫa, aċt creid mise leis ní réiḋteoċaiḋ timṫiriḋe an ċeist go lá an ċunntais. Dá mbeaḋ timṫire againn i gcóir gaċ sráid-ḃaile nó gaċ baile Gaeḋealaċ ⁊ gaċ timṫire a ḃeiṫ ag obair go dian dúṫraċtaċ ó ċeann ceann na bliaḋna, dá mbeaḋ craoḃ do Ċonnraḋ na Gaeḋilge i ngaċ baile ⁊ na leaḃair is deise 'san doṁan dá gcur amaċ gaċ seaċtṁain agus an ceól is bríoġṁaire i nÉirinn dá spreagaḋ agus an rinnce is anamaṁla le faġáil fá ġléas againn—ní ċuirfeaḋ na neiṫe sin go léir sonas ná bail ar ár dteangain dá mbaḋ rud é gur ḃ'éigin do'n aos óg iompóḋ ar an mBéarla ċum an taḃairt suas d'oireann dóiḃ dá ngnó saoġail d'ḟaġáil. Is mar sin atá an scéal fá láṫair, agus is mar sin a ḃeiḋ an scéal go gcuirfear scoileanna fíor-Ġaeḋealaċa ar bun. Aċt mar adeir Conán Maol, tosnuiġtear le héan-scoil aṁáin. Bíonn gaċ aon tosnuġaḋ lag. Lastaréan-ċoinneal ḃeag aṁáin mar ṫosnuġaḋ, agus is gearr go mbeiḋ soillse ar ndóṫain againn. An ḃfeacaḃar riaṁ an ċuma i n-a lastar na coinle 'sna heaglasaiḋiḃ. Nuair a ḃíonn cruinniuġaḋ mór bailiġṫe le ċéile agus coinneal i láiṁ gaċ duine aca, faġṫar aon ḃuaiceas ḃeag aṁáin; lastar í; lastar coinneal i láiṁ ḋuine éigin léi, druideann an duine sin a ċoinneal ar lasaḋ ċum coinle a ċoṁursan, ⁊ lasann a ċoinneal; lasann siúd coinneal an té ḃíonn le n-ais, agus dá réir sin riṫeann an teine ó ḋuine do duine, agus is gearr an ṁoill go ḃfeictear blaoḋm solais ag gealaḋ na heaglaise go lonnraċ agus ag cur compórd is áṫas ar na daoiniḃ ar fad. Is mar sin a ḃeiḋ an scéal againn i dtaoiḃ na scoile, cuirtear aon scoil aṁáin ar bun; lastar an ċoinneal ḃeag aṁáin, agus is gearr le congnaṁ Dé go mbeiḋ blaoḋm soluis ag éirġe ó ċúig áirdiḃ na hÉireann ná múċfar go deó na ndeór. Is miṫid dúinn tosnuġaḋ. Is cuma cá gcuirfear an scoil sin ar bun—i nDún na nGall, i gConntae na Gailliṁe nó i gCiarraiḋe. Aċt ó's Ciarraiḋeaċ Conán Maol, ó's Ciarraiḋeaċ "Beirt Ḟear" agus ó's Ciarraiḋeaċ mé féin, agus nuair ná fuil aon ċríoċ ná Conntae eile ag taḃairt fá'n obair seo, is dóiġ liom gur fearra ḋúinn tosnuġaḋ le Ciarraiḋe—áit éigin ṫiar an fad i mBaile an Ḟeirtéiriġ nó i nÍḃráṫaċ nó i nGleann Beiṫe. B'ḟearr liom aon scoil fíor-Ġaeḋealaċ aṁáin 'ná ḋá ṫimṫire. Caiṫfear airgead do ṡoláṫar aċt ní dóiġ liom go bfágfaiḋ na Ciarraiḋiġ cibé áit i n-a ḃfuil siad aon easnaṁ orainn, agus ní'l aṁras ná go dtaḃarfaiḋ an Árd-ḟeis congnaṁ dúinn agus go mbeannóġaiḋ sí ár n-obair. Tosnuiġmís le congnaṁ Dé agus do réir mo ṫuairime níor rinneaḋ obair riaṁ ar son ár dteangan níos fearr 'ná an obair do ċeap Conán Maol.
PÁDRAIG UA DUINNÍN.
Nuair ḃíos-sa ar scoil sa tseana-ṡaoġal, ní raiḃ náṁaid ba ṁó agam ná bairile. Seo mar a ṫárlaiḋ sin. An mí-ḟortún máiġistir a ḃí againn, ní raiḃ oiread mo ḋuirn ann, aċt ḃí béic asail aige, ⁊ rud ba ṁeasa na soin, slat ċoṁ fada le slat Ṁaoise. "Anois" adeireaḋ sé, agus é ag rástáil síos agus suas, agus ag fáscaḋ na slaite ar tí na súl a ḃaint asainn, "tá bairile áiriṫe ann agus ḋá ṗoll ann—poll 'n-a ḃun agus poll 'n-a ḃarr, agus ḋá corc ionnta. Dá mbeaḋ an bairle lán d'uisce agus go dtarraiceoġṫá an corc ṫíos do ḃeaḋ an bairile follaṁ i gcionn deiċ nóimití; aċt dá mbeaḋ sé follaṁ ⁊ go leogfá uisce isteaċ ann tríd an bpoll ṫuas, do ḃeaḋ sé lán i gcionn ḋá nóimit déag. Cuir i gcás anois go mbeaḋ an bairile lán, agus go dtarraiceoġṫá an dá ċorc i n-éinḟeaċt, cahuin a ḃeaḋ sé i n-dísc?"
Is ar an gceist seo do ċuiṁniġeas an lá fé ḋeireaḋ nuair ċonnac aiste Ċonáin Ṁaoil mar ġeall ar an scoil Ġaeḋealaiġ. Mar is solaoid d'Éirinn an bairile úd. Ḃí sí ar scéiḋe de Ġaeḋilg—cnuasaċ saoṫair intinne ár sinsear roṁainn. Annsoin, do ṫáinig an fealltóir Sasannaiġ, ⁊ do ḋein sé poll i dtóin an ḃairile, agus siúd an t-uaċtar saiḋḃir le fánaiḋ. I n-ionad an ṗuill a stop is aṁlaiḋ a ḃíomar-na, ar nós ḃraisile leanḃ timċeall loċáin ar ṫaoḃ sráide glagair, ag rinnce ⁊ ag bualaḋ bas le spórt nuair ċoncamair na caisí geala ag gaḃáil síos, agus do rop cuid againn ár méaranna sa ṗoll ġá ḟairsingiuġaḋ i gcás go mbeaḋ tuile níos mó againn.
