Project Gutenberg's La Divina Comèdia: Complete, by Dante Alighieri
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org
** This is a COPYRIGHTED Project Gutenberg eBook, Details Below ** ** Please follow the copyright guidelines in this file. **
Title: La Divina Comèdia: Complete
Author: Dante Alighieri
Translator: Ermes Culos
Posting Date: October 11, 2010 [EBook #16190] Last Updated: July 3, 2005
Language: Friulian
*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK LA DIVINA COMÈDIA: COMPLETE ***
Produced by Al Haines
La Divina Comèdia di Dante Alighieri
Tradusiòn furlana di Ermes Culòs
Dante’s Comedy in Friulian
Translator’s note
Friulian is the language of my childhood, the language I spoke with my parents and brothers and friends in my hometown in the northeastern region of Italy known as Friuli. It is still my preferred language of conversation with my brothers and Friulian-speaking friends. What’s Friulian? Maybe the best way to describe it is by imagining what England was like, say, a hundred years or so after the Normans invaded it & settled in for the long haul. In doing so they pretty much changed the cultural and linguistic landscape of England. In pre-Norman times, the English were quite contènt to do their rough & tumble business in the old “Saxon” language; but with the coming of the Normans, the old Saxon was just not good enough for the conquering overlords. It needed something more to enable them to take care of their educational, religious, social and commercial needs. And so you had a situation where the ruling classes spoke a sort of Frenchified Saxon (which was to become the English of today), while the workers, the peasants—you know, the lower sort—went on speaking Saxon. And so those rude folks kept on raising and butchering pigs and cattle for their masters; but they never ever served pig or cow steak for them. No—their masters insisted on being treated with luscious chunks of pork or beef (boef). That, in more ways than one, has been the case in Friuli. Italian has been—and continues to be—the educational, commercial and administrative language of the region, while Friulian has traditionally been the language spoken by the common folk, mainly in the rural areas. Time was when speaking Friulan in a public, “polite” setting, would give away your “peasant” origin, and that wouldn’t do. But let’s not think that this sort of linguistic snobbery is a peculiarity of Italian only. Every language has its Professor Higgins & Eliza Doolittle. Friulian itself is not squeaky clean when it comes to that. My Dante itself may, by some purists, be seen as a Friulian aberration, since it does not conform to what is generally regarded as the “classical” Friulian, the Friulian spoken in such strongholds as Udine or San Daniele del Friuli.
My Friulian translation of Dante, then, is, in part at least, a reaction to that sort of thing. Could Friulian—the lowly, peasant Friulian, particularly the Friulian used in the fields and alleys and bars of Pasolini’s Casarsa—cope with the supreme sophistication of Dante’s language and concepts? The readers will, of course, judge for themselves. Certainly they will get at least a sense of what would have happened if Dante’s muse had been weaned on the banks of the Tagliamento instead of the Arno.
(Ermes Culòs, Ashcroft, June 2006)
Preàmbul
Chista tradusiòn a è stada fata par divièrsis rašòns. Ta li mès ùltimis vìšitis a San Zuan i’ai notàt che i zòvins a no ùšin cuaši maj il furlàn cuant ca discòrin fra di lòu. Cuaši sempri a si esprìmin in taliàn—encja cuant ca cjacarèjn cuj so genitòus. Che chistu al sedi in ducju i sens un ben o un mal a è roba discutìbil. A somèa, però, che sta ušansa daj zòvins a stà segnalànt un mandi a la lenga furlàna. Cuant che scju zòvins a saràn encja lòu pàris e màris, cuaši sensaltri a ghi parlaràn taliàn ai so fioj, cul rišultàt che paj fioj di che generasiòn lì il furlàn al sarà na curiošitàt e basta; sensaltri a nol sarà pì che lenga viva ca ušàvin i so nònus. Cussì chista tradusiòn a è un me pìsul contribùt a la prešervasiòn da la lenga daj nustri vècjus.
I me fioj, nasùs in Canada, a cognòsin amondi puc il furlàn. Una dì, forsi, a saràn tentàs di parlà il furlàn si no altri par capì sè cal à scrìt so pari. A pòl dasi encja che il me lavoru a ju incuriošarà a leši Dante—ca no sarès tant na bruta roba.
A mi par di capì che La Divina Comèdia a è stada zà tradušuda in furlàn, però in tal furlàn clásic, di Ùdin, di San Danèj. Da sé ch’i saj jò, li òperis di Dante a no sòn maj stàdis tradušùdis (par complèt) tal furlàn di San Zuan di Cjašarsa—cal sarès il me furlàn, la lenga daj me vècjus, daj me fràdis, da li me memòris da frut. Par traduši Dante a no mi ocorarès altra rašòn che chista.
Pasolini, in ta un daj so scrìs, al à sugerìt che par tant valòu culturàl cal vèdi, il furlàn al resta pur sempri la lenga dal contadìn; a me mòut di capìlu, na lenga che, encja se coma spièli a fà ben jodi se cal è un furlàn, a resta pur sempri na lenga semplicjòta, adatada a la vita da paešùt, cu la so parlada daj cjamps, da li stàlis, da la plasa, dal bar, da la marìnda e sèna, da li nòsis, daj funeraj, e daj odòus e rumòus da li sèris di estàt. Una lenga, duncja, sensa nisuna pretèša di podej tirasi sù da la cjera e rivà a esprìmi valòus culturaj pì als e astràs.
E che lì, che di jodi se Dante al varès podùt ušà il furlàn coma il so “dolce stil novo” invensi dal toscàn—che lì a è stada na roba ca mi’a incuriošìt tant e ca mi a pocàt un bièl puc a fà stu còmpit.
Guida a la pronuncja dai vocàbuj ušàs in ta chista tradusiòn
Vocàls:
Li vocals a vàn pronuncjàdis coma chès dal taliàn. Il acènt vièrt ( ` ) al è ušàt par indicà la sìlaba ca risèif ’l acènt naturàl da la peràula o pur par indicà significàs diferèns da la peràula, coma par ešempli “nòta” e “notà.” Par rašòns di semplicitàt a no sòn ušàs altri acèns (coma chèl sieràt o chèl dopli). Coma tal cašu di “nòta” e “notà,” la distinsiòn di significàt a è rinduda asaj ben dal acènt vièrt.
Consonàntis:
1. La i-lùngja ( j ) a è ušada par indicà il sun da la “j” in peràulis coma “jò” e “cjàša.”
2. La “z” a è sempri dolsa, coma ta li peràulis “zìn” e “zìmul.”
3. La “s” a è cuaši sempri dura, coma in ta li peràulis “stala,” “strapàs” e “mestri.” Ogni tant a ritèn il sun dols, coma tal taliàn; par ešempli “sdrondenà, “sbati,” e “slungjà.” Cuant che la “s” in miès di dos vocàls a è dolsa, a vèn indicada cul sen diacrìtic “ˇ”, coma in ta scju ešèmplis chì: “cauša,” “mulišìn,” “Cjašarsa.”
4. La “c” o la “g” seguida da la i-lùngja a ghi conferìs a la “c” o a la “g” il sun mol coma ta li peràulis “dincj” e “grancj” o pùr “dongja” e “stangja.”
5. La tradusiòn a no fà distinsiòn fra la “c” dura e la “q.”
Ešigènsis di rima:
La tradusiòn a mantèn il pì pusìbul la tersa rima dal originàl, encja se ogni tant a rìmin doma li ùltimis dos lèteris di na riga (o adiritùra l’ùltima e basta), càšus ca susèdin raramìnt in Dante.
La tradusiòn a si atèn pur a la endecasìlaba dal originàl. Purtròp, rìghis di dèis o dòdis sìlabis, na volta chì, na volta lì, a sbrìsin jù. A è da notà, però, che encja Dante ogni tant al uša cualchi sìlaba in pì o in mancu.
Riconosimìnt:
Ta la me tradusiòn a mi’a tant asistìt La Divina Commedia, Testo Critico della Società Dantesca Italiana, riveduto, col commento Scartazziniano rifatto da Giuseppe Vandelli. A mi’a pur judàt la version eletrònica Mediasoft da La Divina Commedia. Par mancjànsa di un vocabolari dal furlàn di San Zuan di Cjašarsa, i’ai ušàt il Vocabolario della Lingua Friulana di Maria Tore Barbina, ca mi è stàt amondi ùtil, coma che ogni tant a mi è stàt ùtil pur Il Nuovo Pirona. A standardišà la me ortografìa a mi à pur judàt tant me fradi Tony.
Edizione riveduta Decembre 2009
Infièr
Cjànt Prin
A metàt strada dal nustri lambicà mi soj cjatàt in ta un bosc cussì[1] scur che’l troj just i no podevi pì cjatà.
A contalu di nòuf a è pròpit dur: stu post salvadi al sgrifava par dut che al pensàighi al fà di nòuf timòur!
Che colp amàr! Murì al era puc pì brut! Ma par tratà dal ben ch’i’ai cjatàt i parlarài dal altri ch’i’ai jodùt.
I no saj pròpit coma ch’i soj entràt: cul grant sùn che’n chel momènt i vevi, la strada justa i vevi bandonàt.
Necuàrt che’n riva in sù i zevi pròpit là ca finiva la valada— se tremarola’n tal còu ch’i sintevi—
in alt jodùt i’ai la so spalada vistida belzà dai ràis dal pianeta cal mena i àltris dres pa la so strada.
Mancu poura alora—maladeta— che dentri dal còu mi veva duràt la nòt di dolòu fin ta sta meta.
E coma chèl che cuj so sfuàrs da mat al è rivàt da l’onda a la riva al vuarda di nòuf il perìcul scjampàt,
cussì jo cu la mìns ca mi buliva mi soj voltàt davòu a vuardà il pàs che maj, ma maj, al à lasàt zent viva.
Dopo èsimi ripošàt dal strapàs mi soj metùt a zì’n sù pa la riva, fašìnt che’l piè fer al fòs sempri’l pì bas.
Jòt tu, in ta la culìna, viva, na lins tant svelta e lišeruta cu’ na pièl macjada ca la vistiva
davànt di me dut ta’un colp ’si buta e tant intrìc a mi dà, sta trapela ch’in davòu quaši mi fà zì, la bruta!
In ta sta matìna amondi biela al zeva sù’l soreli cun che stèlis ca èrin cun luj cuant che’l amòu divìn al à
movùt par prin dùtis che ròbis bièlis; cussì che i vevi rašòn di sperà da la linsa[2] dal pèl pituràt e lìs
cul timp e’l dòls da la stagjòn cal era; ma’i no savèis se poura ca mi’a fàt la vista di un leòn che da la siera
ben cuntra di me si veva slancjàt cul cjavòn alt e na fàn rabiòša che l’ariuta stesa a veva tremàt.
E na lupa par sigùr bramoša par via da la so gran magresa —a cuj volèvia fàighila peloša?—
a mi a mi era di tanta gravesa cul teròu cal vegneva fòu dai so vuj che vìa luj il sperà da l’altesa!
E coma chèl cal crompa ròbis par luj, fin cal riva il momènt cal pièrt su dut al stenta di cròdighi ai so puòrs vuj;
cussì i eri restàt jò’n ta chel trojùt parsè che’l nemàl sensa nisuna pàs mi feva zì’n jù, ’ndà che’l soreli ’l è mut.
Intànt ch’i mi ruvinavi là a bàs davànt daj vuj a no mi eše capitàt chèl che scoltàt puc i vìn tai timps pasàs.
Cuant che luj’n front di me a si à mostràt “Mišerere di me,” i ghi’ai sigàt, “se sotu tu, ombrena o omp fàt?”
E luj cussì: “No omp; omp i soj zà stàt, e i mès a èrin dùcjus doj lombàrs; tant ’l un[3] che ’l altri bon mantovàn’l è stàt.
Nasùt sub Julio, encja se un puc tàrs, i ai vivùt a Roma sot il bon Augùst tal timp dai dìus dùcjus fals e bušiàrs.
I soj stàt poèta e i’ai cjantàt dal just fi d’Anchiše, vegnùt uchì da Troja, dop’che’l Iliòn brušà ’l veva jodùt, cun puc gust.
Ma tu, di vignì chì parsè’i àtu voja? Parsè’i no scjàlitu la culinuta che di dut sè ca è di bon n’invoja?” “Sotu tu chel Virgìlio, font maj suta, che dal bièl parlà i no ti sòs maj sidìn?” i ghi’ai rispundùt cu la front basuta.
“O! dai altri poès onòu e rimpìn, i speri cal zòvi’l grant leši e amòu ca mi’an fàt zì’n sercia dal to lumìn.
Ti sòs tu il me mestri e autòu; chèl ti sòs che da chèl i’ai cjòlt il stil bièl che cussì tant mi’a fàt onòu.
Jòt che lupa ca mi’a fàt fà ziravòlt: liberèimi di ic, tu ch’i ti sàs tant, che ic a mi’a lasàt cussì tant stravòlt.”
“Cambia strada prima da zì ’ndavànt,” al à dita, vìnt jodùt li me làgrimis, “se stu brut bosc ti vùs lasà scjampànt,
che la bèstia che par chè ti plànzis a no lasa nisùn pasà par sta via. A lu copa e basta—cussì a lu ’mpedìs.
A è tant colma di cativèria che maj no si svuèita da la brama— sempri a si stonfarès, sta bruta tròja!
Cun tancju nemaj a fà da putana e pì ’ncjamò a saràn fin che’l Veltri[4] a la farà ben crepà, sta rufiana.
Chistu nol mangiarà nè cjera nè peltri, ma cognosensa, amòu e gran virtùt, e luj al vivarà tra feltri e feltri.
Sta puora Italia a varà alòr salùt che par chè a è muarta la Camiluta ferida cun Euriàl, Turn e Nišùt.
Chistu a la scorsarà da ogni viluta, fin ca la varà’n tal Infièr ributada, ’ndà che’nradišad’a è l’invìdia bruta.
Jò pal to ben i ghi l’ai zà pensada; tenti davòu di me; stami visìn; i zarìn fòu di chì par l’eterna strada,
indulà che i disperàs a sìghin, e si lamèntin li ànimis vècis che la seconda muàrt dùtis a bràmin;
t ’jodaràs, po, chès ca sòn contèntis tal gran fòuc, parsè ca spèrin di zì lì, un bièl dì, fra li ànimis beàdis.
Dopo, se cun lòu i ti volaràs zì, ti zaràs cun ànima ben pì degna: cun ic ti lasarài al me partì;
chel imperatòu che lasù al regna par ch’jò’i soj stàt ribèl al so alt comànt, par chel post a mi stima ànima ’ndegna.
Chì’l stà chèl che di dùt al è comandànt, chì al è il so post e la so sitàt: beàt chèl che chì al clàma ’ndavànt!”
“Ti domandi di nòuf, poeta laudàt, par chel diu che tu no ti’às cognosùt, fà’n mòut ch’i scjampi stu mal disgrasiàt,
mènimi’n ta chel post ch’i ti’as jodùt, ch’i vuej jodi la puarta di San Pièri e chej ch’al jodi a ti’àn tant displašùt.”
Movùt si veva, e jò stàt dongja ghi eri.
Cjànt Secònt
Il dì al steva finìnt, e’l imbrunì al cioleva i nemaj ca sòn in cjera da li so fadìis, e doma jò uchì
mi preparavi par lotà che guera tant dal cjaminà e pì da la pietàt che precìs i farài jodi com’ca era.
Judàimi, Mùšis; e ’Nzèn[5], tenti alsàt. O mìns ch’i ti às scrìt chel ch’i’ài jodùt, uchì si farà jodi la to nobilitàt.
I ài tacàt: “Poèta, vuàrdimi dùt, jòt se di virtùt in d’ai asaj, e còu, prin di vèimi’n tal pas pì alt metùt.
Tu ti dìs che di Silvio il genitòu,[6] encjamò corutìbil, al imortàl sècul al è zùt, cun cjàr e pièl par di fòu.
Però, se’l aversari di ogni màl al è stàt bon cun luj pensànt al alt efièt cal sarès vegnùt da luj e dal cuj e dal cual,
no ghi par un gran màl al omp di intelèt, che luj al era di Roma e dal impèr dal grant empìreo par pari elèt:
La cual e’l cual, a volej diši il vèr, stabilida ’è stada coma il post sant ’ndà cal risièit il sucesòu dal grant Pièr.
Par chist’ andada che tu ti ghi dàs vànt, al à cjatàt fòu ròbis ca l’àn judàt a vinsi, fin pal Papa, pì’ndavànt;
il Vas[7] d’elesiòn a si è pur inoltràt par partàighi cunfuàrt a chej puòrs fedej che di podej salvasi a vèvin speràt.
Ma jò parsè’i vègniu? No’n d’eše di miej? Jò’i no soj Enèa, e nència Pauli; ca cròdin ch’i lu mèriti a no’n d’è di chej.
A è par chistu che se jò’i mi lasi zì lì i no vorès che il me vignì al fòs màt: tu ch’i ti sàs, dìs tu, che jò’i no rivi fin lì.”
E coma chèl ca nol vòu pì’l dešideràt, e nòuf pensèis a ghi càmbin propòšit, di mout che dal prìn dut al è cambiàt;
cussì i’ài fàt jò’n ta chel post scurìt, parsè che cul pensà i’ai bandonàt impreša, che pròpit bruta a era dal prinsìpit.
“Se jò i ài ben capìt la to inteša,” rispundùt mi à la brav’ ombrena, “ti sòs un bièl puc pauròus, n’ocòr scuša;
e chistu tanti vòltis il omp al frena e gh’impedìs di creà ròbis bièlis; cussì a fàn li bèstis cuant ca àn ombrena.
Par che tu da stu timòu ti ti lìberis, i dišarài di te dut chèl ch’i saj dal prin momènt ch’i ti mi’as dàt pensèis.
I eri lì cun chej che pì’n alt no zaràn maj, e na beàda da li pì bièlis mi’a clamàt, e jò ghi’ài dìta, ‘Dìšmi, daj.’
Ghi lušèvin i vuj pì da li stèlis, e scuminsiàt a veva, dolsa e buna, cun vòus da ànzul’n ta li peràulis:
‘O tu buna ànima mantovana, famoša encjamò’n tal mont e in sù, ca restarà fin che’l mont a si lontana,
il me bon compaj, e no par cašu, ’n ta chel rivòn dešèrt al è tant ’mpedìt dal cjaminà che dal timòu al vòu zì jù.
I’ai poura cal sedi cussì’nsiminìt ch’jò tars al judalu mi sedi levada, coma che lasù di luj i’ai capìt.
Adès mòviti: cun peràula ornada e cun sè che pì a zova par tègnilu sù, jùdilu, ch’jò mi sìnti consolada.
I soj Beatrìs, ch’i ti prej da ca sù; i vèn dal post ’ndulà ch’i vorès tornà; ’l amòu mi fà parlà cal è pi’n sù.
Cuant ch’i torni cul me signòu a tabajà, di te i mi lodaraj tant spès cun luj.’ Tašùt a à: e pront jò a favelà.
‘O fiòla di virtùt, unica par cuj la nùstra rasa a’ncolma pì di dùt chel cjèl cal à tant mancu grancj’ i sìrcui.
Tant mi plàs ’l òrdin ch’i ài risevùt, che’l ubidì, se belzà’l fòs, al sarès tàrs: dìs pur il to volej; al sarà sintùt.
Ma dìšmi parsè che riguàrt no ti’as cuj muàrs di vignì ca jù’n ta stu scur centri da chel grant post, ’ndulà che di tornà ti àrs.’
‘Sicòma ch’i ti vòus savej tant in dentri, i ti dìs sùbit,’ a à rispundùt, ‘parsè ch’i no’ai poura di stu post ch’i èntri.
Si à di tèmi doma di chèl, dut chèl, cal podarès a àltris fàighi mal; d’altri no, ca n’ocòr cal sedi temùt.
Jò’i soj fata par gràsia di Diu, tal, ca no mi tocja la vustra mišèria, e par me stu grant fòuc a nol è letàl.
Fèmina gentìl[8] a è la sù’n pensej e sèria par chist’impedimìnt che par me ti vàs, che dal judiši ver di lasù no si còr via.
Chìsta a ghi’a fàt sen a Lùsia[9], pì’n bàs e ghi’a dita: —Al à di te’l to fedèl amondi bišugna; adès chistu ti lu sàs.
Lùsia, ca è cuntra di ogni crudèl, a è vegnuda li ’ndulà ch’i’eri jò, beàda, sintada cun l’antìca Rachèl.
A à dìt: Beatrìs, loda di Dio, no jùditu chèl che tant ben ti à volùt, che par te al volgàr ghi à dìt adìo?
No sìntitu il so planzi penošùt? No jòditu la muàrt ch’al stà combatìnt ta che curìnt che’l mar no’a maj vinsùt?
Tal mont cussì svelta no è maj stada zènt a fà’l so còmut o vej’l so dàn scjampàt, coma me, che dopo un momènt
i soj vegnuda jù dal me post beàt, fidada duta dal to onèst parlà cal onora te e chej cal àn scoltàt.’
Dopo di vèjmi fàt dut stu rašonà, si’a voltàt cuj vuj lušìns di làgrimis, chè sensa tontonà svèlt mi soj movùt
e’i soj vegnùt da te, lì ch’i ti èris; i’ài scorsàt che troja ch’i ti’as temùt, che sbrisà ti a fàt da li rìvis jùstis.
Duncja se eše? Parsè sotu fermùt?
Parsè i’atu cussì tanti pòuris?
Sù, dati coragiu, no butati jù dal dut!
Vuarda che tre fèminis benedètis a si cùrin di te lasù’n tal cjeli, e’l me parlà ti promèt ròbis bièlis.”
Coma i florùs che di nòt il gèli a ju’ngrišignìs, cu la prima lus a si vièrzin duciu dres’n tal so steli;
cussì cun me, che di virtùt i’eri mùs, dut t’un trat mi soj sintùt plen di coragiu; i’ài dìt, com’un che dùbis non d’à maj vùs:
“O se buna chè ca mi’a judàt ca jù, e tu pur ch’i ti’as ubidìt sùbit a sè ca ti’a dita, cun tant di elògiu!
Dešideri ti mi’as metùt’n tal còu cal rìt, cussì che pì ’ndavànt i vuej zì cun te: i soj pròpit tornàt tal prin propòšit!
Và, ch’un volej besòu ni unìs, te e me: tu duce, tu maestro e tu paròn.” Cussì ghi’ai dita, e dopo ca si’a movùt,
i soj entràt’n ta chel alt e vert stradòn.
Cjànt Ters
Sti peràulis, scùris coma ’l imbrunì, jodùt i’ài scrìtis insima d’un puartòn; e jò: “Mestri, jùdimilis a capì.”
E lùj a mi, coma un cal sà dut benòn, “Chì a è miej bandonà ogni suspièt; chì a’è miej ca mori ogni malarašòn.
I sìn tal post rivàs ca nol è maj cujèt. T’jodaràs zent che di mal an d’àn par dut e ca àn pierdùt il ben dal intelèt.”
E avìnt la so man ta la me metùt, cun muša suridìnt, ca mi’a dàt cunfuàrt, cun luj’n ta li ròbis segrètis i soj zùt.
Uchì làgnis, suspìrs, e planzi fuàrt si sintèvin ta l’aria sensa stèlis, che jò dal me lagrimà mi soj necuàrt.
Lènghis divièrsis e strambolotàdis, colps di ràbia e peràulis di dolòu, vòus sù, vòus jù, cun sun di mans judàdis,
a fèvin un mulinà di rumòu cal era sempri lì’n ta l’aria scura: cussì vint e savolòn a fàn ’l amòu.
Alòr jò, pecjadòu, cun gran primura i ài dìt: “Mestri, sè ca è ch’i sìnt? E cuj soni chej ca l’àn cussì dura?”
E luj a mi: “Chistu grant avilimìnt a l’àn li ànimis puarètis di chej ca no’an fàt nè dal bon nè dal brut, vivìnt.
A sòn misturàdis cun chel grup intej di chej anzùi ca no si sòn ribelàs, ma nencja ’ghi sòn stàs a Diu fedej.
No esìnt pì biej, ’l Alt a i’u à fòu butàs; nencja, po, dal profònt infièr no sòn volùs; e cussì nisuna gloria paj danàs.”
E jò: “Mestri, sè ca àn chej uchì vegnùs ca si lamèntin sempri e cussì tant fuàrt?” E luj a mi: “Ti lu dìs si ti lu vùs.
Chìscjus a no’an speransa da la muàrt; la so vita svuàrba a è tant basa, ca ’nvidièjn dut sè ca no ghi fà part.
Fama di lòu il mont a no ghi’n lasa; tant Bontàt che Gjustìsia ’jù trata mal: lasànju lì ca sòn; vuarda e pasa.”
E jò, rivuardànt, jodùt i’ai un segnàl che zirànt cussì tant svelt al zeva c’ogni altra poša a pareva mal;
e davòu na fila lungia’l veva di zent, che jò i no varès maj crodùt che la muàrt tanta’n distruševa.
Dopo ch’i vevi qualchidùn cognosùt, mi soj necuàrt da l’ombrena di chèl che par viltàt fàt al veva’l grant rifiùt.[10]
Jò i’ai capìt pròpit a volu che chèl ch’i jodevi uchì a èrin i pauròus rifiutàs dai amìs e dai nemìs dal cjèl.
Scjù puòrs disgrasiàs maj vivùt a vèvin; dùcjus nùs a èrin, e becàs par dut da èspis e da moscjòns a vegnèvin.
Rigàdis di sanc li mùšis ghi vèvin jodùt; ai so piè s’implombava’l pantàn di làgrimis e’l vegneva da vièrs schifòus lecàt dut.
Sùbit dopo i’ai notàt altri vìis, e zent jodùt i’ai’n riva d’un grant flun; i’ai dìt: “Maestro, a’è miej ch’i ti dìšis
cuj ca sòn chej là e parsè che ognùn al par tant pront di zì ta l’altra banda: lus an d’è pucja e i no’n cognòs nencjùn.”
E luj a mi: “Dut ti sarà avonda clar cuant ch’i fermarìn i nustri pàs là dal Acherònt, ta la so banda.
Alora cuj me vuj vergognòus e bàs, temìnt che’l me tabajà no ghi plašès fin’n riva dal flun i mi soj dita: Tàs.
Alora’n ta’un barcjòn cuj’ i jòdiu adès? Un vecjàt[11] dut blanc dal pelàn stravècju, cal sigava: “Guaj a vuàltris, spirs brus e mès!
No rivarèis maj i poscj’ als a jòdiu: i vuèi menavi’n ta che altra riva, ’ndà che’n cjàlt o’n frèit, il scur’l vèn sempri ma sempri jù.
E tu ch’i ti sòs chì, ànima viva, và via da scjù chì, ca sòn dùcjùs muàrs.” Ma jodùt ch’i no lasavi la riva,
al à dita: “Par altra via o puàrs ti zaràs in spiàgja par pasà, no chì: una barcjuta ti menarà pì tars.”
E’l me capo a luj: “Caròn, stà fer lì: al vòu cussì ’ndulà che dut si pòl vej e sè ca si vòu; nòsta domandà di pì.”
E èco che fers sòn stàs chej cragnòus pej dal barcjadòu di che lìvida palùt, cuj vuj coma bòris ròsis, par intej.
Ma sti ànimis, ca sufrìvin’n tal so èsi dut nut, s’impalidìvin e batèvin i dincj’ apena ca sintèvin il parlà crut:
a bestemàvin Diu e’i so parìncj’, la zent e’l post e’l timp e’i gragnej da la so siminsa—e via cuj dincj’.
Sul pì tars, unìs dùcjus insièmit, chej, planzìnt fuàrt, a sòn zùs tal salvadi rivòn cal cjoj sù chej che Diu no vòlin vej.
Cuj vuj di bòris, chel demòni, Caròn, a ghi fà un sen e dùcjus al cjoj sù; par chej ca vàn plan, il remo al è bastòn.
Coma che d’autùn li fuèis a còlin jù una dopo l’altra, fin che li bràghis a li jòdin dùtis in cjera da la sù,
cussì a era cun che brùtis simìnsis di Adàm, che dal rivòn si butàvin, un’a’una, com’usièl ch’i ti clàmis.
E via che’n ta l’onda scura a zèvin, ma prima ’ncjamò di rivà par di là, chì di cà àltris tàntis a vegnèvin.
“Cjàr’l me bon fantàt,” dìt al à’l me mestri ulà, “chej ca vàn a murì’n ta l’ira di Diu, da ogni paìs a vègnin dùcjus cà;
e’a sòn prons a trapasà chel flun la jù, spronàs—e coma!—da la gjustìsia dal’Alt; cussì che, timòu o no, no si pòl fermàju.
Par chì, maj nisùn a pasa sensa tuàrt; però, se Caròn di te si lagna, zà ti sàs il parsè dal so lamìnt fuàrt.”
Al fin di chistu, la scura cjampagna a à tremàt tant fuàrt che dal spavìnt la front di sudòu encjamò mi bagna.
Lagrimànt la cjera a à soflàt un vint e lampà jodùt i’ai un claròu rosùt che via a mi’a cjòlt ogni sintimìnt;
E jù che’l me cjàf ’nsiminìt’l è zùt.
Cjànt Cuàrt
Mi’è stàt ròt tal cjàf chel sun profònt da’un brut rumòu di ton ch’i’ai alòr sintùt, com’un ch’a colp sveàt al torna tal mont.
E’n zìru’l vuli ripošàt i’ài movùt; mi soj a colp levàt e’i ài atòr vuardàt par cognosi’l post ’ndulà ch’i’eri vegnùt.
A à ’ntivàt che’n tal orli mi soj cjatàt di che valada dal buròn doloròus che sensa fin al risèif un lamìnt scunfinàt.
Scùr e profònt al era stu post nebulòus, tant che par cuant ch’i vuardavi tal font, no jodevi nuja’n ta stu bus pietòus.
“Adès vèn, ch’i zìn jù’n ta stu svuàrp di mont,” al à tacàt il poeta, palidùt: “jò’i saraj prin e tu ti saràs secònt.”
E jò, che’l so colòu i vevi ben jodùt, ghi’ai dita: “Coma’i vègniu, se tu ti tèmis ch’i ti’as da dami coràgiu in dut?”
E luj: “Il grant patì di che persònis ca sòn ca jù mi fàn tant impalidì dal dolòu che tu poura ti lu pènsis.
Zìn, ch’i vìn tanta strada da fà’n ta stu dì.” Cussì dišìnt al è partìt e mi’a partàt tal prin sìrcul cal ’mbràsa chel abìs lì.
Ta chel post chì, secònt chèl ch’i vìn scoltàt, No’l era tant il planzi coma’l suspirà che tremà’l feva dut pa l’eternitàt.
Chistu al era’un patì sensa turtura par cussì tancju di lòu da no crodi: frùs, fèminis e òmis a’n d’era na vura.
Il bon Mestri a mi: “No ti vòus di chej spìris lì ch’i ti conti cuj ca sòn? Prima di zì ’ndavànt i vuej fati jodi
che lòu no’an maj pecjàt, e i mèris ca àn no bàstin, parsè ca no’an vùt batièšin, cal parta a chel crodi che par te al è bon.
E s’a àn vivùt davànt dal Cristianèšin, Diu no’an vùt ocašiòn di adorà; e un di chìscjus i soj jò medèšin.
Par difiès cussì, no par altra tara, i sìn pierdùs, e dom’ di chist ufindùs; i dešideràn dut, ma sensa sperà.”
Sè mal ca mi’an fàt i pensèis apena sintùs; ma cuancju di lòu di cussì grant valòu ch’jodùt i’ai’n ta chel limbo, dùcjus sospendùs!
“Còntimi, Mestri, còntimi, signòu,” par volej èsi sigùr—i’ai scuminsiàt— di che buna fede ca vìns ogni eròu:
“fòu da stu post chì, cal vedi meritàt o no, no eše maj nisùn stàt beàt?” Capìt a volu il me significàt,
al à dita: “Jò i’eri nòuf’n ta stu stàt cuant ch’jodùt i’ai vignì un grant omp e potènt, cun un clar sen di vitòria coronàt.[12]
Cun luj al era il pari da la zent, il fi Abèl e l’ànima di Noè, e di Mošè, legista e ubidiènt;
il vecju Abramo e Davìt il re, Israèl cun so pari e cuj so fioj, e Rachèl che tant al voleva vej cun sè:
chìscjus e àltris beàs a sòn stàs da Luj; e ti’as di savej che prima di lòu nisùn si salvava, s’a no’èrin ànzui.
Al parlava ma’i no stèvin in davòu; atravièrs il bosc i paràvin via, stu bosc plen di spìris d’ogni colòu.
No èrin ’ncjamò tant lontàns zùs vìa dal post dal sun, cuant ch’i’ai jodùt un fòuc che’l scur di chel mont al scorsava via!
I’èrin encjamò un puc lontàns dal lòuc ma mi’à dut ta’un colp parùt da jodi se zent in gamba ca ghi vegneva fòu.
“O tu che siènsa e àrt ti sàs godi, cuj sonu chìscjus ca’an cussì tant rispièt? Ca no sòn coma i àltris si pòl ben crodi.”
E luj: “Di sì tant onòu a sòn sogjèt, dal mòut che lasù di te a sòn tratàs, che’l cjèl’ju gràsia e’n davànt ju mèt.”
Intànt na vòus i’ài sintùt uchì a bàs: “Fèjghi tant onòu a stu grant poèta: al’tòrna’l so spirt, da cuant ch’i èrin stàs lasàs.”
Cussì dìt e la vòus di nòuf cujèta, cuatri spìris jodùt i’ài vignì uchì, cu la muša nè trista nè contenta.
Il me bon mestri al à tacàt cussì: “Vuarda chel là, cu la spada ta la man, cal stà cjaminànt davànt di chej tre lì.
Chistu al è Omero, poeta sovràn, ’l altri’l è Oràsio, satìric, cal vèn; Ovidio’l vèn ters e par ultin Lucàn.
Però coma che ogni un al convèn tal nòn cal à sunàt cu’na vòus besola,[13] a mi fàn onòu, e di stu chì a fàn ben.”
Cussì jodùt i’ai duta la biela scuèla di chel signòu cal à cussì alt il cjànt, che pì’n alt daj àltris com’aquila’l svuàla.
Dopo stàs un puc insièmit, rašonànt, vièrs me si sòn voltàs e mi’àn fàt bon sen, e’l me mestri ridùt mi à, e tant.
Pì onòu encjamò mi’an fàt—oh in plen!— e consideràt mi’an un da la so schiera, cussì ch’i eri sest tra chel grant inzèn.[14]
Cussì i sìn zùs fin là da la lumiera, parlànt di ròbis che’l taši’l è bièl, pròpit coma’l parlà ’ndulà cal era.
I sìn rivàs al piè di un nòbil cjascjèl, circondàt sièt vòltis da àltis mùris, difindùt dut intòr da un rìvul bièl[15].
Chistu i vìn nu pasàt coma cjèris dùris; cuj grancj poès i soj entràt par sièt puàrtis ca ni’àn partàt ta un pràt di èrbis vèrdis.
Uchì a era plen di zent cun espresiòns gràvis, che di grant autoritàt a parèvin; tant puc a parlàvin, ma cun vòus dòlsis.
Cussì, tiràs un puc in bànda i si sìn, in ta un post vièrt, luminòus e alt, che jodi dùcjus cuàncjus i podèvin.
Pròpit li’n davànt, in ta chel bièl vert di smàlt, li grandi ànimis a mi’àn mostràt, che di vej jodùt i’ài ‘ncjamò tant riguàrt.
Elèctra cun tancju compàis i’ài notàt, che fra chej cognosùt i’ai Ètor e Enèa, e Sešar dut armàt cul vuli infogàt.
I’ài jodùt Camila e Pantasilèa da l’altra banda, e encja il re latìn cal era lì cun so fia Lavinèa.
I ài jodùt chel Brut cal à scorsàt Tarcuìn, Lucrèsia, Gjùlia, Màrsia e Cornèlia; e’n banda, besòu, i’ài jodùt Saladìn.
Dopo ch’un puc alsàt i’ai li sèis par aria, Jodùt’i ài’l mèstri di chej ca sàn[16] sintàt cun chej da la filošofia.
Dùcjus lu mìrin, dùcjus onòu ghi fàn: chì jodùt i’ai Socrate e Plàton che davànt daj àltris tant visìn ghi stàn;
Democrito che’l mont a cašu al pòn,
Diogene, Anasagora, e Tal,
Empedocle, Eraclito e Zenòn;
E i’ài jodùt il bon sielzitòu dal cuàl— di Diòscoris i parli—e pur Orfèo, Tulio, Lino, e chel Seneca moràl;
Euclide’l geometra e Tolmèo,
Ipocrate, Avicena e Galièn,
Averòis e’l so timòn, Aristotèo.
Jò no pòs diši di dùcjus in plen parsè ch’i’ài encjamò tant da contà, e’i fàs, no’l contà, ogni tant a vàn a sen.
Intànt, daj sèis ch’i èrin, in doj i sìn cà: e’l duca, cal sà, mi’à menàt via di là, fòu da la calma, là ca si sìnt tremà;
là che nuja no si pòl pì luminà.
Cjànt Cuìnt
Cussì, zìnt jù, il prin sìrcul i ài lasàt e jù’n tal secònt, che mancu spàsiu al à, ma di dolòus e lamìns tant pì colmàt.
Mìnos—se oròu!—a si sìnt rugnà: al vuarda li còlpis’n ta chist’entrada, e’l lasa’l codòn ca si rangj’ a gjustisià.
I dìs che cuant che ànima mal nasuda, a ghi vèn davànt, dut’a si confesa; luj, che di pecjadòus s’intìnt avonda,
a la mèt’n tal infièr com’che ben al sà: a si rodolèa la coda atorotòr, secònt cuant jù ca varès da zì a stà.
Sempri tàntis di lòu a ghi stàn intòr; un’a’una a vàn al so judìsi; a dìšin e jòdin, e dopo jù’n tal fòr.
“O, sòtu chì tal post daj dolòus tu, sì?” a mi’à dita Mìnos cuant ca mi’à jodùt, bandonànt pal momènt il so ufìsi,
“Atènt dal entrà e no fidati di dut: cròt puc a la grandesa da l’entrada!…” E’l me siòr a luj: “Parsè sìghitu, brut?
Nosta ’mpedì’l destìn da la so strada: al à volùt cussì ’ndulà ca si pòl sè ca si vòu; pì di tant no domandà.”
A chistu punt il penòus lagnasi nol’ àju tacàt a sìnti! I soj vegnùt là che’l grant planzi mi fà pierdi’l contròl.
Rivàt’i soj ’ndulà che’l luši’l era mut, e’un rugnì si sinteva com’un mar da temporàl cuant cal è da vins contràris ben sbatùt.
Maj si straca sta bufera infernàl, ma i spirs a malmena e strisina, a ju svolta e sbàt coma che fà al sà’l mal.
Cuant ca rìvin davànt da la ruvina, a sìntin tant sigà, planzi e lamìns, e bestemà fuàrt la virtùt divina.
Capìt i’ai che’à scju tìpos di turmìns a èrin danàs i pecjadòus carnaj, ch’al apetìt a sotomètin la mìns.
E com’che l’àlis a pàrtin i sturniej fis coma nùlis cuant cal fà’l grant frèit, cussì chel vìnt i spirs mal nasùs, chej,
jù sbalotèa chì, lì, sù, jù, pròpit tant; nisuna speransa’a ghi dà maj cunfuàrt, no di finì, ma d’un sufrì mancu grant.
E coma i grù che’n alt a cjàntin da muàrt, fasìnt’n ta l’aria na riga lungja, cussì i’ai jodùt vignì, strisinànt tuàrt,
ch’ombrènis che’l vint’l partava dongja. Par chistu i’ài dita: “Cuj sonu, Mestri, chej che l’aria nera cussì tant ju stangja?”
“La prima di lòu che tu i ti’as estri di cognosi,” mi’à rispundùt alora, “a era regina di lènghis—un mostri!
Ai vìsis dal cuàrp butada, sta siora, i plašèis dal libìd a veva fàt lècit, par scušà chej che per chej ic a era siora.
Semiràmis a era, e d’ic a è stàt scrìt, che suseguìt a veva Nino, dopo vèjlu spošàt: a regnava cjèris che’l Sultàn al à par dirìt.
L’altra a è chè che par amòu si’à copàt,[17] rompìnt fede cu la siniša dal so omp; dopo a vèn Cleopatra, spirt ’mpasionàt.
E Èlina pur t’jòdis, che par un omp tant timp a’à coròt; e t’jòdis il grant Achìl che fin’n fin par amòu al à lotàt, puòr omp.
I t’jòs Paride, Tristàn,” e pì di mil òmbris mostrànt e nominànt mi’è zùt, ch’amòu la vita ghi’à scurtàt’n mòut sìmil.
Dopo ch’i’ai il me bon insegnànt sintùt nomà che siòris antìchis e’i so siòrs, pietàt i’ai sintùt e’i sintimìns cuaši pierdùt.
I’ai scuminsiàt, “Poeta, dami la vòus par parlà cun chej doj che ’nsièmit a vàn e a somèjn lišerùs’n ta stu vint estròus.”
E luj a mi: “Ti’u jodaràs cuant ca saràn pì visìns; alora tu ti’u’mploraràs pal amòu ca ju mòuf, e lòu a vegnaràn.”
Alòr’ apena che’l vint ni’u’a visìn menàs, i’u ài clamàs: “O ànimis afanàdis, parlàini pur, se à àltris no ghi displàs.”
Coma colòmbis da voja clamàdis, àlis alsàdis e’n tal dols nit fèrmis, a vègnin par l’aria dal volej partàdis;
cussì lòu, li zens di Didòn lasàdis, a nù a sòn vegnùs par l’aria tonfa, cussì fuàrt ’èrin stàdis d’afièt li clamàdis.
“O tu ànima dal cussì tant bon fà, che višitànt ti vàs par stu ariòn scur nù, che’l mont tinzùt di sànc i vìn timp fà,
se’l re dal universo no ni fòs dur, di còu lu prearèsin di dati pas, a ti che’l nustri grant mal ti fà’un dòu pur.
Di chèl che scoltà e che parlà vi plàs, nu’i scoltarìn e’i vi parlarìn a vuàltris mentri che’l vint, com’cal è cal fà, al tàs.
Jò, scoltàit, i soj nasuda’n ta li bàndis in riva’l mar ’ndulà che’l Po al vèn jù par mètisì’n pas cuj so tributàris.
’L amòu, che tal còu bon si taca sùbit sù, su chistu chì dal bièl aspièt si’a pojàt e mi’è stàt cjòlt; il coma nol vòu zì jù.
’L amòu cal vòu ’l amànt sempri riamàt, a mi’a dàt di chistu un plašej cussì fuàrt che, coma ch’i t’jòs, no mi’à ’ncjamò lasàt.
’L amòu ni’à partàt a la stesa muàrt: maladèt chèl che la vita ni’a robàt.” Sti peràulis di lòu tocjàt mi’an fuàrt.
Puòr’ànimis, i’ài pensàt, sè ca àn pasàt! I’ai sbasàt il cjàf, e tegnùt tant bas, fin che’l poeta “Sè atu?” mi’à domandàt.
I ài rispundùt cussì: “O sè sfurtunàs! Cuancju pensèis dols, cuancju dešidèris, ca àn menàt scju chì’n tal doloròus pàs!”
A lòu ziràt, movùt da chisti ròbis, i’ai tacàt: “Francesca, il to sufrì grant e lagrimà mi fàn dòu, tu ti capìs.
Ma dìšmi, al timp dal dols suspirà e tant, a sè e coma vi àja ’l amòu concedùt di savej chèl ch’i stèvis dešiderànt?”
E ic a mi: “No’è nuja di pì brut che’l recuardasi daj momèns pi biej ’n ta la mišèria; e chistu’l to mestri lu sà dut.
Ma se la prima radìs ti vòus savej dal nustri amòu, se pròpit ti lu vòus, alora planzìnt contàtilu i vuej.
I stèvin na dì lešìnt chel toc gustòus di Lanselòt e’l amòu cal sinteva: besoj i èrin e par nuja sospetòus.
Pì di na volta i vuj ni voltava chel leši, e palidùs i restàvin; ma doma un momènt ni ruvinava.
Cuant ch’i lešèvin com’che’l ridi amàt al vegneva tant busàt da tal amànt, chistu che di me no si’a maj distacàt,
la bocja’mi’à busàt e’l à tremàt tant. Galeòt al era’l lìbri e’l so autòu: da chel dì i no vìn lešùt pì ’ndavànt.”
Mentri che un daj spirs al contava di còu, Chel altri al planzeva, cussì che di pietàt mi soj sintùt mancjà, coma un cal mòu.
E jù’i’soj zùt, coma un cuàrp muàrt colàt.
Cjànt Sest
Al tornà da la mìns, che coruda ’era via davànt da la grant pietàt daj doj cugnàs, che plen lasàt mi vèvin di malinconìa,
nòufs turmìns e na vura di altri tormentàs i’mi jòt atòr: ch’ uchì i mi movi, o ch’i mi vòlti ulà, par dut a sòn danàs.
I’soj’n tal ters sìrcul, ’ndulà che’l plovi al è eterno, maladèt, frèit e tant grèif; chì’l è sempri’l stes; maj nuja ca zovi.
Tampiesta grosa, aga sporcja, e nèif a si discàrga in ta st’ària nera e’a marsìs la cjera che chìst’l risèif.
Cerberus, crudèl e orìbil fiera, al zeva cainànt cu li so tre gòlis su zent infangada che chì a era.
Vuj ’nflamàs, barbòn grisignòus e grìs, pansòn grant e òngulis lùngis, al sgrifa, al spela e’l sventra i spìris.
La plòja ju fà sigà coma càgnis: si ripara ognùn’n tal altri cjantòn e si cuntuàrzin sempri, sti carògnis.
Cuant ch’ jodùt ni à, Cerberus, stu vieròn, li bòcis vierzùt al à e li sgrìnfis mostràt; dut il cuàrp si moveva di stu bestiòn.
Il me duca li so mans al à sbasàt, e cul puj plen di fangu ’ndavànt si’a fàt e’n ta li gòlis ’famàdis lu’a tiràt.
Coma chel cjàn che bajànt al vèn bramànt e si cujèta cuant che’l past fra’i dincj’ si’a metùt e par divoralu dut al stà lotànt,
cussì a fèvin chès, ogni mušu sporc e brut, di Cèrberus, il demòni; e se repetòn! Ogni danàt’l voleva èsi sort, dut.
I zèvin su l’òmbris che domàdis’a sòn da stu plojòn, e’i ghi pojàvin i piè su li vanitàs[18] che vera zent no sòn.
Distiràdis par cjera dùtis’a èrin, fòu che una che svelta si veva levàt cuant ch’jodùt a veva che davànt ghi zèvin.
“O tu che’n ta stu infìèr ti sòs entràt,” a mi’a dìt, “dìs cuj ch’i soj, si ti lu sàs: tu ti sòs stàt, prin che jò’i fòs disfàt, fàt.”[19]
E jò a ic: “Il tant dolòu ch’i ti às, forsi da la me mins a ti tira fòu: chej cussì cambiàs in mins no mi sòn restàs.
Ma dìšmi cuj ch’i ti sòs che stu dolòu ti às e chista tant granda pena che, se no la pì granda, a fà pì dòu.”
E luj a mi: “La to sitàt, ca è tant plena d’ invidia che zà a vèn fòu daj òrlis, mi’a tegnùt in ta na vita serena.
Vuàltris sitadìns Cjaco i mi clamàvis: par via di che stupida di gola i’soj’n ta la plòja, tu ti lu jòdis.
E jo, puorànima, no soj besola; sti àltris a sufrìsin il stes afàn par sìmil colpa,” e dìt nol à altra peràula.
I’ghi’ai rispundùt: “Cjaco, il to malàn mi’è pešànt, e al lagrimà m’invida; ma dìšmi, si ti lu sàs, ’ndà ca vegnaràn
ducju chej da sta sitàt dividuda; s’an d’è di drès; e dìšmi la rašòn che di tant malvolej a è batuda.”
E luj a mi: “Dopo ’na lùngja tensiòn, a vegnaràn al sanc, e la part salvàdia, l’altra a butarà fòu cun dura asiòn.
Pì’ndavànt’è miej che chist’a si sesti via entri tre àis, e ca zedi a vinsi l’altra par fuarsa dal tal da la lušingarìa.
Par un bièl puc i cjàfs als a tegnarà, Pocànt chej àltris amondi in jù, com’s’al vès displašej o pucja cura.
Di drès an d’è doj, ca sòn puc scoltàs sù: supiàrbia, invìdia e’varìsia ’sòn li tre falìscjs che’i còus a tègnin impijàt sù.”
Chì finìt di diši’l veva sè ca feva compasiòn; e jò a luj: “Sù, di pì ti m’insègnis e di pì parlà fami un regàl bon.
Farinàta e’l Teghiàl, zent ch’èrin dègnis, Jàcu Rusticùs, ‘Rigo e’l Moscja e’i àltris ch’al ben fà s’inzegnàvin[20], dìs
’ndulà ca sòn, che d’jòdiu i vuej riscjà; che jò i’ai pròpit tanta voja di savej s’a sòn la sù o se ’l infièr ju pescja.”
E luj: “Lòu a sòn nenfra l’ànimis dal neri p’intej: divièrsis còlpis ju tira vièrs il font: si ti vàs p’in jù, ti’u jodaràs, chej.
Ma cuant ch’i ti saràs la sù’n tal dols mont, i speri ch’i ti mi metaràs in mìns d’àltris: basta; di dìšiti di pì i no soj pì pront.”
Da chì, di sbiègu mi deva ocjàdis; mi’a vuardàt, e dop’un puc i vuj al à sbasàt e’l rest cun che altr’ ànimis infangàdis.
E’l duca a mi: “Pì nol vegnarà sveàt Fòu che dal sun da l’angjèlica tromba, cuant ca vegnarà l’ostìl potestàt:
ognùn’l riodarà la so puora tomba, sù’l cjolarà la so cjàr e figura, e’l sintarà chèl che sempri’l rimbomba.”
I vìn trapasàt sta sporcja mistura di ombrènis e plòja, zìnt amondi plan, tocjànt un puc da la vita futura:
sì ch’jò i’ài dìt: “Mestri, scjù turmìns ca’an, a cresarànu dopo la gran sentensa o pì pìsui a doventà a zaràn’?”
E luj a mi: “Tòrna ta la to siensa, ca vòu, cuant che la roba è pì perfeta, che pì si sint’l ben, ma encja’l mal s’intensa.[21]
Par che lòu—ognùn di chista zinìa maladeta— in vera perfesiòn maj pì no zaràn, di là pì che di cà ognùn si speta.”
Atòr di che strada i sìn zùs man a man, parlànt tant di pì di chèl ch’jò i’ài dita; e’i sìn rivàs ’ndulà ca è pì malàn:
e Pluto, il grant nemìc, ’l è chì cal stà.
Cjànt Siètim
“Papè Satàn, papè Satàn, alepì!”[22] al à tacàt Pluto cu la so vòus ràuca; e chel omp gentìl che tant al sà, e pì,
par dami cunfuàrt a mi’à dita: “Vèn cà, no vej poura, che par tant che luj’l provi, di lasà sta riva no ni tegnarà.”
Alora, voltàt vièrs chèl dal sglonf lavri, a ghi’à dita: “Lupo maladèt, tàs sù: cu la to ràbia rošeèiti pur dentri.
A no è sensa rašòn ch’i zìn chì jù: Cussì’l è volùt’n tal alt, ’ndà che Michèl si’à vendicàt par che ribeliòn la sù.”
Coma vèlis sglonfàdis da’un vintusèl a còlin spleasàdis a bas dal àrbul, cussì a è colada’n cjera sta bèstia crudèl.
E’i sìn rivàs tal orli dal cuàrt sìrcul entrànt sempri pì ta la riva dulìnt ca ’nsàca dut’l mal dal mont, grant e pìsul.
Ahi, gjustìsia di Diu! Cuj tègnia’n mint i nòufs patimìns e dolòus ch’i’ài jodùt? Parsè castigani cussì, diši i intint?
Coma ca fà l’onda ulà’n ta chel stretùt[23] ’ndà ca si ròmp cun chè ca vèn dal altri mar, cussì a convèn ch’uchì la zent a fedi un zirùt.
Che chì a era pì zent dal sòlit a era clar; da na banda e da l’altra, sigànt fuàrt, remenànt pèis cun un sfuàrs grant e clar,[24]
a si sbatèvin intòr, e sintìnt tuàrt, ognùn si zirava e voltava’n davòu, sigànt: “Parsè tentu?” e “Parsè no, stuàrt!”
A si ziràvin lì ca era puc lušòu da ogni man pa la banda oposta e via cul sigà plomp di dolòu;
alòr’a si voltàvin, sensa sosta, pal so miès sìrcul ta che altra gjostra. E jò, cul còu cal steva mal e basta,
i ài dita: “Maestro, fami ‘ na mostra da la zent ca è uchì: soni dùcjus clèrics chej tonsuràs a la nustra sinistra?”
E luj a mi: “Dùcjus’ sòn stàs stràbics di mìns cussì tant in ta la so vita, che spèšis bùnis maj no fèvin[25], scjù lambìcs.
A vègnin zà ben bajàs,” al à dita, “cuant ca rìvin in taj doj puns dal sìrcul indulà che colpa contrària a ju smista.
Chìscj’èrin prèdis, che di tèt pelòus sul cjàf non d’àn, coma pur pàpis e cardinài, che crumìros a èrin, e no’n pìsul.
Alora jò: “Maestro, fra chiscju taj jò i varès da cognosi qualchidùn di chej ca si sòn infangàs di scju mài.”
E luj: “Pensèis strans ti às, ogni un: pa la vita ’gnoranta ca ju’a tant sporcjàs, scurs doventàs a sòn adès, ognidùn.
A pararàn via par sempri a fà fracàs: chìscjus[26] fòu a vegnaràn dal sepulcri cul puj sieràt, e’i àltrìs cuj cjàfs spelàs.
Il mal dà e il mal tegni il mont pulcri a ghi’à cjòlt, e menàs’n ta sta barufa: sèdin se ca sèdin, jò’i no ju ’mpulcri.[27]
Adès ti jòs, fiòl me, ca no fàn mufa i bens metùs in man da la Furtuna, che di lotà par chej la zent maj si stufa;
pars’che dut il oru cal è sot la luna, e cal è zà stàt, a’chist’ànimis stràchis a no ghi zovarès, nencja a una.”
“Maestri,” i ghi’ai dìt, adès ti mi dìšis: “Chìsta Furtuna che tu ti’as minsonàt, sè ca è, che’i bens dal mont’a à’n ta li sgrìnfis?”
E luj: “Puori creatùris, cuant stonàt ch’i vèis—cuant’ ignoransa—e chist vi ufìnt! Adès capìs ben il me significàt.
Chèl che dut’l savej al à sempri prešìnt, al à fàt i cjèlos e ghi’a dàt la guida, cussì ch’ogni part’n t’ogni part a và risplendìnt,
e la lus par dut compaj al fida; cussì cu li ròbis bièlis d’ogni dì: al vòu ca vegni in tal mòut spartida
che ulì sempri ferma no resti, di dì’n dì; ma che da zent a zent e sanc a sanc sensa ’l impedimìnt dal omp a zedi.
Pars’che la zent a và’n sù e’n jù, flanc a flanc, seguìnt da la Furtuna il judìsi, che platàt ’l è com’la bišàta’n tal fanc.
A no è contrast fra ic e’l vustri cognosi: chìsta a prejòt, a gjùdica, e a proseguìs a regnà; pur altri dìus a fàn cussì.
Li so permutasiòns a no àn pàušis: la necesitàt ’la fà cori a fuàrt, cussì spes sòn zens ca si mùtin, e tàntis.
Chìsta a è chè ca risèif sempri tant tuàrt encja da chej ca varèsin da plaudìla; a ghi dàn colpa, lòu, cun vòus ca à dal stuàrt;
Ma ic a è cuj beàs; colpa non d’è ulà: cun l’altri prin’ creatùris contenta, a si la gòt a zirà la so rodela.
Adès zìn jù là che di pietàt an d’è tanta; zà a cola ogni stela che’n sù a zeva cuant ch’jò mi soj mòt, e’l pì stà al è vietàt.”
Zùs i’èrin atòr dal sìrcul; ulì si jodeva na fontana ca boleva e colava in ta un fosàl che da lì’l vegneva.
Ulì na vura l’aga scura a rugnava e nu, seguìnt che onda cjalinòša, jù i sìn zùs, pa’un troj che’n banda’l menava.
Styx si clama sta zona paludoša; uchì a còr sta puora roja, vegnìnt jù al piè di sta riva griša e pietoša.
E jò, che da chì i vuardavi fis la jù, i’ài jodùt zent ’nfangada’n ta chel pantàn: nus e cul mušu che dùcjus a tegnèvin in jù.
Chìscjus si malmenàvin cu la man e cul cjàf e cul pet e encja cuj piè, e a si sbranàvin cuj dincj’, plan a plan.
Alora’l bon mestri: “Fiòl me bon, chì a è l’ànima di ognidùn vinsùt da l’ira; i’vuej pur che tu ti vègnis a crodi che
sot da l’aga a è zent ca suspira e ca fà bulì chist’aga fin parzora coma che’l vul’ ti dìs, là cal zira.
Dal fangu a dìšin:”Vilìs i’èrin na vura ’n ta l’aria dolsa che’l soreli al ’legrìs, rošeàs dentri da rabia e malora.
Adès i sìn chì malcontèns’n ta scju fàngus grìs. Chist’ ìn[28] a lu gorgolèin scju puòrs brùs che’n peràula clara no ti’u sìntìs.”
‘Cussì da stu cragnòus di post via i’sìn zùs. Tegnìnsi tra la riva secja e’l miès, e vuardànt chej che’n sta melma a vèvin il singlùs,
dongja di na tor i stèvin rivànt adès.
Cjànt Otàf
Jò’i dìs, zìnt ’ndenànt, che amondi prima ch’i rivàsin al piè di che alta tòr i nustri vuj a èrin zà zùs insima,
’nta che do flamùtis ch’i ghi vèvin jodùt ’ntòr e n’altra che da lontàn ni feva sen: se fadìja a cjòighi’l vuli d’intòr!
Jò, vièrs il mar voltàt cul còu dut plen, i’ai dìt: “Chist’sè’l dìšia, e sè cal rispùnt ’l altri fòuc, e cuj’l eše ca lu mantèn?”
E luj a mi: “In ta l’onda sporcja belzà tant ti pòdis tu jodi chèl ca si speta, se’l fangu fumòus no lu plata a stu punt.”
Na cuarda no’a maj pocàt da sè saèta, ca corès via pa l’aria finuta com’ch’jò’i’ai jodùt ‘na nàf pisuluta
vignì par aga vièrs nu, sta navuta, governada da doma un galeòt, cal sigava: “Ti sòs chì, ànima bruta!”
“Flegiàs, Flegiàs, nosta fà tant’l simiòt,” al à dita il me siòr, “chista volta: ti ni’as doma pasànt’n ta stu cašòt.”
Coma chèl che’l grant ingàn al scolta, ca ghi’è stàt fàt, e dopo al è malcontènt, cussì Flegiàs: rabia’n d’aveva tanta.[29]
Il me duca al è alòr zùt in barcja, atènt che jò dopo di luj i ghi zès dentri; e plena’a era alòr cun me prešènt.
Dentri i sìn entràs, cun me al centri, e a zeva seànt la prua antica ’n ta l’aga tant di pì che s’a vès vùt altri.
Cuant che la palùt muarta i pasàvin cà, davànt di me si’è metùt un ’nfangàt a plen e’l à dìt: “Prin da l’ora, se fatu cà?”
E jò a luj: “Jò’i no resti, encja si vèn; e tu cuj sotu, ch’i ti sòs cussì brut?” E luj: “I soj un che dal planzi no si tèn.”
E jò a luj: “Cul planzi e pur cul lut, spìrit maladèt ti sòs’n ta scju ledàns. Ti cognòs, encja si ti sòs spòrc par dut.”
Alòr’l schifòus ’l à pojàt sul lèn li mans, ma’l Mestri, necuarzùt, jù a lu à pocàt, dišìnt: “Còr jù di chì cun chej altri cjàns!”
Sùbit dopo, il cuèl a mi à’mbrasàt, e mi’a busàt, dišìnt: “Ti sòs plen di sdegnu; beàda ic[30] che par te a si à ’ncintàt!
Chel lì tal mont ’l è stàt plen di orgòliu; bontàt non d’è ch’ornamenti’l so recuàrt: par chèl stu danàt’l è tant furiòus ca jù.
An d’è tàncjus lasù adès ca fàn riguàrt, che chì a stàn fašìnt doma pursitès, lasànt di sè stes un pensà brut e fuàrt.” E jò: “Mestri, sè ch’i mi la godarès a jòdilu a tufasi’n ta sta melma, prin di bandonà stu lac nualtri’ stes.”
E luj a mi: “Pì’n davànt ca si rema e ca si jòt, e pì ti saràs pasùt: a’è miej ch’i ti ti gòdis chista brama.”
Sùbit dopo, il grant turmìnt i’ai jodùt ca’a fàt di luj chista cragnòša zent. che Diu ’ncjamò i làudi e ringrasi dut!
Dùcjus a sigàvin: “A Filìp Arzènt!” E stu puòr disgrasiàt di spirt fiorentìn sè stes si rošeàva, chel sacramènt.
Uchì lu vìn lasàt; altri no vi dišìn; ma’n ta l’orèlis i’ai sintùt un rumòu che costrèt mi à a vuardà fìs là ch’i zèvin.
Il bon mestri al à dìt: “Adès, fiòl me, si visina la sitàt dal nòn di Dit, cu la so zent sèria, che sì tanta’n d’è.”
E jò: “Mestri, li so moschèis, si’ai capìt, là in ta la val i pòl zà ben jodi; ròsis coma il fòuc a sòn, i soj pròpit
sigùr.” E luj a mi’a dìt: “Ben ti pòs crodi che ’l eterno brušà li mostra ròsis, coma che’n ta st’infièr ti pòs ben jòdi.
Nu pur i sìn rivàs dentri ta li fòsis ca circòndin che cjera sconsolada: dut di fièr a pareva ca fòsin fàtis.
Dopo vèighi fàt na granda zirada, i sìn rivàs ’ndulà che chèl dal timòn “Vegnèit fòu,” al à sigàt, “che chì a è l’entrada.”
Jò in daj jodùs pì di mil tal puartòn, plovùs dal cjèl, che rabiòus’a dišèvin: “Stu chì nol somèa muàrt; parsè rašòn
al eše cà ’ndulà che dùcjus muàrs i sìn?” E il me bon mestri a ghi’à fàt sen di volèighi parlà, sensa me visìn.
Alòr’a àn calàt un puc li àlis, dal plen, e’àn dita: “Vèn tu, besòu, sensa chèl ca si’a ’zardàt di entrà’n ta stu terèn.
Cal torni besòu, chel màt, là dal cancèl; cal provi, s’al sà; che tu chì ti restaràs che’n ta stu troj scur ti’as compagnàt chèl.”
Pensa ben, letòu, a cuant che jò’i mi disperàs al sun di che peràulis maladètis, che poura i vevi di restà fra’i danàs.
“Bon’l me duce, che pì di vòltis sièt ti mi’as tegnùt tant cont e liberàt da gran’ dificultàs, c’an d’era tàntis,
nosta lasami,” i ài dìt, “cussì disfàt; e se’l pasà pì’n davànt a ni è proibìt, tornàn ’ndavòu pal troj che chì ni’a partàt.”
E chel siòr che fin chì mi veva ’sistìt, a mi’a dìt: “Nosta temi, che il nustri pas nisùn pòl cjòinilu: da Tal a ni è dàt.
Ma stami atènt, e’l spìrit strac ch’i ti às, tenlu sù e nudrìs’lu di bon sperà che jò no ti lasarài’n ta stu mont bàs.”
Cussì’l và, e besòu i soj lì cal era il me dols pari, e jò’i resti’n forsi, che’l si e’l no’n tal cjàf mi fèvin guera.
Masa lontàn i eri par ch’i lu sintesi, ma luj ulà cun lòu tant a lunc nol e stàt: ognùn dentri ’l è svelt tornàt a mètisi.
I nustri ’versàris li puàrtis ghi’àn sieràt in muša al me siòr, che fòu al è restàt, e vièrs me al è vegnùt cun pas moderàt.
Cuj vuj par cjera e li sèis che mostràt no vèvin baldansa al à dìt suspirànt: “Fòu da sti puori cjàšis mi’an sieràt.”
E a nu: “Tu, parsè ch’i mi rabièi tant, nosta vej poura, che jò’i vìns sta prova, che lòu dentri a lòtin tant, ma tant.
Sta so tracotànsa no è miga nova; belzà a l’àn ušada’n ta puarta pì nota[31], ch’encja ’dès, sensa cjadenàs a zova.[32]
Insima di ic ti jòs la scrita muarta:[33] e zà da chì di ic al vèn jù pa la riva, pasànt par chej sìrcui sensa na scorta,
un tal che par luj dut vièrt ’ni vegneva.
Cjànt Nonu
Chel colòu che viltàt di fòu mi’à tocjàt jodìnt il me duca tornà indavòu, pitòst dentri di luj a si’à ritiràt.[34]
Si’è fermàt a colp, com’un cal sìnt rumòu, parsè che’l vuli nol mena tant ’ndavànt in ta’un scùr e caligu di cussì tant spesòu.
“E pur a nu ni tòcja vinsi lotànt,” al à tacàt luj, “si no…Tal[35] si’à ufrìt: Oh, ch’altri al rivàs i vorès cussì tant!”
I’ài ben jodùt com’cal à platàt sùbit il scuminsià cun altri cal à dita, ma divièrs di chèl che prima’l veva dìt;
ma la poura nol à podùt evità, parsè ch’jò’i ghi devi a la peràula rota pì pèis si no a chès cal à dopo dita.
“In tal font di chista conca puareta, no vègnia maj jù nisùn dal prin scjalìn che par pena di sperà pì no ghi speta?”
Cussì ghi’ài domandàt; e luj: “Mo i jodìn,” al à dìt: “a no càpita spes che un di nu al cjamìni là ’ndulà che nu i zìn.
N’altra volta, a è pur ver, i soj vegnùt chì jù, sconzuràt da la Eritòn, che strìa, che’n taj cuàrps a riclama i spirs da lasù.
Da puc mi’eri da la cjàr liberàt via, che ic mi’a fàt entrà dentri di chel mur, par cjòighi un spirt dal sercli di Giudèia.
Chèl al è il post pì bas e il pì scur, e’l pì lontàn dal cjèl che dut al zira: i’saj ben com’cal còr; però stà ben sigùr.
Chista palùt, che tanta spusa a suspira, a circonda sta doloroša sitàt ’ndà ch’i no entrarìn pì sens’ira.
Di pì al à dìt, ma in mins no mi’è restàt, parsè che’l vuli a si’era zà voltàt e che tòr da la pica’n bora vuardàt,
’nda ca si sòn alsàdis dut ta’un trat tre ’nfernàl’ fùriis di sanc tinzùdis; che forma feminìl a vèvin, e’l àt;
’nglusàdis a’èrin d’ìdris bièlis vèrdis cun madràs invensi di cjaviej, e sbis, ca sbušigàvin ta che frons tant fièris.
E luj, che ben al cognoseva sti sèrvis di che regina che tant’a lagrimèa,[36] “Vuarda,” al à dita, “sti bèlvis d’Erìnis.
Chist’a sinistra’è la Megerèa; chè che a destra a plàns a è Alèt; tal miès,” al à finìt, “a è Tesifonèa.”
Cun l’òngulis a si sgrifàvin il pet; a sbatevìn li mans e a bestemàvin il alt che par timòu mi soj strinzùt al poèt.
“Meduša’ a vèn ben, e’i lu farìn di smalt,” a dišèvin sti strìis vuardànt in bas: “maladèt chel Tesèo, e’l so asàlt.”
“Vòltiti’n davòu e tèn i vuj sieràs; che se’l Gorgon si mostràs e tu ti lu jodès, tornà no si pod’rès pì’n taj nustri pas.”[37]
Cussì’l à dita’l maestro; e luj stes mi’a ziràt, e no ghi’an bastàt li me mans, ma’nglusàt al à cu li so mans li mès.
O vuàltris ulà ch’i vèis i intelès sans, miràit la dutrina ca s’infonda sot il velàn daj vers ch’i stèis lešìnt e strans.
Zà’l vegneva sù par sta sporcja d’onda un grant fracàs di rumòu, plen di spavìnt, che tremà al feva ogni sponda;
nol era stàt fàt d’altri che da un vint impetòus, par via di contrari pasiòns, cal ferìs il bosc e, zìnt cussì fašìnt,
bràghis al romp e sbàt via cun scju soflòns; cuant’àriis ca si dà, zìnt via polvaròus, fašìnt scjampà bèstis e pastòus daj mons.
I vuj mi’à vièrt e dita: “Adès ti vòus indresà i vuj vièrs che splum’ antica par la via, là che’l fun al è pì sindiòus.”
Coma rànis cuant ca jòdin madràs cà o là, da l’aga a sparìsin dùtis e’n ta la cjera a si vàn a platà; jodùt alòr’ i’ai tant’ànimis distrùtis scjampà via di front di un che cul pas al pasava’l Styx cu li gjàmbis sùtis.
D’intòr dal cjàf a si sclariva chel gras di calìgu, cu la man cal menava spes ’ndavànt; altri a no’n d’era ca lu disturbàs.
Da la sù, si sà, al era vegnùt stu sant; voltàt mi soj al mestri, ca mi’à fàt sen ch’i stes cujèt e ch’i mi inchinàs tant.
Ahi cuant ca mi pareva plen di disdèn! A la puarta al vèn; e cun che bacheta a la vièrs, coma ca no vès vùt ritèn.
“O cjasàs dal bon cjèl, zent maladeta,” al à dìt luj’n ta l’orìbil entrada, “’ndulà’i cjolèišu sta’ rogansa bruta?
Parsè puntà cuntra chèl che’l alt’l manda, il fin dal cual nol pòl maj vignì fermàt, e che’a vòltis pì dolòu ’ncjamò vi dà?
Se zòvia sbati’l cjàf cuntri’l destinàt? Chel Cèrber vustri, ch’ognùn’l recuarda, al è ’ncjamò’n barba e gola ben spelàt.”
Dopo a si’à voltàt vièrs la strada lorda, sensa fani motu, ma dut someànt a un’omp che ben altri ròbis al vuarda
che chèl di che zent ca ghi stà lì davànt; e nu’i vìn movùt i piè vièrs la cjera, sintìnsi sigùrs dopo chel parlà sant.
Lì i sìn entràs sensa rabia o guera; e jò, ch’i vevi pròpit tanta gola di jodi sè che sta fortesa a siera,
apena entràt, i’ai vuardàt cà e là; e a ogni man jodùt i’ai un grant prat che nè dolòu nè grant turmìnt al veva ulà.
Coma che al Arli da’un Rodàn stagnàt, e coma a Pola, visìn dal Cjarnàr, lì che da l’Italia a tèn il cunfìn bagnàt,
dut al è doventàt un grant sepulcràr, cussì a era chì’n ta duti li bàndis, doma che chì dut a era tant pi amàr;
di tòmbis e flàmis’n d’era tàntis, e ogni tomba li flàmis a brušàvin, cussì che’l fièr al era mol e pront paj fàbris.
Ducju i so cujèrtis a si vierzèvin e a mandàvin fòu pietòus lamìns, che da puarès e ufindùs a parèvin.
E jò: “Maestri, cuj a soni che zèns che, soteràdis dentri di che tòmbis, a si pòl sinti ca sòn di dolòu plen’s?”
E luj a mi: “Chì’a sòn i erešiàrchis cuj so disèpuj di ogni stamp, e ben pì ch’i ti cròdis a sòn li tòmbis càrghis.
Chì sìmil cun sìmil soteràt al vèn, e i monumìns a sòn pì e mancu cjals.” Di zì a man destra ‘mi’à dopo fàt sen;
cussì ’sìn pasàs tra i martìrs e i murs als.
Cjànt Dècim
Fòu via’l era ’dès inviàt par un viùt tra i murs da la cjera e i sepùlcris il me mestri, e jò davòu ghi eri zùt.
“O màsima virtùt, che par scjù sèrclis gris ti mi mènis,” i’ai dìt, “coma pur ti plàs, pàrla e sodisfa i me dešidèris.
Chej che’n ta sti tòmbis a sòn distiràs, si podarèsia jòdiu? A sòn zà alsàs ducju i cujèrtis, e da nisùn badàs.”
E luj a mi: “A saràn dùcjus sieràs cuant che da Josefàt[38] chì’a tornaràn cun chej cuàrps che la sù a sòn stàs lasàs.
Il so simiteri da sti bàndis a’an chej che cun Epicuro a sòn butàs, che l’ànima cul cuàrp muarta a la fàn.[39]
Però a la domanda ch’i ti mi fàs, chì dentri ti saràs sùbit sodisfàt, coma pur il dešideri ch’i ti mi tàs.”
E jò: “Bon’l me duca, i tèn spostàt da te il me còu, doma par diši puc, e tu a chist’ ti mi’as ben preparàt.”
“O, tu, Toscàn che par la sitàt dal fòuc vìf i ti vàs cul parlà cussì onèst, resta pur còmut uchì’n tal nustri lòuc.
Dal to mòut di cjacarà a si capìs prest in ta cual nòbil paìs ch’i ti sòs nasùt, che a chèl forsi ghi soj stàt masa molèst.”
Stu sun al è sùbit ben clar fòu vegnùt da na tomba, ma jò’i mi soj visinàt pauròus al me duce, e lì mi soj tegnùt.
E luj a mi’à dìt: “Stà fer; se àtu fàt? Jòt là che Farinata’ si’a alsàt sù: ti lu jodaràs dut adès cal è levàt.”
Jò’i lu vevi zà cuj me vuj fisàt sù; e luj si levava cul pet e cu la front coma se cul infièr a la vès tant sù.
E svelt cu li so mans il duca, e pront, tra li tòmbis a mi’a pocàt vièrs di luj dišìnt: “Di sè ch’i ti ghi dìs, tèn ben cont.
Rivàt a’piè da la so tomba, i so vuj fisàt mi’an, e dopo, un bièl puc sdegnòus, a mi domanda: “I to parìns a soni cuj?”
Jò ch’i eri di ubidì dešideròus nuja no ghi’ai platàt ma dut ghi’ai vierzùt; alora li sèis al à alsàt e la vòus;
“Cuanta rogansa cuntra di me ca’an vùt,” al à dìt, “e cuntra i mès e la me part; cussì che do vòltis ju’ai mandàs fòu dal dut.”
“Butàs fòu sì, ma a sòn tornàs d’ogni part,” ghi’ai dìt, “l’una e l’altra volta; ma i vùstris a no’an ben capìt che art.”
A chistu punt, da la tomba discujèrta a si’à fàt jodi di n’altri spirt la muša:[40] in zenoglòn al era, visìn di n’ombrena pì alta.
In ziru ’l à vuardàt, cu l’aria curioša d’un cal voleva jodi si’eri besòu; e dopo vej cunsumàt il curiošà,
planzìnt ’l à dita: “Se tal neri dolòu di sta prešòn ti vàs par altesa di inzèn, me fì ’ndulà cal è? L’àtu lasàt fòu?”
E jò a luj: “ Dut di besòu i no vèn: chèl cal speta là, par chì a mi mena, che forsi’l vustri Guido’l veva’n disdèn.”
Sè cal diševa e la so gran pena mi vèvin zà’l nòn di stu chì sugerìt; ma la risposta’ era cussì plena.
Levàt sù a colp, al à sigàt: “Sè àtu dìt?
Dìs sù! Al à vùt? Nol eše pì’n vita?
Il dols lumìn daj so vuj nol vèn pì ferìt?”
Cuant ca si’a rindùt cont dal ešità che jò’i fevi prima di rispùndighi, al è colàt jù lì che par sempri’l resta.[41]
Ma chel altri dal còu grant, sul sè ch’i ghi vevi dita’l è restàt, cul stes aspièt, sensa motu, roba da no cròdighi;
e’l è sùbit tornàt’n ta chel prin sogjèt, “Se lòu a sòn bòis,” al à dìt, “di tornà, chèl a mi da pì turmìnt di chistu jèt.
Un sincuanta vòltis s’jodarà ’mpijà la muša di che siora che chì a regna,[42] che ti savaràs cuant pèis cal à’l tornà.
E se maj il mont dols a ti impegna, dìšmi: “Parsè sonu sempri cussì spietàs cuntra i mès in ta ogni so lagna?”
Alòr’ jò a luj: “Il turmìnt e’l grant fracàs ca’a fàt l’Arbia in ros colorada, pròpit cussì a fàn fà’n taj nustri palàs.”
Vìnt scjasàt’l cjàf e dàt na suspirada, “Uchì no soj stàt doma jò,” al à dìt; “cun rašòn cuj àltris i soj zùt in strada.
Ma doma jò’i soj stàt, là cal à sufrìt ognidùn pal mal da la puora Firensa, chèl che tant al à lotàt pal so dirìt.”
“Pal ripošà da la vustra siminsa,” i lu’ai preàt, “Sclarìmi chel dùbit cal tèn duta ’ngropada la me siènsa. I sìnt ch’i sèis bon d’jodi, si’ai ben capìt, sè che’l timp’l varà cun luj’n davànt ma il prešìnt no lu cognosèis sùbit.”
“Nu’i jodìn, com’chèl che di lustri no’n dà tant, li ròbis,” al à dìt, “ca ni sòn lontànis; che tant ’ncjamò’l risplìnt’l duce pì grant.
Pì si visìnin o’a sòn, pì’a sòn vànis pal nustri ’ntelèt, e s’altri nol vèn, nuja’i savìn da li ròbis umànis.
Però ti pòs capì ch’i no vìn ’l inzèn di podej cognosi pì lontàn di chel punt cuant che il futùr sieràt ni è’n plen.
Alora, coma par colpa me compùnt, i’ai dìt: “Dišèighi duncja a chel colàt che’l so frùt al èncjamò cuj vifs, apùnt;
e se puc fà al rispundi mut i soj stàt, fèighi savej ch’i lu’ai fàt belzà pensànt tal mòut sbaliàt ch’i mi vèis puc fà spiegàt.”
E zà’l me mestri mi zeva clamànt; che jò’i ghi’ai preàt al spìrit pì a man cal dišès cun cuj cal era lì’n davànt.
Mi’à dìt: “I soj chì, lì che pì di mil a stàn: che dentri al è il secònt Federic, e’l Cardinal; i àltris ulì i’u lasàn.”
Si’a pojàt jù, e jò vièrs l’antìc poeta i’ai voltàt i pas, ripensànt a chel parlà ca mi era parùt nemìc.
Si’à movùt; e dopo, cussì seguitànt a mi’a dìt: “Parsè sotu cussì stupidìt?” E jò i ghi’ai ben rispundùt, zìnt indavànt.
“Tèn cont di sè che la to mins a’a capìt cuntra di te,” chel sàviu mi’à comandàt. “Adès speta chì,” al à dìt levànt il dèit:
“Cuant che’n front dal dols raj ti saràs rivàt di chè[43] che’l vuli bièl a à cal jòt dut, da ic ti savaràs ’ndà ch’i ti sòs aviàt.”
Un puc dopo’l piè a sinistra ’l à metùt: i vìn lasàt’l mur e’i sìn zùs vièrs il miès par un troj cal zeva’n ta na val ch’jodùt
i vèvin ca spusava da fà ribrès.
Cjànt Undicèšin
In tal orli di un rivòn alt e salvadi, plen in ziru di grandi pièris spacàdis, scjàps pì crudej i sìn rivàs a jodi;
e chì’n ta che orìbilis soflàdis da la pusa che’l buròn sù al buta, i vìn jodùt da visìn tra’ i cujèrtis
chèl d’un grant sepulcri cun sù sta scrita chì: “Anastaši papa jò’i protès, giavàt da Fotin da la via dreta.”
“Prima di zì jù, da spetà i varèsin adès par abituà un ninìn’l nustri nas al brut odòu; dopo pì no ’mpuartarès.”[44]
Cussì’l mestri; e jò: “I sarìn compensàs,” i’ghi’ài dìt, “sercjànt che’l timp ’nol finisi pierdùt.” E luj: “Coma me pensàt ti’as.”
“Fiòl me, nenfra scju claps a sòn da notasi,” alòr’ al à tacàt, “tre sirculùs ca si ristrìnzin cul pì sprofondasi.
A sòn dùcjus plens di spirs maladès e brus; ma par che uchì ti basti dom’la vista, capìs parsè che a ristrìnzisi a sòn zùs.
D’ogni malìsia che òdiu’n cjèl a cjata,[45] a à coma fin l’ingjùria, e ogni fin tal, par fuarsa o imbroj, zent mal a fà stà.
Ma pars’che ’l imbroj al è dal’omp creàt un mal, a Diu tant ghi displàs, che par chèl sot i’mbrojòns a stàn patìnt dolòu fatàl.
Daj violèns’l prin sercli’l è plen, i cròt; ma pars’che violèns si’è vièrs tre persònis,[46] in tre ziròns al è dividùt, cussì i lu jòt.
A si pòl a Diu, a sè, e ai àltris fàighi violensa; a lòu, i dìs, e a ròbis sòs, coma ch’i ti capiràs da sè ch’i dìs.
Muàrt violenta e ferì pì ca si pòs tal pròsin si ghi dà, e’n tal so vej ruvìnis, incèndios e un robà al ingròs;
cussì i sasìns o chej ca sòn crudej, chej ca guàstin o fàn preda, tormentàs tal prin ziròn a vegnaràn chej.
Da sè stes a pòsin i òmis vignì copàs o danegjà’i so bens; ma’n tal secònt ziru nol vàl’l pentìsi di scjù danàs,
no ’mpuàrta coma ca si prìvin dal mont, o a zùjn di ašàrt e a pièrdin sè ca’an, o’a plànzin là che’l spirt al varès d’èsi gjocònt.[47]
Zì cuntra di Diu a si pòl e fasi dan, o maledilu o pur negalu cul còu, dišìnt: di bontàt so tal mont a s’jòt invàn;
ma al sigilèa il ziròn minòu cul so sen tant Sodoma che Caorsa,[48] e chèl cal bestema Diu dentri e fòu.
’L imbrojà, cal beca ogn’una cosiensa, ’l omp usà’l pòl’n ta chèl ch’in luj si fida coma’n ta chèl che di fidasi nol àusa.
Chista maniera di trufà a juda a copà’l vìncul dal amòu naturàl; duncja’n tal sìrcul secònt a si ’nnida
l’ipocrišia, il lusingà, encja’l robà, magìis, falsitàs, rufianà, simonìa, baratà e altri mal.
L’altra maniera ’l amòu a fà ruvinà: chel naturàl e chèl che’n pì si zonta,[49] cal crèa che fede speciàl e buna;
par ultin, tal sìrcul minòu, là cal stà il centri dal’univèrs e Dit pur, ognùn cal tradìs brušàt sempri al resta.”
E jò: “Mestri, amondi clar e sigùr Al è’l to rašonà, e ben ti fàs clar stu buròn e il pòpul cal tèn tant dur.
Ma dizmi: chej di chel fàngu paludàr, malmenàs dal vint e che la ploja a sbàt ca s’incùntrin cun parlà tant amàr,
parsè no dentri’n ta la rovana sitàt a vègnini, se Diu’l vòu, cussì punìs? e sinò, parsè’l àja ognùn li butàt?
E luj a mi: “Il devià tant a mi stupìs,” al à dìt, “dal to inzèn di là cal era; che la to mins a è’n t’altri, ben lu capìs.
Àtu ben prešìnt che sesiòn intera ’ndulà che la to Etica a trata di che tre ròbis[50] ch’al Alt ’ghi fàn guera:
incontinensa, malìsia, e mata bestialitàt? E com’che l’incontinensa Diu mancu a ufìnt e mancu colpa’a parta?
Si ti consìderis ben sta sentensa, e se i ti tèns in mins cuj’ca sòn chej che lasù di fòu a fàn penitensa,
t’jòs che scju traditòus volentej a làsin, e parsè che cun puc fastidi la divin’vendeta’ a uša i so marcej.
“O soreli ch’i ti sànis ogni mal jodi, ti mi contèntis tant cuant ch’i ti sòlvis, com’cuant che, no savìnt, dubità i podi.
Encjamò’n davòu i vuej ch’i ti tòrnis,” i’ai dìt, “là ’ndulà che ušùria’a ufìnt, ti’as dìt, la divin’bontàt, e’l grop ti dìsfis.”
“La filošofia,” mi’à dìt, “se ben s’intìnt, a no considera doma una part, com’che la natura a cjòi la so curìnt
dal intelèt divìn e da la so art; e se ben la to Fišica i ti jòs, al’inìsi ti notaràs, sensa tuàrt,
che la vustr’art, la natura, cuant ca pòs, a seguìs, com’che’l mestri al fà’l student; a Diu la vustr’art a è com’che gnesa ghi fòs.
Da chisti dos, se tu i ti’as prešènt la Gèneši dal prinsìpit, a convièn ca è miej tacà a vivi e a ’vansà la zent;
e parsè ch’ušùria altra via’a tèn, tant natura che chè ca ghi stà davòu a dispresa, e’n t’altri a spera in ben[51].
Ma vènmi davòu, che di chì i’ai gust zì fòu; che i Pes a slìtin sù’n tal orišònt, e l’Orsa di stà sù cul Coru a vòu,
e al scjalìn là’n davànt ghi fìn front.
Cjànt Dodicèšin
Al era’l post alpìn ’ndà che zì jù pal rivòn si podeva e, par altri che lì al era,[52] ognùn’l era par poura plen di causiòn.
Com’che’n tal flanc na frana intera che di cà di Trent ’l Adige a veva sbatùt, o par taramòt o par mal sostèn di cjera,
che d’insima dal mont, ’ndà ca si veva movùt, fin a bas a era la rocja fracasada, che da lasù nisùn’l sarès vegnùt;
cussì’l buròn cu la so bruta strada; e’n tal orli di chel turmìnt di rocja l’infàm bèstia[53] di Creta’era pojada,
che concepìda’era stada da la fals’vacja; e cuant ca ni’à jodùt, se stesa si’a muardùt, com’chèl che dentri ’l à la rabia’n clòcja.
Il me sàviu al à sigàt vièrs chel brut: “Cròjtu tu che chì’l sedi’l duce d’Atèn,[54] chèl che tal mont la muàrt ti’a dàt e uchì metùt?
Via di chì, bèstia: che chèl che chì’l vèn nol e stàt amaestràt da la to sòu[55] ma’l vèn par jodi’l vustri sufrì’n plen.”
Coma chel toru cal vèn lasàt zì fòu al stes timp ca ghi’è stàt dàt il colp mortàl, saltùs al fà ma nol sà sè cal vòu,
cussì’l Minotàur jodùt i’ai, cul stes mal; ma chèl, atènt, al à sigàt: “Còr tal pas: mentri cal è in furia, a è miej tacà’l cal.”
Alòr paj pieròns i vìn tacàt a zì’n bas, stìnt atèns, parsè che spes si movèvin cuant che pèis nòufs ghi vegnèvin ’ntòr pojàs.[56]
“Pènsitu,” al à dìt mentri che’n jù i zèvin, “forsi a sta ruvìna ca’a da vuardiàn l’ira ch’i’ai domàt di chel mostru Cretìn?
Capìs chistu: cuant che, belzà a è cualchi àn, che jò’i soj vegnùt’n ta stu bas infièr, sti ròcis no vèvin encjamò fàt stu dan;
ma sigùr al è che puc prima (chistu’l è pur ver) cal vegnès chel tal[57] che na granda preda a ghi veva cjòlt a Dit in ta chel sìrcul primièr,
da dut atòr la val sporcja e fonda, a’a tremàt cussì ch’jò i’ai pensàt che’l univèrs al sintìs amòu, che par chèl an d’è che avonda
al cròt che al càos il mont spes ghi và vièrs; e a chistu punt chista rocja vecja a è rodolada jù a è in sens invièrs.
Ma vuarda la jù a val, ca s’jòt encja chel grant flun di sanc che’n chèl al bulìs chèl che di violensa al altri a si macja.”
O voja svuàrba e fùriis màtis che tant ’ni spironejn’n ta sta vita curta, e’n ta l’altra ogni danàt tant al surfrìs!
’Na gran fòsa jodùt i’ai bigulota[58] coma chè che dut’l plan a imbràsa second sè che dìt a veva la me scorta;
e tra ic e’l piè dal rivòn, na fasa di centàurs a filava, di frècis armàs com’che’n tal mont a ušàvin zì a cjasa.
Jodìnt ch’i vegnèvin jù, si sòn fermàs e da la so fila’n tre fòu a sòn vegnùs cun àrcos e frècis belzà preparàs;
e da lontàn’l prin al à sigàt: “’N ta stu bus, par cual sufrì i vegnèišu jù da lasù? Dišèit sùbit o’i vi còpi, intindùs?”
Il mestri al à dìt: “Ghi rispundìn nù a Chiròn, che visìn i jodìn luj stes: mal ti’a zùt la voja che lasù spes a vèn sù.”
Dopo mi’à tocjàt e dita: “Chèl al è Nès, che muàrt’l è pa la bièla Deianìra[59] e di sè vendicàt si’a da sè stes.
E chèl di miès, che al pet a si mira, al è’l grant Chiròn, che nudrìt al veva Achìl; l’altri’l è Fol, cal è stàt sì plen d’ira.
Atòr da la fòsa a vàn a mil a mil, saetànt li ànimis vagabòndis ca tèntin di bandonà l’orìbil ašìl.”
Si sìn visinàs a li fieri’snèlis:[60] Chiròn cjòlt’l veva na frècia, e cul so cul la barba’l spartiva ta li mosèlis.
Liberàt’l bocjòn dal barbòus ostàcul, a ghi’à dìt ai so compàis: “Vi sèišu necuàrs che sè che chèl davòu’l tòcja al mòuf’n ta stu sìrcul?
Cussì no pòsin fà i piè dai muàrs.”[61] E’l me bon duca, che zà ’ghi’era al pet, lì che’i doj èsis a èrin unìs fuàrs,
al à rispundùt: “Al è ben vìf, e’a stu puarèt mostràighi a mi convièn la val scura: necesitàt chì ni custrìns, no’l dilèt.”
Lasàt ’l alelùia par nustra cura, tal[62] a mi’a consegnàt chistu còmpit nòuf: a nol è lari, nè jò ànima lara.
Ma par che virtùt pa la cual i mòuf par chista strada salvàdia i me pas, dani un daj tòs, che adès no si mòuf,
ca ni guidi al di là daj poscj’ sanganàs e cal pàrti stu chì fin là insima, ca nol e spirt che’n’aria’l pòl fà svualasàs.”
Chiròn a si’a voltàt vièrs chej di prima e a Nes ghi’a dìt: “Volta e guìdiu e protèšiu se n’altri scjàp vi ferma.”
Cussì, ben compagnàs si sìn movùs la jù lunc ’l orli dal lac cal boleva dut ros, e i bulìs a sigàvin O Diu!
A èrin sot fin ta li sèis’n ta stu pastròs; e’l gran Centàur al à dìt: “Chej a sòn tiràns, che’n tal sanc e’n tal avej a’an fàt li sòs.
Chì a si lamèntin daj so crudej dàns; chì al è Lesandro e Dionìšio’l fièr, ch’a Sicilia ’ghi’a dàt tàncju brus àns.[63]
E che front ca’a il so pèl cussì ner,
Al è Asolìn; e chel’altri cal è blont,
Al è Ubìs daj Èstis che, com’ca è pròpit ver,
Al è stàt distudàt dal fiàstri sù tal mont.”
Alòr mi soj voltàt al Poet, cal à dìt:
“Chistu adès’ti’è prin e jo ti soj secònt.”[64]
Puc pì’n davànt’l Centàur’si’à ’nserìt in ta’na zent che fin’n ta la so gola a pareva che fòu a vegnès da stu lìcuit.
’N’òmbra’ni’a mostràt in banda, besola, dišìnt: “Chel là al à trafit’n tal templi di Diu chel còu che’l Tamìs ’ncjamò nol mola.”
Dopo, zent che fòu dal flun, i jodevi la jù, il cjàf e dut il so pet a tegneva, e di lòu, tàncjus i’ai podùt cognòsiu.
Cussì, puc a puc, pì bas a si feva chel sanc, cussì ca ghi scuetava ben i piè; alòr encja nu visìns dal pas ’si zeva.
“Com’che da sta part pusìbil jodi ti’è chel bulì che sempri al và calànt,” al à dìt il Centàur, “ti’as di crodighi, eh?,
da st’altra, puc a puc, si stà visinànt il so font, indulà che , tènlu ben prešìnt, che infàm di tirània a gemìs tant.
La divin’ gjustìsia cà a và spunzìnt chel Àtila che’l mont al à tant flagelàt, coma Pir e Sest; e’n eterno molzìnt
il lagrimà, che’l bulì a ghi’a molàt, a Rinier da Cornet, a Rinier il Mat, che a li stràdis tanta guera ghi’àn fàt.”[65]
Dìt chistu, a si’a voltàt e’l splàs ripasàt.
Cjànt Tredicèšin
Nès a nol era ’ncjamò par di là rivàt che nuàltris entràs i èrin’n ta un bosc che da nencja un troj al era segnàt.
Fuèis vèrdis no’n d’èrin, ma di colòu fosc; nencja bràghis lìsis, ma gropolòšis; milùs no’n d’era, ma bachètis cun tos’c:
a no àn brùsis cussì spinòšis e fìsis chej nemaj salvàdis che’n òdiu a àn tra Cecina e Cornet[66] che cjèris cultivàdis.
Chì li bruti Àrpis[67] il so nit a fàn ca’an scorsàt da li Strofàdis i Trojàns cul avìs ca veva da rivàighi ’un grant dan.
Cun l’àlis làrgis e mùšis e cuej umàns, sgrìnfis taj piè, e’n ta la pansa plùmis, a si lamèntin in ta chej àrbuj strans.
E’l bon mestri: “Prin che pì’n dentri ti zèdis, capìs che adès ti sòs tal secònt ziròn,” al à tacàt a dìšmi: “e lì ti rèstis
fin ch’i ti rìvis tal’orìbil savolòn:[68] però stà ’tènt; lì ti jodaràs ròbis che pešu di sè ca si crodarès a sòn.”
Dapardùt a pareva ca vegnèsin làgnis, ma i no jodèvin nisùn ca li feva; fèr i soj restàt, cu l’idèis cunfundùdis.
Ch’jò’i vès crodùt i cròt che luj’l crodeva[69] che li vòus a vegnèvin fòu da sti bràghis da zent che da nuàltris a si platava.
Ma’l mestri al à dita: “Se tu ti spàchis una da li frascjùtis che lì a stàn, i pensèis ch’i ti’as a vegnaràn dùcjus sclarìs.”
Alòr un puc ’ndavànt i’ai slungjàt la man, e i’ai cjòlt da un grant àrbul na braguta; e’l tronc al à sigàt[70]: “Parsè stu dan?”
Cuant che’nsanganada a era sta frascjuta, al à dìt di nòuf, “Parsè ch’i ti mi spàchis? Dal to spirt la pietàt a eše dut’ suta?
I sìn stàs òmis, e adès i sìn plàntis: la to man pì buna stada a sarès encja si fòsin stàs ànimis di sbìsis.”
Coma che se un stec vert da brušà ti vès ta na banda, l’altra lagrimà t’jodarès e’l alsasi dal vint cjulà ’la farès,
cussì da la stecja rota in tal momènt stes sanc e peràulis fòu a ’sghisàvin; e ic jù mi’è zuda; e jò fer, com’che poura i vès.
“Se luj’l vès crodùt prima di colà jù,” il me sàviu al à dìt, “puòr’ànima, chèl che i’ai contàt tal me libri lasù,
a no ti varès la man metùt insima; ma mi’è fadìja capì coma ch’i ghi’ai fàt fà roba me par me dura, e no doma.
Ma ’nvènsi di fàighi tegni’l to venc curàt, dìsghi di te, che’l to onòu’l rinfrèscj in ta chel mont lasù cuant cal sarà tornàt.”
E’l tronc: “Il to dols diši ben lu pescj; i no pòs taši; i speri ca no vi peši, parsè ch’un puc a rašònà m’invìscj.
I soj pròpit chèl che li do clafs i vevi dal còu di Federic, e li’ai dopràdis sierànt lì, vjerzìnt là, com’ch’i volevi,
e’l segrèt ghi’ài cjòlt a cuaši ducju i òmis: fede ghi’ài partàt al gloriòus ufìsi, cussì tant ch’àn sufrìt i me pols e durmìdìs.[71]
La trojuta[72] che maj da chel ospìsi di Sešar a veva movùt i vuj putàns, muàrt comùn, e daj palàs dai grancj’ vìsi,
a veva’nflamàt cuntra di me dùcju i spirs malsàns; che ’nflamàs a vèvin tant inflamàt Augùst, che i me miej onòus si èrin cambiàs in malàns.
Il spìrit me, par via di un spresànt gust, crodìnt che’l murì mi cjolès dal disdèn, ingjùst a mi veva fàt cuntra di me just.[73]
Par li radìs nòvis di chistu puòr len, vi zuri ch’i no soj maj sleàl stàt al me siòr, che d’onòu al era cussì plen.
Cuant un di vu’n tal mont’l sarà tornàt, cal cunfuarti la me memoria, ca sìnt encjamò il colp che l’invìdia ghi’a dàt.”
Tašùt al à, e dopo: “Al stà tašìnt,” il poèt mi’a dìt; “no stà pièrdi il momènt; ma pàrlighi se cussì ti’as in mint.”
Alòr jò a luj: “I sarès pì contènt si ti ghi domandàs tu se ch’jo’i vorès; jo’i no pòl: masa pietàt i sìnt al momènt!”
Cussì al à di nòuf tacàt: “Se’l omp al fès di so volontàt sè ch’i ti ghi domàndis, spìrit incarceràt, gust a si varès
si ti dišès com’che l’ànima s’unìs a chiscju lens; e dìšini, si ti pòs, se spirs da àrbuj cussì a sòn maj partìs.”
Alòr fuàrt ’l à soflàt il tronc, com’ch’i t’jòs, e convertìt chel vint in ta sti peràulis: “Contavi i pòs sè che ben i cognòs.
Cuant ca partìsin l’ànimis feròcis d’indulà ca sòn stàdis disradišàdis, tal sìrcul siètin da Minos a sòn mandàdis.
A còlin tal bosc, e no’n ta bàndis sielzùdis; ma là ’ndulà che furtuna ’li tira, a bùtin coma blava’n ta li sèdulis.
Da frosc ogn’una a doventa planta salvàdia e dura: l’Àrpis, che dopo’a si màngin li so fuèis, a fàn dolòu e dal dolòu fesùra.
Coma l’àltris i zàrin ta li nustri sàlmis, ma nencj’una a podarà rivistìla; ca no è just vej li ròbis ch’i vìn distrušùdis.
Chì li strasinarìn, e dentri ta la selva a saràn i nustri cuàrps ’mpicjàs, ognùn tal àrbul da la s’ombrena crudela.”[74]
Nuàltris i’èrin encjamò al tronc leàs, crodìnt ch’altri Pieri al volès dìšini, cuant che surprindùs da’un grant rumòu ’sìn stàs,
coma chèl ch’in maniera sìmil vignì al sìnt’l cinghiàl e la cjàsa dal so post, e al sìnt da li bèstis e fràscjs’l grugnì.
A stu punt, da la me sinistra, pitòst nus e scravagnàs, doj a scjampàvin fuàrt, e’n tal bosc dut a rompèvin, fašìnt batòst.
Chel davànt al à dìt: “Vèn chì, vèn chì, O Muàrt!” E’l altri, ca pareva che masa’l tardàs, al sigava: “Lan, mancu svèltis in gran part
li to gjàmbis no èrin’n tal gjostrà dal Topàs.” E cuant che forsi pì no ghi la podeva, luj e un barùt a si sòn ingropàs.
Par davòu di luj il bosc s’impleniva di càgnis nèris, bramòšis e curìnt com’ levrièris che un, cjasànt, al molava.
Ta chèl cal’era colàt jù ghi’an metùt il dint, e a l’àn sbranàt un toc a la volta, e via a àn partàt ogni so toc dulìnt.
Alòr par man mi’à cjapàt la me scorta e partàt là di chel bar cal planzeva invàn par chel sanc di ogni ramasa rota.
“O Jàcu da Sant’Andrèa,” al diševa, “sè ti àja zovàt ušami da ripàr? La colpa a è tò se’n vita a ardeva.”
Cuant che’l mestri ghi era li visìn, clar gh’à dìt: “Cuj èritu che par sti ferìdis ti sòflis cul sanc il cjacarà penòus? Dìs clar.”
Alòr luj: “O ànimis che rivàdis i sèis a jodi la strage imoràl da li me fràscjs da luj sbregàdis,
cjolèilis sù da chel bar cal stà cussì mal. Jò’i soj da la sitàt che cul Batista[75] a’a cambiàt il prin paròn, e chel tal
cu la so art sempri la farà trista, e s’a no fòs parsè che tal Punt Vecju di luj a resta ’ncjamò un puc in vista,
chej sitadìns che rifàta a l’àn dal jù su la siniša d’Àtila vansada, invàn par rifala si varèsin dàt sù.
E la me cjaša i’ai in fòrcja[76] cambiada.”
Cjànt Cuatordicèšin
Sicom’che l’amòu dal me post di nàsita mi’a’l còu strenzùt, i’ai radunàt li ramàsis e tornàdis a chèl in fin di vita.
Sùbit rivàs i sìn là ca si spartìs il secònt ziròn dal ters, e indulà che dal Just s’jòdin li orìbilis ròdis.[77]
Par ben mostrà li ròbis ca èrin là, i dišaraj ch’i sìn rivàs ta un grant prat ch’erba verda non d’aveva, nencja zala.
Dal bosc doloròus al è’l prat atòr ghirlandàt coma che’l bosc al è dal grant fosàt: chì’n tal’orli dal splàs i pas i vìn fermàt.
Par dut a era savolòn sut e ’mpacàt e’l post al someàva tant a chèl che sot daj piè di Catòn’l era stàt pestàt.[78]
O vendeta di Diu, se tant timòu che vignì ti ghi fàs a ognùn cal lès chèl che dut manifèst stàt a mi è!
Tanti ànimis nùdis jodùt i ài, e chès in mòut mišeràbil a planzèvin e ognùn a pareva che’l stes sufrì ’nol vès.
Cers di lòu su la schena si distiràvin; altra zent si sintava dut’atenta, e àltris pur sempri a si movèvin.
La zent che’nziru a zeva a era tanta, e mancu chè che sdrajada a era al turmìnt, ma pešu di dut a stèvin chej da la lengata.
Cun colà lent, su dut’l savolòn presìnt a plovèvin fàldis infogàdis, coma di nèif in ta li àlpis sensa vint.
Com’che Lesàndri in ta che bàndis cjàldis da l’India jodùt al veva ’nsima daj so fans[79] fin in cjera flàmis colà sàldis;
che par pestasà ’si èrin metùs dùcjus cuans, luj e li so schièris, par che’l vapòu si distudàs prin ch’a caušà’l zès altri dans;
cussì’l vegneva jù ’l eterno calòu; e’l savolòn al impijàva com’la lescja sot ’l asalìn, e’l radoplava’l dolòu.
Sensa maj ripošà a’era l’intrescja da li puòri mans, che chej fòucs pì visìns via a scjasàvin—che arsùra frescja.
I’ai scuminsjàt: “Maestro, tu ch’i ti vìns duti li ròbis, fòu che ognùn demoni fuàrt ch’jodùt i vìn al entrà e che’ncjamò ni sòn in mins,
cuj’l eše’l grant ca par ca no si vedi necuàrt dal fòuc, sdrajàt com’cal è e cul vuardà brut, ca no si rìnt nencj’a la ploja, che tant a àrt?”
E chel stes che cont a si veva ben rindùt ch’jò ghi domandavi al me duca di luj, al à sigàt: “Vìf e muàrt: il stes i soj in dut.
Se Gjove al straca’l so fàbri[80] da cuj tant infastidìt cjòlt al veva la saèta che scjasàt mi veva com ca varès ognùn daj èrcuj;
o se luj’l stufa’i àltris un’a la volta a Monzibièl ta la fušina nera, sigànt ‘Bon Vulcan, ajùta, ajùta!’,
cussì com’che fàt al veva’n ta la lota di Flegra,[81] e me cal saèti cun granda fuarsa; a nol podarès vej vendeta ’legra.”
Alòr il me duce al à parlàt cun fuarsa,
Tant ch’jò no lu vevi maj cussì fuàrt sintùt:
“O Capànio, pa la rašòn ca no s’indolsa
la to ’rogansa, i ti sòs tu punìt: nisùn martiri, fòu da la to rabia, al tegnarà’l to teròu di dolòu ’mplenìt.”
Dopo, cun me, pì serèn, al à paràt via dišìnt: “chel lì al è stàt un daj sièt regnàns che Tebe judàt a àn; e’l a vùt, e ’l para via,
a veju Diu’n’disdèn, ca lu cròt cauša daj so dans; ma, coma che jò’i ghi’ai dìt, i so dispiès a no sòn par luj nencja un puc malàns.
Adès stami davòu, e i no volarès chi ti metès i piè’n tal savolòn ardìnt; ma dentri tal bosc tèn i piè strès.”
Tašìnt i sìn rivàs ulà cal zeva surgìnt un flumùt picinìn da la foresta; tant ros al era che di butà fòu i sintevi muvimìnt.
Com’che dal Bulicàm[82] a vèn fòu ’na rojuta che dopo li pecjadòris si spartìvin, cussì’n tal savolòn a zeva ic duta.
Il so font e li dos bàndis a èrin fàtis di piera, coma pur i màrgins; par chèl necuàrt mi’eri che pal pas i zèvin.
“Fra dut chèl ch’i’ai volùt ch’i ti tegnès a mins, dopo che nu’i sìn entràs pa la puarta che ducju a pòsin pasà o zighi visìns,
’na roba ca no à notàt la to vista, e ca varès di vej, al è stu rìvul chì, che sù di sè’l distuda ogni flamuta.”
Sti peràulis li a dìtis’l duce a mi; alòr jò’i l’ai preàt ca m’ingrandìsi’l past, che la voja’l era zà zùt a ’ngrandimi.
“In miès dal mar si pòs cjatà un post guàst,” al à dìt alora, “ca si clama Creta, ca veva un re cal tegneva’l mont cast.
Ulà a è na montagna ca è bondanta di aga e di fràscjs, cul non d’Ida; com’na roba vecja a è adès dešerta.
Rhea a la sielzuda com’na cuna fida par il so frutùt, e par platalu dut s’al planzeva, a deva na sigada.
In tal mont un grant vecju’l è stàt jodùt cal tèn li spàlis voltàdis vièrs’l Egjt, e Roma’l jòt, ’ndà che’l sperà al à metùt.
Il so cjàf al è di oru fin finìt, e di pur arzènt a sòn i so bras e pet, e di ram fin lì che’l cuàrp a si divìt;
da li’n jù dut’l è fàt di fièr elèt, al di fòu dal piè destri cal è di madòn; e’l stà’n ta chèl pì che’n ta l’altri dret.
Duti li pars, fòu che ’l oru, ròtis a sòn da na fesùra ca gota làgrimis che ’nsièmit un bus a fàn tal rocjòn.
E zìnt ju a sbùšin li altri ròcis fašìnt ’l Àcheront, il Styx, e ’l Flegetonta;[83] e dopo a vàn jù cun che altri gòtis,
e’n fin a rìvin là che pì no si dismonta: a fàn pur Cocit; e sè ca sedi che poša, pì tars t’jodaràs, però chì no si conta.”
E jò a luj: “Se sta pìsula fosa a deriva da lasù tal nustri mont, parsè encja’n ta st’orli chì a eš’a?”
E luj a mì: “Tu ti sàs che’l post[84] al è rotònt; e se pur a è ver ch’i ti sòs vegnùt jù tant pa la sinistra, zìnt la jù vièrs il font,
no ti’as encjamò il sìrcul ziràt dut cuant: duncja, s’a vèn fòu cualchicjusa di nòuf, nosta maraveàti pì di chel tant.”
E jò di nòuf: “Mestri, ’ndulà ca si mòuf Flegetònt e Lete, che dal un ti tàs, e ’l altri’l vèn fàt, ti dìs, cuant che chì a plòuf?”
“Ta duti li to domàndis ti mi plàs,” al à rispundùt, ma’l bulì da l’aga rosa a varès da risolvini una ch’i ti mi fàs.
Lete t’jodaràs, ma fòu di sta fosa, ’ndulà ca vàn l’ànimis a lavasi cuant che pentìt si’a ogn’ànima colposa.”
E ’nfìn: “Ormài è ora di scostasi dal bosc; stà atènt davòu di vegnimi: i òrlis a no sòn ’nfogàs; lì tegnìnsi,
parsè che lì a no è nuja ca s’inflami.
Cjànt Cuindicèšin
Adès si movìn par un daj durs màrzins; e’l fun da la ròja fer’n alt’l stà tant, che dal fòuc al salva aga e àrzins.[85]
Coma i Flamèncs tra Brugia e Gujsènt, temìnt il mar alt che vièrs lòu si buta, a fàn ripàr par che’l mar nol vegni ’ndavànt;
e com’ca fàn pur i Padovàns lunc’l Brenta par difìndi li so vìlis e cjascjej, prin’che’l cjàlt a sìntin Cjarnia e Carinta[86];
in maniera sìmil a èrin fàs chej, encja se no pròpit cussì als e grancj’, ma èrin lo stes dal so mestri’l volej.
I si èrin zà tant lontanàs da scjù poscj’ che scjù àrbui no varès pì d’jodi podùt, nencja se’i boscs a fòsin stàs tant pì grancj’,
cuant che na fila d’ànimis i vìn jodùt ca vegnèvin lunc ’l àrzin, e ognuna mi fisava com’che cuant ca si scurìs dut
un al vuarda n’altri sot na nova luna; e cussì vièrs nu li sèis a spisàvin com’cal fà’l vecju sartòu –a la buna.
Da tal famèa cjalàt cussì da visìn, cognosùt da un i soj stàt, ca mi’a tiràt la mània e sigàt: “Ben si cognosìn!”[87]
E jò, cuant che a mi’l bras al à slungjàt, fìs i l’ai vuardàt tal so brustulìt di aspièt, cussì ca no ghi à’mpedìt’l so mušu brušàt
di cognòsilu al me intelèt; e sbasànt la me man vièrs la muša, i’ai rispundùt: “Sèišu chì vu, Siòr Brunèt?”
E luj: “O’l me bon fiòl, al pòsia ausà un puc di timp cun te il Brunèt Latìn di stà, si ghi dìn timp ai àltris di avansà?”
E jò i ghi’ai dìt: “Stèimi pur visìn; e si volèis che cun vu i mi sinti, và ben, se ben’l và cun chèl dal me cjamìn.”
“Fiòl me,” al à dìt, “se alc un di scju chì’l vòu dìšti, e’l resta fer, par sent àis al stà dopo sdrajàt e i so bras dal fòuc no’l pòsin pì asìsti.
Ma và pur avànt: jò ti staraj al lat; daj me compàis i tornaraj dopo jù, che ognùn al plans da eterno danàt.
Di zì jù’n strada i no vevi’l coràgju par zì cun luj, ma’l cjàf bas i tegnevi com’un cal riverìs chej ca sòn pì’n sù.
Al à tacàt: “Sè cal è cal destini di fati vignì chì prin dal ùltin sen? e dìs di chèl ch’jodi ti fà par ’ndà zì.”
“Lasù’n alt, ulà cal è ogni dì serèn,” ghi’ài rispundùt, “ta na val mi soj pierdùt, prin ca vès la me etàt tocjàt il plen.
Dom’alièj di matina’l è chist susedùt: chistu si’a fàt jodi, tornànt jò ulà, e a cjàša di nòuf mi partarà par stu post brut.”
E luj a mì: “Seguìs pur la to stela e maj ti sbaliaràs di rivà tal gloriòus puàrt, se ben mi soj necuàrt ta la vita biela;
e se jò’i no fòs cussì da timp muàrt, jodìnt che’l cjèl a ti’è stàt cussì benèvul, ghi varès dàt a la to òpera cunfuàrt.
Ma chistu ingràt e malìn di pòpul che da Fiešul al è vegnùt jù’n timp antìc, e cal tèn encjamò dal mont il perìcul,
si farà par te, pal to ben fà, nemìc: e a è rašòn, che par scjù schers crudej a no convièn pròpit fà frutà dols il fìc.
Da timps antìcs a vegnèvin clamàs svuarbej; sta zent a è avàra, invidiòša’e ’rogànta: da l’ušànsis sòs di tègniti a è miej.
La to furtuna tant onòu ti planta che na part e l’altra di te a varàn fàn,[88] ma l’erba dal bec a sarà distanta.
Cal fedi strage il bestiàn fiešolàn di sè stes, e ca nol toci la planta che forsi ’ncjamò fòu a vèn dal so ledàn,
che’n chèl a rivìf la siminsa santa di chej romàns ca èrin restàs cuant che stàt fàt’l era’l nit di malìsia tanta.”
“Se’l me volej’l fòs stàt tant pì ’mportànt,” ghi’ài rispundùt, “vu ’ncjamò no sarèsis da l’umana natura lasàt dibant;[89]
che’n mins encjamò mi’è fisa e m’intristìs la cjara e buna imagin’ paterna di vu cuant che’n tal mont cul zì da l’òris
m’insegnàvis com’che ’l omp a si’eterna: e cuant ch’i podaraj, mentri ch’i vif, il nòn vustri i vuej falu lasù tornà.
Sè ch’i mi contàis tal me cjàf i lu scrìf, e cont lu tèn par spiegà cun altri test a ic[90], se là i rivaraj, par intìf.
I vuej doma ca sedi ben manifèst, che sè la cosiènsa no mi rimuardìs, la Furtuna i confronti, cun alc di sest.
A no sòn nòvis par me sti capàris: ca ziri pur Furtuna la so roda com’ca vòu, e i contadìns li so svàngis.”
Il me mestri alora in ta la banda destra a si’à ’ndavòu voltàt a vuardami; e’l à dìt: “Ben scoltada se ben notada.”
Ma lo stes a cjacarà i vaj a mètimi cun Ser Brunèt, e’i domandi cuj ca sòn i compàis sos pì famous che luj’l stimi.
E luj: “Savej di cualchidùn al è bon; di chej àltris a sarès di taši tant miej, ch’i vìn puc timp, e ròbis da diši tàntis a sòn.
Che ducju èrin clèrics ti varès di savej e leteràs grancj’ e di fama granda, e dal stes sporc pecjàt tal mont ’èrin chej.
Prisiàn a ghi stà tacàt a che zent lorda, cun Checo d’Acors pur; encja jòdilu, se di un tal schifo voja ti’n vès vuda,
chèl ti varès podùt, che di tramutalu al è stàt, dal servo daj serfs, d’Arno in tal Bachiliòn, la che’l so malàn ’l è zùt a lasalu.
I dišarès di pì, ma’l contalu sensa fal pì lunc èsi nol pòl, parsè che jò’i jòt fun nòuf ca si leva sù dal savolòn da la val.
A riva zent cu la cual no pòl stàighi sot: ti racomandi tant il me Tešòu,[91] che’n ta chèl encjamò i vìf, pur uchì sot.”
Alòr a si’à voltàt com’un coridòu cal cor a Verona [92]cul colòu dut vert paj cjàmps, e al somèa di dùcju lòu
chèl cal vìns, e sens’altri no chèl cal pièrt.
Cjànt Sedicèšin
Rivàt zà al era ulà ca susurava l’aga ca colava’n tal altri sìrcul, pròpit com’un vespàr cal sbušinava,
cuant che tre òmbris jodùt i’ai’n ta stu lòcul vignì fòu da’un scjàp cal pasava sot di che dura plòja ca no bàt maj màncul.
Vièrs nu a vegnev’ognuna e a sigava: “Fèrmiti tu che dal vistìt ti somèis un che dal nustri puòr paìs[93] al riva.”
Puòr me, se plàis ca vèvin parfìn ta li sèis, nòvis e vècis, da flàmis caušàdis! Encjamò mal i mi sìnt al pensàlis.
Si’a fermàt il mestri a li so sigàdis; vièrs me si’a voltàt e dita: “Speta.” A scjù chì bišugna ušàighi cortešìis.
E s’a no fòs par chel fòuc cal saèta, ca è natura dal post, jò’i dišarès che miej a è par te che par lòu di fà svelta.”
Esìnt nu lì fèrs, di nòuf tacàt a’an chej puarès il vers antìc[94]; e cuant che da nu sòn rivàs, chej tre na roda fàt a vèvin di sè stes.[95]
Com’ca fàn i campiòns, nus e sudàs, cuant ca studièjn com’otegni vantàgju, prin’che di bàtisi a vegnìn impegnàs;
cussì zirànt, ognùn in sù e’n jù mi vuardava, cussì che tra lòu il cuèl si moveva e ai piè ghi zeva davòu.
E “Se’l mal di stu post mol ma tant crudèl dispièt a mi fà e al nustri preà,” al à un tacàt, “e al brušamìnt da la pièl,
ca posi la nustra fama’l to spirt pleà di dìšni cuj ch’i ti sòs che cuj piè vifs ognùn t’jodìn cussì sigùr ’l infièr freà.
Chistu, che li so tràcis i me piè a pèstin restìfs, e che dut nut e spelàt al è’n strada, grant al è stàt pì di chèl che crodi t’intìv’s:
Nevòut al è stàt da la buna Gualdrada; a si clamava Guido Guera, e’n vita tant fàt al veva cul sèn e cu la spada.
’L altri davòu di me’l savolòn al pesta: Luj al è Teghiàr Aldobrànt, e la so vòus tal mont a sarès da godi e basta.
E jò, ch’i soj metùt cun lòu’n ta sta cròus i’eri Jàcu Rusticùs, e, stà alèrt, la me fèmina mi’a dàt ducju i malàns.”[96]
Se jò’i fòs stàt’ ndà che dut a è di fòuc cujèrt, nenfra di lòu di sot i mi sarès butàt, il me siòr al varès sufrìt, chèl al è cèrt;
ma parsè ch’jò i mi sarès cuèt e brušàt, la poura’a vinsùt la me buna voja che d’imbrasàju mi veva ’ngološàt.
Alòr i’ai tacàt: “Dolòu, no malìsia, la vustra condisiòn dentri a mi’a fisàt, tant che tant’ghi volarà par zì via,
apena che stu me siòr mi’a contàt peràulis che par chès pensàt i vevi che sè ch’i sèis, cussì vi vevi pensàt.
Di là daj vùstris i soj, e’i scoltavi sempri l’òpera vustra e’i biej nòns che cun tant gust i sintevi e contavi.
’L amàr i lasi e’ai milùs i vaj da li cansòns a me prometùs dal me duca onèst; ma jù’n tal miès i’ai prin da zì, paj rivòns.”
“Ca conduši par tant timp cun chistu sest l’ànima’l to cuàrp,” luj ’l à dita di nòuf, “e dopo ca luši pur la to fama cul rest,
e dìs se ’l onèst e bon vivi si mòuf ’ncjamò’n ta la nustra sitàt com’na volta, o se zùt al è’l soreli e’nvensi a plòuf;
che Gulièlmo Borsej, ca si lamenta cun nu da puc e al è là cuj compàis, asaj cul so diši a ni tormenta.”
“La zent nova e ducju chej so guadàis e vìsis a sòn a dismišura generàs, Firènse, in te, cussì che zà ti sìns li plàis.”
Cussì i’ai sigàt, cun muša e vuj alsàs; e’i tre, c’an capìt chist coma risposta, vuardàs si sòn com’davànt dal ver ’mpipinotàs.