Sul a raiḃ an tubaist ar fad déanta againn do ṫáinig fir ċalma Ċonnraḋ na Gaeḋilge d'ár gcose. D'éis aġaiḋ béil a ṫaḃairt orainne do ċuadar ag stop an ṗuill. Aċt níor leog an Sasannaċ dóiḃ é.
"Pé níḋ is mar a ḋeineann an Bairile," ar sé, "is liom-sa an poll soin, agus ní leóṁṫaiḋ siḃ barra méire a leogaint air."
"Déinimís poll i gceann an ḃairilie" arsa na fir, "agus cuirimís tuilleaḋ uaċtair ann."
Do déanaḋ mar sin, agus do ċuireadar fios ar uaċtar ar fuid na tíre le cur 'sa' ḃairile; aċt, foríor! tá uaċtar gann i nÉirinn anois. Cuireaḋ stranncán maiṫ ó Ḃaile Ṁúirne ċúċa, cuid ó'n nGailiṁ, cuid ó Ċiaraiḋe. Do ċuir an tAṫair Peadar tuna uaiḋ féin ċúċa; agus do ḃailiġ Cú Ulaḋ, an fear boċt lán poitín dóiḃ ṫall 'sa aḃus i dTír Ċonaill. 'N-a n-éaġmais sin, is minic ná raiḃ le faġáil aca aċt an bainne géar, an lionn caol, ⁊ an ḃláṫaċ. Ní ag loċtuġaḋ na ndaoine n-a ṫaoḃ soin atáim, mar ṫugadar uaṫa go toilteanaċ é, ⁊ ní raiḃ a ṁalairt aca.
Tá aṫarraċ scéil le tamall againn, agus ó tá is dóiġ liom-sa nár ṁisde ḋúinn a ṫarrac ċugainn. D'ḟág na Sasannaiġ an bairile fúinn féin. Naċ miṫid dúinn an corc a ċur ann? Ḃí tuigsint ṁór i mbairile ag an máiġistir úd a ḃí orm-sa, agus déarfaḋ sé ná tiucfaḋ leis an nGobán Saor féin é líonaḋ faid a fágfiḋe a leogaint uaiḋ tríd an uaṫais ṁóir úd 'n-a ṫóin é.
Ní ag dul i gcuṁainge atá an uaṫais seo, tá seaċt gcoṁaċta ag caḃruġaḋ le ċéile ċun í leaṫanuġaḋ ó ló go ló. Farsingi-ġeann riṫ uisce poll ċoiḋċe. Ní'l éan-duine a ṫógaḋ suas le galldaċas ná déanfaiḋ sé na daoine a ḃeiḋ 'n-a ċoṁluadar gallda mar é féin. Ċonnac-sa an lá eile triúr leanḃ óga nár ċuaiḋ ar scoil riaṁ ġá ḋéanaṁ so le na sean-ṁáṫair agus í i n-aois a ceiṫre fiċid. Ḃí "tiss, a laoġ," agus "neo, a laoġ," agus "mindeen yoursel, a ċuidín," ar ḃarra a teangan ó ṁaidin go hoiḋċe aici ḋóiḃ. Tá an traen agus na camṫaí seirḃíseaċ a ḃíonn na feiḋil á ḋéanaṁ; tá an post, ⁊ buaċaillí an ṗuist a ṫéiḋeann ó ṫiġ go tiġ san tuaiṫ dá ḋéanaṁ; tá páipéar na seaċtṁaine á ḋéanaṁ; an gnó céadna ar siuḃal san scoil ⁊ san séipéal; na timṫirí atá amuiġ ó sna Bórdaiḃ seo a ḃíonn ag coṁairliuġaḋ na ḃfeirmeóirí; na tiġṫe ósta ⁊ na cuairteóirí ⁊ a luċt leanaṁana—tá siad so uile ag méaduġaḋ an ṗuill úd, mar tá siad ó ċeann ceann de'n ḃliaḋain ag dingeaḋ Béarla isteaċ ár gcluasaiḃ.
Féaċaimís anois an ḃfuil ár sciaṫ-ċosanta leaṫan láidir a ḋóṫain ċun na náiṁde uile seo a ċoimeád uainn amaċ. Tá ár seasaṁ ar na páistíḃ. Ċíonn gaċ éinne é sin. Caillimís iad, agus tá sé ċoṁ maiṫ againn 'slán beó' ḟágaint ag ár mbairile go deó. Coimeádamís Gaeḋealaċ iad, agus tá an lá linn. Ní ḟeadar an dtuigid do léiġṫeóirí deacraċt an níḋ seo áṁṫaċ. Laḃraḋ éan-aṫair cloinne atá ag casaḋ le n-a leanḃaí féin a ṫaḃairt suas mar baḋ ċóir. Baḋ ṁaiṫ liom focal ó Ṗeadar Ó Laoiḋléis ar an gceist seo. Sé lóḃ is dóiġ liom adeir gur cogaḋ síoraiḋe beaṫa ḋuine ar an saoġal. Aċt deirm-se ná fuil sa ċogaḋ so aċt neaṁ-níḋ seaċas an cogaḋ a ḃíonn ar gaċ teinteán i n-a mbítear ag casaḋ le leanḃaí do ċoimeád Geaḋealaċ i n-inḋeóin na náiṁde do áiriṁiġeas ṫuas. Agur má's mar seo atá an scéal ag leanḃaí na nGaeḋilgeóirí connus atá sé ag an marcsluaġ ná taḃarfaḋ a dtúismiḋṫe biorán buiḋe ar ciaca ḃeidís Gaeḋealaċ nó Gallda! Cad do ḋéinimíd-na, muinntir na Gaeḋilge, do sna leanḃaíḃ seo.
Múinimíd páidreaċa Gaeḋilge ḋóiḃ, aċ is i mBéarla déanfaiḋ an sagart agus an t-Easpog iad do ċeistiuġaḋ; múinimíd dóiḃ connus Gaeḋilg do léiġeaṁ, aċt óir is scoil Ḃéarla í, caiṫfiḋ an Béarla ḃeiṫ i mbun 's i mbárr ár gcuid oibre. Múinimíd rinnce Gaeḋealaċ ḋóiḃ, aċt is i mBéarla ḋéanfaid siad cainnt air agus úsáid de n-a ḋiaiḋ sin. Sé an scéal céadna ag gaċ níḋ eile é. Ní'l an fear soin cruṫanta fós a ḋéanfaḋ níḋ do ḃ'fearr de leanḃaíḃ leis an saġas so oideaċais ná Anglo Irishmen. Sin é go cruínn atá againn dá ḋéunaṁ díoḃ. Ní'l ann aċt ag casaḋ le baraile na tóna briste do líonaḋ.