“Sè ch’altri vòltis cussì puc ti costa,” a àn rispundùt, “il sodisfà dùcjus, beàt tu se cussì ti pòs parlà a pusta! Cussì, si ti scjàmpis da scju poscj’ tant brus e a jodi ti tòrnis li bieli stèlis cuant ca ti zovarà diši: ‘I sìn zùs,’
fà che di nu a la zent i ti pàrlis.” A stu punt ròt a vèvin la roda, e’al scjampà àlis a parèvin li gjàmbis sos snèlis.
Un frosc d’erba i no varès podùt gjavà prima che cussì svels sparìs a fòsin; alòr il mestri’l troj just al à volùt cjapà.
Ghi soj zùt davòu, e puc ’ndavànt i èrin che zà’i sintèvin il rumòu da l’aga, ch’al parlà apena i si sintèvin.
Coma chel flun che pur sempri al vaga ben prin dal Monviso, vièrs il levànt, a sinistra dal Apenìn, fašìnt na riga
ca si clama Agacujèta in sù, davànt che jù a val al zèdi’n tal bas jèt, e a Forlì cun chel nòn nol và pì ’ndavànt,
ulà al rimbomba ’nsima di San Benedèt dal’Alp, par colà ’n ta na cascata ch’a fà la part di pì di mil a si mèt;
cussì, in front di ’na riva dut rota, sintùt i vìn il fracàs di che aga tinzuda, che èco alòr rumòu e orèla ’n lota.
Jò’i vevi ’ntòr ’na cuarda rodolada e cun ic i vevi pì vòltis pensàt la lonsa di cjapà da la pièl piturada.
Dopo vej dut chel torzeamìnt molàt coma che’l duce mi veva comandàt ghi l’ai data ta un grop dut invilusàt.
Alòr luj si’a voltàt vièrs il destri lat e un bièl puc pì lontàn da la sponda stu arnèis al à’n ta stu profònt casàt.
“E pur alc di nòuf al à pròpit da dà,” i mi diševi a me stes, “al nòuf sen che’l mestri cul vuli al và a secondà.”
Ahi cuant ai òmis stà atèns a ghi convièn visìn di chej ca no jòdin doma l’òpera, ma jodi’a vòlin sè che’l pensej’l ritèn.”
E mi’a dìt: “Adès chì sù al vegnarà chèl ch’i speti e che’l to pensej’l insumièa: a è alora miej ch’a tè a si fedi mostrà.”
Sempri a chel ver cal à muša di bušìa ’l omp al à da tègnisi pì cal pòl dal diši par che bušiàr a nol zedi a someà;
ma paj vèrs di sta—chistu i no pòl taši— comèdia, i ti zuri, cjàr letòu, che lòu a no zèdin par tant timp a luši,[97]
se jodùt no’ai par l’àjar plen’di dolòu vignì nodànt na figura in sù ca deva maravèa al còu sigùr,
cussì com’cal torna’n sù chèl cal và jù a snodà l’àncora ca s’ingròpa o ta’un scoj o altri che’l mar al siera sù,
e’n sù a si buta, cun’un grant colp di talpa.
Cjànt Dišisietèšin
“Èco la bèstia cu la coda spisa ca pasa montàgnis, ca ròmp murs e àrmis; èco chè ch’a dut il mont ghi dà spusa!”
Cussì ’l à tacàt il me duca a contàmilis; e a ghi’a fàt sen di vignì’n tal orli, lì che’l màrmul ch’adès i’ ušàn al finìs.
E che sporcja figura di imbroj lì a’è vegnuda fòu cul cjàf e cul so bust, ma la coda lasada a l’à dentri lì.
La so muša a era muša di omp just, tant buna a ghi someàva la pièl, e d’un sarpìnt gros dut il rest dal fust;
do gjàmbis pelòšis’l veva fin sot il cuèl; schena, pet, e dùtis dos li bàndis di grops e rodèlis cujèrtis ’èrin, dut puc bièl:
cun pì colòu e cussì ben tesùdis i Tartars o i Turcs’no’an maj fàt tal’ tèlis, nè maj da la Aràcne ideàdis.
Com’che a vòltis i jodìn li bàrcis, ca sòn un puc’n ta l’aga e’un puc par cjera, e com a ulà tra cjòchis sgjvìgnis todèscjs[98]
il bìvar ’si tèn pront pa la so guera[99], cussì la bruta bèstia a si pojava sul orli di piera che’l savolòn ’l siera.
In ta l’aria duta la so coda a sguisava, strinzìnt in sù la velenoša fòrcja che com’un scorpiòn la so punta ’armava.
Il duc’ al à dìt: “Tacàn a la largja a fà un puc di strada vièrs che bruta e trista bèstia che ulà a s’imbancja.”
Ma jù’i sìn zùs vièrs la destra tetuta e in tal orli i vìn fàt un dèis pas par scansà’l savolòn e la flamuta.[100]
E cuant che ulì di ic i sìn rivàs, pì lontàn jodùt i’ai in tal savolòn cèrs che visìn dal buròn a èrin sintàs.
Uchì il mestri: “Sicom’che tant benòn, e a font, i ti cognòs chistu sìrcul,” a mi’a dìt, “và, e jòt la so condisiòn.
Và pur a rašonà cun lòu, ma ’n pìsul: in tal fratìmp i parlaraj cun chista, ch’ušà’i volìn li so spàlis da èrcul.”
Cussì ’ncjamò ’n sù par l’estrema cresta di chel siètim sercli pròpit dut besòu i soj zùt, ’ndà che che puora zent a stà.
Fòu daj so vuj al scopiàva’l so dolòu; di cà, di là, si judàvin cu li mans tant da chel savolòn cjàlt che dal vapòu:
pròpit coma che d’estàt a fàn i cjàns cun ghigna o cun sata cuant che muardùs a sòn da puls, da mòscjs o da tavàns.
Cuant ch’in muša di cèrs i me vuj’sòn zùs, indulà che’l fòuc doloròus al cola, cognosùt no’ai nisùn, ma lì a èrin dùcjus
cu na borsuta jù dal cuèl, a pìndula, ca veva un cert sen e un cert colòu, ch’ognùn al someàva di gòdila.
E cuant che jò, vuardànt, mi soj metùt cun lòu, ta na borsa zala i’ai jodùt un blu[101] che di mòut e muša’l veva di leòn, òu.
Dopo, parànt via stu post a vuardalu, Jodùt in d’ai n’altra coma’l sanc rosa cu n’àucja blancja pì dal butiru.
E un che cu na scrofa blu e grosa segnàt al veva il so sachetùt blanc, a mi’a dìt: “Se fatu tu ’n ta sta fosa?
Và via; e parsè ch’encjamò ti zira’l sanc, ti’as di savej che’l me visìn Vitaliàn a sinistra si sintarà dal me flanc.
Cun chiscju florentìns i soj padovàn: tanti vòltis l’orèlis mi’an intronàt sigànt: ‘cal vègni pur ’l cavalièr sovràn,
cal varà borsa cun tre cjavròns menàt!’” Chì’l à fàt na bocjàta e butàt fòu la lenga com’un nemàl ca si tèn’l nas lecàt.
E jò, timìnt d’infastidì’l me signòu, che da puc di stà puc mi veva visàt, da che puor’ànimis soj tornàt ’ndavòu.
I’ai cjatàt che’l me duca’l era montàt belzà tal schenòn di chel crudèl nemàl, e mi’a dìt: “Adès tenti fuàrt e’ncoràt.
Ormaj cussì i zìn jù ’n ta stu fosàl: monta davànt, che jò’i vuej èsi’n tal miès, cussì che la coda no podarà fà mal.”
Coma chèl ch’intòr al sìnt il brividès da la cuartana, cun l’òngulis blàncis, e che dom’a vuardà’l vert al tremarès;
tal i’eri jò al sinti che peràulis; ma la vergogna mi li’a dìtis dùtis, che’n front dal paròn al serf ghi da pì fuàrsis.
Jò i mi soj sestàt su che spalàtis: Mut i soj restàt cuant che diši i volevi, ma i no’ai podùt: “Fà ch’i ti m’imbràsis.”
Luj belzà mi veva judàt cuant che mal i stevi, e pì’ncjamò; apena ch’i soj montàt, mi’a cussì judàt che dur mi tegnevi;
E al à dita: “Geriòn, mòuf il cuarpàt: che’i zìrus a sèdin larcs e il zì jù puc: pensa al pèis nòuf ca ti’è stàt cargàt.”
Com’che la navuta a vèn fòu dal so lòuc puc par puc prima da lasà il so puàrt, e dopo che’n dut si sinteva tal so zòuc,
là cal era’l pet, il so codòn stuàrt al à, e com’na bišata si ’a movùt, e cu li sgrìnfis l’aria’l à movùt fuàrt.[102]
Pì poura di cussì i no cròt cal vès vùt Fetòn cuant che bandonàt al veva i frens, e’l cjèl, com’ch’i savìn, si veva cuèt cuaši dut;
e nencja’l puòr Icar cuant che’i rognòns si’a sintùt splumà da la cjalda cjera, cul sigà dal pari, “Brut vivi ti tèns!”
O se poura! Di fòu altri no era che aria’n ogni banda, e dut platada a era ogni vista fòu che la bèstia ’ntera.
E ic plan planìn a è lì ca noda: a zira e a và jù, ma jò’i no mi necuàrs fòu che dal vint sot la muša, e la soflada.
A destra’i sintevi zà chej rumòus fuàrs che sot’l feva’l scravasà da li àghis che’i me vuj d’jodi la jù no èrin avàrs.
Ma poura’i’ai vùt di sbrisà jù da li bàndis, ’ndà ch’i’ai jodùt fòucs, e planzi i’ai sintùt; che jò, tremànt, i’ai strenzùt di nòuf li gjàmbis.
Alòr i’ai jodùt sè ch’i no vevi podùt, il zì jù e il zirà par chej gran maj che plan plan si fèvin visìn dapardùt.
Com’l falcòn cal è stàt su l’àlis asaj, che sensa jodi nè lescja nè usièl, diši ghi fà al falconièr, “Ventu jù, tramaj!”,
e al vèn jù, strac, ma ben pur sempri snel, fašìnt sent ròdis e lontàn si depòn dal so mestri, spresànt e plen di fièl;
cussì a ni’a metùt jù’n tal font Geriòn, ulì’n tal piè di che parèit di rocja e, discargàt chèl cal veva tal schenòn,
si’a dileguàt, coma da’un arco na frecja.
Cjànt Dicjotèšin
Al è un post ca si clama Malbòls in tal infièr dut di piera e colòu tra fièr e cjalìn, coma chel sìrcul ca ghi stà dut atòr.
Pròpit in tal miès di stu cjamp tant malìn a si jòt un pos na vura larc e profònt, e di stu post i vuej adès spiegà’l dišèn.
Chel sercli ca s’jòt par dut cussì rotònt tra il pos e il piè di chel rivòn dur, al tèn dividùt di dèis valàdis il font.
Coma là ’ndulà che par vuardà ’l mur pì e pì fòsis a circòndin i cjascjej, il post ’ndà ca sòn a s’jòt ben di sigùr,
la stesa figura chì a fašèvin chej; e com’dal entrà di tàlis fortèsis fin a la riva di fòu a s’jòdin pontišej,
cussì da che parèit di piera daj scòis s’jodeva ca zèvin sovr’àrzins e fosàs fin tal pos, ’ndà ca èrin troncàs e unìs.
In ta stu post, da la gran schena scjasàs di Geriòn si sìn cjatàs, e’l poèta a sinistra’l è zùt, seguìt daj me pas.
A man destra a era ’ncjamò zent puareta, nòufs turmìns par lòu e tancju frustadòus,[103] che ’n plen a colmàvin la prin’ bušata.
Tal pì bas a èrin nus i pecjadòus: dal miès in cà ’ni vegnèvin incuntri, di là, cun nu, ma pì svèls cjaminadòus,[104]
com’che’i Romans’ cuj so pelegrìns dentri in tal àn dal Giubilèo, sù e jù pal punt a àn di pasà la zent un mòut scaltri,
che da na banda dùcjus a pùntin, apùnt, vièrs’l cjascjèl[105] e a vàn a San Pieri; in ta che altra, vièrs la culina ca ghi stà’n front.
Di cà, di là, insima di chel clap neri i’ai jodùt diàus cornùs cun gràndis vìscjs ca ju viscjàvin davòu visìn di lì ch’i’eri.
Ahi, com’ch’a lòu ghi fèvin vignì li plàis cu li primi legnàdis! E lì nisùn li secòndis’l spetava nè li tèrsis.
Mentri ch’i zevi, i me vuj cun chej di un scuntràs ’si sòn, e jò dìt ghi’ai sùbit: “Di jodi stu chì i no soj a dišùn”;
cussì ch’jò di parlàighi mi sintevi’n dèbit: e’l me dols duca cun me a si’a fermàt, e permetùt mi’a di stàighi un puc ’nsièmit.
E di platasi’l à crodùt chel danàt sbasànt la muša, ma ghi’a ben puc zovàt ch’i ghi’ai dìt: “Tu che’l vuli ’n cjera ti’as butàt,
se i to lineamìns no ti’as falsàt, Venedìc ti sòs tu, di Cjašanemìs; ma’n ta stu bròut picànt se ti àja menàt?”
E luj a mi: “Puc volentej i lu dìs; ma mi cunvìns la to clara favela ca mi recuarda ben i me vècjus dìs. Jò’i soj stàt chèl che la Ghisobièla i’ai menàt a fàighi voja al marchèis, ca diši se ca vòu la sporcja novela.
E’i no soj’l ùnic chì ch’i plàns Bolognèis; ànsi, al è chistu post tant plen, che chej poscj’ a dovèntin sempri pì vuèis[106]
ulà che la zent a dìs ‘sipa’ tra Savena e Ren; e se di chist ti vòus vej testimoni, tèn ben a mins il nustri tiràt di sen.”[107]
Sul diši chistu al è stàt batùt da un demòni cu la scoria, ca ghi’a ’ncja dita, “Via, rufiàn! Fèminis chì non d’è da trufani.”
Di nòuf i soj zùt cul duce’n compagnìa; puc a puc, dopo cualchi pas, rivàs i sìn là ’ndulà ch’un scoj mi feva da via.
Plan planìn chèl lu vìn ušàt com’scjalìn; e ziràs a destra sù par la schegja, lasàt i vèvin chej ch’in eterno a ziràvin.
Cuant ch’i èrin là ’nsima da la bolgja di sot par dàighi pas a chej puòrs sbatùs, il duc al à dìt: “Ferma, e fàighi slungjà
il vuli sù di te di chiscju àltris mal nasùs, che di lòu no ti ghi’as ’ncjamò jodùt la muša sicoma che par là ch’i zìn nu a sòn vegnùs.”
Da chì i vuardàvin chej che sensa pauša a vegnèvin vièrs di nu da l’altra banda; svels a zèvin, e la viscja ghi era cauša.
E’l bon mestri, sensa’l me domandà, mi’a dìt: “Da n’ocjada a chel grant cal vèn e’l par che par dolòu lagrima pì nol à:
se aspièt da re ch’encjamò al ritèn! Chèl al è’l Gjàson che cul sen e cul còu il montòn ai Còlcis ghi veva cjòlt ben.
Pasàt al era par l’išula di Len, besòu, dop’che l’ardìdis fèminis spietàdis dàt la muàrt ai so màscjus vèvin lòu.
Chì cun sen e cun peràulis ornàdis, Isifìl al veva ’nganàt, che zovenuta che prin a veva duti li àltris ’nganàdis.
Chì a l’à lasada, plena, besoluta; chista colpa a stu martìr lu condana; e encja di Medea si fà vendeta.
Cun luj’l và chèl che coma luj’l ingana:[108] ca basti stu chì di chista prima val savej e di chej ch’in sè a intana.”
Zà i’èrin ulà ’ndulà che sta streta cal cul àrzin secònt a và a’ncrošasi, e a fà di chèl a un’altri arc da schenàl.
Di chì i vìn sintùt zent lamentasi in tal altri bus, zent che sempri a sborfa mentri ca si mèt besola a menasi.[109]
Cujèrtis a èrin li rìvis di mufa fata dal flat di sot ca s’impasta, e che cuj vuj e cul nas al feva barufa.
Il font al è cussì scur ca no ni basta il post a jodi sensa montà ’nsima dal arc, ’ndulà che’nsima dal scoj al stà.
Chì i sìn vegnùs; e jù’n ta la fosa colma jodùt i’ai zent tufada’n ta un ledàn vegnùt da ceso umàn, cuj saja maj coma.
Mentri che la jù i provavi a jodi lontàn, jodùt i’ai un cul cjàf cussì sporc di merda che se làic al era, o predi, dom’ lòu lu sàn.[110]
Chèl mi’a sigàt: “Sè zent ch’i sèis ingorda!
Parsè vuardà me pì che chej àltris brus?”
E jò a luj: “Parsè che—ben mi riguarda—
ti’ai na volta jodùt cuj cjaviej sus e Alèsiu Intermenei da Luca ti sòs: e ti m’interèsis pì daj àltris, dùcjus.”
E luj alòr si’a dàt’n ta la sucja un colp gros: “Ca jù mi’an ’nfondàt ducju chej lechès che lenga ’no mi’an maj sasiàt prin di stu pos.”[111]
Sùbit dopo il duca: “Jò’i pocarès,” a mi’a dita, “ i vuj un puc pì’n davànt, cussì che la muša pì ben t’jodarès
di che sporcja sdrondina ca stà gratànt il so cjàf cu li so òngulis smerdojòšis che prin a cola jù e dopo’n piè si stà voltànt.
Tàide a è, la putana che dìtis cussì ghi li veva al so druid, “I’àju gràsis gràndis da te?” “Ànsi, maraveòšis!”
E ca sèdin chì li nustri ocjàdis sàsis.
Cjànt Dicjanovèšin
O Simon magu[112], o disgrasiàs di compàis che li ròbis di Diu, che di bontàt a’an di èsi spošis e invensi i adulteràis
par oru e arzènt, cal è un orìbil pecjàt; adès a è miej ch’i vi suni la tromba dal momènt ch’i sèis dentri tal ters fosàt.
Zà i’èrin, insima di che altra tomba, zùs in sù di chel scoj pròpit in ta la part che tal bièl miès da la bolgja a plomba.
O grant savej, cuant granda ca è che art ch’i ti mòstris’n tal cjèl, in cjera e pal mont; e’l just che par dut ti fàs, com’cal è fuàrt!
Jò’i’ai jodùt’n ta li rìvis e’n tal font la piera lìvida ’mplenida di bus dùcjus larcs compàis e ognùn rotònt.
Pì grancj’ no èrin chej apena jodùs di chej dentri dal me bièl San Zuan,[113] che com’ batiešatòus ušàs sòn zùs;
un di chej, zà al è cualchi bièl àn, i l’ai ròt pars’che dentri un a si ’nnegava: e ca tàšin li cjàcaris, ca fàn doma dan.
Da la bocja di ognùn, fòu ghi vegneva di’un pecjadòu il piè[114] e da li gjàmbis fin tal gros, e’l rest dentri a ghi steva.
Li plàntis ghi èrin a dùcjus impijàdis; e li zuntùris a dèvin colps cussì sclès, che rot a varèsin vencs e cuàrdis fuàrtis.
Com’che’l flameà là cal è un grisignès a si mòuf in sù e jù pa la scusa, cussì lì daj talòns ai dèicj’ al era’l stes.
“Cuj’l eše chèl, mestri, che rabia nol lasa e cal svisèa tant pì daj so compàis,” ghi’ai dìt, “e che pì’l supa sù la flama rosa?”
E luj a mi: “Si ti vòus che’n ta chej scòis ti parti ca sòn taj rivòns pì’n jù ’mpostàs, da luj ti savaràs di luj e daj so malàis.”
E jò: “Par me a và dut ben sè ca ti plàs: tu ti sòs’l siòr me e jò’i ghi staj visìn al to volej, e’i ti sàs sè ca si tàs.”
Alora i sìn rivàs in tal cuàrt àrzin: voltàs si sìn, e a man sanca’l pas i vìn metùt fin che ulà’n tal bušaròt stret i’èrin.
Il bon mestri dal flanc so nol à volùt ch’i mi liberàs, e cussì rivàs i sìn tal post rot di chèl che cuj piè al à sempri planzùt.”
“O cuj sotu che chèl di sù ti tèn sot, ànima puareta, coma pàl plantada,” i’ai tacàt a diši; “si ti pòs, fà’un mot.”
Com’un frari i’eri che confesiòn ghi dà a un cjan d’un sasìn, che apena ’mbušàt, “Và ’ndavòu,” ghi dìs, par tegni’l murì’n banda.[115]
“Sòtu zà chì dut dret,” luj al à sigàt, “sòtu zà chì dut dret, tu, Bonifasi? Da divièrs àis il scrìt bušiàr al è stàt.
Sòtu tu belzà di chel avej sasi che par chèl no ti’as vùt poura di inganà la biela siora[116] par dopo fàighi strasi?”
Di stuc i soj restàt, la me mins lontana dal capì sè ca ghi’era stàt rispundùt; cuaši scuarnàt, altri no’ai fàt che il mona.
Alòr Virgìlio mi’a dìt, cal veva jodùt: “Cussì dìs: ‘No soj chèl, no soj chèl ch’i ti cròs’”; e jò i’ai dìt com’ca mi veva imponùt.
Il spirt alòr dut stuarzùt al à i piè sòs; ma dopo, e cuaši planzìnt e suspirànt’ mi’a dìt: “Duncja, se vùtu da chèl ch’i t’jòs?
Se di savej cuj ch’i soj ti sòs calàt tant, e vegnùt jù par sti rìvis di corsa, ti dišaraj ch’i’ai pur vistìt il grant mant;
e ’l è tant ver ch’i soj stàt fi da l’orsa,[117] plen di voja di avansà i orsàs; la sù a àn, e jò’i soj chì in borsa.
Sot’l me cjàf a sòn zà’i àltris stàs strisinàs, che prin di me a sòn vegnùs simonegjànt, e’n ta li fesùris da la piera platàs.
La jù’i colaraj encja jò dut ta’un colp cuant che chì’l sarà chèl ch’i pensavi che tu ti fòs. cuant che puc fà ti mi sòs vegnùt davànt.
Ma pì al è zà’l timp che jò’i me piè i scòs e che cussì mi cjati cul cul in sù che luj’l restarà plantàt cuj so piè ros:
che dopo di luj’l vegnarà un schifòus chì jù, da la Fransa, un pastòu tant sensa lès, tal ca è miej che luj stes e me’l cujèrzi sù.
Un nòuf Gjasòn’l sarà, di cuj a si lès taj Macabej; e coma ca ghi’è mol stàt il so re, cussì a luj chèl che re al è’n Fransa adès.”
Jò’i no saj se chì jò’i soj stàt masa mat, cuant ch’i gh’i’ai rispundùt in chistu metri: “Alòr diš’mi: cuàncju bes al àja domandàt
il Nustri Signòu prin’che a San Pieri li clafs di lasù ghi vès slungjàt via? ‘Vègnimi davòu,’ ghi’a dìt, dut lì, ti siguri. Nè Pièr nè’i àltris a ghi’an cjòlt a Matia oru e arzènt, cuant cal è stàt sielzùt pal post di chèl che’l Signòu al veva tradìt via.
Ma stà ben chì, ch’i ti vèns punìt dut; e vuarda pur la moneda mal cjolta ch’àrdi ti’a fàt cuant che cuntra Carli ti sòs zùt.
E s’a no fòs pars’chè ’ncjamò mi vieta la riverènsa da li clafs gràndis che tu ti vèvis’n ta la biela vita,
i’ušarès peràulis tant pì dùris: chè la vustr’avarìsia’l mont mal a fà stà, pestànt zens bùnis e alsànt ches trìstis.[118]
Di vu’ pastòus necuàrt si’a’l Vangelista, cuant che chè[119] ca è sintada ’nsima da l’àghis cuj re’a putanava, a luj ghi’era’n vista;
che nasùd’ a era cun sièt cjàfs, lu savèis, e che asistid’ a era daj sièt cuàrs fin che ’l omp so di seguì virtùs’l veva plašèis.
Di oru e d’arzènt Diu’i vèis fàt, stuàrs: puc a vi sepàra dal’ idolatri fòu che luj un, e vuàltris ni preàis sent!
Ah, Tinùt, di cuant mal ch’i ti sòs stàt mari,[120] no la to conversiòn, ma l’ereditàt che da te al à cjòlt il prin siòr pari!”
E mentri sti nòtis gh’vevi cussì cjantàt, o che rabia o cosiensa lu muardès, cu li dos gjàmbis al veva scalsetàt.
Jò’i cròt che al me duca a ghi plašès, pars’che contènt sempri atènt’l steva, il sun di dut sè ch’i vevi dita adès.
A stu punt, cuj bras a tracuèl stret mi veva: e dopo ch’i’eri stàt dut stret tal so pet, di jù ch’i’èrin al è tornàt ulà che’n sù’l zeva.
E no si stracava di tègnimi tant stret; cussì mi’a partàt fin tal colm dal arc che dal cuàrt al cuìnt àrzin al parta dret.
Chì, plan planìn ’l à pojàt jù ’l so car’c, plan planìn parsè che’l post sporc al èra e dur che nencja par cjàvris nol sarès stàt parc.
Da chì n’altra val i’ai jodùt jù’n tal scur.
Cjànt Vincjèšin
Di castigu nòuf mi convièn fà daj vers e dàighi materiàl al vincjèšin cjànt da la prima cansòn, ca è chè daj somèrs.
Jò i mi eri zà disponùt dut cuant a rivuardà la jù tal discujèrt font, che di planzi tormentàt si steva bagnànt;
e i’ai jodùt zent’n ta chel valòn rotònt vignì, tašìnt e tant lagrimànt, al pas ca fàn li letànis in ta chistu mont.
Com’che’l me sguàrt jù’ghi zeva sempri pì’n bas, stran a era jodi com’cal era stravoltàt ognùn da la barba al pet, cal è pì’n bas;
che vièrs i rognòns il cjàf al era ziràt e di vignì ’ndavòu ghi convegneva, chè di zì ’ndavànt nol podeva’l puòr danàt.
Paràliši a podarà èsi ch’ognùn’l veva par stravoltasi pròpit cussì dal dut; ma di stu mal no cròt che cussì’l steva.
Se Diu a ti lasa, bon letòu, fà frut da la to lesiòn, pènsighi ben tu stes com’ch’i’ai fàt a tègnimi in muša sut,
cuant che la figura di nuàltris puarès cussì stuarta jodùt i’ai che’l planzi daj vuj li culàtis a ghi bagnava pal miès.
Cuant ch’i planzevi, pojàt in t’un daj spiguj di chel scoj dur, cussì che la me scorta “Sotu’ncjamò tant stùpit?” a mi’a dìt luj.
“Chì a vìf la pietàt cuant ch’è ben muarta:[121] cuj’l pòsia èsi pì seleràt di chèl cal dìs ch’al divìn judisi di vej pietàt no ghi’mpuarta?
Alsa’l cjàf, àlsilu, e jòt chèl che par chèl si’a vierzùt ai vuj dai tebàns la cjera; par chèl ghi sigàvin dùcjus: ‘Anfiarèl,
’ndà i vatu? Parsè làsitu la guera?’ e a no restava che zì’n jù’n ta li vàlis fin a Minos, ch’ognùn’l brinca, la fiera.
Vuarda ben cal à fàt pet da li spàlis: parsè ch’jodi ’l à volùt masa ’ndavànt, ’ndavòu al jòt e par lì ghi vàn li gjàmbis.[122]
Jòitu Tirešias, che l’aspièt al à cambiàt tant cuant che da mascju ’n fèmina’l è doventàt, e ogni toc dal cuàrp a à cambiàt, dut cuant;
e prima, e dopo, di bati a ghi’a tocjàt cu la vìscja’i doj sarpìns involusàs par che la forma di mascju ghi vès tornàt.
Arònt si schena’n pansa di Tirešias,[123] luj, che taj mons di Luni, ’ndà cal svangja il Cararèis, che’i cjàmps di sot ’l tèn cultivàs, al à vùt in taj màrbui blancs, la spelòncja par cjaša, d’indulà che’d’jodi li stèlis e’l mar d’ostrusiòn an d’aveva pucja.
E che là ca si stà cujerzìnt li tètis, che tu no’t jòs, cu li strèsis disfàdis, e a à di là dùtis li pars pelòšis,
Manto a è, ca è zuda’n ta tanti cjèris; e stabilìt si’a’n fin ulà ch’jò i soj nasùt; e a mi plàs duncja che’un puc ti mi scòltis.
Dop’che so pari fòu di vita’l è zùt, e serva vegnuda a è la sitàt di Bac, chista pal mont par tant timp a’a vivùt.
La sù ta la biel’Italia al è un lac, ai piè da l’Alp ca sjera l’Alemagna, insima di Tiràl, e cal à’n nòn Benac.
Da pì di mil fontànis, i cròt, si bagna tra Garda, Val Camonica e’l Penìn, da l’aga che tal lac lasù si stagna.
Al è un post la’n’tal miès indulà che’l Trentìn pastòu e chèl di Brèsia e’l Veronèis, segnà’l podarès, s’al fès chel stes cjamìn.
Peschièr al è lì, bièl e fuàrt arnèis par fà front ai Bresiàns o Bergamàscui cuj rivòns intòr che’n jù ghi vàn lišèis.
Chì a càpita che dut sè ca vèn daj rìvui e che’n ta’l grin dal Benac pì nol stà, flun si fà la jù’n ta chej biej vers pàscui.
Apèn’che l’aga a cori di nòuf si presta, no pì Benac ma clamàt al vèn Mincju fin a Governàl, ’ndà ch’in tal Po si svuèjta.
Puc al à corùt prin di cjatasi’n val la jù, indà ca si slargja e s’impaluda; e d’estàt a intiva a sbasasi tant jù.
Pasànt par uchì, la vèrgin cruda a’a jodùt cjera’n tal miès dal pantàn, sensa coltivasiòn e, di zent, nuda.
Lì, par scjampà d’ogni consorsi umàn, cuj so serfs a fà la maga si’a fermàt; lì’a vivùt e lì i so vuès a stàn.
I òmis, che pus in ziru si varès cjatàt si sòn dopo riunìs’n ta chel post, fuàrt par via dal pantàn par dut cumulàt.
La sitàt fondàt a vèvin su chel vuesàn muàrt; e par chè che’l post par prin a veva sielzùt, Mantua l’an clamada, e sensa tuàrt.
Il nùmar da la so zent al era zà cresùt prima che’l cjastronà dal Casalodi da Pinemònt ingàn al vès risevùt.
Però stà ’tènt che se maj ti vès da jodi un che da la me cjera altri ti contàs, bušiàr’l sarès; il ver tu ti’as di crodi.”
E jò: “I rašònamìns ch’i ti mi fàs a sòn cussì juscj’ e’i ghi cròt cussì tant che i àltris a sarèsin cjarbòns distudàs.
Ma dišmi da la zent ca và’n davànt, si t’jòs cualchidùn di mèrit’n ta la fila; lì al è’l me pensej; il rest nol è ’mportànt.”
Alòr ’l à dìt: “Chèl che da la mosela la barba jù ghi và’n ta li spàlis scùris, al è stàt, cuant che la Grecja ’an volùt lasala,
lasànt’n davòu dom’chej pa li cùnis, oràcul, e’l via al à dàt cun Calcànt, a Aulid, di molà via li cuàrdis.
Eurìpilo ’l veva’n nòn, e cussì cjantànt a và ta’un punt la me alta tragèdia: chist ti sàs, che’l libri[124] ti lu cognòs dut cuant.
Chel’altri che ’n cuàrp al è puc e nuja, Michel Scot al è stàt, cal era veramìnt in gamba cun chel so magic imbrojà.
Jòt là Guido Bonàt; e jòt pur Asdìnt, che di podej tornà al spac e’al coràn al vorès, ma masa tars à si và pentìnt.
Jòt che puòris che gušièla lasàt a àn e’l tesi e’l filà, par doventà ’nduvìnis; ’ncjantèšins cun èrbis e pipìns fàt a àn.
Ma paràn via; che zà a sòn visìnis daj doj emisfèros, e a tòcin l’onda sot di Sìvilia, Caìn e li spìnis[125];
e belzà stanòt la luna ’era tonda: recuàrditi benòn com ’ca ti’a zovàt na volta ’n ta che selva profonda.”
Cussì luj, mentri ch ’avànt i vìn paràt.
Cjànt Vincjunèšin
Cussì di punt in punt, di altri tabajànt che’l me drama di cjantà no si cura, i sìn rivàs; e i èrin tal pì alt cuant
ch’i si sìn fermàs par jodi l’altra fesura di Malbòls e lì ch’ognùn invàn al plàns; e a era, miràbil d’jodi, dut scura.
Coma che’n tal arsenàl daj venesiàns la pecja tichignòša d’unvièr a bòl par spalmà, da li nafs ca spàndin, i legnàns—
che di navigà no pòsin; ma chel cal pòl, a si fà na naf nova; n’altri al comeda li brèis di chès ca àn tant viagjàt, pì cal pòl;
un al inclàuda a popa, e un in banda; un rèmos al fà e n’altri’l fà sù cuàrdis o al tersaròu o artinòu tacòns ghi dà;[126]
cussì, no par fòuc, ma par mans divìnis, la jù’a boleva na malteca densa ca inviscjava dùtis dos li rìvis.
Jò’i la jodevi, ma’i la jodevi sensa jodi altri che bòlis che’l bulì’l feva; dut’si sglonfava, e dop’di nòuf a era lisa.
Mentri che’l me vuli jù al jodeva, il me duca, dišìnt “Stà ’tènt, stà ’tènt!”, a sè tiràt mi veva, lì che luj al steva.
Mi soj alòr voltàt com’chèl cal è contènt di jodi chèl ca sarès miej cal scjampàs ma che’l timòu dal momènt ghi cjoj ’l intènt,
tant che, par jodi, nol è bon di fà’un pas; e par davòu di me jodùt i’ai un diàu ner’ che su’n scoj corìnt al vegneva dal bas.
Ahi cuant cal era in tal aspièt fièr! e cuant che’n tal fà’l pareva ’nsidiòus cun l’àlis vièrtis e cul piè lišèr!
Il so schenòn, ch’alt al era e musculòus, lu pocava jù un pecjadòu cuj so flancs, e chèl pa li cragnòlis al veva’l cragnòus.
D’insima’l punt dìt al à: “O Malbràncs, chì al è un daj ansiàns di Santa Zita! Metèilu sot vuàltris ch’i no sèis maj stracs,
ch’i vuej zì di nòuf’n ta che ben plena meta: ogn’omp vi’è baratadòu, fòu che Bontùr; un no al è un sì, basta bes ’n sacheta.”
Ta la Bolgja lu à butàt, e pal scoj dur si’a voltàt; e maj’l è stàt mastìn molàt cussì svelt a còrighi al lari davòu.
Chèl si’a tufàt e dut stuàrt sù al è tornàt; ma’i demònis che dal punt ’vèvin un tet, a’an sigàt: “Chì’l Sant Volt nol vèn tratàt:
Chì no si noda miga coma’n tal Serclèt! Ma si no ti vòus da nu vignì sgrifàt, nosta fà ’nsima di sta melma un tet.”
Dopo vèilu cun tancju rimpìns rimpinàt, ghi’an dìt: “Cujèrt a è miej che chì ti bàlis; para pur via a baratà, uchì platàt!”[127]
A è cussì che li còghis a li ’sistèntis ’ghi fàn tufà ’n miès da la cjaldera la cjàr, par ca no galegi, cuj fièrs a pùntis.
Il bon mestri “Par ca no somej vera ch’i ti sòs uchì,” mi’a dìt, “và a platati pì ch’i ti pòs davòu di na piera;
e se n’ofèša mi vegnès a bati, nosta vej poura, che jò’i ai dut a punt; in t’altri timps i’ai dovùt cussì combati.”
Ta’un tic e tac al è zùt di là dal punt; e com’cal è rivàt’n ta la riva sesta, un còu bon ghi’a tocjàt vej, e vej chì apùnt.
Cun chel furòu e grant menà di sata ca ghi còrin i cjàns davòu dal singarèl, che sùbit ’l domanda cuant ch’ognùn fer’l resta,
cussì a sòn vegnùs fòu chej di sot dal puntišèl e cuntra di luj jodi’an fàt ducju i so rimpìns, ma luj al à sigàt: “Nisùn’l sedi crudèl!
Prin di vignì becàt daj vustri rimpìns, a scoltami cal vegni un di vu’ndavànt; rimpinàimi dopo se cussì i vèis in mins.”
Dùcjus’an sigàt: “Malacoda, và’n davànt!”; un alòr si’a movùt, e’i àltris fers ’sòn stàs; e a luj ghi’è zùt, dišìnt; “Ghi zòvia tant?”
“Jòdimi chì, Malacoda; miga ti crodaràs ch’i sedi vegnùt,” al à dìt’l me mestri, “sigùr ch’i mi varèsis’mpedìt il pas,
sensa’l volej divìn e’l destìn destri? Lasàit ch’i zedi, che’n tal cjèl a è volùt ch’jodi ghi fedi a’un’altri stu cjamìn silvestri.”
Alora’l so fà rogànt tant jù ghi’è zùt, che’l so rimpìn ai piè a ghi’a colàt, e ai àltris ghi’a dìt: “Ca nol vegni spunzùt.”
E’l duca a mi: “O tu che sdrajàt cussì cujèt ti sòs taj scòis dal punt, torna pur, che chì ’n pas ti saràs lasàt.”
Mi soj sùbit movùt e a luj congjùnt; ma’i diàus si sòn dùcjus fàs avànt, ch’i’ai temùt che d’acòrdu a fòsin a stu punt:
In ta stu mòut i’ai jò zà jodùt ogni fant cal vegneva fòu cun pàt da Cjavrona, se stes jodìnt fra’l nemìc, ch’an d’era tant.
Jò’i’ai visinàt dut’la me persona lunc il me duca, e’i vuj no ghi cjolevi da la ’parènsa so, ca no era buna.
Sbasànt i rimpìns, “A tocjalu i provi,” ’l un ghi’a dìt a n’altri, “in tal so schenòn ?” e rispundùt ghi’an: Sì, falu ben movi!”
Ma chel demòni che cul me bon paròn al discoreva, a si’è a colp voltàt e ’l à dita: “Calma, calma, Scarmiliòn!”
A nu ’l à dopo dìt: “Di vej sorpasàt stu scoj no si pòs, parsè ca si jòt un fracàs par dut, e fin il sest arc al è spacàt.
E se di parà via ’ndavànt vi plàs, i varèsis da zì sù par chista creta; visìn a ghi è n’altri scoj che strada’l fàs.
Alièj, sinc òris prin di st’ora puareta, ben mil e dušìnta e sesànta sèis àis a sòn che sta strada a è ca sì sgreta.[128]
I mandi via par là chiscju me compàis par jodi se nisùn di lòu fòu si scjàsa: zèit cun lòu che sans e salfs i restarèis.[129]
“Vèn avànt, Alichìn, e Pestabrusa,” al à tacàt a diši, “e tu pur Cjagnàs; e che’i dèis al guìdi il Barbarìsa.
Encja Lìbicos cal vègni e Draghignàs,
Coma pur Siriàt palotàt e Sgrifacjàn,
Farfarèl e’nfìn Rubicànt daj mas.
Zèighi atorotòr di chel bulìnt di ledàn: tegnèit cont di chìscjus fin tal’altri scoj, che dut ’ntej al pasa ’nsima d’ògni fosàn.”
“Oh, mestri, puòr me, se jòdiu chì ch’i soj?” i’ai dìt. “Daj, paràn via sensa scorta, se tu ti sàs zì; a è miej ch’i zìni besoj.
Se tu ti sòs necuàrt, com’ben’altra volta, no jòitu ca stàn i so dincj’ crustànt, e di minàcis ’an plen la muša bruta?”
E luj a mi: “Nost’èsi pauròus cussì tant: lasa ca ’ncrùstin i dincj’ tant ca vòlin, cussì a fàn paj puarès ca si stàn lesànt.”
Par ’l àrzin di sinistra adès’i zèvin; ma’ntànt si tegneva ognidùn di lenga strèt: dal duca so dùcjus un sen a spetàvin;
e luj alòr cul so cul trombetàt al à, e sclet.[130]
Cjànt Vincjaduèšin
Jodùt i’ai jò soldàs in marcja metùs prons par combati e par fà di sè mostra; encja scjampànt indavòu i’u’ai jodùs;
drapej i’ai pur jodùt’n ’ta la banda vustra, o Aretìns, e encja’l zì daj cavalerìs e’l combati daj turnamìns, e’l gjostrà;
a sun di tròmbis o di cjampànis, cun tambùrs e cun segnaj di cjascjej, e cun ròbis forèstis e nostrànis;
ma maj, pròpit maj, cun un mulinà cussì intej, jodùt i’ai cavalièrs mòvisi o pedòns, nè pur nàfs ca jù nè stèlis in taj cjej.
Nu’i zèvin ’ndavànt cuj dèis demòns: O che nòbil compagnìa! Ma cuj sans in glišia e in taverna cuj cjochetòns.
Ma là da la pèula a era la me mins, par capìghi da la bolgia dut’l inzèn e com’che dentri a vegnèvin cuètis li zens.
Com’che i delfìns, cuant ca ghi mandin un sen ai marinàrs cul arc da la so schena, che di salvasi dal velièr si prepàrin ben,
cussì, mo, par lišerìsi da la pena, cèrs daj pecjadòus jodi a fèvin il gobòn, e sùbit lu platàvin com’la balena.
E com’tal orli da l’aga a sòn ta’un fosàl li rànis cul mušu di fòu, cussì che’i piè a si plàtin e’l pansòn,
cussì’l steva par dut ogni pecjadòu; ma cuant ca si visinava Barbarìsa, a colp a sparìvin sot dal bulišòu.[131]
Un i’ai jodùt—o se schifo e spìsa!— cal spetava lì, com’cuant che un al incùntra na rana ca stà e n’altra ca sclapìsa;
e Sgrifacjàn, ca ghi era zùt cuntra, a lu’a’ngancjàt paj so tichignòus di cjaviej e tiràt sù, cal someàva na lodra.
Il nòn di dùcjus zà’i savevi di savej, cussì ben notàs i’u vevi cuant ca Erin stàs elès; ma’i nòns ca si dèvin forsi no èrin chej.
“O Rubicòn, jodìn com’ch’i ti ghi mès intòr li sgrìnfis par gjavàighi la pièl!” a sigàvin ducju ’nsièmit i maladès.
E jò: “Mestri, prova, si ti pòl fà chèl, cjatà fòu cuj cal è chel puòr disgrasiàt ch’ai so ’versàris al è par lasàighi la pièl.”
Il me duca a si ghi’a visinàt domandànt d’indulà cal era, e chèl: “Tal regnu di Navara i soj stàt latàt.
Me mari dàt mi vev’a’un siòr par ch’i servìs ben chèl, ic, che generàt mi veva da’un farabùt, che distrùt si’veva e lasàt nencja un pel.
Pì tars, serf dal bon re Tebàlt i soj zùt: là i mi soj metùt a fà’l baratadòu; e adès, par chèl, chì ch’i soj, ta stu cjaldùt.”
E Ciriàt, che da la bocja’l veva fòu da li bàndis do palòtis com’i pursìs, sìntis a ghi li’a ben fàtis par davòu.
Tra li gjatàtis èco ca vèn la surìs; ma Barbarìsa cuj so bras lu’a sieràt, e’l à dìt: “Stèit’n là mentri ch’i lu’nforcìs.”
E al me mestri la muša ghi’a voltàt: “Domanda pur,” al à dìt, “se pì ti vùs savej di luj, prin che daj àltris’l vegni disfàt.”
Duncja’l duc: “Dìs sù: daj àltris i varès miej savej se cualchidùn di lòu al è latìn[132] sot sta pece?” E chèl: “Puc fà i eri cun chej
ca vèvin tra di lòu un di là visìn: magari jò ’ncjamò cussì cujerzùt! ch’i no temarès nè òngula nè rimpìn.”
E Libicòs, “Ma vutu vej pròpit dut?” al à dìt; “e ghi’a cjapàt il bras cul rimpìn, che, tirànt, a ghi’n da sbregàt via un tocùt.
Encja Draghignàs al à volùt da’un colp di rimpìn la jù’n ta li gjàmbis; ma’l so decuriòn si’è voltàt atorotòr cun brut murbìn.
Cuant ca era un puc calada la so tensiòn, a luj, che la ferida si veva sbircjàt, ghi’a domandàt il duca: “Atensiòn!
Cuj’l eše chèl che, ti dìs, da puòr disgrasiàt ti’as lasàt par vignì’n ta sta riva?” “Al era il frari Gomita,” al à tacàt,
“chèl di Galura, che tancju ’mbròis’l veva, e vìnt vùt i nemìs dal so siòr in man, ben ju’a tratàs, ch’ognùn si la godeva.
Si’a fàt dà i so bes e ju’a lasàs fòu di man,[133] com’che luj’l dìs; e’n taj altri còmpis encja al è stàt baratòu, ma grant, po, e sovràn.
Al pratica cun stu siòr Michel Zancja di Logador; e di contà di Sardegna e da li so lènghis, stràca’n sìntin pucja.
Ma puòr me, jodèišu ’l altri cal grugna: vi dišarès di pì, ma poura i’ai che chèl si prepari a gratami la rogna.”
E Barbarìs stes, voltàt a Farfarèl, che’i vuj al stralunava, pront par bati, a ghi’a dìt: “Via di chì tristàt d’usièl.”[134]
“Se vuàltris i volèis jodi o sinti,” tacàt al à chel danàt, ca nol era feso, “Toscàns o Lombàrs, jò ju faraj vignì;
ma ca stèdin i Malebràncs ’ncjamò ’n ceso, par no vej di temi da li so vendètis; e jò, sintàt coma ch’i soj chì, po,
par un ch’i soj, jò’i farài vignì tant’ànimis brùtis cuant ch’i fiscjaraj, com’cal è nustri ušu di fà cuant che cualc’un’l mèt li sàtis.”
Sintùt chist, Cagnàs al à’lsàt il mušu e scjasànt il cjàf al à dìt: “Sìnt se malìsia che par butasi jù al à pensàt sù!”[135] Alòr luj, cal era plen di furbìsia, al à rispundùt: “Malisiòus i soj, sigùr; si pòs ghi faj ben ai mès cualchi malagràsia.”
Al contrari daj àltris, Alechìn dur nol è stàt, ma ghi’a dìt: “Se tu jù ti vàs, galopànt i no ti vèn in davòur,
ma svualànt parzora da la pece ti mi sintaràs: lasàn’l orli, e’l rivàl coma scut, par jodi se pì di nu ti valaràs.”
O bon letòu, èco chì n’altri zogùt: ognùn dal àrzin i vuj al à voltàt; e il prin di dùcjus, Cagnàs, il pì crut.
Il Navarèis il so timp al à ben ušàt: al à fisàt i piè’n cjera e tic e tac al è saltàt e da Barbarìsa si’a molàt.
Colpa ognùn al à sintùt di stu distàc ma pì chèl che caušàt’l veva’l difièt; però si’a movùt e sigàt: “Ti’ai, viliàc!”
Ma puc ghi’a zovàt: che li àlis al suspièt no ghi l’àn fata: chèl al è sparìt là di sot, e’Lechìn’n’davòu’l à svualàt, alsànt il pet:
pròpit cussì a fà la rasa di bòt: cuant che’l falc si visina, jù si tufa, e luj, zìnt’n sù, a si sìnt com’un pipinòt.
Pestabrùsa, dut rabiòus da la trufa, a lu’a seguìt svualànt, e al era ’nvaghìt che chèl al vivès, par vej na barufa.
Sicoma che’l baratòu’l era sparìt, a ghi’a mostràt li sgrìnfis al so compaj e’nsima dal bušaròt si’an asalìt.
Ma ’l altri ’l era falc pì scaltri che maj e dopo vèjlu ben sgrifàt, ducju doj a sòn plombàs in ta chel bulìnt di staj.
Il cjalt a colp spartìt al veva i doj; ma di tornà’n alt no ghi la fèvin, nencja volìnt; cul’àlis tichignòšis restàs ’èrin besoj.
Barbarisa ’lòr, cuj altri sièt dulìnt, cuatri’n d’à fàs svualà’n ta l’altra riva cun ducju i gàncjus, e svelt fašìnt,
di cà e di là ognùn tal so post’l zeva: i rimpìns a slungjàvin vièrs chej impecjàs, ch’ognùn la cjàr sot la pièl zà cuèt ’l veva;
e cussì ju vìn lasàs, ducju ’mpacjàs[136].
Cjànt Vincjatreèšin
Sidinùs, besoj, e sensa compagnìa i zèvin, l’un davànt e l’altri dopo, com’che’i fràris a vàn pa la so via.
Mi veva partàt ta la fiaba di Isopo il pensej daj tramàis ca barufàvin, chè ca conta da la rana e surìs, po;
che tant com’”cumò” e “dès” a si somèjn i uns e’i àltris, s’a si tèn ben da mins com’che d’acòrdu a vàn prinsìpit e fin.
E com’ch’un pensej al nàs d’àltris visìns, cussì da chel pensej n’altri al è vegnùt, che doplàt mi veva’l timòu taj sintimìns.
Jò lu jodevi cussì: “Tignìnt cont di dut, par cauša nustra scjù chì sòn stàs befàs, tant ch’adès a stàn pasànt un momènt brut.
Se mal’ intensiòn e rabia ’sòn spošàs lòu mi coraràn indavòu pì crudej daj cjàns ch’al lièvri’n davòu ghi còrin, ’famàs.”
Zà si stèvin indresànt i me cjaviej da la poura, e vuardànt sempri ’ndavòu, i’ai dìt: “Maestro, no eše pròpit miej
ch’ti ni plàtis ducju doj? Jò i’ai timòu daj Malbràncs; davòu a mi stàn vegnìnt: a mi par che di rivà chì ’ncjamò puc ghi vòu.”
E luj: “Se un spièli i fòs dut lušìnt, la to imàgin di fòu no tegnarès prin di chè che dentri a ti da turmìnt.
Sòn’pena rivàs i to pensèis taj mès, cun chej stes timòus daj mès e’l stes aspièt, cussì che par ducju doj’l me consej’l è’l stes.
S’a nol è’l rivòn a destra masa dret d’impedìni ta l’altra bolgia di zì jù, i scjamparìn di st’imàgin di cjàsa[137], i scomèt.”
No vèvin nencja tacàt a zì in jù cuant che no tant lontàn, cun l’àlis tiràdis par vìgnj a cjòini, sìn rivàs a jòdiu.
Il me duc mi’a sùbit cjapàt sù, jò’i dìs, com’che la mari, sveàda dal rumòu, visìn jodìnt li flàmis impiàdis,
a cjoj sù’l fì e’a cor, sens’jodi’n davòu, avìnt amondi pì di luj che di sè cura, e sensa timp di meti su’n camisòu;[138]
e jù d’insima da la riva dura a pansa ’n sù ’l è zùt jù da che creta ch’una da li bàndis dal fosàt ’a siera.
Ta’un canàl no’a maj aga corùt svelta cussì par fà cori roda di mulìn cuant ch’ic pì visìn da li pàlis a stà,
com’il me mestri cuant ch’jù dal orli i zèvin, cun me che ben stret mi veva al so pet, coma ch’i fòs so fì, no doma un compajn.
Apena che’i so piè tocjàt a vèvin il jèt dal sest bušaròt, che zà ’èrin lòu lasù tal orli, sensa podej fani dispièt;
ch’a volùt la providensa dal pì’n sù fàju minìstros da la fosa cuìnta, ma’l podej di zì via di lì ghi’a cjòlt sù.[139]
La jù’i vìn cjatàt zent lustra, e tanta,[140] che plan planìn zev’atòr cuj so pas, planzìnt, tant straca, e sensa grinta.
Mantelìnis a vèvin cun capùcjos bas di front dai vuj, fàs dùcjus secònt il taj di Clugnì, ’ndà che daj fràris èrin ušàs.
“Ndoràs a èrin di fòu, e lùstris pì che maj,[141] ma dentri dùtis di plomp, e tant pešànt, com’i condanàs di Fed’rìc e’i so guaj.
Oh se fadìja’l etèrno partà di stu mant! Nu’i vìn ’ncjamò paràt via a man sanca, insièmit cun lòu, il so planzi scoltànt;
ma pal grant pèis, che zent lì, ch’era straca, zeva’n davànt cussì plan che compàis nòufs i cjatàvin cjaminànt pì svels cà.
Par chèl jò al duca: “Di scju puòrs tramàis a’n d’ese di chej ca si cognòs di fàt o nòn? Si’n jòdia cualchidùn ta scju viavàis?”
E un che’l toscàn’l cognoseva benòn, “Stèit fers lì ch’i sèis,” di davòu ’ni’a sigàt, “vuàltris ch’i corèis’n tal scur di stu buròn!
Forsi i varèis sè ca vi’a ’nteresàt.” Alòr il duca si’a voltàt e dìt: “Fèr, e dopo và ’ndavànt cul so pas ralentàt.”
Apèn’fermàt, doj premuròns—chistu al è ver— i’ai jodùt che’n spìrit èsi cun me ’volèvin; ma plan, che chì a era stret e’l pèis coma fièr.
Cul vuli di travièrs, cuant che chì a èrin, fìs mi vuardàvin, sensa fà peràula; voltàs si’èrin dopo a sè stes e si dišèvin:
“Stu chì’l par vìf da com’cal mòuf la gola, e s’a sòn muàrs, cuj ghi dàja’l privilègju di zì lìbars dal gran pèis da la stola?”
Dopo a mi: “O Toscàn ch’al colègju di chej puòrs d’ipòcritis ti sòs vegnùt, di dìšni cuj ch’i ti sòs no vèjlu’n disprègju.”
E jò a lou: “Nasùt i soj e cresùt ta la gran’ sitàt dal bièl Arno’n riva e’i soj chì cun chel cuàrp ch’i’ai sempri vùt.
Ma vuàltris cuj sèišu, che tant lušignànt il dolòu vi cor jù pa li mosèlis? Se pena i vèišu ch’a un lušòu cussì grant?”
E un mi’a dìt: “Sti mantelìnis zàlis a sòn fàtis di plomp tant gros che’i so pèis a fàn tant cjulà li so balànsis.
Fràris Godìns i sìn stàs, e bolognèis; chistu Loderingo e jò Catalan i’èrin clamàs, e a Firense ni vèis
elešùs, ’ndà che prin sielzùt dom’ùn an d’àn par tegni la so pas, e sìn stàs taj che’i efiès là dal Gordingo[142] ’ncjamò a stàn.”
Jò i’ai tacàt: “O fràris, i vustri maj…”; no’ai dìt di pì, ch’al vuli un mi’a vegnùt ca l’era’n cjera’ncròus metùt cun tre paj.
Cuant ca ni’a jodùt a si’a dut cuntuarzùt, in ta la barba cun grancj’ suspìrs soflànt, e’l frari Catalàn, ca si era necuarzùt,
mi’a dìt: “Chel conflit ch’i ti stàs oservànt al veva consiliàt i Farišèos ch’era miej pal pòpul un omp ai martìrs mandà ’ndavànt.
A travièrs al è—e nùt—di stu troj intej, com’ch’i ti jòs; e a è just cal sinti d’ognùn cal pasa’l gran pèis cal à da vej.
Cussì a è volùt ch’encja so misièr’l stenti ta sta fòsa, e’i àltris dal consìlio:[143] grant dàn paj Ebrèos; chist’in mins tènti.”
Alòr maraveàt’l è stàt Virgìlio di chèl cal era dut distiràt in cròus e pestasàt ta stu eterno ešìlio.
Alòr ghi’a’ndirisàt al frari sta vòus: “Vi displašarèsia, podìnt, di dìšni se’n davànt a destra’n’dè post pì spasiòus
par podej fòu—nuàltris doj—zìghini, sensa vej da costrìnzi i ànzui nèris ca vègnin fòu da stu font a partani.”
Al à duncja rispundùt: “Pì ch’i no ti spèris a si visina un scoj che dal grant sìrcul al taca e’l cujèrs dùtis li bòlgis,
fòu che chista; chì’l para via’l pericul: ma’i podèis ben zì sù par chista frana[144] che’nsima’l rivòn a fà un puc di rincùl.”
Il duc, penseròus, al era jù di vena; ma dopo: “Bušiàr al è stàt’n ta sta fogna chèl che’i pecjadòus par ca’l rimpina.”[145]
E’l frari: “Contà i’ai sintùt a Bologna daj vìsis di stu diau, che fra chej i’ai sintùt cal è pari dal fals, sta gran carògna.”
Alòr il duc a cjaminà si’a metùt, Cun encjamò’n muša un sen di rabia; e jò pur daj ’ncargàs via’i soj zùt,
seguìnt dal me bon duc la segnada via.
Cjànt Vincjacuatrèšin
Là ’ndulà che’l àn al è’ncjamò zovenùt cuj ràis dal soreli dal’Acuàri tempràs e nòt e dì èsi compàis ’an volùt,
cuant che’n taj cjàmps a sòn da la bruša lasàs i sens lušìns da la so biela sòu blancja, ma ai ràis cjàls a vègnin sùbit platàs;
chel pastòu che roba par li piòris ghi mancja, al leva sù, al vuarda, e’l jòt ducju i pras ca lùšin blancs; a si bat’l cjàf, e duncja
in cjaša’l torna; al scjàsa rabiòus i bras, com’un puòr diàu ca nol sà pròpit se fà; dopo al torna fòu e’l sperà ghi rinàs
jodìnt che il mont a si vòu dut rifà, lì par lì; e al cjoj sù la scoria, e li so piòris vièrs il pàscul zì a li fà.
Spaventàt i’eri cuant che dal duc l’aria i’ai jodùt che la so front’a turbava, ma’l serèn stu mal al à sùbit scorsàt via;
chè, cuant che nu al punt guàst si rivava, il me duca vièrs di me a si’a voltàt cul bièl fà ch’al piè dal mont’zà’l mostrava.
I bras al veva vierzùt, e dopo vej pensàt un puc sul miej mòut di podej frontà la frana, in sù cuj so bras mi’a pocàt.
E coma chèl cal fà ma encja atènt al stà, e’l pensa sempri sul se fà in davànt, cussì, cuant ch’i sìn rivàs’n ta la cresta
d’un scoj, zà’l vuli’l veva’n ta’un clap pì’ndavànt e’l à dìt: “Tenti ben dur’n ta che piera lì, ma stà ’tènt ca no sedi una ca stà sbrisànt.”
No si podeva zì cun tant di cjapièl ulì, che jò alora, luj lišej, jò pocàt, sù’i scalàvin, cun man e piè, che parèit lì.
S’a no fòs che dal rivòn lì ch’i’eri ’mpostàt pì dal’altri’l orli al era a man, no saj luj, ma jò i mi sarès ’bandonàt.
Ma parsè che’l Malbòls vièrs chel ledàn da la cort pì bas al và sempri’n riva’n jù, li rìvis d’ogni un daj fosàs a àn
un àrzin cal và’n sù e un cal và’n jù: ma’i sìn lo stes plan plan rivàs ta la punta ’ndà che l’ùltima piera ’steva par colà jù.
Di tirà flat i fevi fadìja, e tànta, che cuant ch’i eri sù i no la podevi pì, ànsi mi soj sintàt apena’n cresta.
“Àlsiti sù, poltròn; no ti pòs stà chì,” mi’a dìt il mestri; “che sintàs in pluma no si otèn fama, nè stànt tal jèt di dì;
e cuj che sensa d’ic la vita’l cunsuma, amondi puc di sè’n ta la vita’l lasa, com’fun in aria o in aga la spluma.
Leva sù: vìns’l ’vilimìnt ca ti sbasa cun chel spirt ch’ogni batàlia al vìns, se il cuàrp pešànt a no lu sclisa.
Da scalà ti’as encjamò tancju scjalìns; no basta da scju chì èsi partìt: daj, mostra’l to mèrit, si ti mi ’ntìns.”