Ní'l réiteaċ na ceiste seo, ná sáḃáil na teangan le faġáil taoḃ amuiġ de'n scoil Ġaeḋealaiġ. Is éigin na leanḃaí do ċur uirṫi, ⁊ gaċ níḋ d'oirfiḋ dóiḃ a ṁúineaḋ i nGaeḋilg. Ní ḋéanfaḋ an galldaċas díṫ ná doċair annsoin dóiḃ. Do ṫuitfeaḋ sé siar síos díoḃ mar a ṫuiteann an braon de'n laċain. Ní féidir an teagasc so ṫaḃairt i n-éan-scoil náisiúnta indiu. Ní'l sa ċeann is fearr aca so go fíor aċt scoil ġallda. Caiṫfimíd féin, ar an aḋḃar soin, costas na scoile d'ḟulang sa ċéad ḟáscaḋ.
Ní'l aṁrus ar doṁan, ar a ṡon sain, má ċuirfimíd suas í, ⁊ má ṫéiḋeann an obair ċun cinn innti—má ṫigeann linn gnó tairḃeaċ a ḋéanaṁ innti—níl aṁras ar doṁan ná go ndíolfaḋ an bórd léiġinn asti i gcionn ċúpla bliaḋain, ⁊ ná go leogfaidís dúinne leanaṁaint do'n obair do ċuireamair ar bun innti.
Is dóiġ liom féin go mbeiḋ eagla an ċostais ar an gCoiste Ġnóṫa; agus má ḃíonn is dóċa gur ḃ'ḟéidir do ḋaoiniḃ lasmuiġ de'n Ċoiste an t-airgead do ḋéanaṁ suas. Táim ċoṁ cinnte go ḃfuil an scoil ag teastáil uainn, ċoṁ cinnte go ndíolfaḋ an Bórd i gcionn ċúpla bliaḋan aisti, agus annsoin gur ḃ'ḟéidir dúinn mórán dá saġas a ḃeiṫ againn; ċoṁ cinnte go ḃfuil saoraḋ na teangan innte, go dtaḃarfad £5 d'éan-ḟuireann Gaeḋilgeóirí a ċuirfiḋ le ċéile ċun í do ṡoláṫar.
Tá saoṫar mór déanta le deiċ mbliaḋna againn. Ba ró-lag é ár dtosnuġaḋ: Ní'l bliaḋain a ġaḃann ṫarainn ná tugamaoid coiscéinn ċun cinn—ná téiḋimíd pas beag níos aoirde. Is maiṫ é sin. Leanamís de. Excelsior ċoiḋċe! Tá coiscéim na bliaḋna so gan taḃairt fós againn. Tugaimís ċun scoile Ċonáin í.
GRUAGAĊ an TOBAIR.
Tháinig na haistí leanas annso amach i nIRISLEABHAR na GAEDHILGE, agus táimíd dá gcur i gcló arís le súil go ndéanfaid tuilleadh maitheasa, agus go gcabhróghaid chum brostughadh ar an lá go mbeidh scoileanna agus oideachas na hÉireann go fíor-Ghaedhealach.
Is é an rud atá 'gár lot agus gar gcoimeád siar acht ná fuilimíd ag déanamh úsáid dár dteangaidh féin chum gach éan-tsaghas gnótha do chur i gcrích. Labhraimís Gaedhilg leis na leanbhaí scoile, múinimís ealadhna is eile dóibh tríd an nGaedhilg, is annsoin is gairid an mhoill go mbeidh Éire Gaedhealach amuigh 's amach.
FEAR AN IRISLEABHAIR.
Sula dtosnuighthear tigh, léirighthear an talamh, baintear an fód, rómharthar go bhfaightear bun daingean dlúth & cuirtear an chloch-chúinne annsoin. Támuid-ne ag léiriughadh na talmhan. Is gnó tairbheach é & gnó trom. Támuid ag árdughadh tighthe leis acht i n-ionad a gclocha cúinne do dhingeadh síos mar a bhfuil an chré ghlas chruaidh is eadh is baoghlach go bhfuilmíd 'gá gcur ar thalamh bhog do chritheann fá n-ár gcosaibh.
Tá bun is na ceanntraibh Gaedhealacha agus má shuidhtear tigh air sin ní réabfadh gaoth ghuairneáin na nIndiatha Thoir na tigh sin.
Measaim gur bh'iascaire d'árduigh an chéad tigh i mBaile-Átha-Cliath i bhfad ins na ciantaibh. Ní raibh aige chuige acht cleathacha adhmaid chum fallaí, & scrath an tailmh chum dín a thighe, acht as an gcéad thosughadh soin d'fhás Sráid Uí Chonaill mar a gcuireann Connradh na Gaedhilge fútha indiu.
Cuirimís-ne leis tigh ar bun—scoil Ghaedhealach, i gceanntar Ghaedhealach—is cuma cá mbeidh sí suidhte, thiar, thuaidh nó theas, acht go mbeidh an áit Gaedhealach. Caidé an cuma is fearr chum a déanta? Is eól d'ár dtimthirí an áit is oireamhnaighe le n-a leithéid do chur ar bun acht dála na cuma is fearr chum an ghnótha do chur chum cinn bheinn buidheach do chách a chomhairle thabhairt dúinn.
Dar liom-sa tá an scoil curtha suas cheana agus ní fhuil againn acht a cruth d'atharrughadh. 'Sí an scoil Bhéarlach úd í do thóg an sagart paróiste le cabhair an Bhuird Oideachais. Tá sé riachtanach orainn ar dtúis cead an tsagairt agus cead tuismidhe na leanbh d'fhagháil agus an scoil do cheannach ó'n mBord. Díolfaidh an bord í go mear má bheidh fhios aca go bhfuilmíd dáiríribh agus go bhfágfamuis a scoil 'n-a fotharach folamh aca chum scátha thabhairt d'uanaibh lá fearthainne. Muna bhfuil sí oireamhnach d'ár ngnó dhéanfainn ceann nuadh. "Cad do dhéanfar leis an máighistir mbocht atá annsúd?" adéarfaidh duine éigin. An méid seo go deimhin. Má tá fios a ghnótha aige, sé sin má tá sé 'n-a chumas Gaedhilg is léigheann maith do mhúineadh do'n aos óg, tógfar é ó smacht an Bhuird Oideachais, tabharfar tuarastal níos fearr dó ná tá aige agus coinghill freisin go bhfuighidh sé an tuarastal soin ar feadh a bheathadh acht a ghnó do dhéanamh go maith & aire thabhairt dó féin.