Alòr mi soj levàt e mostràt furnìt di lena miej di chèl ch’i mi sintès, e i’ai dìt: “Và, che jò i soj fuàrt e ardìt.”
I vìn tacàt a zì sù par chel scoj stes cal era stret, ’ncrepàt e malmetùt e rìpit tant pì di chèl di puc di prin d’adès.
Zìnt sù’i parlavi par no someà fiacùt, cuant che dal’altri bus i’ai sintùt ’na vòus che di fà peràulis a varès puc podùt.
Sè cal à dìt no’ai capìt nencja dal colm rocjòus di chel arc che punt ghi fà chì al fosàt: in mòtu al era e scura la so vòus.
Ma’i vuj vifs—encja s’in jù i’eri voltàt— a no podèvin rivà’n font, pal grant scur; alòr jò: “Tu ti sas, Mestri, sè ca vòu fàt
par rivà’n ta l’altr’ àrzin e zì jù dal mur; pars’che, com’ch’jò i sìnt ma i no capìs, cussì la jù i jòt ma cognosi a mi’è dur.”
“Diši i podarès,” al à dìt. “ma nuja’i ti dìs che’l fà; parsè che la onesta domanda si’a da seguì cul fà e no cun cjacaràdis.”
Nuàltris i sìn zùs jù dal punt par che banda ’ndulà ca si unìs cul otàf àrzin; da chì la bolgia i la vìn ben joduda;
e jù i’ai jodùt ca si’ntorgolàvin sarpìns orìbils di dùtis li sòrtis che la memoria ’ncjamò mi tormèntin.
Nisùn pì vant, Libia, pa li to dùnis! che se di jàcui, fàres, e calìdros ti prodùšis, e àltris coma li cèncris,[146]
nè si tancju nemaj ’mpestàs e lùdros ti’as maj mostràt, nencja’n duta l’Etiopia o adiritura insima dal Mar Ros.
’N tà stu sbušighès di sbis fàighi spìa si podeva a la’mpaurida zent nuda, sensa’l sperà d’un bus o ’litropìa[147]:
madràs ghi vèvin ogni man leàda; par davòu gh’imbušàvin cjàf e coda, e par davànt a èrin duta na’ngropada.
Èco che a un cal era da sta banda intòr ghi’a svuisàt un sarpìnt e muardùt là che la cadopa cul cuèl a è unida.
Il scrivi na “i” tant svelt no’ai maj jodùt com’che chèl si’a’mpijàt e brušàt, e dut in siniša colànt a si’a ridušùt;
e cuant ch’in cjera a si era cussì distrùt, il pòlvar si’a metùt a rifasi da sè e chèl di prima ’l è tornàt dut par dut:[148]
par chej che di dut a sàn, cussì a è che la fènice a mòu e dopo a rinàs cuant ch’a la fin dal cuint sècul visina a è:
nè d’èrba nè blava in vita ’no pàs ma dom’di gòtis d’incèns e d’amòma, e nard e mìra a ghi sòn’l ùltin imbràs.
E com’chèl cal cola, e nol sà coma, par fuarsa d’un brut spirt che’n cjera lu tira, o di cualch’altri malàn che’l omp al doma,
cuant ca si alsa e intòr si mira, dut stupidìt da chel grant patimìnt cal veva sufrìt, vuardànt al suspira;
cussì’l pecjadòu dal so sturdimìnt. O potènsa di Diu, cuant ca è severa, che cussì’a slavinèa cuant ca stà punìnt!
Il duca ghi’a ’lòr domandàt cuj cal era; e chèl: “I soj plombàt da la Toscana puc timp fà’n ta sta salvadia di galera.
La vita bestiàl mi’a plašùt, no l’umana, parsè che mul i soj stàt; e’i soj Vani Fus, bèstia, e Pistòja mi’era na degna tana.”
E jò al duc: “Ca no si la svìgni da stu bus! Domàndighi par se colpa cal è ca jù; che jò’i lu ai jodùt com’omp di sanc e rabiòus.”
Il Fus chistu ’l è rivàt ben a capilu e vièrs di me’l cjàf e’l so spirt ’l à alsàt e plen di vergogna si podèva jòdilu;
dopo al à dìt: “Pì mi displàs ch’ti mi’as cjatàt in ta che mišeria ’ndà ch’i ti mi jòs che cuant che da l’altra vita i’soj stàt troncàt.
Negà chèl ch’i ti mi domàndis i no pòs: chì jù i soj metùt parsè che jò’i soj stàt ta la sacristìa lari di mòbui e cros,
e di chistu n’altri ’l è stàt acušàt. Ma par che tu di sta vista no ti gòdis, se maj chiscju poscj’ scurs ti varàs lasàt,
di sè ch’i ti viši i vuej ch’i ti scòltis: Pistoja daj Nèris a vèn dimagrida: dopo a rinova Firense zent e ušànsis.
Vapòu Marte’l tira fòu di Val Magrada cal è di nulòns scurs invilusàt; e’n ta na violenta burascjada
insìma dal Cjàmp Picèn’l combati’l vegnarà fàt; alòr luj a colp’l caligu al scorsarà cussì che ogni Blanc al vegnarà ferìt.
E’i ti l’ai dìt pars’che displašej ti farà.[149]
Cjànt Vincjasincuèšin
Il lari, al fin da li so peràulis, li mans al à mostràt cun dùtis dos li fìghis, sigànt: “Ciò, Diu, èco chì li to mišùris!”
E sùbit mi’èrin li bìsis amìghis, parsè che una il cuèl a ghi’a’nsiarpàt com’par dišghi: ‘Nuja pì i ti dìšis’;
n’altra ghi’è zuda atòr daj bras, e leàt inta’un grop cjàf e coda là ’ndavànt, cussì ca nol varès maj pì nuja scjasàt.
Ahi, Pistòja, parsè no statu pensànt d’insinišìti e di fà crolà’i to murs, chè dom’pal mal la to siminsa a và ’ndavànt?
Di st’infièr, ta nisùn daj so sìrcui scurs, maj ’l è stàt cuntra Diu spirt cussì rogànt,[150] nencja chèl colàt a Tebe, jù daj murs.
E par sempri mut ’l è zùt via scjampànt, e jò jodùt i’ai un sentàuri dut rabiòus che “’Ndà cal è’l crùt?” al vegneva clamànt.
I no cròt che Marema cussì tancju schifòus di madràs a veva coma luj’n ta la schena— fin lì che omp al par—di ducju’i colòus.
Davòu da la cadopa, in ta la schena, cu l’àlis vièrtis, pojàt al era un dragòn; e chèl al brùša ognùn che’l cašu lì lu mena.
Dìt al à’l me mestri: “Chistu al è Cacòn che sot la pica dal Mont Aventìn pì vòltis un lac di sanc al à fàt, il bestiòn.
A nol và cuj so fràdis[151] pal stes cjamìn, pa la trufa che l’imbrojòn al à fàt di che gran mandria che luj’l veva visìn;
alòr il so fà da furfànt al à fermàt sot li menàdis di Èrcul, che forsi sent ghi’n da dàtis, ma doma dèis ghi ’an bastàt.”[152]
Luj’l parlava; chel altri ’lu jodeva zì; dut ta un colp tre spirs a sòn lì capitàs, che nè luj nè me ni vèvin fàt necuàrzi,
fin ch’an sigàt: “Coma’i sèišu chì fra’i danàs?”: alora’l nustri parlà i vìn smetùt, e vièrs di lòu atèns ’si sìn voltàs.
Jò’i no ju cognosevi; ma’è susedùt, coma ca è tanti altri vòltis capitàt, che prin na roba, dopo n’altra i vìn sintùt.
E cussì: “Cjànfa ’ndulà cal è restàt?” Jò alora, par che’l duca’l stès atènt, il me dèit da barba a nas i’ai pojàt.
Adès se tu, letòu, di crodi ti sòs lent chel ch’i conti, a no sòn maravèis, ch’jò stes ch’i lu ài jodùt lu cròt a stènt.
Mentri ch’jò a lòu ghi alsavi li sèis, un grant sarpìnt cun sèis piè a si’a butàt intòr d’un di lòu, e svelt com’i pensèis
cuj piè di miès la pansa ghi’a ’ntorgolàt e cun chej davànt i bras a ghi’a cjapàt; li mosèlis pur a ghi’a dopo ben becàt;
i piè di davòu ta li cuèsis al à slungjàt e la so coda tal miès ghi’a metùt, e davòu la schena di nòuf distiràt.
L’èdera sù par un àrbul i no’ai maj jodùt ca si rimpìna com’st’orìbil fiera che’n tal cuàrp da l’altra si’a ’ncjastràt par dut.
I doj cuàrps si sòn dopo unìs com’se cjera cjalda a fòsin stàs, misturànt il so colòu, tant ca nol pareva pì, nencjùn, chèl cal era,
coma ca si forma davànt dal brušòu da la cjarta un colorìt cussì scur ca nol è neri, encja se’l blanc al mòu.
I’àltris lu vuardàvin, ognùn puc sigùr e sigànt: “Ejlà, com’ch’i ti stàs cambiànt! Jòitu ch’i no ti sòs pì doj, nè un pur.”
Zà a stèvin i doj cjàfs dom’un doventànt cuant ca someàvin do figùris miscjàdis in ta na muša, e no pì dos da chì ’ndavànt.
Doj bras si sòn fàs da cuatri menàdis; cuèsis cu li gjàmbis, e pansa e pet, in ròbis maj jodùdis si sòn cambiàdis.[153]
Anulàt’l era ogni inisiàl aspièt: doj e nencja un st’imàgin sformada a pareva; e plan si’a movùt’n ta stu stret.
Com’che la sbisa sot da la scoria granda daj dìs cjaniculàrs, zìnt’n ta na nova brusa a và scjavasànt la strada’n ta na lampada,
cussì’l pareva, vegnìnt vièrs la pansa daj altri doj, un madrasàt impijàt, lìvit e neri, com’na barba griša;
e’n tal bugnìgul, là che par prin’l vèn supàt il nustri alimìnt, un di lòu al à ’mpiràt e davànt di luj’l è sùbit dopo colàt.
Chel impiràt, sidìn, al à doma vuardàt; ànsi, cùj piè fermàs, al sbadajàva, coma che sun o fièvra lu vès tacàt.
Luj’l sarpìnt, e’l sarpìnt luj’l vuardava; un pa la plaja e l’altri pa la bocja fun a soflàvin e’l fun si scuntrava.
Cal taši ormaj Lucàn ulà cal tocja daj puòrs diàus di Sabèl e di Nasìdio, e che ben al sinti sè ca ghi và dongja.
Cal taši di Cadmo e d’Aretus’ Ovìdio; che se chèl in madràs e l’altra in font poetànt al convertìs i no lu ’nvidièj jò;
che maj, ma maj, do natùris front a front al à tramutàt, cussì che li dos fòrmis a cambiàsi di sostansa’ghi’an fàt front.
Insièmit, tegnùt si’an a sti règulis, che il sarpìnt la coda al à’nforcjàt e’l ferìt al à stret ben ben li tàlpis.
Li gjàmbis pur cu li cuèsis si’an tocjàt e’ncolàt cussì che dop’un puc la zuntura zuntura a no varès pì someàt.
La coda rota a cjoleva la figura ca si pierdeva’n tal’omp, e la so pièl si feva mola, e chè dal’omp dura.
I bras, jòt ben, si ritiràvin sot il cuèl, e i doj piè dal madràs, che curs a èrin, tant si slungjàvin cuant che chej a zèvin sot pièl.
I piè davòu a s’intorgolàvin doventànt il coso che l’omp al plata, mentri che dal so, puòr omp, doj si fèvin.
Intànt che al un e al altri a cambia la fumata in colòu nòuf, e ghi fà vignì’l pel sù par chì, e par lì ghi dà na lisaduta,
un a si è levàt e’l altri al è colàt jù, ma sensa distudà chej triscj’ di fanaj che sot di chej ducju doj’a cambiàvin mušu.
Chèl dret si’a tiràt vièrs li tèmpis asaj, e di duta che roba che là a è zuda, l’orèlis si’an formàt, che vùt nol veva maj.
E da la matèria pì’n davòu restada, cun pucja in muša un nas a si è formàt e cul rest na bocja d’omp ghi’è vegnuda.
Chèl pojàt, il mušu ’ndavànt al à slungjàt e li orèlis al à ritiràt dentri’l cjàf com’che da’un lacaj a vèn cussì spes fàt;
e la lenga, ch’unida a era, e claf di tant parlà, a si divìt; e chè a fòrcja ’n’tal altri ’si siera; e’l fun no si mòuf.
L’ànima, che doventada ’era bèstia, a scjampava subulànt par il fosàt, e’ndavòu ghi và’l altri, cal spuda e’l tabàja.
Ma èco che li spàlis nòvis’a voltàt, dišìnt al ters: “I vuej che Buoso[154] al zedi e ca si strisìni ben in ta stu bušàt.”
Cussì la zinìa di sta bolgia jodi mutà e tramutà i’ai podùt, e ca mi scuši’l nòuf se sempri sclet i no pòl èsi.
Cunfùs i me vuj a’è capitàt cà ca fòsin un bièl puc, e’l me spìrit pur; lo stes i’u’ai ben jodùs zì via di cà;
fra lòu al era Pùcjo Sciancàt, par sigùr, e luj al era ’l unic da li tre figùris la forma di prima a tègnisi dur:
chel altri’l era chèl[155] che tu, Gaville, ti plànzis.
Cjànt Vincjasejèšin
Gòt, Firense, para via a dati vànt, bàt pur par mar e par cjera li to àlis, che’n tal infièr al è’l to nòn ca si spant![156]
Ca jù i’ai cjatàt sinc daj to grancj’ làris, sitadìns tos, par me vergogna granda, e tu in grant onòu no ti ti àlsis.
Ma se’l ver a s’insumièa’n matinada, tu ti vegnaràs a provà fra puc timp la maldisiòn, e pì, da Prat augurada.[157]
Se cussì zà’a fòs, al sarès il so timp: ca susedi pur, che cussì ghi tocja! Pì mal i staraj cul zì ’ndavànt dal timp.
I sìn partìs, e sù par chej tocs di rocja che prin a zì jù a ni vèvin judàt al è zùt il duca, che fàt mi’a da clocja;[158]
e proseguìnt par chel solitari trat, tra che schègis e che sporgènsis dal scoj, sensa la man il piè ’si varès blocàt.
Sè mal ch’i’ai sintùt, e encja ’dès ch’i soj chì i sìnt cuant che’n mins mi vèn chèl ch’i’ai jodùt, e’n ta dut il me inzèn i no mi poj,[159]
ca no si diši che chì a mancjava virtùt; cussì che, se stela buna, o encja miej, mi’a dàt dal ben, i no vorès’n me ’nvìdia vej vùt.
Cuant che’i contadìns si ripòšin taj pajòj in taj dìs che chèl che il mont al sclarìs a si tèn mancu platàt ai nustri vuj,
e com’ca scàmbin post muscjns e mòscjs, tanti lušìgnis a s’jòdin jù ’n valada ’ndà che’l daràt al è e li vendèmis;
di altritanti flàmis a era pur ’luminada l’otava bolgia, com’che jò mi soj necuàrt da là ca s’jodeva la part pì fonda.
E com’chèl che cuj òrs vendicàt’l veva’l tuàrt jodùt al veva’l cjàr di Elìja al partì, cuant che’i cjavaj in sù si èrin butàs fuàrt,
che zighi davòu cuj vuj nol podeva pì, fòu che d’jodi la flamuta besola com’na nuluta, ch’in sù al jodeva zì;
cussì a si mòuf ognuna pa la gola dal fosàt, che nisuna a mòstra’l platàt; ogni flama a tèn un pecjadòu e no lu mola.
D’insima’l punt in jù’i vuardavi, pleàt, che si no mi vès ta’un clap tegnùt dur, jù’i sarès colàt sensa vignì pocàt.
E’l duc, ch’jò i’eri atènt si veva necuàrt luj pur, mi’a dìt: “A sòn spirs dentri li flàmis; ognùn s’inglusa di chèl cal àrt sigùr.”
“Mestri me,” i’ai rispundùt, “sè ch’ti mi dìšis mi fà stà pì sigùr; ma zà’i vevi crodùt che cussì a fòs; ma i’ai pur gust ch’i ti mi còntis.
Cuj eše’n tal fòuc cal è cussì dividùt, lasù, cal par’l flamà da la foghera ’ndà ch’Entòcli cul fradi[160] al è stàt metùt?”
E luj a mi: “Là dentri a si martìra ’l Ulìs e Diomèt, e cussì ’nsièmit a vàn a la vendeta com’a l’ira;
in tà la flama si sinteva’l planzi, fit, da la vuàita dal cjavàl cal era puarta di ’ndà che chèl cal à fondàt Roma al è partìt.
Al era’l planzi, dentri, da l’art che, muarta, Deldàmia ’ncjamò a sufrìs par Achìl, e pur dal Paladi’l dolòu a si parta.”
“Se dentri di chel sfavilà ghi’e pusìbil parlà,” i’ai dìt, “Mestri, jò’i ti vuej preà e preà di nòuf che’l me preà’l vali par mil,
che dut par nuja nol sedi’l me preà che che ’ncuarnada di flama chì a vegni: jòdiu i vuej cussì tant ch’in jù ti m’jòs pleà.”
E luj a mi: “Il to preà i vuej tegni in granda stima, e ben i lu scolti; ma fà che la to lenga ’si ritegni.
Lasa ch’i parli jò, che jò’i ti parti sè ch’i ti vòus; che lòu no volarèsin forsi—parsè che grècs a èrin—scoltati.
Dop’che la flama vegnuda ni’era visìn ’ndà ch’al me duc ghi pareva just il lòuc, cussì ghi’a dìt’a lòu che lì a scoltàvin:
“O vuàltris ch’i sèis in doj dentri d’un fòuc, s’jò i’ai di vu’n vita alc meretàt, se da vuàltris meretàt i’ai tant o puc,
cuant ch’i’ai’n tal mont li àltis rìghis creàt, stèit fers li; ma ’l un di vu’ cal diši cà ’ndulà che, pierdùt, al è muàrt e soteràt.”
Il cuàr pì alt da la flama antica al à tacàt a mòvisi bruntulànt coma chè che’l vìnt al scjàsa’n là e’n cà;
alora la punta’n cà e’n là zirànt, coma ca fòs na lenga ca parlàs, com’na curìnt la vòus a à fòu sgorgàt: “Cuant
ch’i’ai lasàt Circe, che cun chel so làs mi veva par pì d’un àn dongja Gaeta tegnùt leàt, prima che cussì Enea ’la clamàs,
nè’l ben ch’i volevi al fì, nè la pietàt pal me pari vecju, nè’l dovùt amòu che Penelope podùt a varès vèjmi dàt,
mi veva dentri podùt vìnsi chel ardòu ch’i vevi di doventà dal mont espèrt, e daj vìsis dal omp e dal so valòu;
ma’i mi soj aviàt pal mar alt e vièrt cu’na navuta e che compagn’a pìsula ca no mi veva maj lasàt dešèrt.
Da spiàgja a spiàgja i’eri zùt, fin in Spagna, fin in Maròc, e in Sardegna encja, e’n ta l’ìšulis che’l stes mar’l bagna.
Jò e’i compàis i’èrin zent lenta e vecja par cuant ch’i sìn rivàs ta chel post stret ’ndà ca sòn i sens di Èrcul in rocja,
lì, par che’l omp nol zedi pì’n là dal stret: da la man destra i’ai lasàt Sivìl; da che altra i vevi zà ’bandonàt Set.
‘O fràris,’ i’ai dìt, ‘che par pì di sent mil perìcuj i sèis rivàs pròpit fin amònt, in ta sta vèa, ca ni è fina com’un fil,
daj sèns ch’encjamò ni rèstin ta stu mont, no stèit diši di no a l’esperiensa di chel mont sensa zent, di là dal tramònt.
Consideràit ben la vustra siminsa: fàs no sèis stàs par vivi com’salvàdis ma par zì’n sercja di virtùt e cognosensa.’[161]
Stu discòrs ’ghi li’a cussì ben ’ngusàdis ai compàis li rašòns par parà ’ndavànt, ch’a fermàju i varès vùt grandi fadìis;
e voltàt la nustra popa vièrs’l levànt, i rèmos àlis a èrin par stu mat di svuàl; plan plan a man sanca i zèvin voltànt.
Belzà dùtis li stèlis dal polo austràl a jodeva la nòt, e’l nustri al era tant bas che sot’l steva’n compagnìa dal scuàl.
Sinc vòltis a èrin stàs impijàs e sieràs chej lumìns ca èrin sot da la luna, dopo ch’i vèvin traviersàt chel grant pas,
cuant ch’jodùt i vìn, encjamò lontana, na montagna [162]scura e alta tant che cussì maj no’n vevi joduda nisuna.
La vista ni’a dàt ’legrìa, fin cuant che da stu nòuf post ’na bufera’a tacàt ca’a ben batùt la prua là’n davànt.
Naf e aga tre vòltis zì ’n ziru ’a fàt: a la cuarta la popa a è zuda’n sù e la prua’n jù, com’ca era destinàt,[163]
fin che’l mar sù di nu’a ni’a sieràt jù.
Cjànt Vincjasietèšin
La flama ’era zà ’ndresada e cujèta, dopo’l so parlà, e via da nu’ a zeva cu la licensa dal me bon poèta,
cuant che n’altra che davòu ghi steva i vuj mi’a fàt voltà’n ta la so punta da ’ndulà ch’un sùn confùs al vegneva.
Coma’l nemàl siciliàn, cun dentri’l lamentà di chèl—e par prin cun chèl al mugnava— ch’al falu, malìn al era stàt, a si conta;[164]
cu la vòus dal aflìt al mugulava tant che, encja s’al era dut fàt di ramp, lo stes a pareva ch’amondi al sufriva;
cussì, no vìnt bus nè altra via di scjàmp da cuant che’n tal fòuc, in ta’un sclopetà da mas si convertiva’l so puòr parlà, lamp a lamp.
Ma dopo cal veva tacàt il so viàs sù pa la punta, e dàt ghi veva chel guìs a la lenga cuant che sù’l zeva dal bas,
diši i vìn sintùt: “O tu ch’i ti sìntis la me vòus e che’l to parlà’l è lombàrt, e’i ti’as dìt: ‘Istra và; di più non t’adìš’ ’,[165]
parsè ch’jò’i soj chì forsi un puc’n ritàrt nòsta zì, ma tabàja pur cun me un puc: t’jòs ca no mi displàs a mi, e jò’i àrt!
Se tu i ti sòs’n ta stu mont svuàrp da puc colàt da la sù—da che biela cjera latina da’ndà che la colpa i’ai, puòr cuc—
dìšmi se’i romagnòi ’an pàs o guera; ch’jò’i’eri di che montàgnis fra Urbìn e’l pas ca si vièrs al Tevere, a plera.”
Jò’i vuardavi in jù, atènt e sidìn, cuant che’l me duc a mi’a’n tal flanc tocjàt dišìnt, “Tabàja tu, che chistu al è latìn.”
E jò che di diši i’eri preparàt, sens’ešità i’ai scuminsiàt a parlà: “O spirt, ca pàr ch’i ti sòs la jù platàt,
la Romagna a no è, nè maj no era, ulà, sensa guera in tal còu daj so tiràns; ma al momènt nisuna a si’n jòt ulà.
Ravèna a è com’ca è stada da tancju àins: ’l àcuila da Polenta là a si cova, cussì ch’encja Cervia’a cujèrs cuj so plumìns.
Sta cjera[166], che zà fàt a veva la so lungja prova, e daj fransèis un mar ros di sanc, miga puc, sot ramàsis vèrdis a si tegneva.
E’l mastìn vecju e il nòuf da Verùc, che tant mal a vèvin Montagna governàt, a si’u jòt là ca grugnìsin, e pì di un puc.
Là di Lamòn e Santera, ogni sitàt guidada ’è dal leonùt dal nit blanc, cal cambia banda da unvièr a estàt.
E chè ca vèn dal Savio bagnada di flanc, cussì com’ca si cjata tra plan e mont, tal stes mòut a vìf, sot tiràn e stàt franc.
M’adès cuj sòtu? Dìšnilu ch’i lu tegnìn cont: nost’èsi dur pì che cualc’altri’l è stàt, se’l to nòn al mont al riva’a fàighi front.”
Dopo che’l fòuc al veva’un bièl puc rugnàt tal so mòut, la so punta fina ’l à movùt di cà, di là, e’n fin a chistu ghi’a dàt flat:
“Se jò’i crodès da rispùndighi in dut a cualchidùn cal sarès tornàt tal mont, di flameà sta flama a no varès pì volùt;
ma sicoma che pròpit maj da stu font nol è maj tornàt vif nisùn, si sìnt just, sensa timòu d’infàmia i ti dìs, prònt[167].
Omp di guera i soj stàt, e dopo frari cun gust, crodìnt di fà, cussì sinturàt, penitensa; e dut a sarès susedùt ta stu mòut just,
s’a no fòs pal grant predi[168]—che schifènsa!— ca mi’a rimetùt’n ta li primi còlpis; e coma e parsè, èco la sostànsa.
Mentri ch’jò i eri forma cul sanc’n ta li vènis che dàt mi veva me mari, il me fà nol era da leòn, ma da vòlpis.
La furbìsia, la scaltrèsa e’l imbrojà ben mi zèvin e tant i ušavi la so àrt, che fin’n fìn dal mont al era dut’un da fà.
Cuant ch’i mi soj jodùt rivà’n ta che part da la me etàt ’ndà ch’ognùn’l dovarès calà li vèlis e zì ’ndavànt mancu fuàrt,
il plašej di prin’mi feva adès ribrès; dut pentìt, al mont dìt ghi vevi i me adìos; ah puòr bašovàl! e zovàt a varès.
Chel principe là daj nòufs Farišèos, stìnt fašìnt guera dongja dal Lateràn, e nè cuntra Saracèns nè Gjudèos,
parsè ch’ ognùn daj so nemìs al era Cristiàn, e nisùn al era stàt Acri a vìnsi, nè mercjadànt al era stàt là dal Soldàn;
nè i òrdins sàcris nè pur ’l alt ufìsi ghi vèvin fàt da guida, nè in mè il cordòn che fràris pì màgris a vèvin par strìnzisi.
Ma com’ Costantìn vùt al veva Silvèstri’l bon dentri di Siràt par vuarìlu da la lèvra, cussì chist ’l à volùt ch’i lu judàs benòn
par vuarìlu da la so granda fièvra: al à volùt ch’i lu consiliàs, ma i’ai tašùt par ch’ogni so peràula stramba a era.
E’l à dìt di nòuf: ‘Nosta sospetà dut; jò’i ti asòlf, e tu’nsègnimi coma fà par che’l Penestrìn al zedi jù dal dut.
Il cjèl jò’i pòl ben vièrzi e sierà, com’ch’i ti sàs; però a sòn dos li clafs che’l me antecesòu nol à volùt curà.’
Alora mi’an pocàt i argumìns gràfs là ’ndulà che’l taši al sarès stàt pešu, e dìt’i’ai, ‘Pari me, pars’che asolusiòn ti mi dàs
da chel pecjàt ch’adès mi fà colà’n jù, prometi al lunc ma il mantegni puc fuàrt ti farà trionfà tal to alt di la sù.’
Francèsc si’a fàt avànt, dopo ch’i’eri muàrt, par me; ma un di chej cjalinòus di cherubìns al à dìt: ‘Làsilu chì[169]. A no mi fà tuàrt.
Al à da zì la jù, fra i me meschìns par chel consej da ludro cal veva spartìt, che da chè’n cà ghi sìn stàs sempri visìns;
ch’asòlvi no si pòs chèl ca no si’a pentìt, nè pentìsi e volej al stes timp si pòs, che stu contradì a nol vèn consentìt.’
Oh puòr me! Pì svelt sveàsi nisùn’l pòs Com’cuant che’ngrimpàt mi veva e dìt: ‘Forsi no ti pensàvis che jò’un lòic[170] i fòs’!
A Minos mi’a partàt, che la coda a voltasi atòr dal cuàrp si veva metùt vot vòltis, e dopo che là’l era zùt a muàrdisi,
dìt al veva: ‘Stu chì al stà ben là cuj làris’; a è par chèl ch’jò ’ndà ch’i t’jòs i soj pierdùt, e vistìt cussì i sufrìs sti pènis.”
Cuant che’l so diši al veva cussì finìt dut, la flama, cun grant dolòu, a era partida, stuarzìnt e sbatìnt il so spis di cuarùt.
Nu i sìn zùs’ndavànt, jò e la me guida, sù pal scoj fin insima dal’altri arc di chel fosàt ’ndà che’l fìo a’n pàijn avonda
ducju chej che dišunìnt a mètin sù tant càr’c.
Cjànt Vincjotèšin
Cuj podarèsia maj cun peràulis sclètis diši di chel sanc e di che plàis in plen ch’i’ai adès jodùt, encja contànt pì vòltis?
A no’è nisuna lenga cun chel inzèn ch’judà al posi’l nustri discòrs, e la mins a à di dut chel comprendi lì puc sen.
Se chej a fòsin ’ncjamò dùcjus visìns che zà in ta la sfurtunada cjera da la Pulia’n vùt cussì tancju sufrimìns
par via daj Trojàns e da la lungja guera che di anej a’a’mplenìt doj biej zèis, com’cal dìs Livio, che partàt ai sbàlius nol era,
cun chè ch’an d’aveva lasàs pus intèis par vej contrastàt Berto il Guiscàr; e l’altra che lasàt a à ’ncjamò vuès’n ta li contèis
di Ceperòn, là ’ndulà cal è stàt bušiàr ognùn puliešìn, e là da Tajacòs, ’ndulà che sens’ àrmis vinsùt al veva’l vecju Alàr;
e par cuant che ferìdis fòndis o mòs[171] s’jodeva—dut chistu nencja’l vèn visìn al oròu di sta nona bolgja là che dut al è sòs.
Caretej no’n dè che tant par dòvis a spàndin com’un ch’i’ai cun schifo jodùt, dut sbregàt da la barba fin là che corèis ’si tìrin:
i bugjej tra li gjàmbis ghi vèvin colàt; còu e polmòns s’jodèvin, e chel puòr sac cal fà merda di chèl ca si’a mangjàt.[172]
D’jodi dut di chistu’i no eri ’ncjamò strac cuant che luj mi’a vuardàt, e vierzùt si’a’l pet, dišìnt: “Jòitu ch’i mi vièrs coma un sac?
Jòt ben cuant strupiàt cal è Maomèt! Davànt di me ’l è Ali cal và planzìnt, ròt in muša da la barba al cjufèt.[173]
E ducju i àltris che chì ti vàs jodìnt, seminadòus di scàndul e di scisma, vìfs a èrin, m’adès, sclapàs, a stàn puc godìnt.
Un diàu al è cà davòu ca ni sistema, crudèl cal è, cul taj da la so spada, e ducju di nòuf ‘l sbugjela cu la so lama
cuant ca rifàn che doloroša strada; no prin, però, che zìnt atòr, com’ch’i dìs, ogni ferida si sedi zà sierada.[174]
Ma tu cuj sòtu che dal scoj i ti vuàrdis, ešitànt, forsi, di zì a la pena che Minos segnàt ti’a pa li to acùšis?”
“Muàrt nol è ’ncjamò, nè colpa ’lu mena,” rispundùt al à’l mestri, “a tormentalu; ma par dàighi n’esperiènsa pì plena,
a mi, ch’i soj muàrt, mi convièn menalu pal infièr ca jù, di zìru in zìr, e ver al è com’ch’jò ti staj dišìnlu.”
Cuant ca l’an sintùt, pì di sent ca zèvin’n zìr si sòn fermàs tal fosàl a vuardami par maravèa, dismintiànt il martìr.
“Dìšghi duncj’adès a Fra Dulcìn ca si àrmi— tu che’l soreli t’jodaràs forsi di nòuf fra puc, se pì ca nol vòu vignì sùbit a cjatami—
ben di vìvars[175], che se’l timp al siera stu lòuc la vitòria no ghi zèdi al Novarèis, che sinò nol vinsarès sensa’un grant truc.”
Un piè a lu veva zà alsàt di pèis Maomèt cuant che dìt mi veva sta peràula; dìt chist, vìa cal è zùt cu li so idèis.
N’altri, che un bus al veva’n ta la gola e troncàt il nas fin pròpit sot li sèis, e nol veva altri che un’orèla,
restàt lì a jodi chisti maravèis cuj àltris, prin d’àltris’l à vierzùt cana, rosa di sanc ca ghi colava di sot li sèis,
e’l à dìt: “O tu, che colpa no ti condana, e ch’i’ai jodùt in ta cjera latina, se’l grant someà a no mi’ngàna,
recuàrda Pieri da la Midišina, se maj ti tòrnis a jodi chel bièl plan che da Versèl a Marcabò s’inclina.
E fàighi savej a chej doj pì miej di Fan, al Siòr Guido e encja al Angjolèl, che se’l jodi ’ndavànt chì no si lu fà’nvàn,
a vegnaràn butàs fòu dal so vasèl e mašenàs visìn di Catòlica pal tradimìnt di un tiràn tant crudèl.
Tra l’ìsula di Cipro e di Majorca, nol à maj un cussì grant delìt jodùt Netùn nè da pirata nè da zent argolca.[176]
Chel traditòu che pur al jòt dom’ cun’ un , e al tèn la cjera che un tal chì di me di jòdila al vorès èsi stàt dišùn,
a ju farà zì al parlamìnt cun sè; dopo al farà sì ch’al vint di Folàra preà ghi zovarà puc, e si sà’l parsè.”
E jò a luj: “Mòstrimi a la clàra— se nova di te la sù par me a svuàla— cuj cal è chèl da la siera amara.”
Alòr’ al à pojàt la man ta la mosèla d’un so compaj e la bocja ghi’a vierzùt, sigànt: “Èco chì chèl, e nol favela.
Chistu, ešiliàt, il dubità ghi’a cjòlt dut a Sešar, afermànt che chèl ben furnìt, ešitànt, dàns al è sempri a pièrdi zùt.”
Oh puòr diàu, cuant cal someàva spaurìt cu la lenga ta la goša tajada, Curio, che al diši’l era stàt cussì ardìt!
E’un ch’al veva’l un’e l’altra man troncada, alsànt i zumpìns pa l’aria fuscada, cussì che’l sanc ghi veva la muša sporcjada,
al à sigàt: “Encja il Moscja recuarda, cal à dìt—òsti!—, ‘Cjàf a à la roba fata,’[177] che mala siminsa pa la zent tosca a è stada.”
Alòr jò: “La to ràsa pur a è muarta”; luj, puarèt, cun pì dolòu sul so dolòu, al è zùt, cu’na malinconìa mata.
Jò a vuardà’l scjàp i soj restàt ’ndavòu, e jodùt i’ai roba ch’i varès poura sensa pì prova a contala besòu;
s’a no fòs che la cosiènsa mi sigura, che compagna ca rìnt l’omp sigùr di sè, sot la corasa di sìntisi pura.
Jodùt i’ai com’ch’encjamò’l fòs’n front di me un cuàrp sensa cjàf ch’avànt al zeva com’i’altri puòrs disgrasiàs davànt di me;
e’l cjàf troncàt paj cjaviej al tegneva, pindulànt da la man com’un lampiòn; e chèl mi vuardava e “Puòr mè!” al diševa.[178]
E a sè stes si feva lustri benòn,[179] e a èrin doj in un e un in doj: e coma maj, ben al sà chèl dal lamp e tòn.
Cuant che sùbit sot al era dal nustri scoj, a ni’a alsàt il bras cul so cjàf, dut, par che’l so parlà’i sintèsin ducju doj.
E’l à dìt: “Adès t’jòs stu patimìnt brut tu che, rispirànt, ti vàs jodìnt i muàrs: vuarda si ti’n cjàtis n’altri cussì crut.
E pars’che tu che nòvis ti mi pàrtis, sensa cuàrs,[180] ti’as di savej ch’jò’i soj Bertran dal Bornio, chèl ca ghi’a dàt al Re zòvin chej crus cunfuàrs.
Jò’i’ai fàt pari e fì al un ’l altri ribèl: pì no ghi’a fàt Achitofèl a Absalon e David cun chel becotà da crudèl.[181]
Di zent ben unida i’ai fàt divišiòn; par chèl che’l me puòr sarvièl al è stàt spartìt dal so prinsìpit, cal è’n ta stu troncòn.
Da chì’l me cuntrapatì[182], com’ch’i vèis capìt.
Cjànt Vincjanovèšin
Al jodi che zent e che stranìsimis plàis a si vèvin i me vuj cussì incjocàs, ca èrin di làgrimis coma grondàis;
ma Virgìlio a mi’a dìt: “Sè ch’i ti fàs? parsè ghi vani i to vuj ’ncjamò dongja là che scjù puòrs spirs a sòn cussì mal cunsàs?
Cussì no ti’as fàt’n ta nisun’altra bolgja: se tu ti cròs di rivà a contàlis, sta val par pì di vincj mìis a para via!
La luna a è belzà sot di nuàltris: a ni resta puc dal timp a nu concedùt, e altri’n d’è da jodi che tu no t’jòdis.”
“Se tu ti vès,” i ghi’ai sùbit rispundùt, “’tindùt a la rašòn che par chè jò’i vuardavi, forsi di stà pì a lunc ti mi varès permetùt.”
Intànt’l zeva—e jò davòu ghi stevi— il duca; jò zà’i ghi fevi risposta: “La dentri di sta cava,” i zontavi,
“’ndulà ch’jò’i vevi i vuj fisàs a pusta, i cròt che un spirt dal me sanc al planzi la colpa che la jù cussì tant a costa.”
“No dati,” al à tacàt il mestri a diši, “tant pensej par luj d’adès in davànt: ’tìndighi a altri e lasa che luj al pàusi:
ch’jò’i lu’ai jodùt al piè dal pontùt, cuant che cul so dèit fuàrt a ti minacjava e Geri dal Bièl al zeva nominànt.
Intànt sè che dut’l to timp’l ocupava, al era in tìndighi a chèl d’Altafuàrt, e’n là no ti vuardàvis, e luj’l partiva.”
“O bon il me duca, che violenta muàrt ca no è’ncjamò vendicada,” i’ai dìt, “dal parìnt che’l dišonòu ghi’a fàt tuàrt,
lu’a rindùt disdegnòus[183]; e’l è partìt sensa parlami, com’che jò’i la pensi: e chèl par luj di simpatìa mi’a’mplenìt.”
Cussì i parlàvin fin lì ca tocja èsi par prin podej dal scoj l’altra val jodi, s’a fòs pì lustri, fin in font, o cuaši.
Cuant ch’sìn tal ùltin clàustri rivàs a zì di Malbòls, cussì che chej bràfs di fràris jòdiu dùcjus i podèvin pròpit lì,
di lamìns i’ai sintùt divièrsis frecjàdis, ca vèvin di pietàt li pùntis infieràt; ch’jò cu li mans mi soj sieràt l’orèlis.
Cuant dolòu al vegnarèsia coletàt se da Valdichiàna a vegnèsin d’estàt, cun ducj’i maj di Sardegna e dal Maremàt
e’n ta na fòsa’l fòs il dut insembràt? Cussì’l era chì, cun che gran pusa di zent ca si marsiva zà da un bièl tràt.
Zùs i sìn pal ùltin àrzin, sensa pauša, lunc il scoj lunc, sempri a la sinìstra, fin là ch’jodùt i’ai daj lamìns la cauša:
là a era, vièrs il font, là cal minìstra chel siòr dal alt ’l infalìbil gjustìsia, punìnt i falsadòus che li’l regìstra.
Pì malincònic cuj al crodarèsia ca fòs stàt in Egina[184] cun ducju’i malàs cuant ca era’n aria tanta malìsia
che’i nemaj taj pàscuj a sòn dùcjus colàs, encja i vièrs, e dopo li zens antìchis, secònt chej poès ca ni còntin scjù fàs,
coma li furmìis si sòn rinovàdis; chì a era d’jodi’n ta che valada scura, l’ànimis languì chì e là ’ngrumàdis.
’N ta spàlis o pansa ’diritùra daj àltris ’èrin pojàs, e chèl a gjàt plan plan al zeva ta la viùta puora.
E nu, pas a pas, sidìns i vìn cjaminàt, vuardànt atòr e scoltànt chej disgrasiàs nisùn daj cuaj’l varès podùt stà’ndresàt.
Doj in daj jodùs un sul altri pojàs, com’che li padèlis si mètin a sujà, dùcjus da cjàf a piè di rògnis macjàs;
e’i no’ai maj jodùt un cussì fuàrt stringhià da nisùn frutùt spetàt dal so paròn, o che la strìnghia’l mena par falu sveà,
com’ch’ognùn si menava svelt’l spisòn da l’òngulis intòr pa la gran ràbia dal spisà che maj ju farà stà pì benòn;
li rògnis cun l’òngulis a gratavin via com’cal fà’l curtìs dal cogu cu li scàis di pès ca sòn gràndis pì di na scàja.
“O tu che cun i to dèicj’ i ti ti dismàis,”[185] Al à tacàt a dìšghi’l duca a un di lòu, “e che ogni tant ti fàs di lòu tanàis,
dìšni se cualchi latìn al è’n tal dolòu di stu post, e che l’òngula ti bastàs in etèrno a fà chistu lavòu’.”
“Latìns[186] i sìn, che tu t’jòs cussì guastàs, ducju dòj,” al à rispundùt planzìnt; “ma cuj sotu che sta domanda ti ni fàs?”
E’l duca: “Jò’i soj un che jù’l stà vegnìnt cun chistu vif chì, da scoj a scoj, e di mostràighi ’l infièr a luj i intìnt.”
Alòr si sòn a colp separàs, chej doj, e tremànt ognùn si’a vièrs me voltàt, e àltris pur: i doj no èrin besoj.
Il me bon mestri si’è vièrs di me premuràt, dišìnt: “Dìšghi pur a lòu sè ch’i ti vòus.” Vìnlu luj volùt, cussì i’ai alòr tacàt:
“Se’l vustri pensà—di chist i soj curiòus— nol resta tal prin mont da l’umana mìns, ma al vif sù encja dopo da la so cròus,
dišèimi cuj ch’i sèis e di cuali zèns: la vustra sporcja e fastidiòša pena di fami jodi ca no vi crej spavìns.”
“Jò i’eri d’Àrès, e Arbul da Siena,” al à dìt un, “a mi’a fàt meti’n tal fòuc; ma chèl pal cual i soj muàrt chì no mi mena.
A’è vera però ch’i ghi’ai dita par zòuc: ‘Jò’i soj bon di stà’n aria com’na pluma; e chèl—curiòus dal nòuf amondi puc—
volùt al veva ch’i ghi mostràs l’art, e doma pars’chè jò no l’ai fàt Dèdal, a mi’a fàt brušà da un ca lu tegneva par fì; ma
ta l’ùltima bolgia da li dèis i soj stàt, pa l’alchimìa che tal mont i’ai ušàt, da Minos, ca nol pòl sbalià, butàt.[187]”
E jò al poèt ghi’ai dìt: “Sta vanitàt si cjàtia’n t’àltra zent che la Saneša? Nencja’n ta che fransèša, in veritàt!”
Alòr chel altri levròus alsàt al à la muša e mi’a rispundùt: “Al di fòu di Strìsa cal à savùt benòn a fà la so speša,
e Nicolò che la costoša ušansa dal garòful al à luj par prin scuprìt in tal ort ’ndà che sùbit a cjàpa la siminsa;
e pur di chel scjàp cal à pièrdut da stupit la vigna e’l gran bosc cun Cjaša d’Ašiàn e’l so udìsi’l à mostràt ’l Imbarlumìt.
Ma par ch’ti savèdis cuj ca ti’a dàt na man cuntra’i Sanèis, ’ngusa vièrs me’l to vuli, cussì che chèl ca ti rispùnt no t’jòdis invàn:
ch’jò i soj’l spirt di Capòc t’jodaràs ben sì, ch’jò i’ai falsàt metaj cun l’alchimìa: e ti’as da recuardati, si t’jòs ben chì,
com’ch’jò i eri pròpit ’na buna sìmia.[188]
Cjànt Trentèšin
Taj timps che Gjunòn a era rabiada par via di Semèl cuntra’l sanc Tebàn, roba altri vòltis da ic mostrada,
cussì tant mat al è doventàt Atamàn,[189] che jodìnt la fèmina cuj so doj fis zì ’ndavànt cargada cun un di lòu par man,
al à sigàt: “I vuej cjapà cu li rètis la leonesa e’i so leonùs al pàs,” e fòu al à dopo metùt li crudèl’ sgrìnfis:
Learco al à cjapàt, un daj puòrs frus disgrasiàs, e’n alt alsàt, a lu à sbatùt cuntr’un mur; e ic e’l altri si sòn dopo ’nnegàs.”
E cuant che la furtuna si’a voltàt vièrs’l bas scur, da l’altesa daj Trojàns, che dut a ausava, cussì ch’insièmit cul regnu’l è colàt il re pur,
la puora Ècuba, vilida e sclava, dopo ch’a jodùt Palisena[190] muarta, e dal so Polidoru’n ta la riva
dal mar la puareta si’è necuarta, fòu di sè, dal dut, a à bajàt com’un cjàn;[191] cussì tant ca si’era di dolòu la so mins stuàrta.
Nè da Tebe nè da chistu post Trojàn nisùn a à maj jodùt fùriis cussì crùdis ca becàvin no bèstis ma chèl cal era umàn,
com’che do òmbris, pàlidis e nùdis, che muardìnt a corèvin ta la maniera dal pursìt che dal pursitàr ti mòlis.
Una ’ngancjàt a veva Capòc, e ghi’era cuj dincj’ ta la cadòpa, cussi che, tirànt, ghi feva gratà la pansa in cjera.
E’l Aretìn, che restàt al era tremànt, mi’a dita: “Chel spirt là al è Gjani Schichi, che, rabiòus, al stà i’àltris cussì cunsànt.”
“Ah!” ghi’ai dìt, “se chel altri a no ti mèt uchì i dincj’ intòr, no ti faràs fadìja a dìšni cuj cal è, prin cal sparìsi di chì.”
E luj a mi: “Chist’è l’ànima vecja di Mira, l’infàma dal pari doventada compagna, fòu dal amòu sensa macja.
A pecjà cul pari cussì a è vegnuda, falsificànt in sè la forma di n’altra,[192] com’che ausàt al veva chel là[193]—ca s’jòt par strada—
par guadagnasi dal cjarùt la siora,[194] in sè falsificà il Buoso Donàt, e fašìnt dal testamìnt ’na camora.”
Dopo che’i doj rabiòus mi vèvin pasàt, che jò i’u vevi ben di vuli tegnùt, i ài alora i’altri malnasùs vuardàt.
Un i’ai jodùt cal someàva un liùt, com’che s’al fòs stàt dal bas da la pansa troncàt dal rest che’l omp al à biforcùt.
La bruta idropišìa, che puc benòn a sesta che pars che’l umòu al convertìs, cussì che’l mušu a nol rispùnt al pansòn,
a ghi feva tegni ben vièrs i làvris coma cal fà il tìšic, che pa la sèit un vièrs la barba e’l altri’n sù al invertìs.
“O vuàltris che di pena i sèis al vuèit in ta stu mont di dolòu, e’l parsè i nu lu saj,” a ni’a dìt a nu, “vuardàit e tindèit
al mestri Adam e a ducju i so maj; tant in daj vùt da vif di chèl ch’i’ai volùt, e adès doma brama par un pu’ di aga i’ai.
Pa li vèrdis culìnis ogni rivulùt dal Cešentìn cal và jù in tal Arno e frèsc e mol al fà’l so canalùt,
a mi’è sempri vif in taj vuj, in eterno, e l’imàgin so sempri pì mi sùja chel mal ca mi scarnìs, magàri cussì no.
A mi tormenta la dura gjustìsia, ca cjoj ocašiòn d’ndulà ch’i’ai pecjàt[195] e mi fà suspirà di malinconìa.
Là a è Romèna, là ’ndulà ch’i’ai falsàt la lega cul sen di San Zuan Batìsta[196]; e par chel lasù il cuàrp mi’an brušàt.
ma se jo’i jodès chì l’ànima trista di Guido, di Sandro o di so fradi, par Font Branda i no darès la vista.[197]
Un al è zà dèntri, s’a si pòl crodi che òmbris ca vàn atòr rabiòšis; ma no zova, che chì, leàt, mi’è puc da jodi.
Si vès li me gjàmbis asaj bùnis par mòvimi in sent’àis un tant cussì, jò’i li varès zà tal troj metùdis,
in sèrcja di luj fra sta scrofòna di zent chì, cun dut il so ziru di ùndis mìis e miès, o mancu, di travièrs ca pòl vèighi.
La colpa a’è so si soj cun tal famèis: a mi’an lòu costrèt a bati i florìns ca vèvin tre caràs di porcarìis.”
E jò a luj: “Chej doj puòrs diàus a nu visìns, ca trèmin coma mans bagnàdis d’unvièr, cuj soni ch’a destra a stàn daj to cunfìns?
“Chì i ju’ai cjatàs e chì a sòn, com’cal è ver,” Al à dìt,”cuant che plovùt i soj’n ta sta cava chì, e’i no cròt che maj pì a lasaràn st’infièr.
Chista a è la falsa che acušàt a veva Bepi;[198] chel’altri al è’l fals Sinòn grec da Troja:[199] pa la mala fièvra a spùsin cussì.”
E un di lòu al à dita “Porco boja,” par èsi stàt nominàt’n ta’un mòut cussì dur, e dal pansòn ghi’a batùt la dura cròdia.
Chè’a ti’a fàt un sùn coma un tambùr; e Mastr’Adàmo ghi’’a batùt il mušu cul so bras, cal era altritànt sigùr,
dišìnghi: “Encja s’a mi’è stàt cjòlt’l ušu da li me puori gjàmbis, ch’i no pòl movi, a mi resta’l bras par dati casòs in sù.”
Alòr luj ’l à dìt: “Cuant ca ti’an fàt zì vièrs il fòuc, cussì svèlt no ti lu vèvis: ma prima, par fà’i bes fals, alora sì.”
E l’idròpic: “Di chist’l ver ti dìšis: ma nencja tu’l ver no ti’as testimoniàt a Troja, ulà che diši’l just ti dovèvis.”
“Se jò’i’ai dìt’l fals, e tu i bes ti’as falsàt,” al à dita Sinòn, “i soj chì par un fal, e tu par pì di d’ogn’altri diaulàt!”
“Recuàrditi, fals zuradòu, dal cjavàl,” Al à rispundùt chèl da la pansa sglonfa; “ben ti stà s’ognùn lu sà par mont e val!”
“A tì tant pešu se la sèit sclapà ti fà la lenga,” al à dìt’l grec, e l’aga marsa che tal pansòn davànt daj vuj ti stonfa.”
Alòr’l banchej: “Ca si sbreghi che strasa di bocja to pal to mal, com’ca dovarès; che se jò’i’ai sèit e ’l umòu m’ingrosa,
tu ti’as bocja sècja e pì dolòus daj mès; e par zì a lecà’l spièli di Narcìs amondi puc tontonà ti bastarès.”[200]
Jò i eri lì ch’i ju scoltavi dut fìs, cuant che’l mestri mi’a dìt: “Adès jòt chì, fantàt! a mi bastarès puc par molàtilis!”
Cuant ch’i l’ai sintùt a parlami secjàt, vièrs di luj mi soj voltàt dut vergognòus, che stu momènt in mins vif mi’è restàt.
Com’chèl ca s’insumièa da la so cròus, tal so sùn al volarès insumiàsi che chèl cal è a nol è, e di chèl cal è bramòus;
no podìnt parlà, i soj restàt jò cussì, che volìnt scušami, i mi scušavi lo stès sensa che jò mi necuarzesi.
“Che difièt pì grant mancu vergogna ti lavi di chèl ch’i ti’as vùt tu, i saj,” luj al à dìt; ma adès basta fà làgrimis plovi:
ma pensa ch’i soj sempri cun te, e sùbit, s’a capitàs che la furtuna ti metès. in banda di cjacaròns, cul stes èšit;
che sìnti stu chì voja basa a sarès.[201]
Cjànt Trentunèšin
La stesa lenga prin’ a mi’a muardùt, che fàt’a’nrusì la me muša blancja, e dopo midišina mi’a’ntòr metùt:
cussì i’ai sintùt ca feva la lancja d’Achìl, che par so pari stada ’era rašòn prin di bruta e dopo di buna mancja.[202]
La schena ghi vìn voltàt al brut valòn, sù pa la riva ca lu siera ’torotòr, traversànt sidìns sidìns stu post puc bon.
Nè dì a era nè nòt uchì atòr, cussì che’l me vuli’l jodeva puc ’ndavànt; ma ’mòndi fuàrt i’ai sintùt sunà un cuàr,
fuàrt, sigùr, encja pì dal tòn pì grant, che vièrs di luj avìnt brincàt la me atensiòn, al à guidàt i me vuj’n ta’un post pì avànt.
Dopo la gran sconfìta di che asiòn ch’al Grant Carli costàt ghi veva la santa gèsta, sunàt nol veva’l Orlànt cun pì terìbil pasiòn.
In davànt i’eri zùt un puc e basta che d’jodi mi veva parùt tanti tors àltis; alòr jò: “Mestri, dìs, se cjera ’eše chista?”
E luj a mi: “I cròt che tu’i ti vuàrdis in ta sti tènebris masa a la lungja, stimànt cussì d’jodi sè ch’i no t’jòdis.
T’jodaràs ben, se tu là ti ghi vàs dongja cuant che il sens a s’ingana da lontàn; ma fà pì svèlt, che dut fra puc si rangja.”
Alora cun bièl fà mi’a cjapàt par man, e’l à dìt: “Prin ch’i rivani pì’n davànt, par che’l fàt no ti pari masa stran,
pensa che ulà nisùn al è tòr ma gigànt; ducju a sòn tal pòs, da la riva dut atòr, cul bugnìgul in jù, e gjàmbis altritànt.”
Com’cuant che’l calìgu si sclarìs d’intòr, il vuli puc a puc ghi dà figura a chel cal platava’l vapòu ’torotòr.
Cussì sbušànt che aria densa e scura, pì e pì rivànt vièrs da la sponda, mi’a lasàt ’l eròu e cresùt la poura;
ma com’che su la muràlia tonda Monteregiòn di tòris si corona, cussì’l rivòn che’l abìs al circònda
al era toregjàt da mièša la persona di chej gigàns orìbils, che dal alt Gjove ’ncjamò’l minacja cuant ca tona.
E’n ta la muša di un zà ’fèvin i me vuj un salt, e’n ta spàlis e pet e pansa’n gran part, e’n taj doj bras ca pindulàvin dal alt.
La natura, sigùr, cuant che lasàt a veva l’àrt di fà nemaj cussì, fàt ben a veva, si sà, a cjòighi guerièrs cussì a Mart.
E se ic ’lefàns e balènis di fà no si pentìs, chèl cal vuarda di sutìl, ca è just cussì al và sùbit a cjatà;
’l omp, dopodùt, al è di pensà tant àbil, e di fà dal mal al è purtròp partàt, che’l lagnasi al doventa masa sutìl.
Il so mušu lunc e gros al era fàt, coma la pigna di San Pièri a Roma, e’l rest al someàva proporsionàt;
cussì che la riva ca era perišoma[203] dal miès in jù, an mostrava cussì tant in sù, che zighi taj cjaviej insima
fin par tre di Frìšia ’sarès stàt un vant; jò pur ghi’n jodevi un trenta cuàrtis dal post pì’n jù d’indà che’l omp si tàca’l mant.
“Raphèl may amech zabi almis,” la bocja crudèl a sigà ’veva tacàt cussì, e no cun orasiòns pì dòlsis.
E’l me duca a luj: “Òu, puòr disgrasiàt, tenti pur il cuàr e cun chèl sfòghiti cuant ch’i ti vèns da cuàlchi pasiòn ’nsuriàt!
Il coràn ti l’as lì’n tal cuèl—pàlpiti— cal tèn leàt, ànima cunfuša, chel cuàr che’n tal to grant pet ti pòs sìnti.”
E dopo a mi: “Luj stes a si acuša; chistu’l è Nembròt, e pal so mal pensà nencj’una di che lènghis’n tal mont si uša.
Lasànlu stà e invàn no stìn parlà, ch’ogni tabajà par luj al è dibànt, com’l so paj àltris, che nisùn capì’l sà.”
Alòr i vìn continuàt a zì ’ndavànt, e di lì a un puc, a sinistra sempri, chel altri ’vìn cjatàt, pì salvadi e grant.
Par tegnilu leàt, cuj cal fòs stàt’l mestri i no pòs diši, ma ghi tegneva pleàt e leàt di front un bras e davòu’l destri
da na cjadena ca lu tegneva ’ntorzeàt dal cuèl in jù, di mòut che tal discujèrt a lu veva almancu sinc vòltis ziràt.
“Stu rogànt al veva volùt meti al vièrt la so potensa cuntra Gjove il grant,” al à dìt’l me duc, “e par chèl al à stu grant mèrt.
Fiàl al è’l so nòn, e’l veva fàt cussì tant cuant che i gigàns ai Dìus ghi vèvin fàt timòu: i bras cal veva menàt ju varà sempri dibànt.”
E jò a luj: “Podìnt, mi colarès il còu di dàighi dal smišuràt Briàreus ai me vuj ocašiòn d’jòdilu lòu.”
Alòr ’la dita: “Ti jodaràs Ànteus dongja di chì, cal parla e al è molàt, ca ni menarà’n tal font di chistu bus.
Chèl ch’jodi ti vòus, che pì’n là al è postàt, al è leàt e fàt coma chistu, tal e cual, dom’che di muša’l mostra pì crudeltàt.”
No è maj stàt teremòt tant infernàl che na tòr al scjasàs cussì a fuàrt, com’che pront al è stàt a scjasasi Fiàl.
Alòr i’ai jò temùt pì che maj la muàrt, e n’ocoreva altri che la poura, se cjadènis nol vès vùt’n ta ogni part.
Pì’ndavànt encjamò i èrin zùs alora, fin a Ànteus, che ben cuaranta piè, sensa’l cjàf, fòu al era da la gran fesura.
“Oh tu che ta la furtunada val ca’è chè che tanta Gloria dàt ghi vev’ a Sipiòn cuant che batùt ’l veva il grant Anibale,
ti’as par preda partàt leòn dopo leòn, e che si ti fòs stàt’n ta l’àlta guera daj to fràdis, si’a ’ncjamò l’impresiòn
che vinsùt ’varèsin i fìis da la cjera; la jù mètini e ca no ti vegni schif, indulà che’l gran frèit Còcit al siera.
No fani zì nè a Tìsio nè a Tif: chist al pòl dà chèl che chì a si brama; ma adès àlsiti, nosta fà il restìf.
Tal mont ti pòs ’ncjamò rindi fama, che luj ’l è vif e a lunc al vivarà s’a sè prin dal timp Gràsia no lu clama.”
Dìt cussì al veva’l mestri; e chèl, cun primura, slungjànt li mans, sù’l duca al à cjapàt ’ndà ch’Èrcul strinzùt na volta stàt al era.
Virgìlio, cuant cal steva par èsi alsàt, mi’a dìta: “Vèn chì svèlt ch’i ti cjapi sù,” e me e luj in fàs ni’a’ngrimpàt, dìt e fàt.
Com’che cuant che la Gar’senda[204] a s’jòt’n sù dal di sot’nclinada, cuant che na nula ghi pasa ’nsima, a par ch’intòr ti coli jù;
cussì mi era someàt Ànteus ulà, cuant ch’i l’ai jodùt sbasasi; e alora i vevi doma chè di svignàmila.
Ma atènt e lišerùt, in tal font cal divora Lusìfar e Gjuda, a ni’a metùt jù; e, cussì’nclinàt, nol è stàt lì na vora,
ma com’ àrbul in nàf al è levàt sù.