Déarfainn gur bh'fhiú fear maith tuarastal 200 púnt 'sa mbliadhain, do mhúinfeadh an leanbh ó thosach i nGaedhilg, & do dhéanfadh clár oibre mar leanas:—
GARSÚIN IS GEARRCHAILLÍ I n-ÉINFHEACHT AMUIGH IS AMACH LE SÉ BLIADHNA D'AOIS,
An chéad bhliadhain:
Gaedhilg amháin is Teagasc Crióstuidhe.
An dara bliadhain, & as soin go dtí an t-aonmhadh bliadhain déag:
Gaedhilg, Stair, Teagasc Críostuidhe, Áireamh, léar-eólas, Béarla—gach nídh múinte thre Ghaedhilg.
An t-aonmhadh bliadhain déag:
Ealadhna eile, Tómhas Cruinne, & Úclid.
Ó'n t-aonmhadh bliadhain déag suas:
Caithfear bean-mhúinte do sholáthar do na cailíníbh i dteannta an mháighistir, do mhúinfidh Fuagháil, Cniotáil, Nigheachán, Cócaireacht is gach nídh do bhaineann le tigh, is le héanlaithe.
Ba chóir go bhfuighthidhe a leithéid sin de mhúinteóir ar chéad go leith 'sa mbliadhain & ar an oiread céadna fear do mhúinfeadh míniughadh talmhan do na buachaillíbh.
Caithfear trí acra do cheannach cois na scoile i gcóir gach saghas míniughadh talmhan do mhúineadh dhóibh ní amháin as leabhraibh acht as obair lámh. Is leis na haosánaigh toradh na talmhan soin & cuirfear i dtaisce dhóibh a luach, mar díolfar ar an margadh na barraí.
Is é míniughadh talmhan an t-eólas is oireamhnaighe d'ár ndaoinibh indiu. Níor múineadh fós dóibh é, agus tá a rian air, támuid creachta ag tíorthaibh deórata toisc nach bhfuil an t-eólas cruinn againn le sochar do bhaint as an dtalamh. Deir fir eólacha go mbainfidhe a chúig n-oiread sochair as an dtalamh so againn is baintear as indiu. Dá mbainfidhe féin ba bheag an bhrigh dhúinn-ne é mar bheadh sé go dtí seo ag an bpéist sin an máighistir talmhan. Tá breacadh an lae chughainn ámh, agus is mithid d'fheirmeóiríbh na hÉireann iad féin do ghléasadh. Tá daoine eile lasmuigh ag déanamh airgid as a gcuid talmhan agus ár dtír-ne ag dul chum fiadhantais.
Thall i nAlbain an t-am so de bhliadhain is gnáthach le feirmeóirí na scioltháin do chur i mboscaíbh istigh i dtighthibh agus ithir is aoileach do chur leó go séideann na bog-ghais thre shúilibh na sciolthán soin. 'Sa mhí seo chughainn sáithfear na scioltháin sin i dtalamh is beidh prátaí nua san Abrán atá chughainn aca súd. Chonnac fiche púnt dá thabhairt ar thonna prátaí nua roimh Bhealtaine i gcathair Lúnduin. Ní áiteómhadh an saoghal orm 'ná go bhfuil sé i gcumas feirmeóirí na hÉireann an rud céadna do dhéanamh. Tháid siad chomh gasta is chomh críochnamhail leó súd thall, acht amháin nach bhfuil eólas mínighthe talmhan aca. Ní féidir leó dá réir sin dhá bharra prátaí do bhaint as an dtalamh i n-éin-bhliadhain amháin & an leasughadh ceart do chur ar n-ais ann gcás ná raghadh an talamh soin i ndísc.
"An as scoilín Gaedhealach do mheasann tú an t-eólas soin do mhúineadh do na feirmeóiríbh?" adéarfaidh duine éigin, is é ag leamh-gháiridhe. Go réidh, a dhalta. Ni fhuil síol-chnó na daire chómh mór le méaracán, acht féach ar bhile na coille d'fhásann uaidh, a cheann go hárd, a phréamha go doimhin, a chabhail thoirteamhail, a ghéaga reamhra, righne. D'fhás an crann uaibhreach soin as beagán, ní raibh deabhadh 'ná deithneas air, acht níor staon sé riamh gur fhás sé. Féach go cruinn air, is machtnuigh!
D'éis an chéad scoil Ghaedhealach do chur ar bun & taithighe bheith againn ar an ngnó, is féidir linn scoileanna eile d'fhagháil mar a múinfear gach uile chéird do theastóchaidh uainn i nÉirinn, mar atá leasughadh leathair, gréasuidheacht, figheadóireacht, táilliúireacht, siúinéireacht, & cearda eile. Cuirfear árdscoil ar bun i mBaile Átha Cliath, nó gCorcaigh, nó i nGaillimh, le haghaidh gach ealadha thairbheach do mhúineadh as Gaedhilg do'n aos óg do thoghfar as na scolaibh Gaedhealacha. Chuir ár sinsir scoileanna na Teamhrach is Chluana, Bheannchoir is Árdmacha ar bun, & leath a gcáil ar fuid an tsaoghail. Tá an fhuil chéadna ionnainne. Misneach, a chlann ó! Is linn-ne tír gheal-innseach na hÉireann, & is gearr go mbeidh sí againn le congnamh Dé.
Mar a gcuireann C. na G. fútha, where the G.L. put up (reside). Tuismidhe, parents. Áireamh, Arithmetic. Léar-eólas, Geography. Tómhas Cruinne, Geometry. Míniughadh talmhan, Agriculture. Aosánaigh, youngsters. Tíortha deórata, foreign countries. Scioltháin, "cut" potatoes for seed. Ithir, earth-mould. Ní áiteomhadh &rl. The world would not persuade me. Críochnamhail, industrious. Síol-chnó na daire (no darach), the seed nut of the oak, acorn.
CONÁN MAOL.
Tá an ceart ar fad ag Conán Maol. Teastuigheann sgoil Ghaedhealach uainn. Ní múineadh atá againn i nÉirinn anois acht creachadh, & tá a rian orainn. Tá an donas a' teacht ar ár dtír. Ní'l againn acht bliadhain níos measa 'ná a chéile. Tá muinntir na tuaithe a' scaipeadh agus a' meathadh, & tá na sráid-bháiltí beaga ag dul i n-olcas gan aonach gan margadh foghanta.
Féachaimís ar an dtalamh agus ar churadóireacht na tíre. Tá an chuid is mó de'n talamh leath-bháithte le huisge, & ní hamháin an talamh ísiol acht leicne árda. Is ortha tá na barraí breaghtha luachra a' fás & gan duine ná daoine a rómharfadh díog chun iad a thiormughadh. Féach feirmeóirí na hÉireann a' díol a gcod' coirce ar dhá theistiún an chloch & a' tabhairt sgillne ar Castalia nó ar rud éicint eile go bhfuil ainm mhór air.