Cjànt Trentaduèšin
S’jò i vès li rìmis dùris e ròtis com’ca sarès just par chistu bušaròt ’nda ca spùntin li altri ròcis, dùtis,
il miej dal me pensej i sclisarès fòu, jòt, tant pì benòn; ma sicòma ch’i no li’ai, i dìs sù, ma cul timòu cal vèn di nòt;[205]
che coma roba da puc nisùn’l trat’rès maj chè di descrivi il font dal’univèrs, nencj’cun lenga ca clama pari e mari:
ma ca jòdin che fèminis[206] il me vers ch’an tant judàt Anfiòn a sierà Tebe, chè dal fàt il diši nol sedi divièrs.
Oh pì d’ogn’altra mal creàda plebe ch’i ti sòs tal post ’ndà che’l parlà’l è dur; miej cjàvris èsi chì o bèstis dal bè!
Cuant che rivàs i sìn in font dal pos scur, sot i piè dal gigànt, m’asài pì bas, e’i paravi via a vuardà’l grant mur,
i’ai sintùt dìšimi: “Vuarda i to pàs; stà ’tènt di no zì a pestà cuj to piè i cjàfs di chiscju puòrs fràdis disgrasiàs.”
Alòr, voltàt, jodùt i’ai davànt di me, e sot i piè, un lac cussì tant gelàt che veri’l pareva, e no aga, par me!
Sens’altri a no si’a’n ta stu mòut velàt d’unvièr il cors dal Danubio’n Austria, nè là sot dal frèit cjèl Rus il Tanàt,
com’ca era chì, che se il Tambernìchia ghi fòs colàt sù, o pur Pierapàna,[207] nencja’n tal orli al varès cricàt via.
E com’che a grasulà si mèt la rana cul mušùt fòu da l’aga, cuant ch’al suspirà daj cjàmps si mèt di nòuf la contadina;
lìvids, fin là che rosòu si mostra, a’èrin scju spirs ca patìvin tal glas, i dincj’ batìnt com’da la cicogna’l tra-tra.
La muša’n jù’l tegneva ognùn daj danàs: da la bocja’l frèit e daj vuj il còu pešànt, s’jodeva tra lòu’l sufrì di scju disgrasiàs.
Dopo che atòr i vevi ben vuardàt dut cuant, i’ai vuardàt in jù, lì ca èrin doj cussì stres che i so cjaviej si zèvin miscjànt.
“Contàimi, vuàltris ch’i stèis strinzìnt i pès,” i’ai dìt, “cuj ch’i sèis.” Lòu ’an ziràt i cuej; e dopo vej i mušus vièrs me erès,
i so vuj, che prin’a èrin dentri mulišej, a’an gotàt taj làvris, e’l frèit al à ’ndurìt li làgrimis, che’i vuj’an sieràt coma spuartej:
stàngja di fièr no’a maj len a len unit cussì fuàrt; cussì che lòu coma doj cjavròns si’an ben strucàt, da rabia ognùn ’nguerìt.
E un che pierdùt’l veva i orelòns pal gran frèit cu la muša voltada’n jù al à dìt: “Parsè ti fìs’tu taj lastròns
ch’i sìn[208]? Se savej ti vus cuj ca sòn chiscju, la val ’ndà che’l Bišensio s’inclìna, di Berto’l pari a’era, e daj fioj ca sòn ch’jù.[209]
A sòn fioj d’un cuàrp; e di dut’la Caìjna ti pòs zì’n sercja sensa cjatà ombra che pì a mèriti di finì’n gelatina;
no chèl cal à vùt il pet rot, e l’ombra pur, da’un colp par man d’Arturo, chel re grant; no Fogasa; e no chist’ca m’ingòmbra
tant cul cjàf ch’jò’i no pòl jodi pì’ndavànt e cal era clamàt Sàsol Mascheròn; se tosc ti sòs ti sàs di cuj ch’i staj parlànt.[210]
Di fami parlà par no dati pì ocašiòn, ti’as di savej ch’i’eri Cjamešòn daj Màs; e Carlìn i spèti cal discolpi’l me nòn.”
Dopo, mil mùšus jodùt i’ai sblancjàs dal gran frèit; ch’al pensà mi fà’ncja’dès schifès, e mi lu farà sempri’n ta poscj’ gelàs.
E mentri ch’i paràvin via vièrs il miès, ’ndulà ch’ogni gravesa si raduna, e che, si stes, pal frèit sempri i tremarès,
ca sedi par volej o càšu o furtuna i no savarès, ma fra’i cjàfs cjaminànt di sti mùšis cul piè’n daj batud’una.
E ic planzìnt: “Parsè mi statu scalsànt? se tu no ti vèns par fà cresi la vendeta dal Montvièrt, parsè mi statu molestànt?”
E jò: “Mestri me, mi postu chì spetà ch’jò’i vorès cjòimi un dùbit su chistu chì; ti mi faràs dopo zì pì a la svelta.”
Il duca’si’è fermàt, e jò a dìšghi sòj zùt a chèl ch’encjamò’l bestemava: “Cuj sotu ch’ai àltris ti vàs a cridàighi?”
“E tu cuj sòtu che’l to piè’l scalsava tal Antenòr,” al à dìt, “il mušu d’altri che, se vif ti fòs, tant mancu a bastava?”
“Cjàr’l pòl ès’ti che vif i soj chì dentri,” rispundùt ghi’ai, “si ti ti spètis fama, ch’jò, fra’i àltris, il to nòn pur i entri.”
E luj a mi: “Dal contrari i’ai brama; và via, e no dami pi fastidi, che puc’gola mi fà se ch’ti fàs là ’nsima!”
Alòr pa la cadopa i l’ai strèt amondi e dìt ghi’ai: “Dìs sùbit il to nòn o nencj’un cjavièl ti podaràs pi godi.”
E luj: “Gjàvimi pur i cjaviej, cjastròn; tant no ti dìs cuj ch’soj, nè mostràtilu i vuej; pèstimi pur mil vòltis, encj’un miliòn!”
Jò ghi vevi zà’n man ’ngrimpàt i cjaviej e cun gust ghi’u tiravi da la sucja, e luj cuj vuj’n jù’l bajàva com’un levriej,
cuant che n’altri’l à sigàt: “Se ca’è, Bocja? no ti bàstia’l scrocà da li gràmulis? ocòria’l bajà? Se dal diàu ti tòcija?”
“Ormaj,” i’ai dìt, “n’ocòr che tu ti pàrlis, tristàt d’un traditòu, che dal to dišonòu i farài ben còri altri cjàcaris.”
“Via!”al à dìt, “e dìs pur s’a ti và a còu; ma no taši, si ti tòrnis fra’i toscs, di che lengata chì, cuant ch’i ti vàs fòu.
Luj chì al è cal plans i bes daj Francèscs: ‘Jodut i’ai,’ ti dišaràs, ‘chèl da Duera là ’ndulà che i pecjadòus a stàn frèscs.’
Se domandàt ti fòs cuj altri ca era, da na banda ti’as chèl di Becaria, a cuj Firènse ghi’a seàt la gorziera.
Giani daj Soldanièrs al è chèl là via, insièmit cun Ganolòn e Tebaldèl, che di nòt di Faènsa ’l à vièrt la via.”
I vèvin belzà ’bandonàt chel strambèl cuant ch’jò’n ta’un bus i’ai jodùt doj inglasàs tant che’l cjàf dal un ghi feva al altri cjapièl;[211]
e com’che i panès par fàn a vègnin mangjàs, cussì cuj dincj’ chèl sù chèl jù al veva tacàt ’ndulà che sarvièl e cadòpa a sòn zontàs:
’ntà stu mòut Tideo’l veva rošeàt li tèmplis di Menalìp par disdèn, com’che chist’l feva cul cjàf dal danàt.
“O tu ch’i ti mòstris cun un cussì bestiàl sen il to òdiu vièrs chèl ch’i ti stàs mangjànt, dìšimi il parsè,” i’ai dìt, “di stu dišèn,
che se cun rašòn di luj ti stàs planzìnt, ben savìnt cuj ch’i sèis e il so pecjàt, tal mont lasù i podaraj zì di te contànt,
se la me lenga no si varà ’ntànt secjàt.
Cjànt Trentatreèšin[212]
Alsàt’l veva la bocja dal crudèl past chel pecjadòu, netànt via i cjaviej dal cjàf cal veva par davòu rindùt guàst.
Alòr: “Ti vùs ca mi torni dut intej chel dolòu disperàt che com’na smuàrsa il còu mi strìns, encja prin di contà, dom’tal pensej.
Ma se’l me diši al à di èsi siminsa ca ghi rindi mal al traditòu da me rošeàt,[213] t’jodaràs com’che’l contà’l lagrimà nol scansa.
Cuj ch’i ti sòs i no saj, nè com’capitàt ca jù ti sòs; ma mi par che fiorentìn ti’as di èsi dal coma ch’i ti mi’as parlàt.
Ti’as di savej ch’i eri il Cont Ugolìn, e stu chì’l è’l arcivèscul Rugeri: adès ti dìs parsè ch’i ghi soj visìn.
Par efièt—dop’che fidàt di luj mi eri— daj so brus pensèis i soj stàt cjapàt e i soj dopo muàrt; chist nol è misteri;[214]
però a savej no ti pòs èsi rivàt— i dìs, com’che la me muàrt a è stada cruda— a sinti, ma èco l’ofeša ca mi’a fàt.
Un bus pisulùt dentri da la muda,[215] che par me a vòu diši doma che fàn, ca dovarès tegni altra zent sierada,
a mi veva belzà mostràt, encja se invàn, lùnis prin cuant ch’i vevi vùt chel sùn brut che dal vignì a mi veva sbregàt il velàn.[216]
Chistu a mi’era siòr e mestri parùt, che lupo e lupùs al cjasava’n tal mont che fra Luca e Piša’l è metùt.
Cun càgnis màgris, bramòšis fin in font, i Gualàndos cuj Sismòns e cuj Lanfràncs, al veva metùt là ’ndavànt e in front. Dopo amondi puc a mi parèvin stracs il pari e fioj[217], e cuj so dincj’ gusàs mi pareva d’jòdiu muàrdighi i flancs.
Sveàt bunora, cuj me vuj stralunàs, i’ai sintùt in tal sun i me fioj planzi uchì cun me, ca volèvin che pan ghi pasàs.
Crudèl ti sòs se’l còu no ti ti sìns strinzi, pensànt a sè che’l me còu al sinteva; si no ti plàns, sè maj ti faraja planzi?
A èrin sveàs; l’ora si visinava al mangjà che di sòlit ni partàvin, ma pal so sun ognùn’l dubitava; e i’ai sintùt che di sot a’nclaudàvin la puarta da l’orìbil tor, e vuardàt taj vuj i’ai un par un i me fioj, sidìn.
I no’ai planzùt, ma dentri mi soj ’mpieràt: lòu sì a planzèvin; e’l me Anselmùt al à dìt: “Parsè, pari, mi tentu cussì fisàt?”
Nè par chist i’ai lagrimàt nè rispundùt durànt chèl dì nè durànt la nòt dopo fin che’l mont il soreli al à di nòuf jodùt.
Apena ch’un raj di lus entràt al era lì, po, ’n ta stu post di dolòu, e jo’i vevi jodùt ’n ta la muša daj fioj la me, com’la so,
li me mans pal dolòu i mi soj muardùt; e lòu pensànt ch’i fès chistu pa la fàn di mangjà, a sòn levàs sù, ogni frut,
e’an dìt: ‘Pari, par nu mancu mal e dan a sarès si ti mangjàs di nu; tu ti ni’as vistìt cun sta puora cjàr, e nu ti la tornàn.’
Calmàt mi soj par tègnighi sù’l spìrit; chel dì e chel altri i sìn restàs dùcjus mus; magàri ch’ognùn di nu al fòs sparìt!
Cuant che nuàltris i èrin al cuàrt dì vegnùs, Gaddo ai me piè jù a si’a butàt e dìt al à: “Parsè no jùditu i to frus?”
E lì al è muàrt e—orìbil realtàt!— i àltris tre a sòn pur colàs, un par un, tra’l cuìnt dì e’l sest; chè jò i mi soj dàt,
belzà svuàrp, a colàighi insima d’ognùn, e par doj dìs i’u’ai clamàs dopo ca èrin muàrs: pì tars, pì che’l dolòu, podùt al veva’l dišùn.”
Chistu finit di diši, cuj vuj stuàrs, i dincj’sos di nòuf il cranio a rošeàvin tal dur dal vuès, coma chej d’un cjàn, fuàrs.
Ahi, Pisa, grant insùlt d’ogni sitadìn dal bièl paìs indulà che’l sì al suna, se i to visìns encjamò no ti punìsin,
ca si mòvin Cjavraja e Gorgona e ca sièrin pur dal Arno la bocja e ca ’nnèghin ogn’ànima Pišana!
Chè se’l Cont’Ugolìn fama’l veva encja di èsi stàt traditòu daj to cjascjej, a ocorèvia meti’n cròus ogni bocja?
A èrin ognidùn inocèns scju pivej, O nova Tebe, Uguicjòn e’l Brigàt e’i altri doj—ma belzà i savìn di chej.
Pì ’ndavànt i sìn zùs, ’ndulà che st’inglasàt di post rùvit un’altri pòpul al fasa, no in jù voltàt, ma dut cuant riversàt.
Il planzi stes, lì, planzi no ju lasa, e’l dolòu che paj vuj nol pòl vignì fòu, dentri’l torna ’ndà che tant pì s’ingrosa;
e’un grop a fàn sti làgrimis di dolòu, e, doventànt coma un vel di cristàl, sot li sèis s’ingrùmin cun tant pì mal di còu.
E encja s’a è pur ver che com’un càl pal frèit al veva ogni me sintimìnt smetùt di fami sìnti, in ben o mal,
lo stes mi pareva di sinti un puc di vìnt: par chèl jò: “Mestri, e chistu cuj lu mòvia? Vapòu ca jù nol varès miga di èsi prešìnt?”
E luj a mi: “Adès i zìn là via ’ndà cal varà’l to vuli la risposta e’l jodarà la rašòn di stu soflà di aria.”
E un daj danàs da la frèida crosta a mi’a sigàt: “O ànimis crudèlis, tant che dàt a vi è l’ùltima posta,
cjolèimi daj vuj sti làmis dùris, e ca si sbrochi’l dolòu che’l còu mi sglònfa, prin che di nòuf s’inglàsin li me làgrimis.
Alòr jò a luj: “Chist i podarès fà, ma dišmi di te, e s’jò’i no ti asìst, in fin dal glas i vaj, sensa tant da fà.”
“Jò’i soj’l frari Alberìgo,” al à dìt chist; “jò’i soj chèl di chel òrt dal mal che chì dàtul par fic mi’e dàt, com’ca è just.”
“Oh! Sotu belzà muàrt?” i’ai dìt a stu tal. E luj a mi: Com’cal fà a stà’l cuàrp me la sù’n tal mont i no pòs savej’n ta sta val.
A à il gran vantàgju sta Tolomè, ch’amondi spès l’ànima chì a cola prin che’l via ghi vegni dàt d’Atropošè.[218]
E par che tu ti zèdis a cjòimila sùbit daj vuj sta lastra di làgrimis, ti dìs ch’apena ca tradìs l’ànima ulà,
com’ch’i’ai fàt jò, il cuàrp ghi’è cjòlt, com’ch’i dìs, da un demòni, che dopo ghi la governa com’cal vòu pal rest da li so zornàdis.
Intànt ic a languìs chì’n ta sta tana; e forsi a jòdin encjamò’l so cuàrp la sù da l’òmbra che chì gèlida a s’intana.
Tu ti’as di savej, si ti vèns adès ca jù: luj ’l è’l sior Branc d’Oria, e pì àis a sòn belzà pasàs che chì ’l è stàt sieràt sù.”
“Cròitu,” ghi’ai dìt, “ch’i sedi un semplicjòn?
Muàrt nol è miga’ncjamò d’Oria il Branc?
Tal mangjà, bevi e durmì al stà benòn.”
“Ta chel fosàt la sù,” al à dìt, “dal Malbranc, là ’ndulà ca bol la tichignoša pès, rivàt a nol era’ncjamò Michel Zanc,
che chistu’l à lasàt’n ta la so cjàr e vuès che un diàu, e un daj so nevòus, il dan dal tradimìnt insièmit cun luj al fès.
Ma’dès a è miej ch’i ti mi dèdis na man; vièrzimi i vuj.” E jò no ghi ju’ai vierzùs; e gentìl i soj stàt a èsighi vilàn.
Ahi, Genovèis[219], ch’i sèis daj vùstris ùšus cussì divièrs, e plens di ogni magagna, parsè no sèišu vuàltris’n tal mont spierdùs?
Che cul pèšu spìrit da la Romagna un tal in daj cjatàt che pal so malfà il so spirt in tal Còcit zà si bagna,
e la sù’l so cuàrp al và’ndavànt cul so da fà.
Cjànt Trentacuatrèšin
“Vexilla regis prodeunt inferni[220] vièrs di nuàltris; però davànt a mira,” al à dìt il mestri, “si ti lu pòs disèrni.”
Com’cuant che un caligu fis al tira, o che nòt tal nustri emisferi a vèn, alc da lontàn al pàr un mulìn che’l vint al zira,
na roba cussì mi’a parùt tal scur plen; riparàt mi soj dal vint, ca mi feva tremà, davòu dal duc; d’altri ripàr no’era sen.
Zà i’eri—e cun timòu lu faj rimà— là ’ndulà che dut cujèrtis a èrin l’òmbris, che stecs a someàvin cul glas insima.
In piè an d’è e distiràdis àltris; Chista a à’l cjàf in sù, e l’altra i piè; n’altra, com’un’arco a plèa cjàf e gjàmbis.
Cuant che zùt al era asaj ’ndavànt, cun me, plašej al à vùt il mestri di mostrami chèl che bièl d’jodi al era stàt in sè.
Si’a spostàt un puc, volìnt ch’i stes fer lì, e al à dìt: “Èco Dìt[221], e èco il post ’ndà ca convièn tanta fuarsa ritegni.
Com’che gelàt mi soj e doventàt pitòst fiàc, no domandà, letòu, ch’i no ti lu dìs, e dišilu i no podarès, nencj’a gran cost.
Muàrt no soj, ma nencja vif, si ti lu cròdis: pensa ben tu, si ti’as un puc di inzèn, com’ch’i eri, di chist e chel sensa radìs.[222]
’L imperatòu di chistu doloròus di règn, dal pet in sù al vegneva fòu dal glas; e jò pì com’un gigànt mi ritèn
che’i gigàns stes a sòn visìn daj so bras: imagina coma grancj’ ca sòn in dut chej altri poscj’ dal cuàrp che luj’l tèn platàs.
Se luj ’l era stàt cussì bièl com’che adès al è brut, e cuntra’l so fatòu al vev’ alsàt li sèis, luj stes al era la cauša d’ogni lut.
Oh cuant ca mi sòn parùdis maravèis che tre mùšis ch’i ghi’ai in tal cjàf jodùt! Che davànt a veva dut ròsis li so plèis;
Davòu altri dos i vevi jodùt, metuda ogn’una’n miès da la so spala, unìdis lì che un gjàl la cresta’l varès vùt:
la destra ’era lì, fra blancja e zala; la sinistra ’era coma chej nèris ca vègnin da’ndulà che’l Nil si’avala.[223]
Sot d’ogn’una’ èrin àlis gràndis che ben ghi conferìvin a’un tal usièl: coma vèlis a èrin, ma pì grandiòšis.
No cun plùmis ma coma chès di pipistrèl a èrin fàtis, e chès al svintulava cussì che tre vìns a turbinàvin da chèl.
E par chèl dut Cocit s’ingelava.[224] Cun sèis vuj’l planzeva, e par tre bàrbis ghi gotava’l planzi e’l sanc da la bava.[225]
Cuj dintàs d’ognuna da li so bòcis un pecjadòu al era cal rošeàva cussì che’n tre a sufrìvin sti brùtis pènis.
Davànt di chèl il muardi nuja’l pareva visìn dal sgrifà, ch’a vòltis la schena duta svistida di pièl a restava.
“Che ànima là cu la pì granda pena,” Al à dìt il mestri, “al è Gjuda Scariòt; dentri al à’l cjàf, e fòu li gjàmbis al mena.
Daj altri doj ca àn il cjàf par di sot, chèl cal pindulèa dal ghignu neri al è Brut— jòt coma ca si stuàrs e coma cal tas[226]—jòt!
Chel altri al è Càssius, cal par ben metùt. Ma a si fà nòt, e a nuàltris adès ni tocja partì, che dut i vìn jodùt.
Atòr dal cuèl al à volùt che’i bras ghi metès; tal post just al à spetàt a gjàmbis fèrmis fin che’l diàu asaj li àlis al vierzès;
e, rimpinàt ta li velutàdis cuèstis, a zì’n jù al à a colp tacàt, mans strètis tal pelàn fis e’n ta li cròstis gelàdis.
Cuant che rivàs i sìn là che li cuèsis a tàchin, lì che’i flancs a s’ingròsin, il duca, cun baticòu e grandi fadìjs,
voltàt al à’l cjàf lì che li gjàmbis a èrin; a si’a ingrimpàt pal pel com’un cal scala,[227] che’n infièr mi pareva ch’i tornàsin.
“Tenti dur, però, che par chista scjala,” dìt al veva’l mestri, che strac al someàva, “da dut stu mal a è miej svignàsila.”
Zùt fòu par na sfeša che’l mur al veva, al à volùt che tal orli mi sintàs; e sùbit dopo vièrs me si voltava.
Jò’i’ai crodùt d’jodi, cuj vuj alsàs, Lusìfar coma ch’i lu vevi lasàt; ma’i piè—e gjàmbis—al veva’n sù voltàs;
Se jò insiminìt i soj lì restàt, la zent ignoranta che ben ghi pensi a sè post cal era ch’i vevi apena pasàt.
Al à dìt il mestri: “In piè a tocja alsasi: la strada a è lùngja e’l cjaminà al è brut, e’l soreli belzà cjàlt al taca a fasi.”
Sala da palàs a no era—i vevi ben jodùt— lì ch’i èrin, ma na grota naturàl cun pavimìnt gropolòus e scur par dut.
“Prima ch’jò’i bandoni stu abìs dal mal, mestri me,” i’ai dìt cuant ch’i eri di nòuf ’ndresàt, “cjòimi dal eròu ca mi tèn’n ta sta val:
indà al eše stu glas? e stu chì voltàt cul cùl in sù? e’n cussì puc timp com’al àja fàt a èsisi’l sorèli da sera a prin dì ziràt?”
E luj a mi: “Pènsitu di èsi restàt encjamò di là dal miès, ’ndà che ’ngrimpàt mi soj ta che bruta ruja ca tèn’l mont sbušàt?
Par là ti èris cuant ch’i soj dismontàt; E na volta voltàt, tu’l post ti’as pasàt ’ndà ch’un pèis al vèn da ogni banda tiràt.
E i ti sòs adès sot di chel emisfèr rivàt cal è al opòst dal post cal è dut secjàt,[228] chel stes tal colm dal cual al è stàt copàt
chèl cal à vùt di nasi e vivi sensa pecjàt: tu ti’as i piè’n ta stu post picinìn cal sarès da la Gjudèca[229] il altri lat.
Là a è sera cuant che chì al è matìn: e chistu, ca ni’a fàt scjala cul so pel, ’ncjastràt al è ’ncjamò lì com’cal era prin.[230]
Da sta banda chì al è colàt jù dal cjèl; e la cjera, che prin fòu di chì a era, par poura di luj a’a fàt dal mar un vel,
e zuda a è’n tal nustri emisfèr; sta cjera par scjampà da luj, chel vuèit chì a à lasàt ca s’jòt di cà, e zuda a è parzora.”
Al è la jù un lòuc da Belzebù lontanàt tant com’ca’è lungja sta caverna, cal tèn al jodi, ma no al sinti, sieràt
un rìvul che jù al và’n font di sta tana pal bus di na rocja che luj al à sbušàt a mo’di madràs, e puc s’inclina.
Jò’e il duca par chel cjamìn platàt i sìn entràs par tornà’n tal clar dal mont; e sensa curasi di vej ben ripošàt,
i vìn cjaminàt sù, luj prin e jo secònt, fin cuant ch’jodùt i’ai tanti ròbis bièlis ca sòn la sù’n tal cjèl, par un bus rotònt;
e fòu i sìn tornàs a jodi li stèlis.
La Divina Comèdia Purgatori di Dante Alighieri
Tradusiòn furlana di Ermes Culòs
Cjànt Prin
Par zì’n tà miej àghis sù’a vàn li vèlis uchì’n ta la navuta dal me inzèn, che’n davòu’a lasa òndis tant crudèlis.
I vuej adès cjantà di chel secònt règn indulà ca si purga’l spìrit umàn e di zì sù’n tal cjèl al doventa dègn.
Ma uchì, santi Mùšis, dèimi na man: vustri i soj; elevàit la me cansòn; e Calliope a no mi scoltarà invàn,
ma ghi darà al me cjantà chel sun bon che li puòri Chèchis, cuant ca lu’an sintùt, a’an disperàt pròpit a colp dal perdòn.[231]
Com’d’un presiòus zefìr il colòu dolsùt[232] ca s’jodeva in ta chel serèn aspièt dal aria, pùr, visìn e lontàn, par dut,
ai me vuj a ghi’a di nòuf donàt dilèt apena vegnùt fòu da l’aria muarta[233] che urtàt a veva tant i me vuj e’l pèt.
Il bièl pianeta[234] ch’a volej ben ni parta dut al feva ridi là’n tal orient, e’l velava i Pes ca ghi fèvin scorta.
A destra il me vuli voltàt si veva, lent, vièrs ’l altri polo, ’ndà che cuatri stèlis a èrin, jodùdis prin dom’da la prima zènt.[235]
Godi al pareva’l cjèl da li so flàmis: oh vèdul mont lasù’n tal nort, puarèt tant da no podej mirà sti ròbis bièlis!
Straviàt chì ch’i vevi i vuj par un istànt, par dàighi al altri polo na ocjada, indulà che zà sparìt al era’l cjàr grant,[236]
jodùt i vevi un vecju besòu, in banda, dal aspièt degnu di vignì tant onoràt, com’che tant rispièt il fì al pari a’i dà.
Na barba lungja d’un blanc misturàt coma la so cjavielada al veva, e chista e chè al veva’n tal pèt ’nsembràt.[237]
Da li cuatri lus sàntis al ornava ogni raj la so muša di tal lustri che’l soreli di vej’n front mi pareva.[238]
“Cuj sèišu vuàltris che par chel flun neri i sèis scjampàs da la prešòn eterna?” al à tacàt, dut luminòus, stu pari.
“Cuj vi’aja guidàt, o fàt da lanterna, in tal vignì fòu da la profonda nòt che la val infernàl sempri a’mbruna?[239]
In ta la lès dal abìs a eše dut rot? o cambiàdis sònu’n cjèl li regùlis che’n ta li me crètis, danàs, i vi jòt?”[240]
Il duca alòr mi’a tiràt pa li mànis, e cun peràulis e cun mans e cun mòtus[241] par rispièt mi’a fàt sbasà cjàf e gjàmbis.
E a luj ghi’a dìt: “Besoj no sìn vegnùs: dal cjèl vegnuda, na fèmina mi’a preàt chistu d’judà ulà ca si pòl zì pierdùs.
Ma se’l to volej al è che pì miej spiegàt i vèdin la nustra condisiòn vera, alòr nol pòl il to dal me èsi negàt.[242]
Chist no la maj jodùt l’ùltima sera;[243] ma vìnt vùt puc judiši, ’ghi’a zùt visìn, cussì visìn che cuaši lì al era.
Com’zà dìt, mandàt i soj stàt tal so cjamìn par salvalu[244]; e a no er’altra strada che chè par indulà che nu zùs i sìn.
Jodi ghi’ai fàt duta la zent danada; e adès i vorès mostràighi chej spìris ca si pùrghin chì, in ta la to contrad
Com’che chì i sìn rivàs a sòn ròbis lùngis; ma jù a vèn dal’alt na virtùt ca m’juda fin chì, che chì luj a t’jòt e’l scolta sè ch’i ti dìs.[245]
I speri ca ti plaši che chì al è, ’ndà che’n sercja al và di libertàt[246] tant cjàra, com’cal sà chèl che par ic la vita’l dà.[247]
Tu, po, no ti l’às cjatada amara a Utica la muàrt, ’ndà ch’i ti’as lasàt la vestàja[248] che’l grant dì a sarà tant clara.
No vìn ’l etèrno edìt par nuja violàt; chè chistu’l vif, e Mìnos me nol lèa; dal Limbo’i vèn, ’ndà che plens di castitàt
a sòn di Marsia i vuj ch’encjamò ti prèa, o pet sant, che to pur adès ti la tègnis: par amòu so, mòstrini buna plèa.
Làsini zì paj sièt ziròns ch’i ti règnis: a ic di te il bièl fà ghi contaraj, se d’èsi minsonàt la jù ti dègnis.”
“Di jodi Marsia vùt tant plašej i’ai mentri ch’i’eri par di là,” alòr al à dita; “da me sè c’a volùt, a à vùt; un no, maj.
Adès che par di là dal mal flùn[249] si cjàta, mòvimi a no pòl ic pì, par che lès che, dopo vegnùt jò fòu, a’è stada fata.
Ma se chè dal cjèl[250] a ti mòuf e protès, com’ch’i ti dìšis, n’ocòrin cumplimìns: mi basta savej che ic chist’a vorès.[251]
Duncja, và, ma’ntòr di chistu—tèn in mins— mètighi un vènc lìs[252], e la muša làvighi da la cragna ’ngrumada’n ta chej brus cjamìns;
ca no zàrès ben, cuj vuj velàs, zìghi davànt—cu la vista fuscada—dal prin ministro[253], sensa’l miej di tè mostràighi.
Atòr di st’išuluta, da l’aga visìn, la jù ’ndulà che tant fuàrt a sbàt l’onda, a si pòl cjatà vèncs tal pantàn mulišìn;
nisun’altra ramasa’n ta sta sponda, s’a s’indurìs, par lunc a pòl vej vita, se a li sbatùdis a no si seconda.[254]
Na volta prons[255], no stèit tornà par chista;[256] zèit cul soreli, cal è cuaši spuntàt; lasù a è la riva pì lišeruta.”
Cussì al è sparìt, e jò sù’i soj levàt sidinùt; e’i me pas si sòn ritiràs lì dal me duca, e’i vuj i ghi’ai alsàt.
Luj cussì al à tacàt: “Seguìs i me pas: Voltànsi ’ndavòu, che di cà a s’inclina sta pianùra vièrs ’l orli dal mar, là a bàs.”
Il cricà dal dì’l scorsava la matina che ’ndavànt’a scjampava, cussì che da lontàn jodùt i’ai ogn’onduta picinina.
Movùs si sìn par chel terèn dešèrt e plan com’omp cal sèrcja di nòuf la so strada, che fin ca no la jòt ghi par di zì invàn.
Cuant ch’i sìn rivàs ’ndà che la rušada cul soreli a barufava, e in part, pal frescùt, dur a tegneva la so sblancjada,
li do mans’n ta l’erbuta, i mi soj necuàrt, cul so fà amondi dols al à pojàt: e alòr jò, rindùt cont da la so art,
plen di làgrimis la me muša ghi’ai dàt: e luj uchì ai vuj a ghi’a di nòuf vièrt chel colòu che ’l infièr al veva platàt.[257]
Di lì a’un puc rivàs i sìn tal post dešèrt che maj jodùt al veva l’àghis sos navigàdis da omp che di tornà’l fòs dopo stàt espèrt.[258]
Il vènc atòr mi’a metùt, com’d’altri volùt:[259] Se maravèa! che chel ùmil àrbul da luj sielzùt, a ti fà rinasi, dut,
apena che cun stu vènc ti fàs un sìrcul.
Cjànt Secònt
Al era zà’l soreli al orišònt rivàt, chèl che cul sercli meridiàn al cujèrs Gjerušalèm cul so punt pì elevàt;
e la nòt, che plan a plan ghi zeva vièrs, fòu a vegneva dal Gange cu li Balànsis[260] che di man ghi còlin cuant ca si fà tars;
cussì che li mosèlis, blàncis e ròsis, lì che jò’i eri da la clar’Aurora pa la bièl’etàt a doventàvin zàlis.[261]
E’n ta stu mar lì i èrin nu, a chist’ora, coma zent ca pensa al so cjaminà, cul cuàrp fer, ma cul spirt ca si mòuf bunora.
E jòt tu, coma che prest di matìna Marte un puc fuscàt a si jòt rosùt, la jù amònt da l’estensiòn marina,
jodùt i’ai, e d’jodi pur lu speri dut,[262] un lumìn che tant svèlt’l vegneva pal mar che nencja svualànt al varès podùt.
Dopo vejghi straviàt al mestri’l vuli par vej pì clar il pensej sul lustri ch’jodùt i vevi, alòr pì’l luševa[263], com’na flama dal fogolàr.
Da ogni banda che vuardànt lu stevi, un sàju sè di blanc, e a luj di sot, un’altri plan plan vignì fòu i’jodevi.
Encjamò nol veva’l me mestri fàt mòt fin che’i blancs puc distàns a parèvin àlis: vìnt il timonej ben cognosùt, i cròt,
al à sigàt: “Sù, i vuej che’i zenoj ti càlis: èco ’l ànzul di Diu: unìs li mans: da chì’n sù ti’n jodaràs di sti ròbis.
Jòt ben ca nol vòu ušà strumìns umàns, cussì ca nol uša nè rèmos nè vèl ma l’àlis sos par zì’n ta poscj’ tant lontàns.
Jòt com’che drètis li tèn vièrs il cjèl, e’l mòuf l’aria cun sti etèrnis plùmis ca no cambièjn com’cal fà’l mortàl pel.”
E pì visìn cal vegneva vièrs nuàltris, st’usièl divìn cussì clar al luševa che’l vuli nol rivava a vuardalu fìs,
ma jù’i l’ai sbasàt; e èco a riva cal riva cu’ na navuta lišera che l’aga cuaši cuaši a no tocjava.
A popa’l celestiàl pilota[264] al era, che beàt al pareva ’ntòr vej scrìt; e pì di sent spìris cun luj an d’era.
‘In exito Israel de Aegìt’[265] ducju’ insièmit a cjantàvin cu’ na vòus cun chèl che’n ta chel salm a vèn dopo scrìt.
Dopo vèighi fàt il sen da la santa cròus, dùcjus in ta la spiàgja si sòn butàs: luj ’l è zùt, com’tal vignì, svèlt e silensiòus.
Chel scjàp di spirs, puarès, ulì restàs, tòntos, atorotòr par dut a vuardàvin, com’un che sercjà’l vòu dut sè ca è’n taj plàs.
Par ogni banda, dal dì a saetàvin i ràis dal soreli, che cu li so saètis dal miès dal cjèl’l cjavròn[266] via a scorsàvin,
cuant che cun muša alsada sti ànimis a nu ni’an domandàt, “Mostràini coma zì’n ta la montagna, si savèis.”
E Virgìlio al à rispundùt, “Vuardàini, di stu post nuàltris i no vìn pràtica; coma vuàltris, pelegrìns i sìn, crodèini.
Un puc prin di vuàltris i sìn rivàs cà par n’altri tròj, tant dur e dirocàt c’adès ni sarà fàsil zì sù par cà.”
I spirs che necuàrs si’èrin, dut un tràt, che dal me tirà flat i’eri’ncjamò vif, palidùs si sòn fàs, ognùn maraveàt.
E coma’l mesagèr cal parta ’l ulìf zent al clama par sinti ròbis nòvis, e tal pocà ognùn si mostra ben atìf,
cussì davànt di me si sòn metùdis che ànimis furtunàdis a fisami tant, par puc dismintiànt di zì a fasi bièlis.
Una in d’ai joduda vignì ’ndavànt par imbrasami cun grant sen di afièt ca mi’a sùbit movùt a fà altritànt.
Oh òmbris vuèitis fòu che in tal aspièt! tre vòltis a imbrasala i’ai provàt, ma’nvàn; vuèitis a tornàvin li mans al pèt!
Maravèa’n muša i’ai da vej mostràt, pars’che ic suridìnt ’ndavòu si’a movùt; e jò, par stàighi visìn, mi soj ’vansàt.
Cun tant riguàrt ch’i smetès a’a ’nsistùt: capìt cuj ca era, i l’ai preàda tant di cjacarami par qualchi minùt.
Ic a’a dìt: “Com’che ben ti’ai volùt intànt tal cuàrp mortàl, pur ben ti vuej sleàda: chì i smèt; ma tu parsè vatu’ndavànt?”[267]
“Caro’l me Casela, par tornà’n strada ’ndà ch’adès i soj[268], stu viàs i ti m’jòs fà,” ghi’ai dìt, “ma la to ora parsè tant rinviàda?”[269]
E luj: “Cun nisùn i’ai vùt di barufà, ma chel stes[270] cal cjoj chèl e cuant ca ghi plàs, ’ndavòu mi’a lasàt pì vòltis, cun biel fà,
che’l volej divìn e’l so d’un stamp a sòn fàs: ver al è che par tre mèis al à partàt chej ca’an volùt entrà, in santa pàs.[271]
Alora jò, ch’i eri vièrs il mar voltàt, ’ndà che l’aga dal Tèvar a s’insala, cun gran bontàt da luj cjòlt sù i soj stàt.
Vièrs che fòs ’l à luj adès ’ndresàt l’ala; e a è chì che sempri al vèn cjòlt sù chèl che jù vièrs’l Acherònt nol cala.”[272]
E jò,” Se lès nova ’no ti’a robàt sù nè memoria nè’l ušu dal to bièl cjànt che li me vòis na volta’l cuietava jù,
di consolà ti displašarèsia tant il me spìrit che cu la me persona plen di afàn al è stàt vegnìnt in davànt!”
“Amor che ne la mente mi ragiona,” al à tacàt cun vòus tant biel’e dolsa che dentri ’ncjamò i la sìnt che ben mi suna.
Jò e’l me mestri e la zent che fìsa ghi stava ’ntòr, a parèvin dùcjus tant contèns, com’ch’altri no fòs ca tocjàs la mins stesa.[273]
Nuàltris i èrin dùcjus fìs e atèns al so cjantà; ma èco’l vecju onèst[274] cal vèn sigànt: “Spirs, parsè cussì tant lens?
No stèit èsi negligèns; sèit zent di sest, zèit zvèls tal mont a cjòivi la scusa[275] ca v’impedìs di vej Diu manifèst.”
Coma che blava e altra siminsa a becotejn i colòmps’n ta la verdura, cujès, tegnìnt la plumarola lìsa,
s’alc a càpita ca ghi fedi poura, dut ta’un colp, èco, a smètin di mangjà, chè altri a’an che pì’ncjamò’l scuèit la so cura;
cussì jodùt i’ai che frescja marmaja lasà la cansòn e zì vièrs la riva com’zent che, puc savìnt sè fà, a si sparpàja:
e coma lòu encja nu svels via di lì si zeva.
Cjànt Ters
Mentri ch’ognùn di scju spirs al scjampava, e a si spierdeva in ta sta cjampagna, ma vièrs’l mont ’ndà che’l just al spùns[276] al zeva,
jò di strìnzimi al mestri i’ai vùt bišugna: e sensa di luj ’ndà i sarèšiu zùt? coma’i varèsiu scalàt sta montagna?
A mi par che luj rimuàrs al vès sintùt: O cosiènsa dignitoša e clara, se amàr ca ti’è il fal pì pisulùt!
Cuant che’i so piè a’an lasàt la primura che il decoru al fà sempri calà, la me mins ch’era prin plena di poura,
si’a calmàt e, com’usièl cal taca a svualà, il me vuli’n alt al è zùt’n ta chel mont che sù’n tal cjèl pì alt d’àltris al è là.
Davòu’l sflameàva’l soreli, torònt, ma rot al era davànt da la me figura che ai so ràis gh’impedìva di zì’n front.
Jò’i mi soj voltàt in banda par poura di èsi stàt bandonàt, cuant ch’i’ai jodùt besòu davànt di me la cjera scura;[277]
E’l me cunfuàrt: “Parsè difìditu dut?” voltàt vièrs me a dìšmi al à tacàt: “di crodi che cun te’i soj ti varès podùt.
A è zà sera là cal è soteràt il me cuàrp cul cual i fevi ombrena: Napoli a lu’a, da Brindisi partàt.
S’adès davànt di me nuja si ombrena , nosta maraveàti pì che daj cjèlos ’ndà che sens’intrìc raj’n t’altri raj al mena.[278]
A sufrì turmìns cjàls, o chej daj gèlos, cuàrps coma il me la virtùt a dispòn, ma’a no vòu ch’i savèdin li vìis sos.[279]
Mat al è chèl cal cròt che la nustra rašòn a rivi a capì l’infinita via d’un’unitàt in tre—e capì benòn.[280]
Contentàisi, umana zent, dal quia;[281] che si vèsis pudùt jodi pròpit dut, parsè a varèsia parturìt Maria?[282]
E la voja’i jodarèsis, sensa frut, di chej ca varèsin’l dešideri calmàt che’n eterno’nvènsi a ghi’a dàt par lut: d’Aristòtil e Platòn i dìs, in fàt, e d’àltris pur”; e chì al à sbasàt la front, e nuja pì ’l à dìt, restànt turbàt.
Rivàs i èrin intànt al piè dal mont: uchì la parèit a zeva sù cussì dreta che di scalala no vèvin nencja fàt cont.
Tra Lericj’ e Turbia[283], la pì dešerta e salvàdia riva a è na scjala ben còmuda in paragòn di chista.
“Cuj sàja ’dès pa’ndà che’l rìpid al cala,” al à dìt il me mestri, fermànt il pas, “di mòut cal posi zì sù chel sens’ala?”[284]
E mentri che luj, penseròus, cul cjàf bas, pa’ndà zì al era cal meditava, e’i me vuj atòr dal mur a èrin voltàs,
da sinistra jodùt i’ai zent ca vegneva, spirs che vièrs nu i piè a movèvin, ma planìn, che cuaši fer ognùn’l pareva.
“Mestri,” i’ai dìt, “lasa che’i to vuj si àlsin: chì ca sòn chej che consej a ni daràn si no ti lu cjàtis in te medèšin.”
Alòr’n alt al à vuardàt, e sensa afàn al à dìt: “Zìn par là, ca vègnin a plèn; il to sperà, fiòl me, a nol è invàn.”
Chel grup di lòu al era ’ncjamò lontàn, dopo che nu i vèvin fàt un miàr di pàs, sì e nò com’un clap tiràt da na man,
cuant che di front ’la rocja’si sòn pojàs dal grant rivòn, e lì a sòn stàs fers e stres coma se plèns di dùbis a fòsin stàs.[285]
“O bunànimis, o spirs belzà elès,” Virgìlio al à scuminsiàt, “par che pas che, i cròt, ognùn di vuàltris al vorès,
dišèini’ndà che cjatà i podìn un pàs ca ni permeti di zì sempri pì’n sù; che chèl che pì ’l sà pì ’l pièrdi timp ghi displàs.”
Com’agnèlis che pì no sòn sieràdis sù, fòu, besòlis o’n grups, a vègnin plan plan, e àltris’n davòu a rèstin cul vuli’n jù;
e com’ca fà la prima li àltris a fàn, e ghi vàn dongja se ic a si ferma, cujètis, sensa un bè, e’l parsè ’nol sàn;
cussì jodùt i’ai jò vignì la prima ànima di che mandria furtunada, timiduta, ma dal mòvisi calma.
Cuant che i prins jodùt a’an dividuda la lus in cjera a la me destra, e l’ombrena fin a la ròcja zuda,
spostàs si sòn di lì che l’ombrena a era, e’i altri spirs che’n davòu a vegnèvin, puc savìnt, il stes ’an fàt, vuardànt in cjera.
“Jò’i vuej che dùcjus chì a savèdin che chistu chì ’l è cuàrp umàn ch’i jodèis; i ràis dal soreli par chèl jù no rìvin.[286]
N’ocòrin maravèis, ma da crodi i vèis ca no è sensa virtùt che dal cjèl a vèn che stu chì’l provi a scalà sti parèis.”
Cussì’l mestri; e lòu, vìnt capìt dut ben, “Tornàit in davòu,” a’an dìt; “zèini’n davànt,” cu la schena da li mans fašìnt pur sen.
E un di lòu al à tacàt: “Tu là ’ndavànt, cuj ch’i ti sòs no’l saj, ma vuàrdimi’n muša: mi’àtu maj jodùt prin di chistu istànt?”
Vièrs luj voltàt, ghi’ai dàt n’ocjada fisa: biòndu al era e di gentìl aspièt ma na sèa’l veva da’un colp diviša.[287]
Cuant ch’i ghi’ai fàt sen di no, a stu puarèt,[288] di vèjlu maj jodùt, “Jòt chì,” al à dìt, e na plàja ’mi’a mostràt in tal so pet.
Suridìnt al à dopo dìt: “Jò’i soj Manfrèit, nevòut da la imperatrìs Costansa; ti prej che, cuant ch’i ti sòs di chì partìt,[289]
i ti zèdis da me fìa, mari—pensa— da l’onòu di Sicilia e Aragona, e dìšghi che dal sperà’i no soj sensa.[290]
Dopo che ferìt i soj stàt di persona da doj colps mortaj, i mi soj bandonàt planzìnt a chèl che volentej al perdona. Orìbil al er’ognùn daj me pecjàs stàt; ma bras tant grancj a à la ’nfinida bontàt, ca risèif di nòuf chèl ch’a ic’l è voltàt.
Se il pastòu di Cošensa, che cjasàt mi veva seguìnt di Papa Clement ’l òrdin, e mi vès in Diu bon ben oservàt,[291]
i vuès dal me cuàrp ’ncjamò a sarèsin visìn di Benevìnt, in cjàf dal so punt, protešùs daj claps ca lu soteràvin.[292]
Adès ju bagna la plòja e ju mòuf il vint dal di fòu dal cunfin, cuaši lunc il Vert, ’ndà che sensa lus ju veva partàs avànt.[293]
Un cussì maladèt pròpit dut nol pièrt, ca nol posi tornà al etèrno amòu, mentri ch’al sperà ’ghi resta un puc di vert.[294]
Ver’al è che un che fòu di gràsia’l mòu da la Santa Glìšia, s’a la fin ’si pentìs, al è costrèt a stà di stà riva al di fòu,[295]
trenta vòltis pì dal timp sensa gràsis, prin da pentisi, sè pì che’l decrèt scurtàt a nol vegni da buni prejèris.[296]
Jòt tu se contènt ti pòs fami e cujèt, dišìnghi a la me puora Costansa com’ch’i ti mi’as jodùt e di stu divièt;[297]
che chì par gràsia daj vifs tant si’avànsa.
Cjànt Cuàrt
Cuant che par dilèt o encja par dolòur che na virtùt nustra a comprènt, l’ànima cussì ben a ic a si fà intòr,
ca pàr che altri no podarès vej che chel intènt; e chistu al è cuntra chel sbàliu cal cròt che’n nu n’ànima a à su n’altra’l comànt.[298]
A susèit che cuant che alc si sìnt o jòt che fuàrt al tegni l’ànima ’ndafarada, il timp al scòr e’l omp nol fà nisùn mot;
chè su na roba a’è la so mins pojada mentri che altri a à la so mins intera: l’una’è libera e l’altra leàda.[299]
Di chist i’ai jò vùt esperiensa vera cuant ch’i’ai sintùt chel spìrit e amiràt; che ben sincuanta gràdos zùt sù al era
il soreli, e jò i no lu vevi notàt, cuant che rivàs i èrin ’ndà che ducju chej spìris ni’an sigàt, “Chì ’l è chèl ch’i vèis domandàt.”[300]
Bus pì larcs al stropa spes ta li vìs cun menàdis e ramàsis spinòšis il contadìn cuant che l’ùa a si scurìs,
di chel trojùt par indulà che partìs i’èrin, nuàltris doj, cun me davòu, besoj, cuant che chej spirs da nu a èrin sparìs.
Fin sù a Sanleo o jù par chel scoj di Nol o sù a Bismantov’e Cacum[301] si pòl zì cuj piè, ma àlis a vòlin’n ta stu troj;[302]
cun l’àlis, i dìs, slancjàdis e cul plum[303] tant bramòus, davòu di chèl che fin chì condòt[304] mi veva e mi deva di sperà un barlùm.
Sù i zèvin dentri di chel rivòn rot, tegnìnt i flancs pocàs cuntra la parèit, ušànt piè e mans’n ta li ròcis di sot.
Dopo che’i nustri flancs tocjàt a vèvin il vuèit[305] insima dal muròn dret, tal mancu ’nclinàt, “Mestri me, se strada i cjapànu?” i’ai dìt.
E luj: “Si và’n sù da lì ch’i ti’as sostàt: tenti visìn; pur pì’n sù i zìn ta stu mont, fin che cualchidùn cal sà i varìn scuntràt.”
Par jodi fin’n sù, masa alt al era’l mont, e’l zì’n sù al era cussì tant inclinàt ca someàva d’èsi’n miès d’un cuadrant.[306]
Strac i’eri cuant che jò cussì i’ai tacàt: “O bon pari, vòltiti, e chì mira cuant che, pal to pas, indavòu i ’soj restàt.”[307]
“Fiòl me,” al à dìt, “fin chì li gjàmbis tira,” e mostràt a mi’a un puc pì’n sù un plan che da che banda lì dut intòr al zira.
Li so peràulis cussì tant pocàt mi’àn, ch’jò sfuarsàt mi soj a gjat di zighi davòu fin che’l troj livèl i me piè cjatàt a àn.
Lì si sìn sintàs coma ta’un pajòu par là ch’i èrin vegnùs, dal oriènt voltàs, che’l vuardà tant ben al pòl fàighi al còu.[308]
Prin di dut i vuj i’ai puntàt vièrs il bas; dopo, voltàs vièrs ’l est, mi maraveàvi che da sinistra i vegnèvin luminàs.[309]
Il poet si’a ben necuàrt ch’jò i stevi mirànt il cjàr da la lus coma un balùc che tra nu e l’acuilòn i jodevi.
Alòr luj a mi: “Se Castor e Poluc dal gran spièli compagnìa ’tegnèsin, che lus al parta, sù e jù[310], in ta ogni lòuc,
un puc rosùt il Zodiac ’jodarèsin encjamò visìn da li Òrsis rotà se fòu al vegnès dal so vecju cjamìn.
Èco, a’è cussì: si ti lu vùs pensà, tenti ben atènt; imagina Siòn che cun stu crèt in ta la cjera al stà,[311]
sì che ducju doj a àn un ùnic orišòn e divièrs emisfèrs; ’ndà che la strada tant mal manovrada ’era stada da Fetòn,
t’jodaràs com’che da chistu a sarès ušada par zì da chì a Gjerušalèm stesa, se il to intelèt ben ghi stà a bada.[312]
“Mestri me, maj prin,” i’ai dìt sensa pàuša, “d’jodi no’ai podùt sè ch’jòt clar adès, là ’ndulà che d’inzèn i parevi sensa,
che’l miès sìrcul che pì alt di ducj’ al stà ca si clama Ecuatòu’n ta na cert’art, e che sempri tra’unvièr e soreli al resta,[313]
pa la rašòn ch’i ti’as dìt, ma da sta part vièrs’l setentriòn al và, cuant che’i Ebrèos a lu jodèvin là che il cjàlt al è pì fuàrt[314],
ma tant contènt i sarès se bon i fòs di savej cuant’n sù ch’i zìn; che’n sù’l và’l mont cussì alt che’l me vuli zì tant alt nol pòs.”
E luj a mi: “Cussì a’è cun stu mont: che al inìsi, a bas, al è sempri dur; ma pì’n sù che l’omp al và, pì al vèn tegnùt cont.[315]
E cuant che’l zì ti vèn pì dols e sigùr, cussì che’l zì’n sù ti cjataràs amondi lišej, com’che seguìnt la curìnt a và na nàf pur,
alora ti saràs al fin di stu troj: uchì di ripošà ’l afàn al speta. Basta; di chistu amondi sigùr i soj.”
La so vòus si’er’apena fata cujèta che n’altra i vìn sintùt, ca à dìt: “Encja prin di rivà ti’as di stu post na voja mata!”
Al sinti sta vòus sùbit ziràs si sìn, e a man sanca jodùt i vìn un pieròn, che di chèl nè luj nè jò prin necuàrs si’èrin.
Là’i sìn zùs, ’ndà che zent i vìn jodùt benòn ta l’ombrena davòu dal clap sintada e ognùn al someàva un grant poltròn.
E un, strac, tal miès di che zent sdrajada, Sintàt al era, cuj bras atòr daj zenoj e cu la muša’n taj so bras sbasada.
“O bon’l me siòr,” i’ai dìt, “jòitu ch’i soj ch’jòt chèl ca si mostra cussì tant svojàt che luj e’un mus fràdis a sarèsin ducju doj?”
Alora voltàt si’a vièrs me e vuardàt, movìnt la muša un puc sù pa la cuèsa, e’l à dìt: “Và sù tu, che àris ti ti sòs dàt!”
Alòr i l’ai cognosùt, e la straca stesa che’l flat mi feva tirà ’pen’apena no mi’a’mpedìt di zì da luj, chist si sà;
na volta lì, al à alsàt il cjàf apena, dišìnt: “Àtu jodùt com’che’l Fetòn da la spala sinistra’l cjàr al mena?” Il diši striminzìt e’l fà da poltròn cal veva a mi’an fàt un puc ridusà. Dopom i’ai tacàt: “Bielaga, ti sòs benòn
e’i soj contènt; ma dišmi cualchicjusa: parsè pròpit chì? Spètitu na scorta? O àtu encja chì la to vecja ušansa?[316]
E luj: “O frari, zì pì’n sù no’mpuarta, chè a pajà’l figo no mi lasarès ’l ànzul di Diu sintàt ta la puarta.
A ocòr prin che’l cjèl mi fedi zirà adès fòu di ic, a lunc, com’ch’i’ai fàt in vita, ’ndà che dom’in fin i’ai tiràt suspìrs dres,[317]
se pì che na bun’orasiòn no vegnès dita par me da’un gran bon còu che’in gràsia al è: n’altra puc a val, se’l cjèl nencja a la scolta.”[318]
E il poeta, belzà davànt di me, al diševa: “Zìn via; che zà da’un toc alt al è’l soreli, e là da la riva al è
belzà cal cujèrs la nòt cul so piè’l Maròc.
Cjànt Cuìnt
Jò i eri belzà da che òmbris partìt e’i seguìvi li tràcis dal me duca cuant che davòu di me, alsànt il so dèit,
un al à sigàt: “Jòt, a nol par luši ucà il raj a sinistra di chèl par di sot[319] e coma vìf a somèa cal sedi cà!”
Vièrs il sun di sta vòus i me vuj i’ai mòt e jodùdis li’ai ca ocjàvin cun maravèa me, doma me, e’l lumìn cal era rot.
“Parsè’l zìria’l to spirt coma na fuèa,”[320] al à dìt il mestri, “che’l zì ti ralèntis? Se cèntria sè che sta zent a cjacarèa?”
Vèn cun me, e ca pàrlin pur scju spìris: stà ben fer com’na tor ca no ghi cola maj la pica, nencja’n ta grandi bufèris;
chè sempri ’l omp cal à pensej ca ghi svuala sovr’altri pensej da sè’l lontana’l sèn pars’che’l podej di un chèl dal altri’l mola.”
Se podèviu jò diši si no “I vèn”? Cussì i’ai dìt, cun che tinta tant cujerzùt che a vòltis a rìnt ’l omp di perdòn dèn.[321]
E intànt a travièrs la riva i vìn jodùt un puc davànt di nu zent ca vegneva cjantànt, vers a vers, il Miserere, dut.[322]
Cuant ca si sòn necuàrs ca nol lasava il me cuàrp trapasà i ràis dal soreli, a colp il sàlm in un lunc Oh si mutava;[323]
e doj di lòu, coma mesagèrs di lì, vièrs di nu’an corùt e ni’an domandàt: “Parsè i sèišu chì? Alsàit il veli.[324]
E’l me mestri: “A chej che chì vi’an mandàt i podèis ben tornà par ripuartàighi che’l cuàrp di stu chì di vera cjàr al è fàt.
Se par jodi l’ombra so a sòn fers chì, com’ca pàr, alora a sàn zà asaj: ch’onòu ghi fèdin, che a lòu ben al pòl zìghi.”[325]
Vapòus impijàs cussì svels i no’ai maj jodùt rompi’l serèn da la prima nòt, nè’l nul d’avòst cuant che’l dì al cala ormaj,[326]
che tal tornà chej premuròus si’an mòt; rivàs là, cuj àltris vièrs nu si’an voltàt, com’un flun che fòu dal’àrzin al vèn a diròt.
“Na sgaravana di lòu chì si’an aviàt par preàti,” al à dìt il poeta: “ma và pur, e zìnt tèn ognùn ben scoltàt.”
“O ànima ch’i ti vàs par stà contenta[327] cuj piè, mans e cjàf da la to nàsita,” a vegnèvin implorànt, “il pas ralenta.
Àtu maj jodùt nisùn di nu’n vita che di luj di là nòvis ti pòs contà? Stà fer chì; su, slungja la to vìšita![328]
Muàrt par fuarsa ognùn di nu chì al stà e fin a l’ùltima ora pecjadòu: uchì la lus dal cjèl ni’a fàt voltà,
cussì che, pentìs e dut perdonànt, fòu di vita i sìn vegnùs, cun Diu in pas, che’l dešideri d’jòdilu tant ni’è’n tal còu.”
E jò: “par cuant ch’i vi tegni oservàs, i no cognòs nisùn; ma si sèis contèns che alc i fedi, spirs che ben nasùs i sèis stàs,[329]
dišèit pur, e jò lu faraj pal ben imèns che davòu daj piè di una tal guida da mont a mont sercjànt i vaj sempri ’intèns.”
E un di lòu ’l à tacàt: “Ognùn si fida dal to benefìsi sensa zuralu, se al to volej no ghi vèn fàt sfida.[330]
E jò, ch’i soj chì’n front a domandalu, i ti prej che se maj chel post t’jodaràs fra Romagna e chèl di Carli d’Angjolu,[331]
che’n tal preà cortèis par me’i ti saràs a Fan[332], di mòut che ben par me a prearàn, che al pì prest i me pecjàs ’saràn purgàs.
Ferìt a muàrt i soj stàt, là’n tal Padovàn; il sanc i’ai pierdùt, ca mi veva ospitàt; tal grin d’Antenori mi’e stàt fàt stu dàn,
ulà che sigùr i crodevi d’èsi stàt: chel d’Èste al era’n colpa, ca mi odiàva tant pì di chèl ca si varès spetàt.[333]
Ma se jò’i fòs scjampàt par là ca si zeva vièrs Mira, da Oriac, là ca mi’an cjapàt, ulà ’ncjamò i sarès, ulà ca si rispirava.[334]
Ta la palùt i’ai corùt dut infangàt, e da li èrbis intorgolàt jù’i soj zùt e’n cjera li me vènis un lac’an formàt.”
Alòr n’altri: “Se’l to dešideri, dut, ti otèns ca ti tira lasù’n tal mont, par pietàt fà ch’encja’l me’l vèdi frùt![335]
Da Montefeltro i’eri e’i soj Boncont: nè Gjovàna[336] nè altri di me si cura; par chèl jò’i soj cun chìscjus a basa front!”
E jò: “Ma se mal o brut’aventùra a ti aja tiràt tant fòu dal Campaldìn[337] che maj savùt si à da la to sepultura?”
“Oh,” rispundùt al à luj, “jù dal Cašentìn si pasa n’aga ca si clama l’Archiàn, che’nsima ’l Ermo[338] al nàs tal Apenìn.
Là ’ndulà che’l so nòn al doventa van,[339] rivàt i soj jò cun’un bus ta la gola, a piè scjampànt e’insanganànt il plan.
Chì i’ai pierdùt la vista e la peràula, ca’a finìt cul nòn di Maria; e chì i soj colàt, lasànt la me cjàr besola.
Se ca’è ver i dìs; il stes ai vifs dìsghi: il ànzul dal Alt mi’a cjòlt, e chèl dal infièr al sigava: “Parsè mi cjòitu stu chì?