Féach ár dtír agus í maol ó chrannaibh. Nuair do b'fhéidir leis na huaislibh crainn a chur níor chuireadar iad. Dá gcuirfidís ní bheidís anois mar bheadh bacaigh a dúthaigh ag iarraidh déarca ar Bhuindeam. Bheadh airgead i n-a bpócaíbh aca & bheadh obair ag lucht oibre atá anois a' teitheadh as Éirinn. Agus cad is cionntach leis seo? An saghas tabhairt suas a fuaireadar. Níor cheap éinne go mba cheart d'uaislibh na hÉireann eólas do bheith aca ar thalamh na hÉireann. 'Seadh! tá toradh a ndeagh-oibreacha aca anois, & is baoghlach liom-sa nach ag dul i bhfeabhas a bheidh an sgéal aca feasta.
Acht cad deir an feirmeóir? Ceapann seisean ná fuil éan-mhaitheas i gcrainn acht iad do ghearradh & a dhóghadh. "Ní'l siad acht a' sughadh brighe an tailimh." Ní baoghal dó-san crann a chur. Gearrann sé an crann mar gheall ar a bheith 'sa' tslighe air, acht bíonn na mílte feóchadán & geósadán a' fás i n-a pháirc aige.
Nuair a bhí sé seo 'n-a gharsún a' dul ar sgoil fuair sé árd-mhúineadh. Bhí fhios aige cia'ca an cnoc is aoirde 'sa' domhan. Do 'neósfadh sé dhuit an méid uisge ghabh le fánaidh le bliadhain i n-abhainn mhóir íochtair Aimeirice, & bhí cúnntas cruinn aige ar athair agus ar mhathair ríogh bhí 'sa' Róimh na mílte bliadhan ó shoin. Badh dhóigh le duine gur adhbhar captaín a bhí 'sa' gharsún agus an saghas foghluim a fuair sé ar sgoil. Nár chóir go mbeadh an bheag nó an mhór d'eólas le fagháil aige ar an tslighe bheathadh bhí i ndán dó. Acht ní mar sin a bhí. Chonnaic sé na crainn a' fás; chonnaic sé an duilleabhar a' séideadh ins an Earrach & a' tuitim 'sa' bhFoghmhar; acht níor chuir éinne 'n-a cheann ná raibh ó'n gcrann úd ar thaobh an bhóthair acht greim fhagháilt ar an dtalamh & go mbeathóchadh an t-aer é.
Is cuimhin liom-sa sean-daoine nár chaith lá riamh ar sgoil, & geallaim & deimhinghim gur mó an t-eólas a bí aca ar churadóireacht & ar nidhthibh a bhaineann le saothrughadh na talmhan 'ná bhíonn anois aca so a chaitheann na bliadhanta ar sgoil.
Ní héin-iongnadh an sgéal a bheith mar seo ag ógánaigh na haimsire seo. Tagann mórán d'ár gcuid eólais chughainn ó dhúthchas. Pé eólas a bhí ag ár seacht-sinsearaibh is i nGaedhilg do b'fhéidir leó é chur i n-umhail dá gclainn; acht ní raibh éin-mhesa aca-san ar Ghaedhilg. Chaitheadar uatha í, & i n-a theannta sgaradar le heólas na sean-daoine a tháinig rómpa. B'fhéidir go raibh beagán d'eólas a shinsear ag an bpáisde ar dhul ar sgoil dó ar dtúis. Acht, má bhí, níor b'fhada gur stracadh as na préamhachaibh an t-eólas so, & má fhágadh éan-chuid de gan stracadh, do múchadh é le carta an Bhéarla sara raibh an leanbh leath-bhliadhain ar sgoil. Thug na múinteóirí iarracht ar síol an Bhéarla a chur. Ní raibh an ithir ró-oireamhnach, & ba mhinic an síol go holc, & ba mheasa é an leasughadh, & b'é deireadh an sgéil é gur fhág an sgoláire an sgoil & é gan Bhéarla gan Ghaedhilg.
Bhfuil leigheas le fagháil ar an aicíd seo? Tá, gan amhras. Tá an leigheas ag an ndorus againn. Tá an leigheas i dteangain ár sinsear. Moladh le Dia! tá an leigheas ag oibriughadh anois. Tá síol curtha i n-ithir mhaith. Ba mhaith linn-ne dá bhfeicimís an geamhar a' teacht suas níos treise & níos tiugha 'ná atá sé. Acht bíodh foidhne againn. "Tagann gach maith le cáirde," & "I ndiaidh 'chéile dhéantar na caisleáin." Beidh barra maith againn fós, le congnamh Dé.
Ní doig liom féin gur tháinig an t-am fós chun Sgoil Ghaedhealach "Chonáin Mhaoil" a chur ar bun.
'Sé is ceart dúinn úsáid a dhéanamh des na sgoileanna atá againn. Má is maith leis na stiúrthóirí é, is féidir leó Sgoil Ghaedhealach a dhéanamh d'éan-sgoil atá fútha. Anois ní fuláir nó tá sagart le fagháil i Gceanntar Ghaedhealach a chuirfeadh Sgoil Ghaedhealach ar bun. Agus muna bhfuil a leithéid seo le fagháil, cuirimís sgoil oidhche suas. Tá airgead le fagháil ó'n Riaghaltachas ar an obair seo. Is féidir linn-ne greim fhagháil ar chuid de chun na Gaedhilge a mhúineadh & ní dóigh liom-sa go bhfuil aon scairt 'sa' bhearnain le cosg a chur orainn.
Ní'lmid-ne láidir fós, & nuair ná fuilmid, 'sé is fearra dhúinn a dhéanamh 'ná greim a bhreith ar gach buntáiste & úsáid a dhéanamh díobh ar son na Gaedhilge.
"Glac a bhfaighir & díol a bhféadfair."
BEIRT FHEAR.
Creachadh, spoiling. A' scaipeadh & a' meathadh scattering and decaying. Sráid-bhailtí, villages. Leicne árda, high hill-sides. Dhá thuistiún an chloch, eightpence a stone. Maol ó chrannaibh, bare of trees. Crainn a chur, to plant trees. Ag iarraidh déarca, seeking alms. Cad is cionntach, what is to blame for this. Tabhairt suas, up-bringing, education. Ní baoghal dó-san crann chur, no fear of his planting trees. Cia'ca an cnoc is aoirde, which is the highest mountain. Ghabh le fánaidh, went down. An bheag nó an mhór d'eólas, some little or much knowledge. Curadóireacht, agriculture. Is i nGaedhilg do b'éidir leó, in Irish they were able to make it known to their children. Stracadh as na préamhacha, torn out of the roots. An ithir, the soil. Geamhar, young grass. Scairt sa bhearnain, a bush in the gap.