Cun te ti pàrtis ’l etèrno di stu cuàrp fer[340] che par na lagrimuta mi’è stàt robàt; ma altri i faraj cul toc che chì ’l è fer!
Ben ti sàs com’ che’n ta l’aria’l vèn adunàt chel ùmit vapòu che aga’l doventa cuant che’n sù’l và’ndà che dal frèit’l vèn cambiàt.
Alòr chel mal volej che malìsia tanta al à’n tal cjàf, movùt al à’l fun e’l vint par naturàl virtùt so, tant puc santa.[341]
Cussì la val, cul dì cal zeva finìnt, da Pratomàn al grant zòuc si’a cujerzùt[342] di caligu, cul nul ’mparzora bulìnt,
chè l’aria plena a plovi si’a metùt: l’aga a colava e’n taj fosaj a zeva; bèvìla nol podeva’l terèn dal dut;
e com’che’n taj turìns pì grancj’ a vegneva, a coreva vièrs’l flun real[343], rapida, cun fracàs; fermala nisùn podeva.
Al sbocà dal gran flun la me cjàr frèjda scuntràt’la l’Archiàn furiòus e butada tal Arno e la cròus tal pet disfada
che fàt i vevi a lota finida: pal font e rìvis mi menava l’onda fin che cujèrt mi veva cu la so preda.”[344]
“Sìnt, cuant ch’i ti saràs tal mont tornàt, ’ndà che la straca dal viàs ti sarà zuda via,” la ters’ànima a à dìt dopo la seconda,
“recuàrditi di me ch’i soj la Pia: Siena mi’a fàt, e disfàt la Marèma:[345] ben lu sà chèl che anelada[346] pri’a
mi veva e spošada cu la so gjema.
Cjànt Sest
Cuant ca si finìs il zòuc da la zara,[347] chèl cal pièrt al resta doloràt, ripetìnt i colps[348], e dulìnt al impara:
duta la zent a và cul pì furtunàt che’n davànt al và, e un davòu ghi vèn, cun n’altri’n banda cal vòu ch’alc ghi vegni dàt:
parànt via, chistu e chèl al scolta ben, chèl che la so man al tòcja, pì nol sburta; cussì si para da chej ca ghi fàn sen.[349]
Jò pur da ducju chej spirs i stevi in vuàita, la muša vièrs lòu cà e là voltànt, e alc prometìnt i la fevi curta.
Chì ’l Aretìn a si’a fàt ’ndavànt che dal crudèl Ghin dal Tac vùt al veva la muàrt, e ’l altri ch’a’nnegasi ’l era zùt scjampànt.[350]
Cun mans spuàrtis chì’l preàva pur, in part, Federico Novèl e chèl di Piša cal veva fàt someà’l bon Marzuc fuàrt.[351]
Jodùt i’ai’l Cont Ors e chel spirt di cjàša so gjavàt fòu[352] par fastidi o invìdia, secònt luj, no par colpa so o cauša;
e chì’l sufrìs, chistu Pièr da la Brocja, mentri ca’è ’ncjamò cà chè daj Brabàns,[353] che però a pòl èsi ’ncjamò pì sporcja.
Na volta restàt lìbar da ducju cuans chej spirs che preàt a vèvin che àltris a prèjn di mòut che lòu a pòsin prest doventà sans.
Tacàt alòr i’ai, “A par ca mi nèghin, O lus me, certi peràulis dal to test[354] che decrès dal cjèl il preà a plèjn;
e dom’di chistu a prèjn chej di stu post: invàn al eše alòr dut chèl ch’ognùn’l spera, o no mi eše’l to diši ben manifèst?”
E luj “La me peràula a è clara; e a no è inùtil la so speransa, se ben la zent a lès la me scritura;
che’l tant alt judìsi a no si sbasa cuant ch’un fòuc d’amòu al fà’n ta un istànt chèl cal sodisfa chèl che chì s’incjaša;[355]
E là ch’jò’i stevi stu punt considerànt, il preà ’nol comedava il difièt, pars’che a Diu’no ghi si fev’avànt.[356]
Ma s’encjamò dùbis ti’as o alt suspièt, no fermati, che ic ben a ti lu dìs se lus ca è fra il ver e ’l intelèt:
no saj si t’intìns; i dìs di Beatrìs: ti la jodaràs la sù, insima’l crèt, lasù di stu mont, suridìnt e felìs.”
E jò: “Messèr, fami zì sù svelt e dret, che zà’i no mi stràchi pì coma prima; zà’i ti jòs se ombrena cal fà il crèt.”
“I paràn via provànt di zì’nsima, e vuej,” al à dìt, “i farìn sè ch’i podìn; ma la roba na forma a à che di ic no ti’as adès stima.
Ma davànt di èsi lasù, t’jodaràs prin chèl ca si plata davòu da la culina, cussì che’i so ràis da tè ròs no vègnin.[357]
Ma jòitu là che ànima sidina[358] che vièrs di nu besoluta a vuarda? Chè a n’insegnarà la via pì visina.”
A ic i sìn zùs: o ànima lombarda, com’ch’i ti stèvis lì, superba e spresànt, cun tanta dignitàt tal vuli, vuarda!
Ic no ni zeva nuja domandànt, ma zì ni lasava e oservava dut com’un leòn cuant ca si stà ripošànt.
Par preàla, Virgìlio visìn ghi’e zùt, volìnt da ic savej la via pì dreta; chè a la so domanda ’no’a rispundùt,
ma dal nustri paìs e da la vita domandàt ni’a; e’l bon duce al à tacàt: “Mantova…,” ma dom’chist al veva dita
che chèl vièrs di luj a colp avànt si’a fàt, dišìnt: “O Mantovàn, jò’i soj Sordèl dal to paìs,” e ’l un al à ’l altri ’mbrasàt.
Ahi serva Italia, di dolòu ostèl, naf sensa timonej in ta na gran tampièsta, siora no di provincja ma di bordèl!
Che bun’ànima ’era stada oh cussì svelta al sinti’l sun tant dols da la so cjera di fàighi chì al so paešàn fiesta;
e adès da tè no sòn sensa guera i vifs, che ’l un ’l altri si stàn rošeànt par chèl che’un mur o un fosàl al siera.
Puor’ Italia, vuàrditi atòr e’ndavànt, vuarda i to mars, e vuarda pur’l to sèn; di poscj’ ca gòdin pas t’jodaràs dibànt.
Se àja zovàt ca ti scurtàs il fren il Justiniàn se la sela ’è vuèjta? Sensa chèl[359] i no varèsin di vergogna’l plen.
Ah zent ch’i ti dovarès èsi devota e lasà ca si sinti Sešar’n sela, se ben ti capìs sè che’l Signòu’l nota,[360]
ma jòt com’che la bèstia si ribela pars’che daj spiròns a no vèn corešuda[361] e la rèdina no ti sàs ušala.[362]
O Berto todèsc[363], no l’àtu joduda sta puor’Italia doventada salvàdia? No postu tu domà sta bèstia cruda?
Ca coli pur dal’ alt la vera gjustìsia sul to sanc[364], e ca sedi nova e clara, cussì che’l sucesòu to cun timòu la gòdia!
Tant tu che to pari i vèis fàt gara par dàighi profìt a chej todèscs di distrès, curànt puc dal ort e dal impèr la cjera.[365]
Vèn a jodi i Montècs e i Capulès, Monàldos e Filipèscs, omp sensa cura: chej mal ridušùs e chìscjus pur, puarès.
Vèn, crudèl, vèn, e jòt se vita dura ca’an i to siòrs, e cura i so malàns; e t’jodaràs Santaflou[366], com’ca è scura!
Vèn pur a jodi la to Roma ca plans, puora vedula[367], e di nòt a clama: “Sešar, parsè sinu cussì tant distàns?”
Vèn a jodi cuant che la zent si ama! E se nisùn ti mòuf a vej di nu pietàt, vergògniti almancu da la to fama.
E s’a mi permèt, Gjove, la to divinitàt, tu che par nu ti sòs stàt crucifìs, al eše’l to vuli just a àltris voltàt?[368]
O eše preparasiòn che dal abìs dal to savej ti fàs par fani dal ben, encja se’l coma nisùn di nu’l capìs?
In ta ogni sitàt d’Italia a è dut plen di tiràns, e un Marcèl al doventa ogni vilàn ch’a fà da partišàn al vèn.
O Firense, ti pòs ben stà contenta di chista digresiòn ca no ti tocja[369], par gràsia da la to zent, ca no stenta.[370]
Tàncjus’an gjustisia’n còu, ma sta frècja tars a vèn fòu par no rivà sensa pensej al arc; ma’l to pòpul a l’à doma in bocja.[371]
Tàncjus a rifiùtin il comùn incàrc[372] ma’l to pòpul al è pront a rispundi, di volontàt so, e’l siga: “Dèimi’l carc!”
Contenta ti sòs, ch’i ti’as di se godi: tu siora, tu’n pàs, e tu cun judiši![373] Se jò’i dìs il just, ’l efièt si pòs ben jodi.
Atene e Lacedemona[374], che cussì civìlis a èrin che fàt a vèvin l’antìchi lègis, al bon vivi li dos fàt a vèvin sen di sì;
mentri tu ti zèvis tant pa li sutìlis[375] ta li to dispošisiòns ch’a miès novembri no si’a’ncjamò sè ch’in otobri ti fìlis.
Cuanti di che vòltis in ta st’ùltin cuadri,[376] lès, moneda, ufìsi e costùm mutàt i ti às e rinovàt menbri![377]
E se ben ti ti recuàrdis e ti jòs un barlùm, in te t’jodaràs na puora malada ca no cjatà pì ripošu nencja’n tal plum,
e puc ghi zova ogni so zirada.[378]
Cjànt Siètim
Dopo che sti bieli fièstis a ni’a fàt cun pì e pì gust tre o cuatri vòltis, “Cuj sèìšu,” al à dìt Sordèl, ’ndavòu tiràt.
“Prin che’n ta stu mont a fòsin vegnùdis l’ànimis dègnis da zì sù da Diu, soteràt i soj stàt par mans Otaviànis.[379]
Jò’i soj Virgìlio e se colpa i vèviu altri che’l cjèl i’ai pierdùt par no vej fede?” cussì chej doj; e jo lì a scoltàju.
Com’chèl che’n front di sè al jòt ch’an d’è roba ca lu fà plen di maravèis, che crodi al stenta, e’l dìs: ‘A è…a no è.’
Cussì’l pareva luj; e dopo jù li sèis, e cul fà ùmil al è tornàt vièrs di luj e’ntòr di nòuf ghi’a butàt i bras intèis.[380]
“O Gloria dal Latìn,” al à dìt, “par cuj sè ca pòs la nustra lenga al à mostràt, o eterno valòu di ’ndà ch’i’ai prin vièrt i vuj,
cual mèrit o gràsia ti àja chì menàt? S’jò’i soj di sinti li to peràulis dèn in dut, dìšmi’n ta cual clàustri dal infièr ch’i ti sòs stàt.”[381] No par fà ma par no vej fàt no’ai podùt jodi ’l alt soreli che tu ti dešìderis e che purtròp i’ai masa tars cognosùt.
Al è un post[382] la jù no brut par martìris ma doma pal scur, ’ndà che i lamìns a somèjn suspìrs e no sigà di malòris.
Lì i’eri jò cun chej ’nocèns di ninìns ch’èrin stàs muardùs daj dincj’ da la muàrt prin che’l prin pecjàt’l vès molàt i so rimpìns;[383]
Chì i soj cun chej che vistìs no si’èrin cu li tre virtùs sàntis, e sensa vìsi li àltris[384] cognosùt e seguìt a vèvin.
Ma se tu ti sàs e pòs, un indìsi dani che pì svels a ni fedi rivà ’ndà che’l purgatori ver al à’l inìsi.”
Al à dìt: “I saj ben par’ndà ca si và, e lècit mi’è di zì’n sù e zirà atòr; fin ch’i pòs i pòl guidati, s’a ti và.
Ma jòt coma cal cala’l dì cà atòr e di zì lasù di nòt a no si pòs;[385] alòr vuardàn di un bièl post chì atòr.
Un puc’n là’n d’è ànimis ch’i no ti jòs: si ti vòus i pòl menati là di lòu; gust d’jòdilis a varàn i sintimìns tòs.” “Ma coma?” al à dìt Virgìlio, “s’un al vòu zì sù di nòt, al vegnaràja ’mpedìt d’àltris, o nol podaràja da besòu?”
E’l bon Sordèl ’n cjera ’l à rusàt’l dèit, dišìnt, “Jòt, nencja sta pìsula riga no ti pasarès dopo che’l soreli ’l è partìt:
e di altri ’mpedimìnt non d’è miga che’l scur da la nòt par zì pì in sù:[386] chèl amondi a la voja gh’intrìga.
Cun chel lì si podarès ben tornà in jù, al piè dal mont, timp pierdìnt zìnt ’torotòr mentri che’l orišònt il dì al tèn sièràt sù.[387]
Uchì, un puc maraveàt, il me siòr al à dìt: “Pàrtini pur là ch’i ti ni’as contàt ch’encja spetànt si pòl vej plašej, alòr.
Da lì i si vèvin da puc distansiàt cuant ch’un intaj i’ai notàt tal mont lì visìn, com’che’n taj nustri mons daj buròns a vèn fàt.
“Ulà,” chel spirt al à dìt, “zì i volìn, ’ndà che’l flanc dal mont al fà un grin; e pròpit lì il nòuf dì i spetarìn.”
Ta’un troj d’un plan inclinàt i cjaminàvin, che tal flanc da la val a ni menava e là’n tal miès di sta conca i zèvin.
Blanc, ros, oru e arzènt si jodeva; blu scur, tìntis di avòriu e len lustràt, e smeràlt fresc intòr si godeva;
da l’erba e daj flòus dentri di chel prat ducju chej àltris colòus sbiadìs a èrin, com’ che dal grant il pìsul al è superàt.
Erba e flòus no doma coloràs a vegnèvin da la natura, ma di mil odòus an feva un besòu, che tant lu gustàvin.
‘Salve regina’ in tal vert e’n taj flòus ànimis sintàdis cjantà i’ai jodùt che dal di fòu no si sinteva la vòus.
“Prin che’l soreli’l zedi a’nnidasi dut,” al à dìt il mantovàn, che chì ni veva partàt, “fra chìscjus no vorèis ch’jò vi guidi dal dut.
Di stu scjalìn pì ben ’l aspièt e ’l àt di ognidùn i cognosarèis vuàltris cuant che lòu la jù i varèis višitàt.
Mòtus al fà chèl sintàt pì alt daj àltris di no vej fàt sè che fà’l varès dovùt, e cul rest nol cjantava cansòns sàcris.[388]
Rodolf imperatòu al era, che podùt sanà’l varès che plàis d’un’Italia muarta, che n’altri[389] di ricreà al à fàt di dut.
’L altri ca somèa ca lu cunfuarta[390] al regnava’n taj poscj ’ndà che l’aga a nàs che Molda’n Elba e Elba’n mar a parta:[391] Otacheri ’l era che com’frut in bras al era miej di Vincislàu, chel barbùt di so fi, di vìsis plen, ròbis da mas.
E chèl cal stà cjacarànt—i dìs di Našùt— cun chel là cal à un bonàri aspièt[392] scjampànt e sfigurànt ’l gìlio, a murì ’l è zùt.
Vuardàit ulà coma ca si bàt il pet! Dèit n’ocjada encja al altri, cal à fàt da la so man, cun tant di suspìrs, un jèt.
Pari e misièr a sòn dal fransèis malàt:[393] la vita so a sàn ca è sporcja e visiàda; par chèl ch’ognùn si sìnt tant disturbàt.
Chèl sì ben tresàt e ca si’ncuarda, cjantànt, cun chèl cal à’l našòn cussì grant, d’ogni virtùt’l veva plena la cuarda[394]
e se dopo di luj re’l fòs stàt pì avànt chel zòvin che davòu di luj al era sintàt, alòr da vas a vas[395] a sarès zùt ben dut cuant;
chist diši no si pòs daj fràdis dal fantàt; Jacu e Federìc: ognùn al era re, ma nisùn al era com’l pari dotàt.[396]
Ca rispùnti di nòuf amondi rara a è la probitàt umana, e cussì’l vòu chèl ca la dà[397], che da luj da ’nvocà a è.
Encja al Našòn il me pensej’l và, e nol mòu cun chel altri, Pieri, che cun luj’l cjànta, che Pulia e Provensa zà a sìntin dolòu.[398]
Tant mancu di so siminsa a vàl stà planta,
Com’che pì di Beatrìs e Margh’rita
Costansa dal so omp ’ncjamò si vanta.[399]
Jodèit il re da la buna vita sintàt là besòu, Rico d’Inghiltera: a la so siminsa sì ca ghi và dreta.
Chèl che fra chìscjus ’si sbasa fin in cjera, e’l vuarda’n sù, al è Gulielmo Marchèis, che par chèl Alesandria e la so guera
planši a fàn Monferàt e’l Canavèis.
Cjànt Otàf
A era zà l’ora ca volta’l pensej daj navigàns e gh’intenerìs il còu tal dì ca’an saludàt i so amìs miej;
e che ogni nòuf pelegrìn di amòu a spuns, se’l scjampanà al sìnt da lontàn, ca pàr che’l dì al planzi cal è cal mòu;
cuant che jò a sinti i provavi invàn, e a vuardà mi soj metùt un’alma che’n piè di èsi scoltada sen a feva cu na man.
Chì rivada, alsàt a veva ognuna palma, e metùt si veva a fisà vièrs’ l Oriènte com’par diš’ghi al Alt, ‘Altri no mi calma.’[400]
Cun granda devosiòn ‘Te lucis ante’ a’a suspiràt e cun sì dòlsis nòtis che sùbit estašiàt mi’a stu ante.[401]
Li àltris pur, tant dòlsis e devòtis, a l’an compagnada cun suns tant biej, e cuj vuj alsàs’n ta li ròdis pì àltis.[402]
’Ngusà chì, letòu, i vuj al ver a è miej, che’l vel al è adès cussì tant sutìl, che fàsil al è’l trapasà di alc cussì lišej.[403]
Jo’i’ai jodùt dut chel ešèrcit gentìl sùbit dopo, sidinùt, vuardà in sù coma cal stes spetànt, ùmil e pàlit;
e jodùt i’ai dal alt vignì fòu e’n jù doj ànzui cun do spàdis infogàdis ma cu li so pùntis rotondàdis sù.[404]
Vers coma fueùtis apena vierzùdis a vèvin li blùšis, che da vèrdis plùmis davòu movùdis a èrin e svintulàdis.[405]
Un sùbit sù di nu al à pojàt l’àlis e’l altri’n tal altri orli ju ’l è zùt, cussì che la zent’n tal miès t’jodèvis.
Il cjàf biòndu’n lòu i vevi ben jodùt; ma’n ta la muša’l vuli si smariva com’che un si cunfùnt ulà ca è tanta virtùt.
“Ognùn dal grin di Maria chì’l riva,” al à dìt Sordèl, “par proteši chista val dal sarpìnt che fra puc uchì al riva.”
Alòr jò, plen di timòu d’jodi stu tal, voltàt mi soj atòr e dongja tiràt dal me duce, tremànt d’jodi ’l rivàl.
E Sordèl, “Stu avalamìnt ni’a partàt tra sti grand’òmbris; a lòu ghi parlarìn: a si la godaràn di vèivi scuntràt.”
Tre pas a mi’an partàt jù un puchitìn, fin sot, e un i’ai jodùt cal mirava me com’che di cognòsimi’l vès murbìn.[406]
A era l’ora che l’aria a’mbruniva ma no cussì tant che tra’i sòs e i mes a no sclarìs sè che prin a platava.[407]
Vièrs me si’a fàt, e jò vièrs luj i ài fàt’l stes: Gjudice Nin gentìl, cuant ca mi’a plašùt di jodi ch’i no ti èris cuj danàs stes!
Il bièl saludà i no lu vìn sigùr tašùt; domandàt ’l à dopo: “Cuant sotu partìt da l’àghis lontànis[408] e’n ta stu mont vegnùt?”
“Oh, par dentri di chej poscj’ triscj’,” i ghi’ai dìt, “i soj vuej vegnùt, e’i soj’n prima vita, prin che, cussì zìnt’ndavànt, da l’altra i vedi dirìt.”
E com’ca’an sintùt sè ch’i’ai dita, luj e Sordèl un puc’ndavòu si sòn tiràs, coma zent restada un puc’nsiminida.
Un al mestri e’l altri a un daj sintàs si’a voltàt, sigànt: “Su, vèn chì, Coràt! Cual cal è’l volej di Diu adès t’jodaràs.”
E alòr a mi: “Ti’as di èsighi tant grat a chèl che dal alt cussì ben al plata il so prin parsè, che lì nol è maj cjatàt,
cuant ch’i ti saràs aldilà da l’ondata diš’ghi ca prej par me la me Gjovana ulà ’ndà ch’ai’nocèns risposta ghi’è data.
D’amàmi, i cròt, so mari no è pì buna dop’che bandonàt a veva li fàsis blàncis ca è miej ch’encjamò a brami, puora fèmina![409]
Par via di ic cussì ben si capìs cuant ch’in fèmina’l fòuc dal amòu al dura, se’l vuli no lu ’mpìja, o li palpàdis.[410]
No ghi farà na sì biela sepultura la vìpera che’l milanèis al mèt avànt com’cal varès fàt il gjàl di Galura.[411]
Cussì luj al diševa, segnàt dut cuant, tal so aspièt, da chel just risintimìnt ch’un bièl puc dentri’l so còu al zeva ’nflamànt.
I me vuj, golòus, a stèvin tal cjèl corìnt fin là che li stèlis a sòn pì tàrdis[412], com’na roda che visìn dal miès i stìn jodìnt.
E’l duca: “Fiòl, lasù sè ch’i ti vuàrdis?” e jò a luj: “Là di che tre flamùtis[413] ca fàn ardi dut il polo’n ta sti bàndis.”
Alòr luj a mi: “Che cuatri stelùtis ch’i t’jodèvis stamatìna a sòn la jù e là ca èrin chès a sòn zùdis chìstis.”
Luj’l parlava, e Sordèl al à dìt: “Jòjtu là’l nustri ’versari?[414] E al à continuàt alsànt il dèit chè luj’l podès jòdilu.
In ta che banda che nuja a tèn riparàt stu pìsul post valàt, al era chel madràs, forsi, ch’a Eva’l mangjà amàr ghi veva dàt.[415]
Tra l’erba e flòus al vegneva chèl, mal strisànt bas ogni tant il cjàf, o la schèna voltànt e lecànt com’nemaj ca si tegnin lisàs.
Jodùt no’ai, nè’i pòl diši pì di tant, com’che chej ànzui dal cjèl si sòn movùs, ma movùs si sòn, un al altri, là’n davànt.
Ca sbatèvin li so verd’àlis ju’a sintùs il sarpìnt, che svignà via i ànzui’an fàt, e’n taj so poscj’ sùbit tornànt a sòn zùs.[416]
Il spirt ca si vev’al Gjudice partàt al so clamà, durànt dut cuant chel asàlt, d’intòr di me nol veva i so vuj gjavàt.
“Se’n ta la flama ca ti parta in alt ti cjàtis tal volej tanta sera, cuant ca bastarès par zì’n tal pì alt smalt,”
luj al à tacàt, “se na nuvitàt vera da la Val di Magra, o di lì visìn ti sàs, dìšmila, ch’jò’i vèn da che cjera.
Là i vegnevi clamàt Corad Malspìn; i no soj chel antìc, ma da luj ’soj vegnùt: ai mès ghi’ai dàt ’l amòu che chì’l vèn pì fin.”[417]
“Oh,” i ghi’ai dita, “jo’i no soj maj zùt taj vustri paìs, ma ’ndà’l eše il post che’n Europa cognosùt nol è dal dut?
La fama ch’onòu ghi dà al vustri post fuàrt a clàma i vustri siòrs e contrada che pì che’i visìns i lontàns a la sàn pitòst;[418]
e’i vi zùri che, se sù’i vaj di strada, la vustr’onorada zent no sufrirà dal valòu da la so borsa e spada.[419]
Dirìt’a otèn dal ušu e natura che, encja se’l mont un cjàf trist stuàrt’l tèn, dreta a stà’n ta’un mont cal fà tanta poura.”[420]
E luj: “Adès và, che’l soreli a pojàsi nol vèn par ben sièt vòltis tal jèt che il montòn cuj so cuatri piè’l cujèrs e dur al tèn,[421]
di mòut che la to tanta biela opiniòn tal miès dal to cjàf ti vègni ’nclaudada da clàus pì gros che stòris d’àltris a sòn,
se la corsa dal just[422] a no vèn fermada.
Cjànt Nonu
La concubina[423] di chel Titòn antìc zà’n tal barcòn dal oriènt s’imblancjava, al di fòu daj bras dal so amàt amìc;
di gjèmis la so front dut’a luševa, metùdis jù’n figura dal freit nemàl[424] che cu la coda al sbateculava;
e la nòt ca zeva sù a pas normàl doj’n d’aveva fàs tal post’ndà ch’i èrin e’l ters zà’l calava e al zeva a val;[425]
cuant che jò, che li pars d’Adàm mi formàvin,[426] vinsùt dal sun, in ta l’èrba mi soj sdrajàt, ulà ’ndà che dùcjus sinc i si sintàvin.[427]
A prin dì, cuant che’l matutìn’l vèn anuncjàt tant bunoruta da la sišiluta, che d’antìchi làgnis si’a forsi recuardàt,[428]
e cuant che la nustra mins singaruta, pì da la cjàr che dal pensej movuda, ’nta višiòns ch’an alc di divìn si buta,
’n tal sun mi’a parùt d’jodi, suspinduda in alt, un’àcuila cun plùmis doràdis, che par calà pront ’era la so alada;
e mi pareva di èsi ulà ch’èrin stàdis da Ganimèd bandonàdis li zens sòs cuant che rapìt al era stàt’n ta zònis àltis.[429]
Jò’i pensavi: “Forsi chista a à rašòns sos par èsi chì, e forsi’n ta n’altri lòuc no vòu partani sù cun che sgrìnfis sos.”
Ma parùt mi veva che dopo èsi zud’atòr un puc, com’un lamp, terìbil, jù a si lancjàs e che mè a mi rapìs sù vièrs il fòuc.[430]
Chì a pareva che jò—e ic pur—i ardès; e cussì cjalt al era’l fòuc ch’i vevi ’maginàt, che tramàt al veva che’l me sun si rompès.
E com’che Achìl stes si veva sveàt, vuardànt in ziru cuj vuj spalancàs, sensa savej indà cal era capitàt,
dopo che la mari cul frut ’ndurmidìt’n bras da Chiron a Schir lu veva trafugàt,[431] da’ndà che’i grecs a cjòilu dopo èrin stàs,
cussì sveàt mi eri jò, ma’l sun scjampàt mi era dal cjàf, e restàt i eri dut smuàrt com’omp che, spaurìt, al stà lì dut ’nglasàt.
In banda i vevi doma’l me cunfuàrt[432], e zà’l era alt il soreli pì di do òris, e vièrs il mar i vevi jò voltàt il sguàrt.
Il me siòr al à dìt: “N’ocòr ch’i ti tèmis; dati coragju sù, ch’i stìn belzà rivànt: no calà, ma ingruma li to fuàrsis.
Il purgatori al è là ch’i stìn vuardànt: jòt là’l sbals ca lu circonda ’torotòr; par là a si entra, par chel sclap là ’ndavànt.
Bunoruta, al cricà di stu dì, alòr, cuant che’l me spirt al durmiva via su’i flòus che chel post[433] la jù an d’à dut atòr,
’na siora ’è vegnuda, ca à dìt: ‘I soj Lùsia: lasàit ch’i cjòli stu chì cal stà durmìnt; judalu’i vuej cal posi parà via.’
Sordèl cun l’altri gran fòrmis restàt esìnt, ic a ti’a cjòlt sù, e cul vignì dal dì sù a è vegnuda, cun me davòu seguìnt.
Pojàt a ti’a uchì, ma prin mi’an fàt jodi i so vuj—cussì biej—ch’entrada vierta[434]; ic e’l sun alòr a sòn zùs[435], chist ti’as da crodi.”
Com’un omp che di dùbis nol à pì scorta e cal cambia in cunfuàrt la so poura dop’che la veritàt ghi vèn scujèrta,
cussi jò; e com’che pì serèn na vura il duca me mi’a jodùt, sù par chel sbals si’a movùt, cun me davòu, vièrs l’altùra.
Letòu, tu ti jòs ben com’che’n ta poscj’ pì als i parti’l me sogjèt, ma se cun pì art lu’mplenìs, no maraveàti di stu sbals.
Si sìn visinàs, e rivàs ta na part da’ndà che chèl che prin mi pareva rot coma che un grant sclap un mur al tèn viàrt,[436]
ma jodùt i’ai na puarta cun tre scjalìns sot, di colòus divièrs, che a ic a partàvin, e un puartej ch’encjamò nol feva mot.
Com’che’i me vuj pì e pì si vierzèvin, sintàt tal scjalìn pì alt jodùt a lu’an ma vuardalu’n muša ’no podèvin;[437]
e na spada[438] nuda’l veva in man ca rifleteva i ràis vièrs nuàltris, che jò spes il cjàf i alsavi, ma invàn.
“Dišèit sùbit sù: se volèišu vuàltris?” luj al à scuminsiàt, “Cuj ca vi parta? Vuardàit che’l zì sù al è dur: chist al è un avìs.”
“Na siora dal cjèl, di chist esperta,” a ghi’a dìt il me mestri, “puc pì’ndavànt a ni’a dìt: ‘Zèit sù: là ca è la puarta’.”
“Che ic ben vi guidi a vignì avànt,” cun bièl fà il puartej al à di nòuf tacàt: “alòr fèivi avànt, si lu volèis cussì tant.”
E su’i sìn zùs; e’n tal prin scjalìn[439] rivàt, di màrmul blanc, cussì net e lìmpit, jo’i mi soj coma’n ta’un spièli vuardàt.
Il secònt al era tinzùt pì che scurìt, di na piera gropološa, e sècja, e da tancju sclaps in lunc e’n larc sculpìt.
Il ters, che in alt na grangròsa macja d’un rosàstri flameànt mi pareva, com’che da un taj il sanc al scor e’l macja.
In ta stu scjalìn i so piè al tegneva ’l ànzul di Diu, in ta l’entrada sintàt, che na piera di diamànt[440] a someàva.
Sù par chìscju tre scjalìns a mi’a tiràt volentej ’l duca me, dišìnt, “Domanda, umil, daj to’mpedimìns di èsi liberàt.”[441]
Ai so piè butàt mi soj, devòt avonda: di lasàmi entrà i lu’ai ’mploràt ma’n tal pet tre vòltis mi’ai prin dàt na batuda.[442]
Sièt P in ta la front alòr mi’a segnàt cu la punta da la spada e “Lava ben sti plàis,” al à dìt, “cuant che dentri ti sòs pasàt.”[443]
Siniša suta o encja sut terèn il stes colòu a vèvin dal so vistìt, e lent da sot di stu vistìt do clafs[444] al otèn.
Un’era di oru e l’altra d’arzènt: prin cu la blancja e dopo cu la zala sen ghi’a fàt a la puarta che fàt mi’a contènt.
“Se na claf un nol è bon da ušala,[445] e stuarta a và’n ta la sieradùra,” luj ni’a dìt, “a no si entra alòr’n ta sta sala.
Una’è pì buna, ma na vura da l’altra a ocòr l’art e’l inzèn prin ca si vièrzi, pars’che par sdifà’l grop tant a lavora.[446]
Da Pieri i l’ai vuda, ca mi’a dita d’èsi pì pront a vèila vièrta che sierada, basta che la zent ai me piè si sbasi.”
Dopo vej la puarta sacra sburtada, al à dìt: “Entràit, ma tegnèivi ben necuàrs che fòu’l torna chèl che’ndavòu al vuarda.”[447]
E cuant che fòu’n ta chej càncars dut stuàrs i spìguj a tègnin di sta puarta sacra, che di metàl a sòn e a sùnin cussì fuàrs,
che tant no’a rugnàt nè mostràt si à amara la Tàrpea, cuant che cjòlt ghi’era stàt il bon Metèl, ca era par chèl restada magra.[448]
Jò’i mi soj voltàt, atènt, vièrs il prin tòn e ‘Te Deum laudamus’ mi pareva di sinti, un mist di sun dols e cansòn.
Na imàgin sìmil a mi rindeva chèl ch’i sintevi, com’ca susèit a vòltis cuant che un a cjantà cul òrgano al và;
che sì e no a s’intìndin li peràulis.
Cjànt Dècim
Entràs i’èrin tal sojàr da la puarta che pal mal amòu puc a era ušada, ch’ jodi’a feva dreta la via stuàrta,[449]
dal sun sintùt i’ai ca vegneva sierada; e s’jò’i vès i me vuj vièrs di ic voltàt, se scuša par stu fal a sarèsia bastada?
Sù’i zèvin pa’un trojùt ’n ta la rocja ’ntajàt, che da na banda a l’altra si moveva, com’onda ca và e ca a vèn d’un trat.
“Chì a’è miej sta ’tèns indulà ca si và,” il me duca al à tacàt, “e tègnisi tacàs al mur o cà o là che’n dentri’l và.”
Plan plan i vìn cussì dovùt alsasi, tant che prin la fetuta da la luna rivad’a era tal so jèt par pojàsi,
che nu fòu dal sclap vegnùs i èrin a la buna: ma cuant che fòu èrin rivàs, lìbars e vièrs, indulà che’l mont indavòu si raduna,
jò amondi stràc e ducju doj incèrs par ndulà zì, si sìn fermàs’n ta chel plan solitari pì che stràdis taj dešèrs.
Dal’orli dal straplòmp, cal è puc lontàn, al piè di che alta riva ca và’n sù, tre vòltis mišurà si pòs’l cuàrp umàn.
Tant’n cà che’n là’l me vuli’l vuardava’n sù, tal flanc di destra e’n ta chèl di sinistra, e cussì a era par duta sta curnìs ca sù.[450]
Lasù’i vèvin encjamò fers i piè’n cjera cuant ch’ jodùt i vevi che riva dut atòr, che ripida’n salita a no era,
ma’era’nvènsi di màrmul càndit e siòr d’intàis cussì ben ornàs che nè Policlèt nè Natura di miej an d’àn atorotòr.
’L ànzul che’n cjera ’l era vegnùt cul decrèt da la pas par cussì tant timp lagrimada,[451] che’l cjèl a vierzeva dal so lunc divièt,
davànt ni’era in forma rafigurada ta’un intaj cal veva di gràsia tanta da someà na imàgin di vòus dotada.
Zuràt si varès che ‘Ave!’ ’l veva dita, pars’che chì l’imàgin pur di chè s’jodeva che dal grant amòu la claf ghi’era stada data;
e dal fà chista ca dišès a pareva, ‘Ecce ancilla Dei,’ in ta la maniera ch’un stamp la cera a tèn e tegneva.
“Nòsta fisati dom’ta na figura,” al à dìt il me bon mestri, e lu’ai sintùt da che banda ’ndà che’l so còu al era.
Par chèl ziràt i’ai jò i vuj, ch’an jodùt davòu di Maria, da ’ndà cal parlava chèl che fin uchì a mi veva movùt[452], un’altra storia che la rocja a contava; par chèl, pasàt Virgìlio, dongja ghi’eri zùt adès par che’l me sguàrt d’jòdila ben’l voleva.
Al era intajàt lì’n tal màrmul stes il cjàr, da nemaj tiràt, cun l’arca santa, ca si tèm coma alc che fàt al vèn sensa permès.[453]
Lì in front a era zent, e duta cuanta, spartida in sièt còrus, a doj daj me sens[454] dìšghi a pareva, “Èco, sta zent’a cjanta.”
In chista maniera, al fun dal’insèns che imaginàt al era, i vuj e’l nas dal sì e dal no di discòrs ’èrin plens.
’Ndavànt ghi zeva di stu benedèt vàs, balànt miès disvistìt, ’l ùmil salmista,[455] e pì e mancu re al era adès stu pajàs.[456]
Di front di David, in plena vista ta’un barcòn di un palàs, Micòl a vuardava coma na fèmina dolorada ma trista.[457] Movùt mi soj lì che’l sguàrt mi tirava, lì ch’jodi i podevi n’altra storia che di davòu di Micòl a si luminava.
Figurada chì a era l’alta Gloria dal grant Romàn[458] cal veva cussì tant valòu che sistùt al veva Gregorio a la gran’ vitòria.
I staj contànt di Trajan, ’l imperatòu; e na veduluta a era lì al fren[459] dut plena di làgrimis e di dolòu.
Dut intòr il post al era pestasàt e plen di cavalièrs, e’n tal oru l’àcuilis sora di lòu il vint’l moveva cun vaevèn.[460]
La puareta, in ta stu bacàn d’imàginis, “Vendichèimi, siòr,” diši a pareva, “pal me frutùt muàrt; t’jòs li me làgrimis.”
“Adès speta,” luj rispùndighi’l someàva, “fin ch’jò i tòrni.” E alora ic: “Siòr me,” com’una che tant dolòu a sufriva,
“e si no tornàis?” E luj: “Chèl par me t’judarà.” E ic: “S’altri a fàn dal ben sè ti zòvia, se il to ušàt a nol è?”[461]
Alòr luj: “Dati cunfuàrt; ben mi convièn fà’l da fà, e nisùn, prin, di chì mi gjava; cussì’l vòu’l just, e la pietàt mi ritèn.”
Chèl ca nol à maj jodùt roba nova[462] al à produšùt stu višìbil parlà, cal pàr stran pars’che par nu al è roba nova.
Mentri ch’jò mi la godevi a cjalà li tanti figùris di asiòns ùmilis, e’l gust che’l so fabri’l veva d’jòdilis là,
“Èco, par cà; ma di mòvisi cuant lèntis sti ànimis,” murmurànt’l zeva’l poeta: “scju chì ni faràn jodi l’altri scjàlis.”
I me vuj, che sta roba a miràvin duta, par jodi nuvitàs, che tant ghi plašèvin, vièrs di luj voltàs si sòn, a la svelta.
I no vuej però, letòu, ca ti màncin i to bòis propòšis par zì a sinti com’che Diu’l vòu che i dèbis a si pàjn.
In tal coma da la pena puc fèrmiti: pensa a sè ca seguìs, pensa che al pešu dut’l mal cul grant judìsi al zarà a smeti.
Jò’i’ai tacàt: “Mestri, sè ch’jò i jòt che’n sù al vèn vièrs di nu, a no somèjn ànimis, e’i no saj sè che’n tal jodi a mi vèn sù.”
E luj a mi: “Li condisiòns tant gràvis dal so turmìnt a bas li fàn stà’n cjera, par chèl i me vuj sigùrs no’èrin stàs d’jòdilis.
Ma vuarda fis ulà: adès ti pària vera d’jodi sè che di sot di chej claps a vèn? Jodi belzà ti pòs com’ca fàn guera.”
Puòrs cristiàns, che di supiàrbia’n vèis a plen e che’i vuj da la mins pur svuàrps ju vèis, e tant, muj i sèis di zì là ca no vi convièn,
che di èsi cavalèis i no zèis maj pensànt, nasùs par formà l’angjèlica pavèa che sens’onòu e bès vièrs il just a và svualànt!
E’ntànt che’l vustri spirt in alt’l svualasèa, besteùtis i sèis in stat imperfèt, com’un vièr cal è’ncjamò ca s’impavèa.[463]
Coma par sostegni un solàr o tet, impleàda ogni tant na figura a si jòt ca unìs i zenòj al pet,
ca fà di sè—che ver nol è—na pena vera nasi’n ta chèl ca la jòt; e cussì fàs chej i’ai jò jodùt, cuant ch’jodùs ju vevi cun cura.
Ver al è che pì o mancu a èrin contràs secònt ca vèvin pì o mancu’n schena; e chèl che pì pasiènsa’l veva’n taj so às,[464]
planzìnt diši’l pareva: “Oh, basta pena!”
Cjànt Undicèšin
“O pari nustri, che la sù’n alt ti stàs, par nuja limitàt, ma pì par amòu che paj prin efiès[465] che lasù i ti às,
cal sedi laudàt’l nòn to e’l to valòu da ogni creatura, che cussì tant ben a và di dišghi gràsis al to bon vapòu.[466] Ca vegni pur vièrs di nu la pas dal to règn che fin a ic i no podìn par intej, se ic no ni vèn, nencja cun dut il nustri ’nzèn.
Coma che i to ànzui dut il so volej a te a sacrifichèjn, cjantànt ošana, ca fèdin pur cussì i òmis volentej.
Com’i’altri dìs dani encja vuej la mana, che sensa di chè’n ta stu dešèrt àrit ’n davòu’l và chèl che di zì ’ndavànt si afana.
E coma che nu il mal ch’i vìn sufrìt a dùcjus ghi perdonàn, tu pur perdona par bontàt, sensa vuardà’l nustri mèrit.
La nustra virtùt, ca no’è tant buna, nosta pruvinà cul vecju aversari, ma cjòighila da luj che tant lu spirona.
Ma, signòu bon, chist’ ùltin dešideri no lu vìn par nuàltris, ca no ni ocòr, ma par chej ca ghi sarà necesari.”[467]
Bòis augùrs par lòu e par nu dut atòr preànt scju chì a zèvin sot chel pèis grant che ogni tant’n ta’un brut sun ni vèn intòr.
Sufrìnt turmìnt, cuj pì cuj mancu[468], indavànt a zèvin, e’n sù, fin ta la prima curnìs, il cjalìn dal mont uchì plan plan purgànt.
Se di là sempri ben da nu si dišès, di là par nu di diši e fà ben a pòdin— no?—chej ch’an al volej ’na buna radìs.[469]
Il so ajùt ben li pècis ni làvin, chès partàdis chì, cussì che purs e lišèis in ta li ròdis stelàdis zì fòu i pòdin.[470]
“Se gjustìsia e pietàt vi cjòlin il pèis cussì ch’i podèdis ben movi l’ala, e zì’n sù secònt i vustri dešidèris,
mostràini par cuala man vièrs la scjala pì curta ca è la strada, e s’a è pì d’un pas, cual al eše che mancu rìpit al scala?
Chè chistu che cun me’l vèn, davòu d’un pas, cargu da la cjàr d’Adàm ca lu vistìs, di zì’n sù a malavoja’l cala’l pas.”
Li so peràulis, tornàdis a chìstis che chèl che jò’i seguivi dìt al veva, no si sà da cuj ch’èrin stàdis dìtis;
ma dìt al è stàt: “A destra pa la riva cun nu vegnèit, e i cjatarèis il pas che scalà’l pòl encja persona viva.
E se d’jodi’n sù stu scoj no mi limitàs, che’l me fà da gran bacàn al doma e il me cjàf mi fà tegni amondi bàs,
chistu ch’encjamò’l vif, e nisùn lu clama, par jodi si lu cognòs lu vuardarès e par fàighi dòu dal pèis ch’i vìn ’nsima.
Latìn[471] i’eri e fi d’un gran tosc i sarès; Gulielmo Aldobrandesc me pari al era; se cognosùt lu vèis, i no savarès.
Il sanc antìc e la nobiltàt intera daj me grancj’ mi vèvin fàt cussì rogànt che, maj pensànt a nustra mari cjera,
dispièt mi feva ogni omp cussì tant ch’a murì i soj zùt; coma, i Sanèis lu sàn e lu sà a Compagnàtic ogni fant.
Jò’i soj Ombèrt; e no a me besòu dan mi’a la rogansa fàt, ma i me parìncj’ pur da ic a sòn stàs inviscjàs’n tal malàn.
E chì mi tocja alòr partà stu pèis dur, par ic, cussì par che Diu’l resti sodisfàt, si no da vif, da muàrt i lu parti par sigùr.”
Intànt ch’i scoltavi i’ai’l cjàf’n jù sbasàt; e un di lòu, no chistu cal parlava, si’a stuarzùt sot’l pèis ca lu tegneva pleàt,
e jodùt mi à, e, cognosùt, mi clamava, tegnìnt i vuj cun tanta fadìja fis sul me cjàf bas che cun lòu si moveva.
“Oh!” ghi’ai alòr dìt, “no sòtu Oderìs, ’l onòu di Gubio e ’l onòu di che art che ’luminà[472] clamada a è a Parìs?”
“Fradi,” al à dìt, “a rìdin[473] in pì gran part li tèlis pituràdis da Franc Bolognèis: ’l onòu ’l è adès dut so, e me in part.
I no cròt ch’i sarès stàt cussì cortèis mentri ch’i vivevi, pal me volej grant da l’ecelensa ch’era’n taj me pensèis.[474]
Il fìo un uchì al paja par èsi cussì rogànt; e chì ’ncjamò’i no sarès s’a no fòs stàt che, podìnt pecjà, a Diu’i’ai vuardàt’avànt.[475]
Oh se sbosa ca è l’umana podestàt! Cuant puc che’l vert’n tal pì bièl al dura, s’a nol riva’n ta la grosolana etàt.[476]
Crodùt’l veva Cimabue’n ta la pitura di èsi’l miej, ma ’dès il Gjòt al è pì’n alt e la fama di chèl a’è in jù, pì scura.
Cussì ’l un al altri Guido a ghi’a cjòlt la gloria da la lenga; e forsi al è rivàt chèl ch’ai doj fòu dal nit ghi farà fà un salt.[477]
La fama dal mont no è altri che’l flat dal vint, cal tira prin chì e dopo là, e, cambiànt banda, cun’un altri non’l vèn clamàt.[478]
Se vòus i varatu’n pì si ti rìvis a’nvecjà la to cjàr (che si ti fòs muàrt prin che i zogàtuj i ti vès lasàt stà)
pì di mil àis, ca sòn na pì curta part dal spàsiu eterno, che’l movi da li sèis al sìrcul che pì tars’n tal cjèl’l vèn tuàrt.[479]
Di chèl cal cjamìna cussì a plan, com’ch’jodèis, che un timp lu plaudeva la Toscana duta; adès a Siena di luj apena’un mùrmur i sintèis,
indà che siòr al era cuant che distruta stada a era la rabia di Firense, ca era nòbil indà che adès a è puta.
La vustra fama a è com’erba’n cjera che’l colòu a cambia, e chèl[480] a la sbiadìs, cussì che fòu a vèn bruta e secja da la cjera.”
E jò: “Dišìnt cussì ti m’incoràgis a èsi ùmil e a disglonfà’l me malàn:[481] ma cuj al eše chèl cun cuj ti parlàvis?”
“Chèl,” al à dìt , “al è Provensàn Salvàn; e chì al è pars’che prešuntuòus al era stàt di partà duta Siena’n ta la so man.
Cussì al era e cussì’l và, maj ripošàt, dopo cal è muàrt: cu la stesa moneda al pàja chèl che par di là’l veva mas’ausàt.”
E jò: “Se chel spìrit cal speta’n banda, prin di pentisi, il orli da la vita, ca jù’l stà e nol vèn’n ta sta falda,[482]
se’l bon preà cunfuàrt a no ghi parta, prin cal pasi altritànt timp cal à vivùt, com’eše che chì concedùt ghi’e stàt di stà?”
“Cuant cal era plen di Gloria cujerzùt,” al à dìt, “dut lìbar in tal Cjamp di Siena, copànt la so vergogna, a si veva metùt;
e lì, par tirà’un so compaj fòu di pena cal sufriva’n ta na prešòn di Carli, a tremà si veva ridušùt par ogni vena.[483]
Pì i no dìs, e scur i saj ch’i parli; ma no pasarà tant timp, che’i to visìns ti lu faràn ben capì[484]; ma lasàn lì.
Chist’òpera cjòlt ghi veva chej cunfìns.[485]
Cjànt Dodicèšin
Di pari pas, com’ nemaj ca vàn al zòuf, jò’i zevi cun che ànima cargada fin che pal bon mestri a restava alc di nòuf;
e al à dìt alòr: “Làsiu e fà pì strada, che chì a piè o’n careta ’si si rangja; chèl cal pòl, besòu si juda avonda.
Chì alòr i soj, ’ndresàt, com’chèl dongja al voleva, encja se il me pensej bas e ùmil a Oderìs ghi ’era dongja.
Movùt mi’eri, e’i ghi zevi davòu volentej ai pas dal me maestro, e jò e luj svels i zèvin cul pas na vura lišej;
e luj mi’a dìt: “Volta pur in jù’i to vuj: ben ti farà, e sinti tant pì sigùr, d’jodi sè ca è sot daj to piè, cuj to vuj.”
Com’par che’l recuardasi di lòu nol resti’n tal scur, li làstris insima daj puòrs soteràs sèns a àn di chèl ca èrin prin da zì’n tal dur,[486]
’ndà che tanti vòltis si resta turbàs da li spunzùdis ca dàn li memòris, ma doma’i pì pìus a vègnin ben spironàs;
Cussì mi sòn lì parùdis[487], ma pì bièlis secònt i dišèns ritràs, e figuràs in tal troj che sù’l zeva’n ta stu mont, pa li bàndis.
Jodùt i’ai chèl che fra ducju i creàs il pì nòbil al era stàt[488], colà jù dal cjèl chì in banda saetànt fin a bas.
Jodùt i’ai Briàreus, che da’un folc dal cjèl impiràt, distiràt al era’n ta st’altra part, in cjera, cun dut il pèis dal mortàl gjèl.
Jodùt i’ai Timbrèus, Pallade e Mart, encjamò armàs, dal pari so dùcjus atòr, ca miràvin i tocs[489] daj Gigàns, ognùn muàrt.
Jodùt i’ai Nembròt[490], ai piè da la gran tòr, na vura spierdùt, che chej’l vuardava che rogàns coma luj stàs a èrin a Senror.[491]
O Niobe, che’l to sguàrt il sufrì al mostrava, com’ch’jodevi ben segnàt’n ta la strada, tra sièt e sièt fioj, ch’ognùn ghi mancjava.[492]
O Saul, com’che’n ta la to stesa spada[493] muàrt i ti parèvis chì a Gelboè, che dopo no’a sintùt pì ploja nè rušada!
O mata d’Aragna, sì jò’i jodevi tè zà mieša ragna, dulìnt ’n ta li pesòtis dal lavoru che tant puc zovàt a ti’è.[494]
O Roboàm[495], ca no par ch’i ti minàcis chì’l to dišèn, ma cun to grant spavìnt, un cjàr lu parta’n alt, e nisùn lu seguìs.
Al mostrava ’ncjamò il dur pavimìnt com’ch’Almeòn a so mari ghi veva fàt tant cjàr pajà’l maldestinàt adornamìnt.[496]
Al mostrava com’che’i fìs si èrin fàs avànt e butàs su Senacherib dentri’l templi, e com’che muàrt lu vèvin lasàt lì, da chel istànt.[497]
Al mostrava’l cadàvar e’l macèl, lì, fàt da Tamiri, cuant ch’a Cir ghi veva dìt: “Sanc ti bramàvis, cussì bèif chel sanc chì.”[498]
Al mostrava com’cal scjampava, stupidìt, ogn’Asiriàn, dopo la muàrt di Olofèrnis, encja’l cuàrp, smembràt, lì cal era stàt culpìt.[499]
Troja a jodèvin’n sinìša e cavèrnis: O Iliòn, cuant ca ti mostràvin bas’ e vil sot daj nustri piè chist’ imàginis!
Cuj di pinèl al eše stàt mestri o di stil da podej piturà st’ òmbris e lìnis ch’amirà a farèsin un inzèn sutìl?
Muàrs i muàrs e vifs a parèvin i vifs, i vi dìs: miej di me nol jodeva chèl che’l ver al veva jodùt, fin ch’i tegnevi in bas il cjàf e spàlis.[500]
Insupiarbìvi pur, vuàltris dapardùt, fioj di Eva, e no stèit zì a cjàf bas, sinò i zèis a jodi’l vustri cjamìn brut![501]
Atòr dal mont i si èrin zà inoltràs e’l soreli al era zà tant pì’n alt zùt, che’l me pensej soracàric no lu stimàs.
Alora chèl che’l sguàrt sempri ’ndavànt tindùt al veva, al à tacàt: “Il cjàf tèn alsàt; no ti’as pì timp di zì cussì spierdùt.
Jòt chel ànzul là cal è dut preparàt par vignì vièrs di nu; jòt là ca torna la tersa zòvina[502] dopo vej il dì judàt.
Di riverènsa dut il so fà ’l adorna ca par che dilèt ’l vedi d’inviàni sù; pensa che chistu dì maj pì a nol torna!”
Ben ušàt i’eri al so mòut di dìšmi sù di no stà a pièrdi timp, cussì che di chèl pì n’ocoreva ch’i lu vuardàs dal bas’n sù.[503]
Vièrs di nu al vegneva chel ànzul bièl, dut di blanc vistìt, e’n muša t’jodèvis com’ca trema a prin dì la steluta dal cjèl.
I bras al à prin vierzùt, e dopo li àlis: e ’l à dìt: “Vegnèit: i scjalìns a sòn visìn: a è fàsil ormaj zì sù par sti scjàlis.
A stu invìt amondi pus a vègnin: O umana zent, par zì’n sù nasuda, parsè còlitu jù cul prin vintulìn?
Menàt ni’a’ndà che la rocja a era tajada: chì mi’a batùt li àlis’n ta la front, prometìnt ch’i varès vùt buna strada.
Com’ ch’a man destra, par zì sù’n ta chel mont indulà ca è la glišia ca dòmina la ben guidada ’nsima dal Robacònt,[504]
a vèn rota un puc la granda rivona par via da scjalìns fàs’n taj timps pasàs cuant ch’a fà’i cons la zent ’era pì buna;[505]
Il grant rivòn’l vèn cussì mancu dret che a bas ’ndà che rìpid al cola dal altri ziròn; chì e lì si vèn lo stes dal alt mur freàs.[506]
Voltàs ch’i’èrin par zì’n sù, chista cansòn, ‘Beati pauperes spiritu!’ i vìn sintùt cun vòus che dòlsis a cjantàvin e benòn.
Ahi cuant diferèns ca sòn scju sbocs in dut di chej da l’infièr! Uchì bieli cansòns ni compàgnin, e là a si làgnin di dut.
Ormaj i montàvin sù paj scjalìns sans, e tant pì lišej d’èsi mi pareva sinò’n taj plans che zà a parèvin lontàns.
Alòr jò: “Mestri, dìs, se pèis ch’intòr mi steva si’aja gjavàt da me, che cuaši no sìnt pì la fadìja che prin stracà mi feva?”
E luj: “Cuant che’i P ch’encjamò ti stàs sintìnt In ta la to front, encja se debulùs, a no ti saràn pì par nuja prešìnt,
a ti saràn i piè dal bon volej tant vinsùs, che no dom’no fadìja no sintaràn, ma plašej a varàn d’èsi’n motu tegnùs.”
Alora i’ai fàt jò coma chej ca vàn cun alc’n tal cjàf sensa savej ca lu’an fin che sèns d’àltris sospetà a ju fàn;
cussì che par èsi sigùrs si jùdin cu la man, ca sercja e cjàta, e a fà’l còmpit che di sòlit a sòn i vuj ca lu fàn.
E ušànt da la man destra ogni dèit, doma sèis da li lèteris i’ai sintùt in ta la front che chèl da li clafs’l veva scrìt:
e chè jodìnt, il me duca ’l veva suridùt.
Cjànt Tredicèšin
Rivàs i’èrin insima da la scjala, ’ndà che pa la seconda volta a si sèa il mont che parànt in sù al dismala:[507]
ulì streta na curnìs a si lèa intòr di stu pajòu, coma la prima; doma che’l so arco pì svelt si plèa.[508]
Sen ulì a non d’è e nencj’ ànima; nut e crut chì al era il zì dapardùt, cul colòu daj claps ch’i zèvin insima.
“Se par domandà, stu post i vìn sielzùt,” al rašonava’l poeta, “i’ai poura ch’a lunc i restarìn chì ch’i si vìn metùt.”
Fisàt al à dop’i vuj là che’l soreli al era; ušànt la so destra coma il centri, al à ’lòr ziràt la so banda sinistra.
“O lus buna, cun fede in tè i èntri che pal cjamìn just tu i ti ni guìdis,” al à dìt, “secònt il to volej, chì dentri.
Lus ti ghi dàs al mont, e’i ti lu scjàldis: s’a no è nisùn’altra rašòn ca conta, ch’a nu ni sèdin sempri i to ràis guìdis.”[509]
Cuant che par di cà un miàr si conta, altritànt par di là nu’i’èrin zà zùs, svels, parsè che la voja ni’era pronta;
e ca svualàvin vièrs di nu i ju vìn sintùs, ma no jodùs, chej spirs ca ni zèvin invidànt di fasi visìns dal banc d’amòu, dùcjus.
La prima vòus ca’è pasada svualànt, ‘vinum non habent,’ asaj fuàrt a veva dìt, e’l stes i la vìn sintuda diši pì’n davànt.
E prin ca no si sintès pì stu spìrit, che via’l zeva, ’n’altri ‘I soj Orestis’ al è pasàt sigànt, e via cal è partìt.
“Oh,” i’ai dìt, “pari, se vòus a soni chìstis?” E com’ch’jò’i domandavi, èco il ters cal diševa: ‘Amàit i vustri nemìs.’
E’l bon mestri: “Chist’è na vìscja che vièrs la colpa da l’invidia a sbàt, ma al vèn dal’amòu’l coràn che sta scòria’l cujèrs.
Dal rumòu contrari al vou èsi fren: ti lu sintaràs i cròt, par me avìs, prin che dal pas dal perdòn t’jòdis il sen.
Ma tèn il to sguàrt in ta chist’aria ben fis, e da chì ’ndavànt zent sintada t’jodaràs che dùcjus a’an vièrs la rocja li schènis.”
Pì che maj i me vuj si èrin spalancàs; e’n davànt jodùt i vevi òmbris cun mantej ca èrin coma na piera coloràs.[510]
Un puc pì’n front si èrin visinàs a chej, ch’i’ai sintùt sigà: ‘Maria, prèa par nu!’ e ‘Michel’ e ‘Pieri’ e ‘Ognisànt daj cjej.’
No cròt ch’encjamò a sedi’n cjera, ca sù, omp cussì dur, ca nol sarès stàt tocjàt dal dolòu par chèl ch’i’ai dopo jodùt la jù;
ch’apena ch’i soj visìn di lòu rivàt, e ogni so sèst ni’è stàt di lòu ben clar, làgrimis di dolòu mi vèvin daj vuj colàt.
Vistìs a parèvin cun stras da pesotàr, un tegnìnt l’altri sù cu li so spàlis, e’l mur a dùcjus ghi feva da schena:
cussì chej vuàrps che di ròbis an d’àn pùcis, ai perdòns[511] si’u jòt che d’èsi judàs a domàndin e l’un cal sbasa’l cjàf su di n’altri t’jòdis,
chè a la pietàt d’àltris si dispònin e no doma pal sun da li peràulis ma pur pa la vista che tant a bràmin.
E com’che’l soreli no ghi zova a zens svuàrbis cussì pur cun st’òmbris chì, che di lòu i dìs, il cjèl nol vòu che la so lus[512] ju tegni benedìs;
ma’a dùcjus un fil di fièr ghi sbuša li sèis e ghi li cùs, com’che a’un salvadi si fà par cal stèdi calmùt cun l’àlis.
Zìnt avànt, mi pareva d’ufìndi, vuardànt i àltris sens’ èsi jodùt: dal me bon consej i’ai volut alòr dipindi.
Luj a volo al à capìt il me sguàrt mut; a nol à però spetàt la me domanda, ma ’l à dìt: “Cjacara pur, ma clàr e curtùt.”
Virgìlio a mi vegneva da che banda da la curnìs ’ndà che colà ti pòdis pars’che ’ncoronada no’è da sponda;
a man sanca i jodevi che ànimis devòtis che pa’ l’orìbil cušidura làgrimis ghi colàvin ta li mosèlis.