Is beag an mhaitheas dúinn bheith ag trácht thar Ghaedhilg & ag áiteamh ar dhaoinibh gur beó-theanga í muna bhféadfaimíd í shaothrughadh mar shaothruighthear gach beó-theanga 'san Eóraip. Is beag an mhaitheas bheith ag iarraidh smacht a chur ar dhaoinibh bochta gábhataracha, ar lucht iascaireachta, ar lucht sclábhaidheachta, is ar a leithéididhibh, bheith ag iarraidh maide a thabhairt dóibh muna labharfaid Gaedhilg iad féin is muna labharfaid Gaedhilg le n-a bpáistidhibh & bheith ag gearán ná fuil ruainne do'n Spioraid Ghaedhealaigh fágtha 'n-a measc nuair a mhothuightear an tuile ag trághadh & gan caoi ar chasadh aici. Is beag an mhaitheas é sin go léir muna bhféadaimíd gach nídh bhaineann le n-a ngnó saoghalta do mhúineadh dos na daoinibh i nGaedhilg. Muna bhfuil brigh 'san Ghaedhilg fé láthair acht chum iasc do chomhaireamh nó cearca do dhíol ar mhargadh nó déirc a lorg ó thigh go tigh nó fós chum amhráin shultmhara do chanadh le hais na teineadh, ní fada fhanfaidh fiú na bríogh soin féin innti, agus is beag an mhaitheas dúinn bheith ag gabháil dí agus ag tabhairt iarrachta ar í choimeád 'n-a beathaidh. Ní féadfaidh daoine bheith i gcomhnuidhe ag díol cearc nó ag comhaireamh éisc nó ag lorg na déirce—caithfear a lán rudaidhe nach iad a dhéanamh, & muna mbeidh sé i gcumas na ndaoine iad a dhéanamh i nGaedhilg déanfar i mBéarla iad agus léigfear an Ghaedhilg le fuacht is le faillighe. Má fhanann gach duine óg is aosta, a labhrann Gaedhilg is ná fuil tabhairt suas i mBéarla air, má fhanann sé 'n-a illiterate, má's éigin dó a mharc (×) a chur i bpáipéar i n-ionad a anma, má's éigin dó múinteóir Béarla d'fagháil dá chlainn nó iad a bheith 'n-a n-illiterates mar é féin—má leantar do'n chleas soin, is gearr a bheidh a leithéidí sin d'illiterate n-ár measc, is geárr a bheidh Béarla ag éinne acht drabhghail bheag gan bhrigh. Cad do ruaig an Ghaedhilg as Conntae Luimnigh, as Conntae Tiobrad Árann, as ur-mhór de Chonntae Chorcaighe, as Cathair Chorcaighe agus as conntaethibh is cathrachaibh nach iad? Cad do chuir an fán uirthi, ó aimsir an droch-shaoghail go dtí seo? 'Neosad-sa díbh cad do chuir fán is ruagairt ar ár dteangain. Leath-chéad bliadhan o shoin nó ós a chionn bhí sí dá labhairt go flúirreach ag óg is aosta ar fuaid na Mumhan, & ba dhóigh le duine ná tiocfadh aon bhriseadh go bráth uirthi. Bhí filidheacht le fagháil aisti, bhí scéalta fiannaidheachta le fagháil aisti, bhí comhrádh suilt is grinn le fagháil aisti. Dar ndóigh ba mhaith an rud sain. Acht ní fhéadfadh daoine maireachtaint ar rannaibh filidheachta, is ní bhainfeadh eachtraidhe ar Oisín is ar Oscar an tart ná an t-ocras de mhuirighean óg neamh-chongantach. Níor féadadh dul chum cinn le gnó an tsaoghail gan tabhairt suas éigin oireamhnach, & ní raibh an tabhairt suas soin le fagháil i nGaedhilg, & bhí sé le fagháil i mBéarla. Dá bhrigh sin cuireadh an Ghaedhilg i leath-taoibh & tá a rian uirthi indiu. Tá an rud céadna soin ar siubhal fá láthair. Táthar ag cur na Gaedhilge i leath-taoibh d'fhonn tabhairt suas tairbheach d'fhagháil i mBéarla. Agus beifear dá cur i leath-taoibh go mbeidh sé 'n-ar gcumas teagasc oireamhnach tairbheach a thabhairt i nGaedhilg do'n aos óg a labhrann í do réir dhúthchais. Is maith an rud timthiridhe do scaoileadh amach fá'n dtuaith; is maith an sud craobhacha do chur ar bun annso is annsúd 'sna críochaibh Gaedhealacha. Ní'l aon locht agam le fagháil ortha, acht creid mise leis ní réidhteochaidh timthiridhe an cheist go lá an chunntais. Dá mbeadh timthire againn i gcóir gach sráid-bhaile nó gach baile Gaedhealach & gach timthire a bheith ag obair go dian dúthrachtach ó cheann ceann na bliadhna, dá mbeadh craobh do Chonnradh na Gaedhilge i ngach baile & na leabhair is deise 'san domhan dá gcur amach gach seachtmhain agus an ceól is bríoghmhaire i nÉirinn dá spreagadh agus an rinnce is anamamhla le fagháil fá ghléas againn—ní chuirfeadh na neithe sin go léir sonas ná bail ar ár dteangain dá mbadh rud é gur bh'éigin do'n aos óg iompódh ar an mBéarla chum an tabhairt suas d'oireann dóibh dá ngnó saoghail d'fhagháil. Is mar sin atá an scéal fá láthair, agus is mar sin a bheidh an scéal go gcuirfear scoileanna fíor-Ghaedhealacha ar bun. Acht mar adeir Conán Maol, tosnuightear le héan-scoil amháin. Bíonn gach aon tosnughadh lag. Lastaréan-choinneal bheag amháin mar thosnughadh, agus is gearr go mbeidh soillse ar ndóthain againn. An bhfeacabhar riamh an chuma i n-a lastar na coinle 'sna heaglasaidhibh. Nuair a bhíonn cruinniughadh mór bailighthe le chéile agus coinneal i láimh gach duine aca, faghthar aon bhuaiceas bheag amháin; lastar í; lastar coinneal i láimh dhuine éigin léi, druideann an duine sin a choinneal ar lasadh chum coinle a chomhursan, & lasann a choinneal; lasann siúd coinneal an té bhíonn le n-ais, agus dá réir sin ritheann an teine ó dhuine do duine, agus is gearr an mhoill go bhfeictear blaodhm solais ag gealadh na heaglaise go lonnrach agus ag cur compórd is áthas ar na daoinibh ar fad. Is mar sin a bheidh an scéal againn i dtaoibh na scoile, cuirtear aon scoil amháin ar bun; lastar an choinneal bheag amháin, agus is gearr le congnamh Dé go mbeidh blaodhm soluis ag éirghe ó chúig áirdibh na hÉireann ná múchfar go deó na ndeór. Is mithid dúinn tosnughadh. Is cuma cá gcuirfear an scoil sin ar bun—i nDún na nGall, i gConntae na Gaillimhe nó i gCiarraidhe. Acht ó's Ciarraidheach Conán Maol, ó's Ciarraidheach "Beirt Fhear" agus ó's Ciarraidheach mé féin, agus nuair ná fuil aon chríoch ná Conntae eile ag tabhairt fá'n obair seo, is dóigh liom gur fearra dhúinn tosnughadh le Ciarraidhe—áit éigin thiar an fad i mBaile an Fheirtéirigh nó i nÍbhráthach nó i nGleann Beithe. B'fhearr liom aon scoil fíor-Ghaedhealach amháin 'ná dhá thimthire. Caithfear airgead do sholáthar acht ní dóigh liom go bfágfaidh na Ciarraidhigh cibé áit i n-a bhfuil siad aon easnamh orainn, agus ní'l amhras ná go dtabharfaidh an Árd-fheis congnamh dúinn agus go mbeannóghaidh sí ár n-obair. Tosnuighmís le congnamh Dé agus do réir mo thuairime níor rinneadh obair riamh ar son ár dteangan níos fearr 'ná an obair do cheap Conán Maol.
PÁDRAIG UA DUINNÍN.
Nuair bhíos-sa ar scoil sa tseana-shaoghal, ní raibh námhaid ba mhó agam ná bairile. Seo mar a thárlaidh sin. An mí-fhortún máighistir a bhí againn, ní raibh oiread mo dhuirn ann, acht bhí béic asail aige, & rud ba mheasa na soin, slat chomh fada le slat Mhaoise. "Anois" adeireadh sé, agus é ag rástáil síos agus suas, agus ag fáscadh na slaite ar tí na súl a bhaint asainn, "tá bairile áirithe ann agus dhá pholl ann—poll 'n-a bhun agus poll 'n-a bharr, agus dhá corc ionnta. Dá mbeadh an bairle lán d'uisce agus go dtarraiceoghthá an corc thíos do bheadh an bairile follamh i gcionn deich nóimití; acht dá mbeadh sé follamh & go leogfá uisce isteach ann tríd an bpoll thuas, do bheadh sé lán i gcionn dhá nóimit déag. Cuir i gcás anois go mbeadh an bairile lán, agus go dtarraiceoghthá an dá chorc i n-éinfheacht, cahuin a bheadh sé i n-dísc?"
Is ar an gceist seo do chuimhnigheas an lá fé dheireadh nuair chonnac aiste Chonáin Mhaoil mar gheall ar an scoil Ghaedhealaigh. Mar is solaoid d'Éirinn an bairile úd. Bhí sí ar scéidhe de Ghaedhilg—cnuasach saothair intinne ár sinsear romhainn. Annsoin, do tháinig an fealltóir Sasannaigh, & do dhein sé poll i dtóin an bhairile, agus siúd an t-uachtar saidhbhir le fánaidh. I n-ionad an phuill a stop is amhlaidh a bhíomar-na, ar nós bhraisile leanbh timcheall locháin ar thaobh sráide glagair, ag rinnce & ag bualadh bas le spórt nuair choncamair na caisí geala ag gabháil síos, agus do rop cuid againn ár méaranna sa pholl ghá fhairsingiughadh i gcás go mbeadh tuile níos mó againn.
Sul a raibh an tubaist ar fad déanta againn do tháinig fir chalma Chonnradh na Gaedhilge d'ár gcose. D'éis aghaidh béil a thabhairt orainne do chuadar ag stop an phuill. Acht níor leog an Sasannach dóibh é.
"Pé nídh is mar a dheineann an Bairile," ar sé, "is liom-sa an poll soin, agus ní leómhthaidh sibh barra méire a leogaint air."
"Déinimís poll i gceann an bhairilie" arsa na fir, "agus cuirimís tuilleadh uachtair ann."
Do déanadh mar sin, agus do chuireadar fios ar uachtar ar fuid na tíre le cur 'sa' bhairile; acht, foríor! tá uachtar gann i nÉirinn anois. Cuireadh stranncán maith ó Bhaile Mhúirne chúcha, cuid ó'n nGailimh, cuid ó Chiaraidhe. Do chuir an tAthair Peadar tuna uaidh féin chúcha; agus do bhailigh Cú Uladh, an fear bocht lán poitín dóibh thall 'sa abhus i dTír Chonaill. 'N-a n-éaghmais sin, is minic ná raibh le fagháil aca acht an bainne géar, an lionn caol, & an bhláthach. Ní ag lochtughadh na ndaoine n-a thaobh soin atáim, mar thugadar uatha go toilteanach é, & ní raibh a mhalairt aca.
Tá atharrach scéil le tamall againn, agus ó tá is dóigh liom-sa nár mhisde dhúinn a tharrac chugainn. D'fhág na Sasannaigh an bairile fúinn féin. Nach mithid dúinn an corc a chur ann? Bhí tuigsint mhór i mbairile ag an máighistir úd a bhí orm-sa, agus déarfadh sé ná tiucfadh leis an nGobán Saor féin é líonadh faid a fágfidhe a leogaint uaidh tríd an uathais mhóir úd 'n-a thóin é.
Ní ag dul i gcumhainge atá an uathais seo, tá seacht gcomhachta ag cabhrughadh le chéile chun í leathanughadh ó ló go ló. Farsingi-gheann rith uisce poll choidhche. Ní'l éan-duine a thógadh suas le galldachas ná déanfaidh sé na daoine a bheidh 'n-a chomhluadar gallda mar é féin. Chonnac-sa an lá eile triúr leanbh óga nár chuaidh ar scoil riamh ghá dhéanamh so le na sean-mháthair agus í i n-aois a ceithre fichid. Bhí "tiss, a laogh," agus "neo, a laogh," agus "mindeen yoursel, a chuidín," ar bharra a teangan ó mhaidin go hoidhche aici dhóibh. Tá an traen agus na camthaí seirbhíseach a bhíonn na feidhil á dhéanamh; tá an post, & buachaillí an phuist a théidheann ó thigh go tigh san tuaith dá dhéanamh; tá páipéar na seachtmhaine á dhéanamh; an gnó céadna ar siubhal san scoil & san séipéal; na timthirí atá amuigh ó sna Bórdaibh seo a bhíonn ag comhairliughadh na bhfeirmeóirí; na tighthe ósta & na cuairteóirí & a lucht leanamhana—tá siad so uile ag méadughadh an phuill úd, mar tá siad ó cheann ceann de'n bhliadhain ag dingeadh Béarla isteach ár gcluasaibh.