Voltàt m’soj a lòu e “O zent sigura,” i’ai scuminsiàt, “di jodi chel alt lumìn,[513] che, besòu, il vustri dešideri’l cura,
cussì che li pècis par gràsia si nètin da la vustra cosiènsa, cussì che clar il flus da la vustra mins par ic i jòdìn,
dišèimi, che stu plašej a mi’è cjàr, se chì cun vu a è ànima latina;[514] che forsi ghi zarà ben se jodi si fà’n clar.”[515]
“O fradi, ogn’una’ a è sitadina di na sitàt vera, ma tu t’intìns s’a vivès in Italia pelegrina.”[516]
Chistu, a mi par, a mi’a vegnùt a mins zìnt pì dongja d’indà che la vòus a vegneva, ’ndà che miej a sintèvin i me muvimìns.[517]
Jodùt chì i’ai pur un’ombra ca spetava, dal aspièt; e se un’l volès diši ‘Coma?’, la barba com’un svuàrp in sù a levava.
“Spirt,” i’ai dìt, “che par zì’n sù tè i ti sàs domà, se tu’i ti sòs chèl ca mi’a rispundùt, dišmi dal post o dal nòn ca ti nòmina.”
“Jò’i eri Senèis,” e com’ch’i ti’as jodùt cun st’àltris i neti chì la me mal vita, preànt cun làgrimis chèl cal pòl fà dut.
Sàvia i no eri, encja se Sapia’n vita mi clamàvin; i’eri daj dans daj àltris, pì che da la me furtuna, contenta.
E par ch’jò bušiara i sedi no ti cròdis, scolta si’eri mata coma ch’i ti dìs, belzà cuant ch’in jù al zeva ’l arc daj me àis.
Zùs a èrin i me sitadìns vièrs Còlis[518] e lì visìn rivàs a èrin cuj so nemìs, e pal volej di Diu’i diševi prejèris.[519]
In rota li me zens zùdis a èrin, amàris in tal so scjampà; e jò jodìnt la cjasa, un gust tant grant i vevi a jòdilis,
ch’i’ai alsàt cun tant disprès la me muša sigànt a Diu, ‘Di te no’ai poura!’, com’il pùor mierli ch’in plen unvièr vignì fòu al àusa.[520]
Pas i’ai volùt fà cun Diu na vura visìn da la fin; ma ’ncjamò a sarès la me penitensa amondi dura
s’a no fòs che a preà par me’l varès Pier Petinàr ta li so santi orasiòns, che gran caritàt ’an vùt paj pecjàs mès.
Ma cuj sotu che da li nustri condisiòns ti vàs domandànt e ch’i ti’as i vuj vièrs, com ch’i cròt, e rispirànt ti das rašòns?”[521]
“I vuj,” i’ai dìt, “mi vegnaràn encja a mi cjòls, ma par puc timp, chè ninìna a è l’ofeša ca’an fàt par èsisi cun invidia rivòls.
Tant pì granda a è la poura ca’a belzà l’ànima me dal turmìnt cal è la sot,[522] che zà’l cargu di la jù a mi peša.”
E ic: “Cuj duncja ti àja partàt da sot ca sù da nu se di tornà ti pènsis?” e jò: “Chist cal è cun me e nol fà mot.
Vif i soj; e domàndis ti pòl fàmilis, spìrit elèt, se tu ti vòus ch’i fedi alc par te’n ta li contràdis mortàlis.”
“Oh, chist’è pì nova che maj sintùt i vedi,” al à dìt; “gran sèn a’è che Diu ben ti vòu; dal to preà’i zarài alòr a godi.
Jò pur ti prej, par chèl che pì ti’as in còu, che se maj ti mès piè’n ta la Toscana, ai mès dìšghi che par me n’òcòr vej dòu.[523]
Tu ti’u jodaràs tra che zent vana che a Talamòn a spera, e a pièrt pì speransa si no di cjatà Diana;[524]
ma pì’l pierdarà ogni capitàn espèrt.”[525]
Cjànt Cuatordicèšin
“Chist’cuj ’l eše ch’atòr dal nustri mont al zira prin che la muàrt il volo ghi vedi dàt e’i vuj al vièrs cuant cal vòu e al siera?”
“Cuj, i no saj; ma’i saj che besòu nol è rivàt: domàndighilu tu che pì ti ghi sòs visìn e par cal parli dàighi un bon benrivàt.”
E doj spirs, il prin al altri fašìnt inchìn, di me a parlàvin lì a man dreta; cul mušu alsàt, par dìšmi, dal bas ca èrin,
e un al à dìt: “O ànima che duta ’nsièmit cul to cuàrp pur vièrs il cjèl ti vàs, consòlini, dìšni, che tant n’impuarta:
da’ndà i ventu e cuj sotu, ch’i ti ni fàs cussì tant maraveà da la to gràsia, com’chèl che maj si pensarès cal capitàs?”
E jò: “Par mieša Toscana’l scòr via un flumišìn[526] cal nàs a Falterona, e sent mìis di percòrs a no lu sàsia.
Da che bàndis là i parti sta persona: dìšvi cuj ch’i soj a sarès cjacarà ’nvàn che’l me nòn encjamò tant a nol suna.”
“Se’n tal to’ntindimìnt i me pensèis a vàn, com’ca varèsin,” al à alòr minsonàt chèl di prin, “in tal Arno i to pensèis a stàn.”
Chel altri ghi’a dìt: “Parsè al àja platàt stu chì il nòn dal flun che par là al scòr, com’che ’l omp al fà cun chèl ca lu tèn disgustàt?”
E’l spirt che da rispundi’l veva, alòr cussì si’a sdebitàt: “No saj, ma ben dègn da murì al è’l nòn da la val minsonàt dal siòr;
chè che di là a tàca, ’ndà cal è dut plen chel mont alpìn[527] che troncàt al è da Pelòu che’n ta pus poscj’ al pasa pì’n là di chel sen,
fin’ndà che par ristoru si dà’n davòu dut chèl che ’l alt cjèl dal mar al supa sù par dàighi ai fluns chèl[528] che dopo al và cun lòu.
La virtùt a vèn com’na sìngara bandonada sù da dùcjus, coma madràs, o par malora dal post, o pal vìsi che lì al sgarfa sù:
cussi a è che cambiàt a àn la so natura chej ca vìvin chì’n ta sti puori valàdis ch’ognùn, streàt, al par cambiàt in piòra.[529]
Tra pursitàs, ca mèritin pì glàndulis che altri da mangjà, pa la zent pì adàt, par prin tal so puòr fosàl al scaturìs.
Vegnìnt jù, i botulùs[530] al tèn insuriàt, ca cainèjn pì che dal so stamp si dišarès, e da lòu cun disprès il cjàf ’l tèn ziràt.
E jù cal vèn; e pì sglonf ca si fà luj stes, tant pì’l cjata che’i cjàns si fàn lùpos stu puòr flun cal pasa par scju poscj’ maladès.
E zìnt jù’n ta gòlis scùris dopo ti lu jòs ’ndà cal scuntra vòlpis cussì ’mbrojònis[531] che timòu no’an che n’altri ’nganàlis al pòs.
No’mpuarta se n’altri al sìnt[532], ch’jò lo stes i dìs, e’a chistu[533] ben ghi zarà, se’n mins al tèn sè cal disgropa’l spirt di ròbis vèris.
Jo’i jòt to nevòut che pì avànt ben al vèn, cjasadòu di chej lùpos[534] ta la riva dal nòbil flun, ch’a ju’mpaurìs a plen.
Al vènt la so cjàr cuant ca è ’ncjamò viva; e da bèstia salvàdia fòu ju neta: tàncjus di vita e me d’onòu al priva.
Sanganàt’l vèn fòu da sta puora foresta;[535] e tal la lasa che nencja fra mil àis com’ ca era prin di nòuf a doventa.”
Com’ch’al sinti contà di penòus detàis al tèn platàt la muša chèl cal scolta, da’ndà che vignì a posin dal mal i scàis,
cussì jodùt i’ai l’altr’ànima, ch’atenta a scoltava, malincunìnsi duta pensànt a chèl che ’l altri’l veva dita.
Dal un’l diši e dal altri la vista di savej i so nòns a mi’an fàt curiòus, e domanda ghi’ai fàt cun prejèris mista;
par chèl il spirt che prin mi veva dàt vòus di nòuf al à tacàt: “Ti vòus ch’i mi meti a fati sè che tu a fami no ti vòus.
Ma da che Diu’l vòu che’n tè si riflèti tant la so gràsia, i no vuej èsi pignòu; ch’i soj Guido dal Duce i pòl ben dìšti.
D’invidia’l veva’l me sanc cussì tant brušòu, che se jodùt i vès omp fasi contènt, lìvit i sarès doventàt di colòu.
Di me siminsa sta pàja’i cjoj, a stent:[536] o puòrs umàns, parsè’i metèišu’l còu ta chèl che spartì no si pòl cun altra zent?
Chistu al è Rinièr, chistu ’l è stima e onòu di chej siòrs di Calboli, nisùn daj cuaj si’è fàt dopo erèit dal so valòu.
E no doma’l sanc si’è dut svueitàt ormaj tra’l Po e il mont e il mar e il Ren dal ben dal ver e dal vivi’l viavaj;[537]
pars’chè dentri di scju cunfìns a’è dut plen di zentàja trista, cussì che masa tars a’è par dàighi na svolta vièrs il ben.
’Ndà al ese’l bon Lisio e Rigo Manars?
Pier Traversar e Guido di Carpigna?
O Romagnoj colàs di nòuf fra’i bastàrs!
Un Fabri cuant’l tornaràja a Bologna? cuant a Faensa un Bernardìn di Fosc, butulùt cussì gentìl di cjampagna?[538]
No maraveàti se jo’i plans, Tosc, cuant ca mi vèn in mins Guido dal Prata cun chèl d’Às, a nu visìns, coma da l’erba un frosc,[539]
Fedric Tignous e compagnìa, duta la cjasa Traversara e’i Anastèis (da l’una e l’altra la zent a è muarta),
zòvins e zòvinis, afàns e plašèis invojàs dal fà gentìl e dal amòu ’ndà che durs a sòn i còus e no pì lišèis.[540]
Parsè no scjàmpitu tu, Bretinòu, dop’che la to famèa zuda a è via, e tant’altra zent, par no pièrdi onòu?
Ben al fà Bencjavàl che pì nol fìa[541]; e mal’l fà Castrocjàr, e pezu Coni, che còns cussì a pàrin via a fià.
Ben a faràn i Pagàns dop’che’l demòni[542] so al sarà zùt; ma no però che pur di lòu luj a nol resti testimoni.
O tu Ugolìn daj Fantolìns, sigùr al è’l to nòn, sicoma che pì no si speta che un al posi falu, degenerànt, scùr.[543]
Ma làsimi, Tosc; ch’adès a mi dileta pì il mètimi a planzi che’l parlà, che’l rašonà patì mi fà, e basta.”
Ben i savèvin che che bunànimis là a mi sintèvin zì’ndavànt; ma, tašìnt, capì mi fèvin che jùscj’ i zèvin par là.
Besoj restàs tal nustri procedimìnt, un fòlc cal sclàpa l’aria a ni’a someàt na vòus che cuntra nu a à saetàt, dišìnt:
“Se cualchidùn mi cjàta i vèn copàt”;[544] e scjampàt al è coma’l tòn cal svanìs, ch’atòr di sè a colp al vèn il nul sbregàt.
La vòus mi vev’apèna lasàt li orèlis che n’altra i vìn sintùt cun un rumoràt, cal à parùt di tonà sti peràulis:
“Aglàuro i soj che clap i’eri doventàt,” e alòr, par visinasi al poeta, a destra mi soj, e no davànt, spostàt.
L’aria a era belzà par dut sidinuta; e luj mi’a dìt: “Stis chì a sòn li rèdinis che ’l omp a varèsin da tegni’n ta strada dreta.
Ma la lèscja cul amp vuàltris i cjolèis cussì che ’l antìc ’versàri a sè vi tira; e’l fren puc vi zova, o li clamàdis.
Il cjèl vi clama e’ntòr vi zira, e li so bielèsis vi mostra etèrnis, e’l vustri sguàrt vièrs cjera al punta e’l mira;
par chèl chel che dut al jòt a vi punìs.”
Cjànt Cuindicèšin
Cuant che al finì da l’ora tersa e’l tacà dal dì a s’jòt la sfera che sempri, com’cal fà un frut, a schersa,[545]
altritànt a someàva che vièrs la sera in tal so cors al soreli a ghi mancjàs; il tramònt là, e chì miešanòt a era.[546]
E’i ràis ni ferìvin tal miès dal nàs[547] pars’che par nu si’era cussì ziràt il mont che vièrs il tramònt i èrin dres puntàs,
cuant che na gran’ presiòn mi’a culpìt la front cun’un splendòu pì’ntèns di chèl di prima: di stùc i eri lì che prin no ghi fevi cont;
par chèl li me mans i’ai alsàt insima da li me sèis, par fami un pu’ di ombrena che il lušòu intèns un puc a lima.
Com’ che da l’aga o dal spièli al torna un raj di lus in ta che altra banda zìnt in sù coma’n ta n’altalèna
tant cuant cal era zùt’n jù , e si disbanda dal colà di na piera il stes trat, com’ch’esperiensa e art jodi a fàn avonda;
cussì da lus rifletuda, i soj stàt – che chì ’ndavànt a era—sùbit culpìt, che di svià la me vista a vev’a colp provàt.
“Dols pari me, sè cal è chel lì,” i ghi’ai dìt, “che ben parà i vuj no mi lasa e par chì a somèa cal vegni, spedìt?”
“Di stu’mbarlumì no stupiditi masa,” rispundùt mi’a. “Da la famèa dal cjèl a’nvidani a zì’n sù un ànzul si sbasa.
Puc a mancja che a jodi dut stu bièl no pì pèis a ti darà ma tant plašej cuant che ben disponùt ti saràs a chèl.”
Rivàs ch’i’èrin lì dal benedèt mesagej, cun biela vòus al à luj dìt: “Entràit pur; in ta sta scjalinada’l zì al è pì lišej.”
Partìs da lì, cul zì cal era puc dur, ‘Beati misericordes!’ i vìn sintùt cjantà davòu e ‘Gòt tu ch’ti vìns sigùr!’
Jò e’l me mestri in ta stu post nut[548] sù’i zèvin, e jò i pensavi, zìnt ’ndavànt, se’l so diši zovami al varès podùt;
Cussì voltàt mi soj a luj, domandànt: “Se’l volèvia diši’l spirt di Romagna, cun chèl ‘no si pòs’ e ‘spartì’ minsonànt?”[549]
E luj: “Da la so pì granda magagna al cognòs il dan; e n’ocòr stupidisi s’àltris al vertìs[550] par ca sedi mancu lagna.
Pars’che i vustri dešidèris a puntasi a vàn ’ndà che mancu a sòn se àltris ju gòdin, l’invidia vi parta un grant afanasi.
Ma se ’l amòu pal pì alt sìrcul divìn al pocàs vièrs ’l alt il dešideri vustri, a chel timòu lì ghi metarès fìn;
chè, par tàncjus che lì a dìšin ‘nustri’, encjamò di pì al và a vej ognidùn e pì a àrt la caritàt’n ta chel clàustri.”
“Di èsi contènt i soj pì a dišùn,” i’ai dìt, “che se prin i vès dal dut tašùt, e di dùbis in daj adès pì di un.
Com’a pòsia èsi ch’un ben spartìt dal dut in pì poseditòus al fedi pì siòrs di sè, sinò se da pus’l fòs posedùt?”
E luj a mi: “Èco che di nòuf ti cors cu la to mins’n ta li ròbis terènis, e da la lus vera ti làsis’l percòrs
’L infinìt ben da li sfèris celèstis, da là cal è, cussì ghi còr al amòu com’che a un cuàrp lustri ghi còlin i ràis.
Tant a si dà com’cal cjàta di ardòu; chè, par tant che caritàt si espandi, in ic pì’ncjamò al crès ’l eterno valòu.
E pì zent ca è la sù ca s’intindi[551], e pì an d’è di se amà, e pì si àma, e coma spièli un al altri’l và’a rindi.
E se’l me rašònà a no ti sfama,[552] t’jodaràs Beatrìs, e ic par sigùr ti cjolarà chist’e ogn’altra brama.
Ca ti vègnin sùbit sieràdis, prova pur, Coma li primi dos, li altri sinc plàis, ca si sièrin doma cul pentimìnt pur.”[553]
Pront i’eri da diši, ‘Tu ti mi sodìsfis!’ cuant che rivàs i sìn tal’altri ziròn, cussì che taši mi’an fàt li lus bramòšis.[554]
Lì mi’a parùt che in ta una višion estatica a colp i’eri stàt tiràt, e ta’un templi zent jodùt i’ai’n ta’un cjantòn;
e na siora sul entrà a mi’a vuardàt e cul fà dols di mari[555] mi’a dìt: “Fiòl me, parsè i’atu tu cussì vièrs di nu fàt?
Èco, sufrìnt, jò e to pari pur cun me ti zèvin sercjànt.” E com’ca à tašùt a colp mi’è sparida di davànt di me.
Di lì a’un puc, un’altra[556] i’ai jodùt cun l’aga che daj vuj a vèn cul lambicà cal è al grant disprès par un’altri dovùt,
e’a dìt: “Se di stà sitàt il siòr ti sòs cà, che pal so nòn i dèos tant’an barufàt, e da’ndà che la siènsa si spant là e cà, vendichèiti di chej bras ca’an ausàt d’imbrasà nustra fia, o Pišistràt.” E’l messèr benèvul e dols si’a mostràt
tal rispùndighi, cun bièl fà temperàt: “Se maj ghi farinu a chèl ca ni òdia se chèl che ben ni vòu al vèn da me condanàt?
Zent i’ai dopo jodùt (ch’ardeva di rabia) cun claps un zovinùt[557] copà, sigànt fuàrt chistu a chèl: “Còpa sta canàja!”
E luj si sbasava, cu la muàrt che tant lu gravava, sempri’n jù, vièrs la cjera, ma puàrtis dal cjèl’l feva daj so vuj, colànt
e preànt al alt Siòr, in tanta guera, cal perdonàs ogni so persecutòu, cul dols fà cal liberèa pietàt vera.
Cuant che la me ànima ’è tornada fòu da li ròbis ca sòn fòu di che vèris, ricognosùt i’ai ogni me—no fals[558]—eròu.
Il me duce, ca mi deva ocjàdis Coma chès ca si dàn a’un ca si stà sveànt, al à dìt: “Se àtu che cuaši ti còlis
e mièša lega o pì ti sòs fàt avànt cuj vuj velàs e cu li gjàmbis mòlis coma un che’l vin o’l sun al stà pleànt?”
“O bon pari me, se tu ti mi scòltis jò’i ti conti,” i’ai dìt, “sè che jò i’ai jodùt cuant che li gjàmbis mi sòn stàdis cjòltis.”
E luj: “Se sent màscaris ti vès metùt in ta la to muša, lo stes no ti platarès nisùn daj to pensèis, nencj’ un pisulùt.
Jodùt sè ch’i ti’as jodùt no ti varàs sensa tegni’l còu vièrt a l’àghis da la pas che difùšis a vègnin dal Creatòu stes.
No ti’ai miga domandàt sè ch’i ti às com’chèl che doma par di fòu al vuarda cuant che’l cuàrp, svanìt, al è colàt a bas;
ma par pocà’l to piè ti’ai fàt stà domanda: cussì si ghi fà a chej che di musetàt a sòn plens par ca si rimètin’n ta la so strada.”
Avànt i zèvin tal colà dal dì, atèns d’jodi fin là che’i vuj si slungjàvin cuntra’i ràis dal tramònt ca èrin di lus plens.
E èco che puc a puc un fun i jodèvin che vièrs di nu’l vegneva, com’da la nòt ’l scur; e da chèl zighi’n banda i no podèvin:
chistu i vuj ni’a sieràt, e l’aria pur.
Cjànt Sedicèšin
Scur d’infièr e di nòt duta privada di pianès e, sot di un puarèt di cjèl, cun nulàtis ca la vèvin incjalinada,
no ghi à maj fàt al me mušu un tal vel coma chel fun che chì a ni’a cujerzùt, nè cussì fuàrt becàt a mi à vuj e pièl;
che’l vuli nol è stàt bon di stà vierzùt; par chèl la scorta me, buna e fidada, la spala mi’a ufrìt par èsimi d’ajùt.
Cussì, com’ch’un svuàrp al seguìs la so guida par no pièrdisi o’ntòr zì a sbati di alc ca lu seci o lasi muàrt’n strada,
tirànt’l flat, i pas’ndavànt i zevi a meti, ben scoltànt il me duce cal diševa: “Di me stà atènt di no separati.”
I sintevi vòus, e’a mì mi pareva ch’ogniduna a preàs par pàs e pietàt ’l Ànzul di Diu che’i pecjàs cjoj’l podeva.
‘Agnus Dei’—cussì’l so preà al tacava’n fàt; insièmit ’cjantàvin e’l stes fà a vèvin: spirt di concòrdia a vèvin ben raprešentàt.[559]
“A soni spirs, maestri, chej ca cjàntin?” i’ai dìt. E luj: “Sì, il ver ti capìs, e’l grop da la rabia a sòn ca dislèin.”
“Tu, cuj sotu che’l nustri fun ti sclarìsis e di nuàltris ti stàs tu cjacarànt com’che se’l timp encjamò’n mèis ti divìdis?”
Cussì una da li vòus si’a fàt ’ndavànt; alòr il me mestri al à dìt: “Rispùnt tu, domandànt se par chì si và’n sù e’ndavànt.”
E jò: “O creatura, che pura tu tornà ti vòus e biela pal to fatòu, maravèis i ti conti se cun me’i ti vèns tu.”
“Fin ca mi’è lècit i ti vèn davòu,” al à dìt, “e se d’jòdisi’l fun no ni lasa, lo stes si sintarìn, sensa zighi fòu.”[560]
Alora i’ai scuminsiàt: “Cun che fasa ca vèn disfada da la muàrt i vaj’n sù, e chì i soj vegnùt pa l’infernàl matasa.[561]
E se Diu ’n ta la so gràsia mi’a cjòlt sù, tant da volej che jò’i jodi’l so palàs, roba ch’al dì di vuej a è fòu di ušu,
prin da murì se èritu là a bàs?[562] Dìšmilu, e se just i staj zìnt dišmi, cussì ch’i vegnini dal to parlà guidàs.”
“Lombàrt i eri, e Marco i mi clami: i capìvi’l mont, e a chèl ben ghi volevi, che a nisùn pì ghi’mpuarta, a mi par a mi.[563]
Par zì’n sù, zì dret i cròt ca ti zovi.” Cussì al à dìt, e al à zontàt: “I vuej preàti che di preà par me lasù alc a ti movi.”
E jò a luj: “I pòl ben sigurati di fà sè ch’i ti vòus, ma jò’i staj scopiànt d’un dùbit dentri ch’in clar i’ai da meti.
Prin al era pìsul[564]; adès si stà radoplànt cun chèl ch’i ti mi stàs dišìnt, ca mi rìnt cert uchì e’n t’altri post ’ndà ch’i lu vaj mišurànt.
A è vera che’l mont al è dal dut dešèrt di ogni virtùt, com’che tu ti còntis, e di ogni malìsia plen e cujèrt;
ma, ti prej, la cauša i vuej ch’i ti mi mòstris, ch’jò’i la jodi e che par me àltris pur: ca mèt un in tal cjèl, e chì’n jù àltris.”[565]
Pal dolòu cal sinteva, un suspìr dur al à prin lasàt fòu; e dop’la dìt: “Fradi, svuàrp al è ’l mont e tu pur ti vèns da chel scur.[566]
Vuàltris vifs ogni cauša i zèis a jodi la sù’n tal cjèl, com’che se pròpit dut par necesitàt a vès da susedi.
Se cussì’l fòs, in vu’l sarès distrùt il podej èsi lìbars, e just nol sarès pal ben di godi e pal mal di vej lùt.[567]
Il cjèl ghi da inisi ai vustri afiès; i no dìs dùcjus, ma encja si lu dišès, in ben e in mal di na lus i vèis posès
e di volej lìbar; che, se pur’l varès fadìja in ta li primi lòtis cul cjèl, dopo, se ben si nudrìs, dut al vìns luj stes.[568]
A un podej pì grant[569] e miej di chèl dal cjèl sot lìbars vi metèis, e chèl al crèa in vu la mins, ca no è sot l’inflùs dal cjèl.
Duncja, se’l mont al è coròt, com’ca somèa, in vu a è la cauša e’n vu ca si vuàrdi; e èco chì com’che chist si displèa.
A la lasa fòu, luj ca la pòl godi prin ca sedi[570]; com’ca fòs na frututa plena di matièris tal so planzi e ridi,
l’ànima puareta e ’gnorantuta, ma che, cun motu dal nustri bon fatòu, volentej ’ndavòu a torna, contentuta. D’ogni pìsul ben a sìnt prin il savòu; uchì a s’ingana, e davòu di luj ghi còr, se guida o fren[571] no ghi svìa stu amòu.
Par chèl a tocjava mètighi la lès intòr; par chèl a tocjava vej un re cal jodès da la sitàt vera[572] almancu la tor.
Li lès a sòn, ma cuj a regulèja chès? Nisùn, pars’che’l pastòu cal è là ’ndavànt rumià’l pòl, ma forcùt a nol à’l piè adès;[573]
par chèl la zent, che la so guida intànt a jòt rangjàsi dom’dal ben che ic tant ghi tèn, di chèl si pasuda, nuj’altri mangjànt.[574]
Ben t’jòs che’l mancjà di un cal guidi ben al à caušàt chista corusiòn dal mont; e no’l mars vustri naturàl, che di chèl no s’jòt sen.
A ušava Roma, ch’era mari dal bièl mont, doj sorèlis[575] vej, che l’un’e l’altra strada jodi a fèvin, di Diu e dal mont.
Un al à chel altri distudàt; e èco la spada cul pastoràl[576], e metùs un cun ’l altri ’nsièmit doma mal a pòl zì, cun st’uniòn fuarsada;
cussì unìs, un a nol vèn dal altri ’ntimorìt: se cròdimi no ti vòus, vuarda la spiga ch’ogn’erba a si cognòs dal so profit.[577]
Tal stat’ndà ch’Adige e Po fàn riga,[578] a si ušava valòu e bièl fà cjatà: prin che’l Federìc rabiòus[579] al metès briga!
Pasànt par lì ognùn sigùr al pòl stà che di vergognasi no ghi ocòr adès di vej di rašonà cuj bòis o cun lòu restà.[580]
Tre vècjus chì a somearèsin lou stes di èsi crìtics da la nova etàt, e tart a par che Diu a miej vita zì a ju fès:
Corado da Palàs e il bon Gheràrt e Guido da Cjascjèl, che miej si clama, a la franseša, il bonari Lombart.
A s’jòt duncja che la glišia di Roma, par volej cjoj sù’n sè i doj regimìns, jù a cola, ’nfangànt sè e sè ca à’nsima.[581]
“O Marc,” i’ai dìt, “ti fàs biej rašonamìns; adès jòt pars’che da l’ereditàt i fioj di Levi a sòn restàs ešèns.[582]
Ma cual Gheràrt al eše chèl cal è restàt— sàviu recuàrt—i ti dìs, da la zent ca era, coma par cridà che salvàdia di etàt?”
“O’l to parlà m’ingana o na vura a mi tenta,” al à dìt, “che’l to parlà toscàn al dìs che puc ti sàs dal bon Gheràrt, vera?
Miga’i saj se par altri nòn clamàt lu’an, se da Gaja, so fìa, il nòn no cjòlin. Zèit cun Diu, che i me piè pì ’ndavànt no vàn.
Jòitu chej ràis che pal fun a si jòdin belzà luminà? A è miej che via i zedi— ’l ànzul al è lì—i saj ben cal è visìn.”
Cussì ’ndavòu al è tornàt, e adìo’l me scuèdi.
Cjànt Dišisietèšin
Se maj in montagna, letòu, ti’a cujerzùt il calìgu, che ’l jòdi a ti era dur, com’che pa la pièl al è pa’un farc in tal bušùt,[583]
e notàt ti’as com’che’l vapòu ùmit e scur a sclarisi’l scumìnsa, e la sfera dal soreli dentri a ghi èntra cun raj pur,
alòr la to imaginasiòn lišera benòn a jodarà com’che jò’i vevi notàt il soreli che pront par zì jù al era.
Cussì, unìnt il me al pas tant fidàt dal me mestri, fòu i’eri da li nùlis in taj ràis zà muàrs tal pì bas dal inclinàt.
O imaginasiòn ch’i ti ni discjòlis cussì tant dal di fòu, che un di nuja si necuàrs nencja se intòr a sùnin mil tròmbis,
cuj ti mòvia se i sens no ti dàn un sfuàrs? A ti mòuf la lus che’n tal cjèl s’infòrma, par sè[584] o par motìfs ca sòn lasù ben clars.
Di che tristàta ca’a cambiàt forma tal usièl che pì no si la gòt[585] a cjantà jodùt i’ai’n ta l’imàgin me la forma.
E chì la me mins tant ristrinzùt si’a dentri di sè, da no straviàsi via di chel che, fòu, a zeva spes a capità.
E èco plovi’n ta l’alta fantašia un[586] tal crucifìs, rabiòus e trist, fer in tal vivi e’n tal murì, e cussì sia.
Intòr di luj a èrin il grant Assuèr, Èster, spoša so, e il just Màrdocot che’n tal diši e’l fà al era onèst e ver.
E sùbit dopo che st’imàgin si’a ròt su se stesa, coma na bufuluta mentri che da l’aga fòu a vèn dal disòt,
sù’n mins mi’è vegnuda na fantasuta[587] che, planzìnt fuàrt, a diševa: “O regina, àtu par rabia fàt na fin cussì bruta?
Ti ti’as copàt par no pièrdi Lavina? Pierdùt ti mi’as me, ch’adès i soj’n lut par te, mari, prin’che par altra ruvìna.”
Com’cal và a ròmpisi’l sun cuant che dut ta’un colp la lus a sbàt’n taj vuj sieràs, che, urtàs, si strènzin prin di vièrzisi dal dut,
cussì’l me imaginà al è colàt a bas cuant che’l lušòu la muša mi’a urtàt tant pì’ntèns di chèl ch’i sìn abituàs.
Par jodi ’ndà ch’i eri mi soj alòr ziràt cuant che na vòus[588] mi’a dìt: “Par chì a si monta,” che da ogni altri intènt a mi’a straviàt;
e ca’a fàt la me voja tant pronta di cjatà sùbit fòu chèl cal parlava che provàt i varès dut par podèjlu frontà.
Ma com’ch’al soreli’l nustri jodi jù al và e par masa lus jodi a no si fà, cussì la me virtùt[589] uchì mi mancjava.
“Stu chì al è’l spirt divìn, che mostrànt ni stà la via da seguì, sensa preàlu, ‘n tal so stes lustri platàt al resta.
A nu cussì’l fà, com’un’l varès di falu;[590] chè chèl che’l bišugnu’l jòt e’l preà’l speta, da trìst il bonfà al và belzà a negalu.
Adès fìnghi onòu a stu’nvìt; basta sostà; provàn a zì’n sù prin ca si scurisi, che dopo no si pòl, se’l dì no si volta.”
Cussì’l me duce; e’n motu a mètisi i vìn tacàt, cjaminànt vièrs na scjala; e prin che’l piè tal prin scjalìn’i metesi,
’ntòr mi’ai sintùt un mòvisi di àla cal svintulava dols e’l à dìt: “Beàs i pacìfics, che ràbia a no’n d’àn malèvula.”
A si’èrin sù di nu belzà tant alsàs i ùltins ràis che da la nòt ’sòn seguìs, da parej che na stela chì e lì a s’impijàs.
“Parsè, virtùt me, sòtu ch’i ti sparìs?” dentri i mi diševi, ca mi pareva cal calava’l podej da li me gjàmbis.
Rivàs i’èrin ’ndà che pì’n sù no zeva la scjala, e lì i èrin restàs fisàs com’naf che ta na spiàgja a finiva.
Jò i’ai spetàt un puc, lì ch’i èrin rivàs, par sinti se alc a era’n tal nòuf ziròn; dopo i’ai dìt, cuj vuj al mestri voltàs:
“Bon pari me, dìšmi, cual tuàrt o pasiòn si pùrghia chì’n tal ziru ’ndulà ch’i sìn? I piè a sòn fers, ma dami la to spiegasiòn.”
E luj a mi: “’L amòu pal ben, i jodarìn, che’l cul al tira’n davòu, uchì a si rimèt; uchì svels a zaràn chej che plan si movèvin.
Ma par ch’i ti capìsis pì al complèt, scolta ben sè ch’i dìs, ch’i ti restaràs, cul frutàn[591] ch’i ti daj, tant mancu puarèt.
“Nè’l creatòu nè maj nisùn daj creàs,” al à tacàt, “fiòl me, al è stàt sensa amòu, naturàl o volùt[592], e tu ti lu sàs.
Chel naturàl al è sempri sensa eròu, ma chel altri’l pòl sbalià, o par un brut ogjèt o par vej masa o masa puc vigòu.
Mentri che luj al è al prin ben[593] dirèt, e in taj secòns[594] sè stes al mišura, a nol pòl luj tal mal cjatàighi dilèt;
ma cuant che al mal a si zira, o cun pì cura, e mancu dal dovùt al cor vièrs il ben, alòr cuntr’il creatòu al và na vura.
Ti capiràs da chist che ’l amòu al vèn a èsi’n vu siminsa d’ogni virtùt e d’ogni asiòn che pena a merita’n plen.
Adès, parsè che l’amòu da la salùt dal so sogjèt[595] a nol pòl separasi, dal’òdiu vièrs se stes al è ognùn protešùt;
e parsè ca no podarà maj dasi ch’un in se’l sedi, dal prin[596] separàt, che chèl al odièj a nol vegnarà maj a èsi.
A resta che, se chistu i’ai ben stimàt, il mal ca si àma al è dal pròsin, e stu amòu, in tre[597], tal vustri fangu al è formàt.
Al è chèl cal spera d’jodi’l so visìn zì jù par podej zì’n sù, e par chistu’l brama che chèl al vegni dal so alt butàt jù:[598]
e chèl che onòu, gràsia, podej e fama di pièrdi al tèm e d’jodi n’altri zì’n sù, e mal si sìnt e’l contrari al àma;[599]
e chèl al è, ch’ufindùt, si la cjapa sù da doventà di vendeta tant golòus che cul volèighi mal ai àltris si tèn sustàt sù.
Chì sot cussì chiscju tre divièrs amòus i planzìn: m’adès pur dal altri i intìnt che vièrs il ben al cor, ma amondi estròus.
Ognùn, magàri cunfùs, un ben al sìnt ca ghi cujeta’l spirt e che atiràt lu tèn; e ognùn par rivàighi visìn al cuntìnt.
E se tiràs da stu amòu i sintèis un sen, e se otègnilu i volèis, alòr sta curnìs, dop’che ben pentìs i sèis, a vi farà dal ben.
An d’è n’altri ben[600], che di contentesa nol implenìs: a nol parta a la contentesa, nè a la buna esensa, di ogni bon frut e radìs.
Stu amòu ch’a chistu un masa a si bandòna, insìma di nu’n ta tre sìrcui’l vèn planzùt; ma coma ch’in tre pars[601] a si rašona
i tàs, che’l to pensej stes al zedi lì, dut.”
Cjànt Dicjotèšin
Uchì’l so rašonà’l veva terminàt il me grant mestri, e atènt’l vuardava se jò’n muša i parevi sodisfàt;
e jò, che sèit encjamò mi spunzeva, sidìn di fòu, dentri i diševi: “Forsi il masa domandàighi no mi zova.”
Ma’l bon pari al era zùt ben a necuàrzisi dal tìmit volej, ca no si vierzeva, e parlànt, coràgju mi veva dàt ch’i parlasi.
Alòr jò: “Mestri, tant pì vif’l me jodi’l và cu la to lus, che jò’i jòt amondi ben sè che la to rašòn a mostrami a và.
Però, dols pari me, di preàti i tèn di mostrami chel amòu ch’i ti ghi’mpartìs al bon operà e chèl ca nol và ben.”
“Impìja pur,” al à dìt, “li lùcis fuàrtis dal intelèt, e ca ti sedi manifèst il sbàliu daj svuàrps ca si fàn mèstris.[602]
Il spirt, che fàt al è stàt par amà imprèst,[603] al è in motu vièrs dut chèl ca ghi plàs, e’l plašej lu fà zì dal podej al àt prest.
A la vustra comprensiòn daj bens creàs a ghi vèn l’idea, che dentri a vi displèa, cussì che’l spìrit vustri’l vèn cjapàt’n ta’un làs;[604]
e se’ntrapulàt vièrs di ic si plèa, chel pleàsi al è amòu, e naturàl, che pal plašej dal nòuf in vu si lèa.
E com’che’l fòuc che’n alt si mòuf’n ta la val, e par natura so sempri pì’n alt’l và vièrs il post ’ndà che pì’l dura, tal e cual,[605]
cussì’l spirt vièrs’l dešideri al và, e coma spirt a si mòuf, e maj si ferma fin che ’l ogjèt amàt contènt a lu fà.
Adès ti pòs ben jodi la malaforma che la veretàt a à pa la zent ca intìnt che lodèvul al è dut sè che un al àma,
sicom’che chèl di amà al è un sintimìnt cal par sempri bon; ma na buna sera a no fà sempri un sigìl bon, nencja volìnt.
“Il me ’nzèn e li to peràulis, ognuna,” rispundùt ghi’ai, “’L amòu mi’an rivelàt, ma’l me dùbit pur pì fuàrt che maj’l suna;
chè se ’l amòu dal di fòu a mi vèn dàt, e al spìrit a ghi và sùbit cuntra, o dret o stuàrt, nol pòl èsi laudàt.”
E luj a mi: “Sè che rašòn a mostra diši i ti lu pòs; da lì’n là ti speta Beatrìs, che di fede a è op’ra.
Ogni forma sostansiàl, ca è distìnta da la matèria e cun ic a è unida, dentri a à na virtùt che so a’è duta,
che sensa operà no vèn sintuda, e maj si la jòt al di fòu dal so efièt, com’ch’un àrbul s’jòt cal vif da la fueàda.[606]
Però da indulà cal vèn il concèt da li primi nòvis, no savìnt, lu tàs, com’pur da li prim’inclinasiòns ’l afièt,[607]
che doma vuàltris i vèis, com’che naturàl pa li às ghi’è di fà’l mièl; e di sta prin’volontàt diši no si pòs che ben o mal a meretàs.[608]
Adès, par tegni ogn’altr’impùls a chistu pojàt,[609] pur naturàl al è’l motu da la virtùt ca si òpera par tegni dut sestàt.[610]
Chistu al è’l prinsìpit da’ndà ca si cjoj dut’ la rašòn di sè chi meretàis, secònt ’l amòu ca risèif, cal sedi bon o brut. Chej che rašonànt a sòn zùs fin in font, ben savùt a àn di sta naturàl libertàt; ma moralitàt a ghi’an lasàt al mont.
Suponìn, duncja, che par necesitàt al nasi ogni amòu che dentri vi s’impìja, di dàighi fren o no il podej vi’è dàt.
Beatrìs sta nòbil virtùt a’ntìnt voja libera[611] di èsi, ma però vuarda di vèila’n mins s’a parlati si mèt via.”
La luna, cussì a mièšanòt tarda, parej ni feva li stèlis pì ràris, fata com’na mascjèla ben lustrada;
a coreva cuntra’l cjèl par che stràdis dal soreli ’nflamàdis cuant che chèl da Roma tra Sars e Cors zì jù lu jòt com’ducju i dìs.[612]
E chel spirt gentìl par cuj a à pì fama Pietola che la sitàt mantovana tant dal me pèis cjòlt mi veva d’insima;
ch’jò che la rašòn i’vevi a la buna ’nsima da li me domàndis pojada, i’eri lì insiminìt, com’un mona.
Ma sta gran sumièra i l’ai a colp pierduda apen’ che serta zent jodùt i’ai dopo, davòu da li nustri spàlis zà voltada.
E com’ Ismèn ch’jodùt al veva, e Asopo, visìn di luj, di nòt che furia e cašìn, che’i Tebàns a fèvin par invocà Baco, cussì par chel ziròn i so pas a slungjàvin, chej che ch’jodùt i vevi che, vegnìnt pocàs dal bon volej e just amòu, a stèvin.
Ta’un lamp uchì a èrin, pars’chè curìnt dut’si moveva che marmàja magna e doj di lòu sigànt a vegnèvin, planzìnt:
“Maria svelta a è zuda’n ta la montagna; e Sešar, par sotometi Ilerdi,[613] un sburt ghi’a dàt a Marsilia, zìnt in Spagna.”[614]
“Svels, svels, che’l timp a no bišugna pièrdi par puc amòu,” a sigàvin i’àltris davòu, “che par fà dal ben la gràsia a rinverdini a zedi.”
O zent, ch’adès il vustri tant grant calòu vi darà compèns, forsi, par vej spetàt cussì a lunc che ben al fès il vustri còu,
stu chì cal vìf, ca è pura veretàt, sù’l vòu zì, se’l soreli lus ghi ridà; ma dišèini ’ndà che’l pas al è situàt.”
Chistu al veva dita la me guida, e un di chej spirs al veva rispundùt: “Vèn davòu di me e t’jodaràs la strada.
Voja di mòvisi nu’n d’avìn a plen, che sostà i no podìn; ma’a nu perdona s’a ti pàr ch’i corini via par disdèn.[615]
Abàt i’eri di San Zen a Verona sot l’impero di chel bon Barbarosa che Milan cun dolòu ’ncjamò’l minsòna.
E un tal[616] al à zà’l piè in ta la fosa che fra puc al planzarà chel monastej e mal si sintarà di vej vùt potensa;
pars’che so fì, cul cuarp malàt par intej, e mins pešu ’ncjamò, e tant mal nasùt, pastòu lu’a fàt d’un post cal merita miej.”
No saj se pì al à dìt o s’al à tašùt pars’che zà’un bièl puc ni veva sorpasàt; ma chist’i’ai capìt, che di tegni mi’a plašùt.
E chèl ch’in dut e par dut mi veva judàt al à dìt: “Vòltiti: chej doj là vuarda ben com’ ca stàn rošeànt la musetàt.[617]
“Prin,” di scoltà ghi fèvin a dùcjus sen, “muars a sòn chej paj cuaj il mar si’a vierzùt,[618] che’l Gjordàn i so erès al jodès ben;
e chej che di fadìja no’an volùt cun chèl che di Anchìs frùt al era stàt, di na vita sensa Gloria a’an godùt.”[619]
Dop’che da nu si vèvin tant distacàt che òmbris, da no podej pì jòdilis, dentri a mi’è un nòuf pensej penetràt.
E nasi èco altri idèis divièrsis; da un’a l’altra cussì stupidìt i zevi che i vuj plan plan mi colàvin, imbacuchìs,
e’i pensèis’n sun tramutànt i stevi.
Cjànt Dicjanovèšin
In ta l’ora ca nol pòl il calòu dal dì intiepidì di pì il frèit da la luna, dal Satùrn vinsùt e dal terèn encjamò pì;
cuant ch’i Geomàns[620] la so Gran Furtuna in tal orient a jòdin amondi bunoruta, alsasi’n sù’n ta l’aria ’ncjamò bruna;
tal sun jodùt i’ai na fèmina barbota, stralocjada di vuli e strupiada, cun sgrìnfis par mans e di siera bruta.
I la vuardavi, e com che’l soreli al scjàlda li pars dal cuarp che la nòt a’ntirišìva, cussì dal me sguàrt ghi vegneva molada
la lenga, e dopo dut s’indresava in ta puc timp, e la muša tant pàlida, com’che’l volej’l vòu, ghi la colorava.
Dopo ch’a ben parlà si’era rimetuda, a cjantà a si’a metùt, che cun pena si sarès la me atensiòn da ic movuda.[621]
“Jò’i soj,” a cjantava, “na dols’ sirena che i marinàrs là’n tal mar i discjoj; che tant di dà plašej i soj plena!
Dal so cjamìn Ulìs straviàt i’ai al me cjànt; e chèl che a me al vèn a è rar cal zedi, cussì tant plašej ch’i ghi daj.”
Il so bièl cjànt si sinteva ’ncjamò ben cuant che jodùt i’ai na fèmina santa[622] visìn di me par cunfùndi l’àltra a plen.
“O Virgìlio, Virgìlio, cuj ca è chista?” a diševa cridànt, e luj’l vegneva tegnìnt i vuj puntàs sù che onesta.
Cjapànt l’altra, davànt a la vierzeva, la pansa mostrànt dentri li còtulis sbregàdis, fòu lasànt un tànf ch’a colp mi sveàva.
I’ai mòt i vuj, e’l bon mestri, “Tre vòltis zà ti’ai clamàt,” al à dìt. “Leva sù e vèn: cjatanghi’l bus pa’ndà ch’entrà ti pòdis.”
Levàt sù’i soj, e dal alt dì belzà al era plen ognùn daj ziròns di chistu sant mont; e via ’ndavànt, che’i ràis davòu i sintèvin ben.
Ghi zevi davòu, e’i partavi la me front com’chèl che di pensej al à tant colma che jodi a lu fà com’un miès arc di punt[623];
cuant che “vegnèit, par chì si và insima” i’ai sintùt diši, cun bon fà e dolsùt che chì di nu[624] maj si sìnt na tal calma.
Com’chès d’un cignu’l veva li àlis vierzùt; cun chès zì’n sù ni feva chèl dal parlà dols ch’entri scju muròns i vèvin sintùt.
Li plùmis si’a metùt a movi e svintulà, ‘Qui lugent’ afermànt di èsi beàs, ca varàn l’ànimis siòris da consolà.
“Se àtu che vièrs il bas vuardànt ti stàs?” la me guida a dìšmi a veva tacàt, dop’ch’i si èrin dal ànzul alc distacàs.
E jò: “Cun tant dùbit i mi sìnt atiràt da na nova visiòn: a ic a mi plèa, e’l me pensej nol vòu stàighi separàt.”
“Àtu jodùt,” al à dìt, “che vecja strèa[625] che par chè ’nsìma di nu si si lamenta; jodùt ti’as pur com’che ’l omp da ic si slèa.
Ma basta; e adès sù a la svelta: punta i to vuj’n ta dut chel splendòu che zirànt cu li grandi ròdis ’l eterno re al stà.”
Com’il falcòn, i so piè par prin mirànt, a si volta vièrs’l clamà e a si slungja par voja dal past che ulà lu stà tirànt;
cussì jò; e cussì lunc di che rocja rota par fàighi strada a chèl cal và’n sù i soj zùt fin ch’a zì atòr un a si rangja.[626]
Cuant che’n tal cuint ziròn mi soj cjatàt sù, zent i’ai jodùt che’n ta chèl a planzè’a pojada in cjera e voltada’n jù.
‘Adhesit pavimento anima mea’ ju sintevi diši cun suspìrs cussì als che la peràula apena s’intendè’a.
O elès di Diu, ch’i sufrìs chej scals che gjustìsia e speransa vi rìnt mancu durs, metèini’n ta la strada dal altri sbals.”[627]
“Se vuàltris i sèis dal stà pojàs lìbars,[628] e’i volèis al pì prest cjatà la strada, tegnèivi sempri a la destra daj murs.”[629]
La prejera dal poeta a era cussì stada rispunduda puc pì’ndavànt di nu, ch’alòr jodùt i’ai jò chèl di chista parlada;
e’i vuj mès voltàt i’ai ai vuj dal me siòr: e alòr luj consentìt al à cun bon sen al volej che daj me vuj ghi’a zùt intòr.
Podìnt duncja cussì fà di me inzèn, mi soj visinàt a che creatùra che puc prin i vevi sintùt cussì ben,
dišìnt: “Spirt che’n tal to planzi’l madura chèl che sensa di chèl a Diu no si torna[630], smèt un puc par me la to gran cura.[631]
Cuj èritu e parsè ch’i vèis la schena voltada’n sù, dìšmi, e se alc ti vòlis di là di’ndà che’l zì vivìnt mi mena.”
E luj a mi: “Pars’che li nustri schènis al volti a sè’l cjèl, ti lu savaràs, ma prin Scias quod ego i eri un daj Pièris.[632]
Tra Siestri e Chiaveri scori si sìntin li àghis di’un bièl flun, e dal so nòn il nòn dal me sanc al à’l pì alt scjalìn.[633]
Par un mèis e puc pì i’ai capìt benòn il pèis dal gran mant se chèl un dal fangu tègnilu’l vòu, ch’ogn’altri carc na pluma’l somèa’n paragòn.
La me conversiòn, na volta fàt pastòu di Roma, a è vegnuda ma’mondi tars; cussì, pars’che lì no si cujetava’l còu,
sùbit scuvrìt i vevi la vita daj bušiàrs: pì’n sù che vita lì a no partava; par chistu alòr si’a’mpiàt ’l amòu, se pur tars.
Fin lì, puora e lontana a steva da Diu l’ànima me, dut’tirada: adès, com’ch’i t’jòs, uchì punida a và.
Oh avarìsia, uchì i ti vèns mostrada: tal purgasi da l’ànimis pentìdis; e na pì amàr pena uchì no’è maj stada.
E com’che’n alt no zèvin i vuj nùstris maj, fìs com’ca èrin doma’n taj bens terèns, a vuardà ’n cjera a sòn cussì dal just punìs.
’L èsi avàrs tant tegnùt ni’a i juscj’ bens di amà, che’l fà nustri nol zovava, e par chèl gjustìsia chì fers ni tèn e strens;
cun mans e piè leàs di chì no si và, e chì, fin che al just siòr ben ghi zarà, a pansa in jù i restàn, fin ca ghi và.”
’Nzenoglàt mi’eri e’i volevi parlà; ma apena tacàt, luj a si’a necuàrt, scoltànt, dal riverì ch’i stevi par fà.
“Parsè,” al à dìt, “ti tentu cussì bas e stuàrt?” E jò a luj: “Pa la vustra dignitàt in cosiènsa mi soj ’nclinàt, svelt e fuàrt.”
“’Ndrèsa li gjàmbis, frari, tenti alsàt!” Al à rispundùt. “No sbalià: serf i soj un coma te e i àltris d’un’unica potestàt.
Se maj i ti’as chel sant evangelic sun cal à dita ‘Neque nubent,’ intindùt, t’jòs che’l me rašonà cun chèl al è dut un.[634]
Ma para via: no stà pì chì fermùt, chè’l to stà puc còmut ghi fà al me planzi, cal madura chèl ch’i ti vèvis zà jodùt.[635]
Na gnèsa i’ai di là, Alagia, che cussì buna a è, ma ca pòl vignì vuastada daj nùstris, e’n trista a zèdi a cambiàsi;
e ic a è l’unica ca mi’è restada.
Cjànt Vincjèšin
Cuntr’un miej volej[636], il volej mal’l pugna; chè, cuntra’l me volej, par fàighi plašej, trat fòu da l’aga i’ai puc sglonfa la spugna.
Mi soj movùt, e’l me duce pur par chej poscj’ che visinùs a èrin da la rocja, com’che plan si và’n taj merlès, poscj’ par usiej;
chè la zent che gota par gota a sbìcja paj vuj il mal che dut il mont al òcupa ’ngrumàd’ a era fin lontàn da la rocja.[637]
Che maladeta ti sèdis, vecja lupa,[638] chì pì d’ogn’altra bèstia[639] ti’as preda pal abìs da la to fàn che maj si stropa!
O cjèl, che cul zirà da la so roda a si cròt che dut chì jù a zedi a tramutasi, cuant a saràja ic da chèl[640] fòu butada?
Avànt i zèvin, atèns tal mòvisi e jò sempri atènt ai spirs, ch’i sintevi planzi da fà tant dòu e pur lagnasi;
par cašu ‘Maria me!’ sintùt i vevi sigà davànt di nu’n ta chel lamìnt grant, com’na fèmina cuant che dal part a sint’l movi;
proseguìnt cun “Puareta ti’èris tant, com’che ben jodi si pòl dal ospisi;[641] ’ndà che jù ti’as metùt il to cargu sant.”
E’n sèguit i’ai sintùt: “O bon Fabrisi, ch’i ti’as preferìt mišeria e virtùt al doventà un grant siòr dut plen di visi.”[642]
Sti peràulis mi vèvin cussì tant plašùt, che ’ndavànt mi soj tiràt par miej cognosi chel spìrit ch’i vevi apena sintùt.
Encjamò’l contava dal còu bon che cussì Nicolò mostràt’l veva vièrs li frùtis par ch’ogn’una ’l onòu a mantegnesi.[643]
“O ànima che tant ben ti favèlis, cuj èritu,” i’ai dìt, “e parsè besola tu i pàrtitu in mins sti bieli làudis?
Ripajada a sarà la to peràula se jò i torni a finì chel cjaminà curt di che vita che a la fin a svuàla.”
E luj: “Ti dišaraj, ma no pal cunfuàrt ch’jò mi spèti par di là, ma pa la tanta gràsia ca ti luminèa prin da la muàrt.
Jò’i soj stàt radìs di che bruta planta ca scurìs duta la cristiana cjera cussì che di rar un bon racòlt a buta.
Ma se Lil, Gand e altri poscj’ di Fiandra a podèsin, sùbit a sarès vendeta; e cussì i lu prej, luj[644] cal jòt sè ca è vera.
Di là clamàt i’eri Ugo Cjapeta: da me nasùt al è ogni Filip e Gigi, che scju dìs a tègnin la Fransa dreta.
I eri fi di un becjàr di Parigi: cuant ch’i regnàns antìcs a sòn vegnùs a mancjà, fòu che chèl fàt frari, ’l ùltin Carolìngi,
in man me’l fren i soj vegnùt a cjatà dal governo dal stat, e tanta potènsa i vevi—e tancju amìs pur—ucà,
che da la corona vedula la fuarsa zuda ghi sarès a me fì, dal cual inisi’an vùt i vuès sàcris di sta cjaša.[645]
Fin al dì che la gran dote provensàl al me sanc a no ghi’a cjòlt la vergogna, al valeva puc[646], ma nol feva dal mal.
Tacada a era lì[647] cun fuarsa e fà da cagna la so rapìna; e dopo, par amenda, Pontì al veva cjòlt, e Normandì e Gascogna.
In Italia Carlo, par no stà’n banda, prin al veva fàt vìtima di Coradìn, e dopo al veva mandàt la sù Tomàs, par amènda.[648]
Un dì pì avànt i’jòt, puc pì di chì ch’i sìn, che fòu’l tira n’altri Carlo da la Fransa, par che miej cognosùs luj e’i sòs’vègnin.
Fòu’l vèn sens’arma, fòu che cun che stesa che gjostràt’l veva Gjuda[649], e che al punta cussì ch’a Firense scopià ghi fà la pansa.
Da chist, no cjera ma vergogna tanta al guadagnarà, par se stes tant pì graf cuant pì lišej chistu grant dan al conta.
’L altri[650], belzà tiràt fòu da la so naf, jò’i jòt che so fia’l vènt, fašìnt marcjàt com’cal fà’l pirata cun ogni so sclaf.
O avarìsia, se altri ti eše restàt di fà dop’di vej il me sanc a te ’tiràt, che nencja’l so èsi a nol tèn curàt?
Par che mancu’l somej’l mal futùr e pasàt, i jòt in Alagna[651] entrà’l floudilìs e’n tal so vicjàr Crist vignì caturàt.
Di nòuf i jòt ca ghi fàn tontonàdis; i jòt che di nòuf a ùšin ’l ašèit e la fièl, e murì lu fàn fra i grancj’—ma vifs—làris.[652]
I jòt il nòuf Pilàt cussì tant crudèl, da chistu tant puc sasiàt, sensa decrèt tal Tèmpli partà i làris, stu Filìp Bièl.[653]
O Siòr me, cuant i varàju il dilèt di jodi la vendeta che, platada,[654] a dulsìs la to fota’n tal to segrèt?
Se ch’jò’i diševi di ic, che spošada cul spìrit sant, che stesa ca ti’a fàt vignì a mi par cualsìasi domanda,
tant al è’l rispundi a chèl ch’i vìn preàt durànt il dì; ma apena ca si fà nòt, un sùn contrari al vèn da nu alsàt.[655]
Di nòuf ’dišìn di Pigmàlion, chèl simiòt traditòu e lari e paricida che’mpasudìt si veva cul oru di Sichòt;[656]
e la mišèria di chel tiràt di Mida che patìt al veva pa la so domanda ’ngòrda, che ridi a fà cuant ca è ben pensada.
Dal mat d’Acàn, po, ognùn si recuàrda da la so trufa, sì che da la ira di Gjosuè’l sìnt encjamò la muarduda.
E dopo acušàn cul so omp Safìra; laudàn i scals cal à vùt Eliodoru; e in’infàmia dut stu mont al zira
Polinèstor che copàt ’l à Polidoru: taj ùltins timps a si sìnt sigà: ‘Hej, Cras, dìšni, ch’i ti lu sàs, di sè’l saja ’l oru?’
Ogni tant un al parla alt e l’altri bas secònt l’afesiòn che a zì a ni spirona, prin amondi fuàrt e dop’a pas pì bas:
però al ben che al dì si ghi rašòna, i no eri ’l ùnic jò, ma uchì visìn no si feva sinti altra persona…”
Nu’i èrin zà partìs da stu Capetìn[657] e’i si sbrigàvin di zì sempri pì’ndavànt èncja s’a no era fàsil in ta stu stret cjamìn,
cuant ch’jò i’ai sintùt, com’alc cal và colànt, tremà’l mont; e alòr un frèit i’ai sintùt com’un che a la muàrt si stà visinànt:
a è vera che cussì fuàrt Del[658] nol scjasava dut prin che Latona’n ic ghi fašès il nit e’a parturì i doj vuj dal cjèl si vès metùt.
Un grant sigà al è di lì dopo par dùt partìt, tal, che’l me mestri vièrs di me si’a voltàt, dišìnt: “Ti sòs cun me: no sìntiti vilìt.”
“Gloria in excelsis Deo,”[659]mi’a someàt che dùcjus a dišèvin, da chèl che di capì, a stent, da dut chel cjantà mi’era dàt.
Fers i stèvin nuàltris lì a sinti, com’i pastòus ca vèvin par prin sintùt chel cjànt, fin che chèl e li scòsis zùdis a èrin a finì.
Di nòuf alòr avànt pal nustri cjamìn sant, vuardànt li òmbris distiràdis in cjera, ca si stèvin belzà di nòuf lamentànt.
’L ignorà no mi’a maj cun tanta guera fàt vignì cussì tanta voja di savej; se la memoria a mi resta vera
che alora’n tal pensej mi pareva di vej; e di domandà i’eri masa ansiòus, e lì d’jodi alc da besòu i no vevi’l podej:
cussì i zevi’ndavànt tìmit e penseròus.
Cjànt Vincjunèsin
Che sèit naturàl che maj si sàsia, fòu che cun l’aga che cun chè la fruta samaritàna[660] domandàt a veva la gràsia,
mi muardeva, e’ndavòu a la svelta, ’ntrigàt daj spirs, i zevi al me duca, patìnt pur jò da la justa vendeta.
E jòt tu, pròpit com’cal descrìf Luca, Crist ghi’a aparìt a doj in strada, dop’che dal sepolcri al era tornàt fòu cà,[661]
èco n’ombrena, davòu di nu vegnuda, cul piè atenta di no pestà i distiràs; parlàt ni à, prin di vèila ben joduda,
e ni’a dìt: “Fràdis, che Diu vi dèdi pas.” Nu’i si sìn voltàs a colp, e Virgìlio un daj sens ghi’a fàt a chistu adatàs.[662]
Dopo al à tacàt: “Tal beàt concilio ca ti meti che cort granda e justa che metùt mi à’n tal etern’ ešìlio.”
Cun nu’n premùra, “Ma coma!” al à dita, “Se di zì sù’i vèis par Diu puc mèrit, cuj vi àja pa la so scjala fàt da scorta?”
E’l me mestri: “Se ben ti’as i sèns capìt che chistu’l parta e ’l ànzul al segnala,[663] cal zarà sù cuj bòis ti capiràs sùbit.