Féachaimís anois an bhfuil ár sciath-chosanta leathan láidir a dhóthain chun na náimhde uile seo a choimeád uainn amach. Tá ár seasamh ar na páistíbh. Chíonn gach éinne é sin. Caillimís iad, agus tá sé chomh maith againn 'slán beó' fhágaint ag ár mbairile go deó. Coimeádamís Gaedhealach iad, agus tá an lá linn. Ní fheadar an dtuigid do léightheóirí deacracht an nídh seo ámhthach. Labhradh éan-athair cloinne atá ag casadh le n-a leanbhaí féin a thabhairt suas mar badh chóir. Badh mhaith liom focal ó Pheadar Ó Laoidhléis ar an gceist seo. Sé lóbh is dóigh liom adeir gur cogadh síoraidhe beatha dhuine ar an saoghal. Acht deirm-se ná fuil sa chogadh so acht neamh-nídh seachas an cogadh a bhíonn ar gach teinteán i n-a mbítear ag casadh le leanbhaí do choimeád Geadhealach i n-indheóin na náimhde do áirimhigheas thuas. Agur má's mar seo atá an scéal ag leanbhaí na nGaedhilgeóirí connus atá sé ag an marcsluagh ná tabharfadh a dtúismidhthe biorán buidhe ar ciaca bheidís Gaedhealach nó Gallda! Cad do dhéinimíd-na, muinntir na Gaedhilge, do sna leanbhaíbh seo.
Múinimíd páidreacha Gaedhilge dhóibh, ach is i mBéarla déanfaidh an sagart agus an t-Easpog iad do cheistiughadh; múinimíd dóibh connus Gaedhilg do léigheamh, acht óir is scoil Bhéarla í, caithfidh an Béarla bheith i mbun 's i mbárr ár gcuid oibre. Múinimíd rinnce Gaedhealach dhóibh, acht is i mBéarla dhéanfaid siad cainnt air agus úsáid de n-a dhiaidh sin. Sé an scéal céadna ag gach nídh eile é. Ní'l an fear soin cruthanta fós a dhéanfadh nídh do bh'fearr de leanbhaíbh leis an saghas so oideachais ná Anglo Irishmen. Sin é go cruínn atá againn dá dhéunamh díobh. Ní'l ann acht ag casadh le baraile na tóna briste do líonadh.
Ní'l réiteach na ceiste seo, ná sábháil na teangan le fagháil taobh amuigh de'n scoil Ghaedhealaigh. Is éigin na leanbhaí do chur uirthi, & gach nídh d'oirfidh dóibh a mhúineadh i nGaedhilg. Ní dhéanfadh an galldachas díth ná dochair annsoin dóibh. Do thuitfeadh sé siar síos díobh mar a thuiteann an braon de'n lachain. Ní féidir an teagasc so thabhairt i n-éan-scoil náisiúnta indiu. Ní'l sa cheann is fearr aca so go fíor acht scoil ghallda. Caithfimíd féin, ar an adhbhar soin, costas na scoile d'fhulang sa chéad fháscadh.
Ní'l amhrus ar domhan, ar a shon sain, má chuirfimíd suas í, & má théidheann an obair chun cinn innti—má thigeann linn gnó tairbheach a dhéanamh innti—níl amhras ar domhan ná go ndíolfadh an bórd léighinn asti i gcionn chúpla bliadhain, & ná go leogfaidís dúinne leanamhaint do'n obair do chuireamair ar bun innti.
Is dóigh liom féin go mbeidh eagla an chostais ar an gCoiste Ghnótha; agus má bhíonn is dócha gur bh'fhéidir do dhaoinibh lasmuigh de'n Choiste an t-airgead do dhéanamh suas. Táim chomh cinnte go bhfuil an scoil ag teastáil uainn, chomh cinnte go ndíolfadh an Bórd i gcionn chúpla bliadhan aisti, agus annsoin gur bh'fhéidir dúinn mórán dá saghas a bheith againn; chomh cinnte go bhfuil saoradh na teangan innte, go dtabharfad £5 d'éan-fhuireann Gaedhilgeóirí a chuirfidh le chéile chun í do sholáthar.
Tá saothar mór déanta le deich mbliadhna againn. Ba ró-lag é ár dtosnughadh: Ní'l bliadhain a ghabhann tharainn ná tugamaoid coiscéinn chun cinn—ná téidhimíd pas beag níos aoirde. Is maith é sin. Leanamís de. Excelsior choidhche! Tá coiscéim na bliadhna so gan tabhairt fós againn. Tugaimís chun scoile Chonáin í.
GRUAGACH an TOBAIR.
End of the Project Gutenberg EBook of Leabhráin an Irisleabhair--III
by "Chonán Maol", "Beirt Fhear", An tAthair Pádraig Ó Duinnín, agus "Gruagach an Tobair"
*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK LEABHRÁIN AN IRISLEABHAIR--III ***
***** This file should be named 16122-h.htm or 16122-h.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
https://www.gutenberg.org/1/6/1/2/16122/
Produced by Brendan O'Connor and the Online Distributed
Proofreading Team at https://www.pgdp.net
Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.
Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties. Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research. They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.
*** START: FULL LICENSE ***
THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
https://gutenberg.org/license).
Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works
1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works. See paragraph 1.E below.
1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States. If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed. Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work. You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in
a constant state of change. If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.
1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges. If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.
1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.
1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form. However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.
1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that
- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
you already use to calculate your applicable taxes. The fee is
owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
has agreed to donate royalties under this paragraph to the
Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments
must be paid within 60 days following each date on which you
prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
returns. Royalty payments should be clearly marked as such and
sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
address specified in Section 4, "Information about donations to
the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
License. You must require such a user to return or
destroy all copies of the works possessed in a physical medium
and discontinue all use of and all access to other copies of
Project Gutenberg-tm works.
- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
electronic work is discovered and reported to you within 90 days
of receipt of the work.
- You comply with all other terms of this agreement for free
distribution of Project Gutenberg-tm works.
1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.
1.F.
1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.
1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.
1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation. The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund. If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.
1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS', WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.
Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at https://www.pglaf.org.
Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation
The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at
https://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations. Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
business@pglaf.org. Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at https://pglaf.org
For additional contact information:
Dr. Gregory B. Newby
Chief Executive and Director
gbnewby@pglaf.org
Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation
Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.
The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit https://pglaf.org
While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.
International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.
Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including including checks, online payments and credit card
donations. To donate, please visit: https://pglaf.org/donate
Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.
Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
https://www.gutenberg.org
This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
*** END: FULL LICENSE ***