Ma pars’che chè che dì e nòt a fila[664] di filà par luj no veva’ncjamò finìt, e Clot a’nsìst di fà par dùcjus la fila,
la so ànima, sòu dal me e to spìrit, in sù a no podeva vignì besola che coma nu no podeva vej chistu[665] capìt.
alòr’i soj stàt jò tràt fòu da la gran gola dal infièr par guidalu, e pur pì’n sù, fin ca podarà menalu la me scuèla.
Ma dìšmi, si ti sàs, parsè cal scjasava sù puc fà stu mont, e parsè a una vòus dùcjus’an parùt sigà da chì in jù.”
Cussì parlànt, di sè ch’i eri dešideròus al à ben capìt, che dom’cul nòuf sperà si’a fàt la me sèit na pì pìsula cròus.
Chèl al à tacàt: Maj e maj a no sarà che sens’òrdin a sedi la religion da la montagna[666], o che pì no s’ušarà.
Chì’l timp al è lìbar d’alterasiòn: di chèl che’l cjèl da sè in sè al risèif chì a si pòl cjatà—e no di altri—rašòn.
Par chèl nè ploja nè tampiesta nè nèif nè calìgu nè rušada pì’n sù a cola ’n ta sta scjala di tre scjalìns, nencja par intìf:
nè nulòn nè nuluta si jòt ca cala, nè tons nè lamps, nè la fia di Traumànt,[667] che’n tal aldilà’l stes post spes a mola:
il vapòu sec a no si alsa pì’ndavànt dal pì alt daj tre scjalìns ch’i’ai minsonàt, ’ndà che’l vicari di Pieri’l fà da sant.
Cal tremi un puc pì’n jù a pòl èsi veretàt; ma par vint che in cjera a si plata, i no saj parsè ma chì sù maj al à tremàt.
Chì a trema cuant che n’ànima neta a si sìnt, cuant ca và’n sù o ca si mòuf par zì’n sù, e a siga ben contenta.
Al prova’l so stat pur il so volej, nòuf, chè, dut lìbar adès di cambià convènt, l’ànima’l surprìnt, e’ntòr di plašej ghi plòuf.[668]
Prin a vorès, ma a no lasa’l talènt che la gjustìsia dal alt, cuntra che voja cal veva di pecjà, a mèt al tormènt.[669]
E jò che’n ta stu post i’ai patìt via sincsènt àis e pì, pur adès i’ai sintùt na voja di zì’n alt, na libera voja:
ma scju bòis spirs, e’l teremòt, ti’as sintùt che par chista montagna a vàn laudànt il Signòu, che svels jù fedi zì’n sù, par dut.”
Cussì ni’a contàt; ma’a si la steva tant godìnt dal bevi com’ca era granda la sèit, ch’encj’jò stu chì mi lu stevi tant gustànt.
E’l me sàviu duce: “Ormaj i jòt la rèit che chì vi lèa sù e com’ca vi mola, il parsè dal tremà e dal godi la sèit.[670]
Ma dìšmi, par plašej, cuj èritu ulà, e parsè par tancju sècuj distiràt chì sotu stàt? Dìs, e la rašòn dàmila.”
“Tal timp lontàn cuant che’l bon Tito, judàt dal grant re, vendicàt’l veva li ferìdis ca sbicjàvin’l sanc da Gjuda baratàt,
cul nòn cal crès onoràt’n ta li memòris,[671] i’eri jò di là,” rispundùt al à chel spirt, “cun fede no’ncjamò, ma òperis famòšis.
Cussì dols al era’l me poètic spirt, che, tološàn[672], a sè mi’a tiràt Roma, ’ndà che la me front meretàt a veva’l mirt.
Là ’ncjamò la zent Stasio a mi clama: di Tebe cjantàt i’ai, com’pur dal grant Achìl; ma colàt i soj sot la secònda cjama.[673]
Sul me ardòu li falìscjs tal me curtìl[674] a colàvin e a scjaldàvin, da la dura flama,[675] che dut atòr a luminèjn, pì di mil;
da l’Eneide i dìs, che da vera mama mi’a tant nudrìt cuant ch’i stevi poetànt: sensa di ic, scrìt no varès nuja di fama.
E par èsi stàt vif ulà pròpit cuant che Virgìlio al scriveva, i varès dàt un àn pì di sè ca mi tocja’n ta stu bant.”[676]
Vièrs me sti peràulis Virgìlio al veva voltàt cun muša che “Tas” a diševa, tašìnt; ma miga dut a pòl fà la volontàt,
ch’al ridi e planzi fàsil ghi’è’l zì seguìnt la pasiòn da ’ndà che ’l un e ’l altri’l vèn, che’i pì onèscj’ a stent si tègnin, pur volìnt.[677]
E jò i’ai suridùt, com’un cal fà’un sen; e tašùt al à’l spirt, e n’ocjada mi’a dàt in taj vuj ’ndulà che’l ver a si lès pì ben;
e “Se’n ben un grant sfuàrs[678] ti tèn alsàt,” al à dìt, “parsè pròpit’n ta stu momènt i’atu suridùt, com’ch’jò i’ai ben notàt?”
Jò chì da na banda a l’altra mi volti a stent: ‘Tas,’ a mi dìs chista; che altra cun primura a vòu ch’i diši; e’l me mestri, atènt,
il me suspìr al sìnt, e “Nosta vej poura,” a mi dìs, “di parlà, ma còntighi pur sè cal vòu savej cu la pì gran cura.”
Alòr jò: “Maravèiti, maravèiti pur, spirt antìc, di vèjmi a ridi notàt; ma èco n’altra maravèa, par sigùr.
Chistu che’n alt al tèn il me vuli guidàt, al è chel Virgìlio che l’ispirasiòn di cjantà daj òmis e daj dèos ti’a dàt.
Se’l me ridi’l pareva vej altra rašòn, chè a no era vera; cròt invensi che chèl al era che di luj ti’as dàt espresiòn.”
Zà ai piè lu jodevi inclinasi dal me mestri, ma luj al à dìt: “Fradi, jò e te i sìn spirs; a n’ocòr sbasasi.”
E chèl in tal alsasi: “Ben ti pòs jodi il grant amòu che a te mi scjalda cuant che di sè ch’i sìn pì no mi recuardi,
e’i trati na ombra com’roba solida.”
Cjànt Vincjaduèšin
’L ànzul al era zà davòu di nu restàt, chèl che par chèl tal sest ziròn entràs i’èrin, dopo vèjmi da la front n’altri P[679] netàt;
e chej che di vej gjustìsia a volèvin dìt ni veva ca èrin beàs, e li so vòus[680] doma cun sitiunt uchì a finìvin. E jò, mancu che’n altri poscj’ gravòus i zevi, e’ai spirs svels ghi stevi davòu cun’un pas ca no mi’era par nuja penòus,
cuant che Virgìlio ’l veva scuminsiàt: “’L amòu, impijàt da virtùt, altri al à sempri ’mpijàt, se la so flama mostràt si’a par di fòu;
e dal momènt che chì jù al è capitàt, di fàt, tal limbo dal infièr, Gjovenàl, che sen da la so afesiòn mi’è stàt dàt,
il me benvolej par te al è stàt tal che maj al era stàt cun maj’ncuntrada persona, che curt mi somearà’l scalà stu rivàl.[681]
Ma dìšmi, e d’amìc ti mi’as di perdonà si mi faj lìbar di molà’un puc il fren, e tu coma compaj cun me rašona:
com’eše ca si’a’nserìt in tal to sèn l’avarìsia, tal miès di cussì tant sintimìnt che di chèl un omp coma te al era plen?”
A Stasio a ghi’a sbrisàt da ridi sintìnt sti peràulis, ma dopo al à rispundùt: “Ogni mot dal to amòu contènt mi rìnt.
Spes a susèdin ròbis, un puc di dut, ca ni fàn dubità ca sèdin vèris pars’che la vera rašòn i no vìn jodùt.
Tu ti cròdis—chistu a s’jòt da li to domàndis— ch’jò’i sedi stàt tiràt[682] ta l’altra vita, forsi parsè ch’i’eri’n ta che bàndis.[683] Tèn in mins che l’avarìsia distanta da me pur masa a era, e sta dismišùra par sècuj cjara pajà mi l’an fata.
E s’a no fòs ch’jò cjatàt i’ai la me cura cuant che capìt i’ai se ch’i ti esclàmis, secjàt da sta nustra puora natura,
‘Parsè no sostegnèišu, o santi bràmis dal oru, ’l apetìt di scju puòrs mortaj?’, zirànt i sintarès che gran sburtàdis.[684]
Alora i mi soj necuàrt, pì di maj, dal me grant spindi, e i mi soj pentìt alòr di chistu e di ducju i altri maj.[685]
Cuancjus ca risorgiràn cul cjuf sparìt[686] par ignoransa di no vej savùt stà pecja netà, pentìs, in vita o’n tal so lìmit.[687]
E a è pur ver che la colpa ca fà zì via par dreta opošisiòn n’altri pecjàt, insièmit cun chèl uchì’l so vert a secja:[688]
alora, s’jò’i mi soj tra che zent cjatàt ca plans l’avarìsia, par vignì purgàt dal so ešàt contrari a mi’a tocjàt.”[689]
“Adès, cuant che da li crudèl àrmis ti’as cjantàt, e di che puora disgrasiada d’Jocàsta,” al à dìt chèl cal veva i pastoràls[690] cjantàt,
com’ca s’jòt da chèl che Clio[691] a tasta, tiràt no ti veva ’ncjamò tra zens fedèlis la fede, che sensa di chè’l bon fà nol basta.[692]
Cussì esìnt, cual soreli o cjandèlis a ti’àni stenebràt cussì che dopo alsàt ti’as davòu dal pescjadòu li vèlis?”
E chèl a luj: “Tu par prin ti mi’as inviàt a Parnàs a bevi’n ta li so gròtis, e par prin a Diu ti mi’as iluminàt.
Ti’as fàt coma chèl cal và’n ta li nòs scùris, che’l lumìn cal tèn davòu no ghi zova, ma dopo di luj’l lasa zens ben studiàdis,
cuant che dìt ti às: ‘Il sècul si rinova; a torna gjustìsia e’l prin timp umàn, e dal cjèl a vèn jù na rasa nova.’[693]
Tu[694] ti mi’as fàt poeta, e tu cristiàn: ma par che miej ti jòdis il me ritràt, a coloralu i slungjaraj la man.
Il mont intej al era zà plen doventàt da la cristianitàt, ben semenada da dut chel discori su l’eternitàt;
e la peràula, zà minsonada, d’acòrdu a zeva cuj nòufs predicjadòus; che a lòu ghi’ai la me atensiòn prestada.
A pàrimi a sòn prest vegnùs sens da la cròus, che cuant che Domisiàn ju’a perseguitàs, sensa’l me planzi no sòn stàs i so dolòus;
e mentri che di là i vevi ’ncjamò i me pas, judàs ju’ai, e li so ušànsis jùstis a’an fàt sì che ogn’altra seta i dispresàs.
E prin ch’jò’i condušès i Grecs in ta l’àghis[695] di Tebe, poetànt, i soj stàt batiešàt; ma, pauròus, platàt i vevi li me nov’idèis,
e paganèšin par lunc timp i’ai mostràt; e par stu pìsul timòu il cuàrt sìrcul a mi’a par pì di cuatrisènt àis serclàt.
Tu duncja che vierzùt i ti mi’as il vul che sieràt al era stàt al ben ch’i’ai contàt, mentri che sù’i zìn vièrs il pròsin sìrcul,
dìšmi’ndà che l’antìc Terensio’l vèn cjatàt, Cecilio, Plauto e Vario, si ti lu sàs: dìšmi ’ndà ca sòn se ognùn ’l è danàt.”
“Scju chì e Persio e jò e àltris rivàs,” al à dìt il duca me, “cun chel Grec i sìn[696] da li Mùšis miej nudrìs d’altri so latàs,
ta’un sìrcul da la scura prešòn, tal prin: tanti vòltis i rašonàn di chel mont[697] ’ndà che li nustri nànis sempri a vìvin.
Euripide al è cun nu, e Antifònt, Simonide, Agaton e àltris pur, grecs che cul oràr a ornàvin la front.
Chì da la to zent[698] a si pòl jodi pur, com’Antigone, Delfilia e Argja, e che puareta di Ismene[699], ic pur.
A s’jòt encja chè ca à mostràt Angja: chì a è la fia di Tirèsia e Tètis e cu li so sòus a è pur Deidània.”
Chì a àn i poès tašùt, li me guìdis, di nòuf atèns a vuardà atorotòr, lìbars da zì pì’n sù e da parètis;[700]
li prin’cuatr’òris dal dì a èrin alòr zà’n davòu, e la cuinta a era al timòn, alt alsànt la punta ruvìnt, com’un fòr,
cuant che’l me duca: “I cròt ch’i fìni benòn a zì a destra, voltànt li spàlis al mont, coma al sòlit zìnt atòr dal ziròn.”
Cussì dal ušu pasàt i vìn fàt cont, e seguìt i vìn il cors cun mancu suspièt, segnalàt dal spirt ca ni tegneva cont.
Lòu a zèvin davànt e jò ghi stevi dret davòu e’i scoltavi atènt i so discòrs, che pa la me art di poetà mi dèvin dilèt.
Ma dut t’un colp al à rot scju biej discòrs un àrbul che cjatàt i vèvin in miès la strada, cun milùs bòis, dal odorà amondi dols;
e com’che a un pin’n alt ghi và la butada da ram a ramàs, cussì a chèl in jù, par che nisùn a ghi fès na scalada.
Da’ndà che’l nustri zì al era sieràt sù, da na rocja’n alt’a gotava’un licòu clar che’n ta li fuèis al zeva a spàndisi sù.
Movùs si’an i doj poès vièrs il moràr[701] cuant che na vòus dal dentri da li fràscjs sigàt a à: “Stu mangjà vi sarà tant cjàr.”[702]
Dopo a à dìt: “Pì ghi pensava a li nòsis Maria, ca fòsin bùnis e’ntèris, che a la so bocja, ch’adès a rispùnt par vuàltris.[703]
E li antìchis romànis contèntis a èrin aga di bevi; e Danièl mangjàt nol veva maj alc che ròbis vèris.[704]
Ta l’etàt dal oru, cuant che dut a era bièl, gustòšis a èrin par la fàn li glàndis e pa la sèit ogni rìvul al era mièl.
Mangjànt doma milùs e cavalètis, il Batìsta a si veva nudrìt in tal dešèrt: par chèl luj al era grant e plen di glòris[705]
tant d’èsi cul mant d’Evangelìst cujèrt.
Cjànt Vincjatreèšin
Mentri che’i vuj in ta li fràscjs vèrdis i ziravi, coma cal fà di sòlit chèl che a la cjàsa[706] d’usièj al pièrt òris,
coma’un bon pari’l me duca “Fiòl me,” mi’a dìt, “vèn avànt, che’l timp ca ni’e stàt asegnàt ušalu a ni tòcja cun pì mèrit.”
Il sguàrt, e’l me pas pur, i’ai a colp voltàt vièrs i mèstris, che cussì ben a discorèvin che sensa sfuàrs mi tegnevi a lòu tacàt.
Ma èco che planzi e cjantà sintùt i vìn ‘Labia mea, Domine’ in maniera tal che dilèt e dolòu sintùt i vèvin.
“O dols pari me, i sìntiu roba vera?” tacàt i’ai jò. E luj: “Ànimis ca stàn forsi provànt di zì da stu post ca ju siera.”[707]
Alòr com’che’i pelegrìns penseròus a fàn, pasànt par strada zent ca no cognòsin, ch’a lòu si vòltin ma sempri avànt a vàn,
cussì di par davòu svels a vègnin tàncjus spìrs che mirànt, ni sorpasàvin: silensiòus e devòs a ni miràvin.
I vuj scurs e’nfosàs dùcjus a vèvin, cu la muša cussì magra e pàlida che doma pièl e vuès a someàvin:
i no cròt che cun scusa cussì tirada tant sèc Erisitòn[708] al fòs stàt fàt, cuant che’l dišùn al temeva, a la granda.
“Èco,” jò mi’eri a pensà sofermàt, “la zent ca è zuda a pièrdi Gjerušalèm, cuant che Maria di bec al fì ghi’a dàt!”
I bus daj vuj anej a parèvin, di gjèmis sensa sen: chèl che’n tal mušu daj òmis al lès “om,” chì al varà tant ben cognosùt la “em.”
Cuj al crodarèsia che ’l odòu d’un pom tant podej al vès e brama’l generàs, e chèl d’un’aga pur, sensa savej com’?[709]
Zà’i pensavi al parsè ca èrin afamàs, pa la rašòn ch’encjamò no s’jodeva da la pièl scajoša e cuàrps secjàs,
cuant che dal pì font dal cjàf al voltava i vuj vièrs me un spirt, fisànt me par dut e sigànt fuàrt: “Ma jòt cuj ch’i jòt. Ma và!”
Di muša maj lu varès ricognosùt, ma maj, e pur da la so vòus i’ai ben capìt cuj cal era, ma no dal so aspièt brut.
Chista falìscja[710] a mi’a rimpijàt sùbit la cognosensa di stu cjàf dut cambiàt, e la muša di Farèis i’ai percepìt.
“No badàighi, và, al aspièt dut secjàt,” al à preàt, “che la pièl cussì m’imbrutìs; magri magri, purtròp, i soj doventàt.
Ma dìšmi di te e di chej doj spìris ca mi par ca ti stàn fašìnt di scorta: sù, conta pur, che jò’i soj dut orèlis.”
“La to muša, che dolùt mi’a zà muarta, i plans encj’adès cun altritànt dolòu,” rispundùt ghi’ai, “tal jòdila cussì stuarta.
Ma, Diu bon, dìšmi se ca vi sfuèa fòu: no fami diši mentri ch’i mi maravej, che mal al pòl diši chèl che altri al à’n tal còu.”
Alora luj a mi: “Dal divìn volej jù a vèn virtùt’n ta l’aga e’n ta la planta ch’jodùt ti’as davòu, par cuj i no soj pì’ntej.
Duta chista zent che planzìnt a cjanta par vej vùt gola fòu d’ogni mišura, chì’n fan e’n sèit si rifà di nòuf santa.
Di mangjà e bevi ni fà voja pura ’l odòu che fòu’l vèn dal frut e dal sclapìs che’ntà stu len si spànt pa la verdura.
E no doma na volta, in ta sta curnìs zirànt, si rinfrèscja la nustra pena: èco che’nvensi di godimìnt, pena’i dìs,
che che voja a chej àrbuj ni mena che menàt al veva Crist a diši: ‘Eli,’ cuant che liberàt ni veva cu la so vena.”[711]
E jò alòr a luj: “Forèis, da chel dì cuant ch’i ti’as cambiàt mont a miej vita, nencja sincuant’àis no sòn pasàs fin chì.
Se di pecjà a chel punt da la to vita pì no ti podèvis, prin di che ora cuant ch’il bon dolòu a Diu ni riconeta,
com’sotu belzà rivàt chì parzora? i ti crodevi’ncjamò la jù di sot indà che’l timp cul timp a si ristora.”[712]
Alòr luj a mi: “Cussì svelt a mi’a mòt a cjoj e bevi’l dols amàr daj martìrs la so Nela cun chel so planzi diròt.
Cul so preà devòt e cuj so suspìrs cjòlt a mi’a dal plan indà ca si speta[713] e judàt mi à a sorpasà i àltris zìr’s.
Diu tant pì al gusta e dileta la me veduluta—oh’l ben ch’i ghi’ai volùt!— cuant pì il so ben lu fà ic besoluta;
chè la Barbagja di Sardegna a è’n dut pì plena di fèminis onèstis che la Barbagja d’indà ch’jò’i soj vegnùt.[714]
O bon fradi, cussì a sòn li ròbis! Il timp da vignì ’lu jòt belzà tant ben ca no saràn sti òris chì tant antìchis,
cuant che dal pulpit tonà si sintarà ben cuntra chel scàndul da li florentìnis che li tètis fòu a mòstrin dal so sen.
Cuàlis bàrbaris maj, o saracènis, a èrini che par fàlis zì cujèrtis a ocorèvin les di spirt o les civìlis?[715]
Ma se sigùris a fòsin li svergognàdis di chèl che’l cjèl al stà zà par lòu preparànt, par sigà a varèsin zà li bòcis vièrtis;
che se’l jodi’ndavànt no mi stà ’nganànt, prin a patì a zaràn che a meti sù pel chej ch’adès consolàs a sòn cul ninanainànt.[716]
O fradi, ti tentu platàt? Dìšmi chèl. Jòitu che no doma jò, ma pur chista zent ti stà mirànt, ulà ch’al soreli ti ghi fàs vel.”[717]
Alòr jò a luj: “Si no ti jòdis a stent sè ch’i ti èris par me e jò par te, chel pensej’l darà puc gust’n ta stu momènt.
Di sta vita cjòlt mi’a chèl che di me ti jòs pì’ndavànt, l’altra dì, cuant che rotonda[718] la sòu di chèl si’a mostrada’n front di me,”
e’l soreli i’ai mostràt. “Chèl pa la profonda nòt mi’a menàt di chej ca sòn pròpit muàrs cun chista cjàr vera che luj’l seconda.[719]
Da la jù mi’an tiràt sù i so cunfuàrs, vegnìnt’n sù e atòr da la montagna ch’a’ndresa vuàltris che’l mont al à fàt stuàrs.
Chist’ànima a à dìt ca vòu èsimi compagna fin ch’i rivaraj là ca’è Beatrìs, indà che ic stesa mi sarà compagna.
Virgìlio al è chistu che cussì mi dìs,” e’l me dèit a lu’a’ndicàt, “e chel altri al è chel spirt che par chèl puc fà scjasàt a à ogni curnìs
di stu mont, cal vòu che da chì al zedi, chel spirt.[720]
Cjànt Vincjacuatrèšin
Nè’l diši il zì, nè’l diši’l diši al feva ralentà; ma, discurìnt, i zèvin fuàrt, com’na naf che cun bon vint davòu a zeva;
e ogni spìrit, someànt do vòltis muàrt, cuj so vuj ’nfosàs a si maraveàva cuant che dal me vivi si veva necuàrt.
E jò, cul me parlà ch’avànt al parava, i’ai dìt: “Tal zì sù chista[721] forsi a tarda pì che s’a no fòs par chèl che cun me al và.
Ma dìšmi, si ti lu sàs, ’ndà ca è Picarda; dìšmi se’n ta sta zent an d’è cualchiduna di mèrit che cussì fìsa mi vuarda.”
“Me sòu, che tra ’l èsi biela e buna no saj cual che pì a fòs, a’è zà ca gòt là’n tal alt Olimpo la so corona.”
Cussì al à tacàt, e dopo: “Chì i no sìn sot divièt di nominà i spirs, che dut svanìt pal dišùn al è’l nustri lineamìnt, che pì no s’jòt.
“Chist,” a luj puntànt il dèit, “al è Bonunìt,[722] Bonunìt da Luca; e che muša là, che pièl e vuès a è pì di chè d’altri spìrit,
taj so bras[723] la Glišia Santa al veva vùt ulà: dal Tors al era, e al purga par dišùn li bišàtis al vin che tant ghi vèvin fàt gola.”[724] Tàncjus àltris mi’a nominàt, un a un; e d’èsi nomàs dùcjus contèns a parèvin, e malcontèns i no’n d’ai jodùs, nencja un.
Jodùt i’ai ch’a vuèit, par fan, i dincj’ ghi zèvin d’Ubaldìn da la Pila e Boniofasiu che tàncjus a luj, da bon pastòu a zèvin.[725]
Jodùt j’ai il siòr marchèis che pì spàsiu al veva vùt di bevi a Forlì, sens’èsi maj sut, e tal al era da no sìntisi sàsiu.
Ma com’cal fà chèl cal jòt, stimànt in dut pì chist che àltris, cussì jò a chel di Luca, che tant curiòus di me mi veva parùt.
Luj’l borbotava; a mi pàr ‘Gentuca’ di vej sintùt, ulà[726] cal patìva’l turmìnt da la gjustìsia, che tant ju frèa[727] ucà.
“O spirt,” i’ai dìt, “ch’i ti pàrs tiràt a simìnt di parlà cun me, fati pur intindi, ch’i zini cul to diši ducju doj godìnt.”
“Na zovinuta jodi ti podaràs chist dì,” al à scuminsiàt, “ca ti farà godi la me sitàt, encj’ se pì d’un ’la cridi.
Via ti zaràs cun chist antijodi: se dal me murmurà ti vès cjòlt eròu, ròbis vèris il just ti farà jodi.
Ma dìšmi se jò’i jòt pròpit chèl che fòu al à tràt li rìmis nòvis ca vàn cussì tacànt: ‘Fèminis ch’i sèis partàdis al amòu’.”[728]
E jò a luj: “Jò’i soj fàt cussì, che cuant ch’Amòu m’ispìra, i noti; e si sìnt che dentri mi parla, fòu i vaj contànt.”
“O fradi,” ’l à dìt, “adès i jòt ’l impedimìnt che’l Nodàr e Guiton e me ’l à tegnùt lontàn dal nòuf stil e bièl[729] che jò’i sìnt!
Ben i jòt li vustri pènis, com’ch’in dut, davòu da l’ispiratòu[730], a stàn strètis; che cu li nùstris no’era maj susedùt;
e se un al vòu zì pì a li lùngis, altri no ghi jòt dal un o dal altri stil”; e, sodisfàt, nol à dìt pì peràulis.
Com’i usièj che d’unvièr a stàn lunc il Nil, in ta l’aria ogni tant a somèjn na schiera, ma dopo un davòu l’altri svels svuàlin a fil;
cussì duta la zent che lì a era, voltànt il cjàf, slungjàt a veva’l pas, tant par magrèsa e volej lišera.
E com’un che di trotà no gh’impuartàs, zì’l lasarès i compàis, restànt in davòu a spetà che’l grant tirà flàt a si sfogàs,
cussì ju’a lasàs ca pasàsin ducju lòu Forèis, e davòu di me al è vegnùt, dišìnt: “Di nòuf cuant si jodarìnu, o signòu?”
“No saj cuant ch’i vivaraj,” ghi’ai rispundùt; ma sens’altri no tornaraj cussì tant prest ch’a la riva’i no saraj zà cul volej vegnùt;[731]
e chel post indà ch’i vivevi, dal rest, di dì in dì sempri pì a si spolpa e a fà na bruta fin al pàr dispòst.”
“Adès và,” al à dìt, “che chèl che pì al à colpa, jò’i jòt pa la coda d’una bèstia tràt vièrs la val ’ndà che maj nisùn si scolpa.
Sta bèstia a pas sempri pì ’celeràt a và, e ghi dà na tal sacagnada da lasà chistu puòr diàu[732] dut masacràt.
Sti ròdis[733] no’an tant pì di na voltada,” e alsàt al à’i vuj al cjèl, “prin d’èsiti clar’ sè che da me no pòl pì èsi mostrada.
Ma tu resta pur chì; che’l timp al è cjàr in ta chistu post, che jò in pièrt masa cjaminànt cun te, cussì, pari a par.”
Com’che galopànt a vòltis’l vèn tal vièrt un cavalièr, la prima linea saltànt, e ’ndavànt al và par fasi ’l onòu dal prin urt,
cussì da nu’l era zùt, cun pas altritànt grant; e jò i’ai paràt via a zì cun chej doj ca èrin zùs il mont cussì tant ’luminànt.
E cuant che’ndavòu ni veva lasàt besoj, tant ch’a stent a jòdilu’i rivàvin, com’ch’a stent i seguìvi dal so diši’l troj,
vèrdis e plènis li ramàsis a parèvin di n’altri milusàr, e no tant lontàn, pars’che i me vuj pròpit adès lu jodèvin.
Sot vi’era zent ch’alsava ’l una e l’altra man, e a sigàvin no saj sè vièrs li fràscjs, com’frutùs cuant che alc a bràmin invàn,
ca prejn, e il preàt nuja ’nol dìs, ma par fà vignì la voja pì granda al tèn alt sè ca bràmin e a vuàrdin fìs.
Dopo, scjasànt li spàlis[734], via a è zuda; e nu visìn dal grant àrbul i sìn vegnùs, ch’al tant lagrimà e preà’l scoltà nol dà.
“No stèit miga zìghi masa visinùs: pì’n sù ’l è un len zà stàt muardùt da Eva, e leàns tra chist’e chèl an d’è pì d’un pus.”
Tra li fràscjs cualchidùn cussì’l diševa; par chèl Virgìlio e Stasio e jò, stres, pa la banda ghi èrin zùs che’n sù a zeva.
“Recuardàivi,” al diševa, “daj maladès ta li nùlis formàs, che ben incjocàs cuntra Teseo’an lotàt, cuj dopli pès;[735]
e daj ebrèos al bevi tant partàs che Gideòn no ju’a volùs coma compàis cuant che vièrs Madiàn’l è zùt jù fin a bas.”
Dongja di un daj òrlis cuj me compàis mi soj tegnùt, sintìnt còlpis di gola seguìdis da puòrs disgrasiàs di guadàis.[736]
Vìnsi dopo slungjàs’n ta sta strada e besola, mil pas e pì ni’a partàt pì avànt, ognùn contemplànt, sensa fà peràula.
“Vuàltris tre, a se’i pensàišu cussì tant?” a colp na vòus’a dìt, ch’jò mi soj scjasàt com’ vigelàn cuant ca si stà spaventànt.
Par jodi cuj cal era stàt, il cjàf i’ai alsàt; e maj pì veri si’a jodùt’n ta na fornàs, nè metàl, che pì lušìnt e ros’l fòs stàt,
com’un ch’jodùt i’ai cal diševa: “S’a vi plàs zì pì’n sù, uchì a si fà la svòlta; par chì al và chèl cal vòu zì vièrs la pas.”
’L aspièt so la vista mi veva cjolta; ch’jò ’ndavòu mi eri voltàt ai me mèstris com’un cal và secònt di chèl cal scolta.
E coma, anuncjànt li primi lùcis, l’ariuta di maj a si mòuf, dolsuta, dut’ plena di profùn di flòus e d’èrbis;
cussì mi’a parùt ca mi tocjàs n’ariuta ta la front, e sintùt i’ai fin la pluma[737] ca’mplenìva d’odòu d’ambrošia l’ariuta.
E na vòus’a dìt: “Beàt chèl che flama di gràsia a ’lùmina, che ’l amòu dal gust masa dešidej’n tal pet no lu cunsuma,
ma al sìnt voja doma cuant che’l gust al è just.
Cjànt Vincjasincuèšin
A era l’ora lisa par zì sù pal scjalòn; che’l soreli ghi veva’l sìrcul meridiàn lasàt al Toru e la nòt al Scorpiòn:[738]
Alòr, com’ca fàn chej ch’a pindulà no stàn, ma’vàn via drès, sedi sè ca sedi, se bišugna di un pìsul sburt a’an,
entràs cussì i sìn ta’un post stret amondi un davòu dal altri, zìnt sù pa la scjala ca ni separava, streta da jodi.
E com’il cicognùt cal alsa l’àla par voja di svualà, ma a nol tenta di bandonà’l nìt, e jù a la cala,
cussì i’eri jò, cun voja basa e alta di fà domàndis, rivànt parfìn al àt cal fà chèl che par diši a si susta.[739]
Encja se’l zì al era svelt, a nol à lasàt di diši’l bon pari me, ma dìt al à: “Duncja, scata ’l arco dal diši, ch’i ti’as ben tiràt.”
Alòr par sigùr i’ai vierzùt la bocja e tacàt i’ai: “Com’si pòsia dimagrì là ’ndulà che nudrisi a no tocja?”[740]
“Si ti vès in mins coma che Maleagri si’a cunsumàt al brušasi d’un stecùt, a no ti sarès,” al à dìt, “stu pensej cussì magri;[741]
e si ti pènsis che, a ogni vustri motu pisulùt a sguìsa pur tal spièli la vustr’imàgin, sè che dur al pàr al doventa fasilùt.
Ma par ch’i to pensèis a si cujètin, èco chì Stàsiu; e jò i lu clami e prej che luj’l vuarìsi li plàis ca ti dòlin.
“Se jò l’eterna vista ghi liberej,” al à rispundùt Stàsiu, “che davànt di te ti mi discòlpis di fà il to volej.”
Al à dopo tacàt: “Se ch’adès ti sìns da me, fiòl, che ben la to mins a vuarda e risèif, clar ti farà sè ch’adès misteri ti’è.
Il sanc pì perfèt nisun maj lu bèif da li vènis plènis di sèit, ma’l resta, com’bon mangjà cjòlt da tàula, par nuja grèif,
cal cjoj dal còu e’n ta ogni part’l parta dal cuàrp il ben ca la forma, com’chèl che par fà chè al scor’n t’ogni venuta.[742]
Digerìt di nòuf, jù’l và ’ndà che pì bièl al è ’l taši che’l diši, e di lì sclapisànt tal sanc d’altri ’l và’n ta’un naturàl vasèl.[743]
Ulì ’nsièmit si vàn ducju doj coletànt, un dispòst a patì e’l altri a fà[744] par via dal còu stes da’ndà cal vèn ’ndavànt;
e, lì rivàt, al taca a operà, prin indurìnt, e vita dopo dant al và a sè che dal so stes èsi ’l và a formà.
Fata ànima, la virtùt atìva com’che di na planta, ma’n alc diferènt’, che chista a è’n motu e chè zà a è’n riva,
tant dopo’a fà che zà a si mòuf e’a sìnt com’il func marìn; e da lì a và il so grant podej in òrgans convertìnt.[745]
Adès si slargja, fiòl, e adès a slungjasi a và la virtùt ca vèn dal còu dal generànt, e forma a duti li pars dal cuàrp ghi dà.[746]
Ma com’che d’animàl in èsi parlànt al cambi encjamò no t’jòs: chist’è na cuestiòn che’n chè pì sàvius di te sbaliàt ’an tant,
fin a zì a pensà ca no’era union fra l’ànima e’l pusìbul intelèt, chè’ndà cal steva no s’jodeva benòn.
A la veretàt ca vèn, vièrs il to pèt: ti’as di savej, duncja, ch’apena che tal fet[747] l’articulà dal sarvièl al è perfèt,
vièrs luj si volta’l prin motòu cun afièt par sta granda art da la natura e ghi sofla dentri un nòuf spìrit, di virtùt complèt,
che sè che d’atìf al cjàta chì, a ghi cola ’n tal so èsi, formànt n’ànima sola ca vìf e sìnt e riflèt da besola.[748]
E se strana a ti par la me peràula, vuarda com’che’l cjalt dal soreli si fà vin cuant ca s’unìs al suc che da la vit al cola.
Cuant che Lachèsis ušàt a à dut’l so lin, da la cjàr si libera e di so virtùt cun ic a parta ’l umàn e il divìn:[749]
ogn’altri potensiàl[750] al resta dut mut; memoria, ’nteligensa e volontàt tant pì atìvis a dovèntin in dut.
Besola a cola, sensa vèisi fermàt, da maravèa, vièrs una da li rìvis: la so via chì par prin ghi vèn mostràt.
Apena rivada lì’n ta che bàndis, la fuarsa’nformativa a si sparnìs atòr com’ca feva cu li pars dal cuàrp vìvis:
e coma l’aria cuant ca ghi vèn ploja ’ntòr, e’un raj dal soreli’n sè a si riflèt, di tancju colòus a s’implenìs alòr;
cussì l’ariuta visìn chì a si mèt in che forma che ic a generèa cun so virtùt l’alma che chì a veva ’l jèt;[751]
e com’la flamuta, ca ghi somèa, che par dut ghi và davòu dal so fogùt, cussì’l spirt il so nòuf cuàrp al seguitèa.
Par via che coma’l so spirt stu cuàrp al par’n dut, ombra al è clamàt; e stu spirt al mòuf pur ogni sensasiòn, e’l jodi prin di dut.
I parlàn e’i ridìn par chist, di sigùr; e par chist i vìn làgrimis e suspìrs che vegnìnt sù ti pòl vej sintùt tu pur.
Mentri che’i dešidèris ni lèjn taj so delìrs, e’i altri efiès pur, l’ombra a si và formànt; la rašòn a è chista che tu ti amìr’s.”
A la prin voltada i stèvin rivànt a chistu punt, tegnìnsi a man destra, ben atèns ai rìscjus ch’i zèvin schivànt.
Chistu rivòn il fòuc in fòu al balestra e la curnìs a sofla tant flat in sù che fuàrt al rimanda’l fòuc a sinistra; par nu a era miej pal lat pì’n fòu zì’n sù, un davòu dal altri, e jò’i temevi’l fòuc uchì, e lì pòura i vevi di cola jù.
Al diševa’l me duca: “Par chistu lòuc ai vuj a’è miej tègnighi ben stret il fren, che par fà’un sbàliu a bastarès tant puc.”
‘Summae Deus clementiae’ pròpit tal sen dal grant àrdi sintùt i vevi ca stèvin cjantànt, e di voltami di voja i eri plen;
spirs si movèvin ta chistu post flameànt; che jò’i vuardavi lòu tant com’i me pàs, spartìnt’l jodi a chiscju e a chej, zìnt ’ndavànt.
Sùbit prin che chel cjantà al terminàs, alt a sigàvin: ‘Virum non cognosc’;[752] e a cjantà di nòuf a tacàvin, bàs.
Finìt chistu, di nòuf a sigàvin: “Tal bosc a era Diana, e Elìs a’a cjasàt che di Vènere a veva sintùt il tos’c.”[753]
E di nòuf cjantà; e dop’vèjlu fermàt, via cun fèminis e òmis ch’èrin stàs cascj’ com’ca vèvin virtùt e matrimoni detàt.
Stu fà’i cròt ca ghi basti’n ta scju poscj’ par dut il timp che il fòuc a ju bruša: e cussì chista cura e chiscju pascj’
a vuarì la so plàja ghi saràn cauša.
Cjànt Vincjasejèšin
I èrin tal orli alòr, un dopo ’l altri, ch’avànt i zèvin, e spes il bon mestri mi diševa: “Jòt: uchì no si pòl cori.”
Mi bateva’l soreli’n tal flanc destri, che belzà i so ràis dut il ocidènt a sblancjàvin sù, dut l’aspièt celestri;
e jò’i fevi, cu l’ombrena me, pì ruvìnt someà la flama; e’a stu pìsul sen jodùt i’ai tanti òmbris mètighi mint.
Par sta rašòn a si’an metùt, jò’i cròt ben, a cjacarà di me, scuminsiànt cussì a diši: “Stu chì di èsi spirt nol à sen.”
Un pus a’an dop’provàt a slungjasi vièrs di me, sempri cu na vura di riguàrt di stà lì ’ndà ca podèvin scuetasi.[754]
“O tu ch’i ti vàs, no par èsi pì tart, ma forsi par rispièt, davòu daj àltris, rispùnt a mi, che’n sèit e in fòuc i àrt.
E’i no vuej che dom’a mi ’ti rispùndis; che dùcjus chìscjus a’an encjamò pì sèit di chej da l’India o da li Etiòpis.[755]
Dìšimi com’ch’i ti fàs di te parèit al soreli, coma s’encjamò cjapàt no ti fòs da la muàrt in ta la so rèit.”
Cussì un di lòu; e jò zà manifestàt mi sarès, se jò’i no fòs stàt atènt a sè ca susedeva, altra nuvitàt;
parsè che’n tal bièl miès dal cjamìn ruvìnt jodùt i’ai altra zent vignì vièrs chista; e a bocja vièrta jò’i miravi sta zent.
D’ogni banda si visinava svelta ogn’ombra; si busàvin, un’a una, svèltis, godìnt di sta pìsula fiesta:
cussì li furmìs a fàn, ogni una, cuant che muš’a muša’n fila si cjàtin par scuprì—cuj sàja maj?—il fil da la furtuna.
Cuant che stis chì da l’altra a si làsin, prin’encjamò di vej fàt un pas, alora dùtis a sigasà a colp si mètin:
la zent nova: “Sodoma e Gomora”; e che altra: “Pasife’n vacja a entra cussì che lì’l scjaldinòus di toru’l sbora.”[756]
Dopo, coma grù ch’ai Mons Rifs a vàn cuntra cuant che àltris vièrs i savolòns a svuàlin, i prins il cjalt, i àltris il gèl schivànt cun cura,
scju spirs in part a vàn, in part a vègnin; e, coma prima, lagrimànt a cjantà si mètin e di sigà’i so ešèmplis puc a spètin;
e di nòuf coma prima a me, si visìnin chej stes ca mi vèvin pì’n davòu preàt, e dùcjus prons di scoltà a someàvin.
E jò’l so volej ’vìnt do vòltis notàt, i’ai tacàt: “O ànimis ben sigùris di dàighi, prin o dopo, pas al vustri stàt,
no sòn restàdis crùdis nè madùris di là li pars dal me cuàrp, ma chì ca sòn cul so sanc e cun dùtis li zuntùris.
Par no restà vuàrp sù’i vaj par stu rivòn: na siora a è lasù ca mi da gràsia di pasà, mortàl, ogni vustri ziròn.[757]
Ma se la vustra granda voja sàsia a stà par fasi, cussì che’l cjèl vi òspiti, che d’amòu al è plen e tant grant si spàsia,
dišèimi, che su’i me scrìs i vi noti, cuj ch’i sèis e cuj ca’è che marmàja che davòu dal vustri pardavòu i noti?”
Pì marveàt a nol resta par nuja il cjargnèl, mentri cal vuarda sidinùt, cuant che, rùstic, fòu al và da la Cjàrnia,
che st’òmbris si’an mostràt cuant ca l’an jodùt; m’apèn’che la maravèa si veva calmàt, che puc a dura’n taj còus grancj’, dopodùt,[758]
“Beàt tu che di scju nustri poscj’” tacàt al à chèl che prin mi si’era fàt visìn, “par miej murì ti vùs vej un prin contàt!
Li ànimis che cun nu no vègnin, ufindùt si vèvin di sè che Sešar, trionfànt, regina si sinteva ca lu clamàvin:[759]
Par chèl da nu a vàn ‘Sodoma” sigànt, e besoj si crìdin, com’che sintùt ti’as, e cul vergognasi ’l àrdi a vàn judànt.[760]
Nu’i vìn pecjàt da ermafrodìtas; ma par no vej l’umana lès oservàt, e davòu daj apetìs bestiaj butàs,
par vergogna nustra in nu’a vèn notàt, cuant ch’i si lasàn, il nòn da la tròja[761] che’mbestialìt si veva cuant ca si veva’nvacjàt.
Di sè ch’in nu a è brut ti sàs na scàja: s’adès par nòn cuj ch’i sìn ti vùs savej, di contà a no è timp, e jò’i saj puc e nuja.
Di savej di me èco’l to desidej: Guido Guinišèl[762] i soj; e zà purgàt par vej ben di pentìmi vùt il volej. ”
Com’cuant cal steva Licurgo doloràt, a corèvin i so fioj vièrs la mari, cussì i’ai fàt jò, ma’i no’eri tant slancjàt,[763]
cuant che sintùt i’ai nominà’l pari me[764] e daj àltris che tant miej di me scrìt a vèvin rìmis d’amòu che dòlsis a fèvin scori;
e, mut, sintìnt nuja e nuja vìnt dìt, tegnìnt luj di vuli un bièl toc i soj zùt, stànt atènt di no vignì dal fòuc lambìt.
Dop’che di vuardalu i’eri pasùt, mi soj ufrìt di stà ai so servìsis cun’un fà ch’ognùn al varès ben crodùt.
E luj a mi: “Il sen che tu ti làsis in me, da chèl ch’i sìnt, clar al è cussì tant che nencja Letè pì nol cjòl nè scurìs.
Ma s’a è pur vèr sè ch’i ti’as dìt pì avànt, dìšmi par cuala rašòn ch’i ti mòstris, tal diši e vuardà, afièt par me, e tant.”
E jò a luj: “Li vùstris rìmis dòlsis, che, par cuant cal durarà ’l ušu di vuej, a daràn sempri tant gust a lèšilis.”
“O fradi, “al à dìt, “mostrati i vuej,” e al spìrit davànt il dèit al à puntàt, “chèl che daj fàbris dal parlà di vuej al era’l miej.[765]
In rìmis d’amòu e romànsos superàt al à i àltris, e lasa dìšghi ai stùpis[766] che chèl di Lemošìn al era pì ’vansàt.
No’al vèr ma’al sinti diši a sòn dut orèlis, e cussì a fèrmin la so opiniòn prin d’jodi d’art o rašòn li règulis.
Cussì tàncjus na volta fàt a vèvin di Guitòn, da vòus a vòus pasànt dom’a luj’l mèrit, fin che àltris cun art’an scrìt, e pì benòn.[767]
Se’l privilègju ti’è adès stàt conferìt e permetùt di zì lasù tal clàustri ’ndà che abàt di dùcjus al è Crist par dirìt,
par me dìs pur ulì un paternostri o tant almancu ca basti ta stu mont, ’ndà che’l zì’a pecjà a nol è pì nustri.”
Dopo, forsi par fàighi post a’un secònt che visìn ghi’era, sparìt al è’n tal fòuc, com’che’n ta l’aga’l fà un pes, zìnt a font.
A chèl alòr visinàt mi soj un puc[768], dišìnghi ch’al so nòn, com’a chèl d’un re, preparànt i stevi un gran bièl lòuc.
E alòr a diši a si’a metùt, su che tre: “Tan m’abellis vostre corte deman, qu’ieu no me puesc ni voill a vos cobrire.
Ieu sui Arnaut, que plor e vau cantan; consiros vei la passada folor, e vej jausen lo joi qu’esper, denan.
Ara vos prec, per aquella valor que vos guida al som de l’escalina, sovenha vos a temps de ma dolor!”[769]
Infìn platàt si’a’n ta la flama visina.
Cjànt Vincjasietèšin
Cussì coma cuant che i prins ràis al vibra ulà ’ndà che’l so fatòu’l sanc al veva spandùt, colànt jù’l Èbro sot da l’altra Libra,
e’l Gange, par di là, dal misdì cjalt tegnùt, cussì’l steva’l soreli; e’l dì duncja’l zeva, cuant che, contènt, ’l ànzul di Diu ni’a parùt.[770]
Fòu da la flama al era ’n ta la riva e ‘Beati mundo corde!’[771] al cjantava cun vòus ca era, pì da la nustra, viva.
E dopo “Ànimis sàntis, pì no si và se prin dentri di stu fòuc i no sèis zùs e scoltàt i vèis’l cjànt che d’aldilà ’l riva,”
cussì mi’a dìt cuant che visìns si’èrin metùs; alòr jò’i soj doventàt, cuant ch’i lu’ai sintùt, com’chej che’n fosa a vègnin deponùs.[772]
Cun mans unìdis indavànt i soj zùt, il fòuc vuardànt e imaginànt tant fuàrt cuàrps umàns che àrdi i vevi zà jodùt.[773]
Vièrs me li me scòrtis voltàt a vèvin ’l sguàrt; “Fiòl me,”Virgìlio a stu punt a mi’a dìt, “uchì cjatà si pòl turmìnt, no muàrt!”
“Recuàrda ben, recuàrda ben,” al à pur dìt, “se fin sul Geriòn san e salf ti’ai guidàt, pì dongja di Diu àtu adès di stà vilìt?
Cròdimi che se’n tal còu ti vegnès lasàt di sta flama par mil àis e encja pì, nencja un cjavièl nol vegnarès brušàt.
E si ti cròs che jò’n ingàn ti meti, tèn ta la to man ’l orli dal to vistìt e visìn di ic và pur a mètiti.
A è ora di smètila di èsi ’mpaurìt: zìriti par chì; vèn dentri e sta sigur!” Ma jò, pauròus, i stevi ulì, stechìt.
Cuant ch’jodùt al à ch’i stevi fer e dur, un puc turbàt mi’a dìt: “Fiòl me, adès jòt: tra te e Beatrìs al è chistu mur.”
Com’ch’al nòn di Tisbe[774] Piram al veva dibòt, murìnt, i vuj vierzùt, e di nòuf jodùt, alòr che rosàstri’l moràr si veva fàt, com’ca s’jòt;
cussì, doventàt lì a colp pì molùt, al bon duca mi soj voltàt, chel nòn sintìnt che’n mins di sbušigami nol à maj smetùt.
Scjasàt il cjàf al à ’lòr luj, e dìt: “Ma sìnt! i restànu pròpit chì?”; e’a colp suridùt al à com’un frutùt ch’un frut’l stà godìnt.
E’n tal fòuc davànt di me si’a ’lòr metùt, preànt Stasio di tègnisi sùbit davòu, che prin ni veva par un toc dividùt.[775] Apen’entràt mi sarès butàt di còu in ta’un veri bulìnt par rinfrescjami, cussì intèns al era di stu fòuc il brušòu.
Alora’l me bon pari, par cunfuàrt dami, di ic, di Beatrìs, al discoreva, dišìnt: “I so vuj zà’i jòt, a mi pàr a mi.”
Guidàs i’èrin da na vòus ca cjantava di là; e di sìntila fašìnt il miej, fòu i sìn rivàs indà ca si montava.[776]
‘Venite, benedicti Patris mei,’ sintùt si’a dentri di na lus che lì a era cussì fuarta che vinsùt a veva’l me volej.
“Jù’l và’l soreli,” al à dìt, “e a vèn la sera: paràit via, ma studiàit il vustri pas, fin che’l tramònt a vi scurìs la cjera.”
Sù dres i zèvin par un pas’n ta la rocja par là che l’ombrena me i ràis mi cjoleva in front dal soreli cal era zà ’bas.
Ognùn di nu pus scjalìns montàt’l veva cuant che’l distudasi da la me ombra dìt ni veva che’l soreli pojàt’l steva.[777]
E prin ch’in ogni banda da la cjera ’l orizònt si vès fàt dut di’un aspièt, e la nòt nera ’fòs par dut là ca era,
ognùn di nu d’un scjalìn’l veva fàt jèt; pars’chè la natura dal post infiacàt ni veva la fuarsa di zì’n sù e’l dilèt.
Com’che rumiànt a stèvin cun trancuilitàt li cjavris, ca èrin di murbìn cussì plènis la sù’n pica prin di vèisi pasudàt,
pal grant cjalt, in ta l’ombrena sidìnis, sot vuli dal pastòu sul bastòn pojàt che tant ghi zova pur par custodìlis.
E com’l mandriàn che fòu’l stà spes sveàt cu li so piòris la nòt trancuìl pasànt, sigùr ca no si varès il lupo visinàt;
cussì i stèvin nuàltris tre ripošànt, jò coma cjavra e lòu coma pastòu, tra sti parèis che vièrs ’l alt si alsàvin tant.
Da lì, asaj puc s’jodeva dal di fòu; ma’l bastava chel puc par che li stèlis i jodèsin pì gràndis e clàris là di fòu.
Cussì, rumiànt e mirànt che ròbis bièlis, cucàt mi’a’l sùn, il sùn che spes, com’ch’intìnt, prin ca càpitin, zà’l cognos li nòvis.
In ta l’ora, i cròt, cuant che dal Oriènt il prin raj’l vèn ta stu mont da Citerea,[778] che dal fòuc d’amòu a par sempri ardìnt,
zòvina e biela tal sun mi pare’a na fèmina d’jodi ta’un prat bièl e grant che flòus sù’a cjoleva e cjantànt a diše’a:
“Di savej i vèis, se’l me nòn i zèis domandànt, ch’jò’i soj Lia[779], e atòr i staj movìnt li manùtis che’l cjàf mi stàn coronànt. Par pari bon mi staj metìnt st’ornamìnt; me sòu Rachel, però, maj no bandòna il so spièli, ma lì dut’l dì si atìnt.[780]
Di mirà i so biej vuj ic a è sempri buna, com’ch’i soj jò d’ornami cu li mans; contèntis i sìn, cul jodi e’l fà, ognuna.”
Chej splendòus ch’al prin dì si fàn cussì ’bondàns, che’i pelegrìns tant contèns da jodi a sòn, cuant che, tornànt, a si cjàtin puc lontàns,
il scur scjampà a fàn[781] da ogni cjantòn, e’l me sùn pur, e par chèl mi soj levàt, e’i me grancj’mèstris prin di me, par dabòn.
“Chel milùs dols che par tanti bràghis sercjàt sempri al vèn par cura daj mortaj, vuej’l varà i to dešidèris sodisfàt.”
Nisùn a no’a maj risevùt miej regaj di chèl che da Virgìlio i vevi sintùt, che tant plašej mi’an fàt, pì che maj.
Na granda voja mi vev’alòr vegnùt di cjatàmi la sù che cun ogni pas di cjapà svuàl mi pareva, com’usielùt.
Dopo vèisi sù pa la scjala butàs e rivàs ch’i èrin tal ultin scjalìn, Virgìlio, cuj so vuj ta’i me vuj fisàs,
al à dìt: “Fiòl me, li flàmis che sempri a brùšin e l’àltris[782] jodùt ti’as, e adès’n ta che part ti sòs ’ndà che li me facoltàs si fèrmin.
Fin chì ti’ai partàt cun inzèn e cun art; adès seguìs il to plašej: luj ti condùs.[783] Fòu ti sòs dal zì rìpid, stret e stuàrt.
Jòt il soreli che’n front a ti fà lus; jòt st’erba frèscja, i flòus e i àrbuj che la cjera di besola a prodùs.
Fin che, contènt, a no rìvin i biej vuj[784] che, lagrimànt, a te vignì a mi’an fàt, uchì tenti sintàt o và pur fra di chej.[785]
Nè vòus me nè motu pì ti sarà dàt: adès san, dret e lìbar al è’l to volej: e just no sarès cjòighi sta libertàt:
par chèl tè su tè i coroni e’i mitrièj.[786]
Cjànt Vincjotèšin
Dešideròus di esplorà dentri e fòu la foresta divina, densa e viva, che dal nòuf dì a bonava’l splendòu,
sensa pì spetà i’ai lasàt la riva, scjavasànt pras, e plan plan cjaminànt su cjera che di profùn dut a’mpleniva.
N’ariuta tant dolsa che maj mutànt a si zeva i sintevi’n ta la front che, delicada, a mi zeva rinfrescjànt;
li fràscjs a tremulàvin par dut stu mont e a si pleàvin pal vint’n ta che banda ’ndà che la prim’ombrena’l tira’l bon mont;[787]
ma la so plèa no era tant granda che’i usielùs ca èrin’n ta li pùntis dal cjantà a si tiràsin in banda;
ma li primi òris dùtis contèntis, a risevèvin dentri li fuèis, cjantànt, ca compagnàvin ben li so rìmis,
com’che da li ramàsis si pòl zì scoltànt in ta la pineta da la spiàgja di Clas[788] il siròc ch’Eulo stes al trasforma’n cjànt.
Zà mi vèvin, plan plan, partàt i me pas cussì tant dentri dal bosc antìc che fadìja i fevi a jodi pa’ndà ch’i èrin entràs;
ma èco ch’a colp fermàt mi veva na ròja, che a man sanca, cu li so ondulùtis, l’erbuta’n ta la riva’a pleàva via.
Duti l’àghis ca sòn di cà pì nètis a somèa ch’impuritàs a vèdin, no com’stu rìvul da l’àghis pùris,
che a scòri clàris via a paràvin pur chì che sempri er’ombrena, che maj raj di soreli e luna pasà a lasàvin.
Cuj piè fers e cuj vuj i zevi ormaj aldilà da la rojuta par gustà la bielesa variada di stu fresc maj;[789]
e là i’ai jodùt, com’che capità a pòl, che a colp a ni fedi stravià alc di stran che d’altri ni tèn da pensà,
na fèmina besoluta che via a zeva cjantànt e sielzìnt flòu dopo flòu ca coloràvin duta la so via.
“Ah, biela zòvina, ch’ai ràis dal’amòu ti ti scjàldis, secònt duti li aparènsis, che sempri ni còntin com’ca si sìnt’l còu,
pòstu tirati pì visìn di st’àghis,” a ic ghi’ai dìt, “uchì, in ta sta riva, cussì ch’i posi scoltà sè ch’i ti cjàntis?
In mins ti mi partis d’indà ca zeva Proserpina che volta che pierdùt la mari ic, e chè la primaver’a veva.”[790]
Com’che cuj piè visinùs a fà’un zirùt su se stesa na fèmina ca bala, e’un piè prin da l’altri apen’a tèn metùt,
cussì si’a voltàt, e’i florùs ca veva là a mi ufriva, chej ros e chej zaj pur, com’frututa che par pudòu i vuj a cala;
il me preà contènt a’a fàt par sigùr cussì visìn vegnìnt che la so biela vòus ben i sintevi, com’pur il so sens pùr.
Apena rivada’n tal orli erbòus che bagnàt al era da l’àghis dal bièl flun, su me alsàt a à i vuj, regàl presiòus:
maj tal splendòu nol è stàt jodùt da nisùn fòu vignì daj vuj di Vènere, ch’Amòu[791] culpida’l veva, fòu d’ogni so costùn.[792]
I la jodevi par di là ridi di còu cuj pì biej flòus coloràs’n ta li so mans, chè sensa siminsa’l crès’n ta stu alt post ogni flòu.
Doma tre pas a ni tegneva’l flun lontàns; ma l’Elespònt, ’ndà che Serse’l era pasàt, che pur vuej’l frena li vanitàs daj umàns,[793]
da Leandro a nol è stàt tant odiàt pal so sfrenàt nodà fra Sert e Abìt[794] che chist[795] da me par no vèisi alòr spalancàt.
“Nòufs i sèis, e forsi pars’che jò’i rìt,” i’ai tacàt, “in ta chistu post elèt pa la natura umana coma nit;
maravèa’i vèis ma no sensa suspièt; ma’l salm Delectasti[796] lustri al pòl fà par ben sclarìvi’l nul dal vustri intelèt.
E tu, davànt, che me i ti’as sintùt preà, dìs sè altri ch’i ti vùs savej; che risposta i dedi, sa ocòr, al to domandà.”
“L’aga,” i’ai dìt, “e’l sun da la foresta a mi fàn dubità ca sedi vera sè che puc timp fà a mi era stàt dita.”[797]
“La rašòn ti contaraj alora,” a’a dìt, “di sè che maraveànt ti ti stàs e di sclarìti dut i mi daraj cura.
Il pì grant ben, che doma chèl a chèl[798] ghi plàs, ’l omp al à fàt bon pal ben, e chistu lòuc a ghi’a dàt par cal podi stà sempri in pas. Par colpa so chì al è stàt amondi puc; par colpa so in planzi e in afàn al à cambiàt’l ridi onèst e’l bièl zòuc.
Pars’che’l turbamìnt che sot di sè a fàn i muvimìns da l’àghis e da la cjera, che s’a pòdin davòu dal calòu a vàn,
al omp a no ghi fès nisuna guera, chistu mont vièrs il cjèl si’a fàt tant avànt che lìbar al è da’ndulà ca si siera.[799]
Adès parsè che atorotòr dut cuant il vintulìn a si mòuf cul prin motu se ’nteròt nol vèn da altri cal stà zirànt,
chì’n alt, ’ndà che dut vièrt ghi è a chistu vint pùr, il so motu stes al fà svintulà e sunà stu bosc, com’ch’jodi ti pòs tu;
e l’àrbul svintulàt cussì tant al pòl fà, che cu la so virtùt l’aria al implenìs, e chè, zirànt, dut atòr’l so ben a dà;
e l’altra cjera[800], secònt i so mèris, sòs e dal’alt, a concepìs, donànt di divièrsis virtùs divièrsis plàntis.
Ocorarèsia maraveàsi tant se, chistu savìnt, a s’jòt cualchi planta ch’encja sensa siminsa’l so vert a fà, dut cuant?
Ti’as di savej che la cjampagna santa ’ndà ch’i ti sòs, d’ogni siminsa a è plena, e’l frutàn ca’a’n sè, la di là no si conta.[801]
L’aga ch’i t’jòs a no vèn da na vena rimplenida da vapòu dal frèit convertìt, com’flun che nisulnasulànt’l mena;
ma fòu a vèn da na fontana, tant pulìt, e par volej di Diu tant s’implenìs che fuàrt a buta ben da un e da n’altri gjèt.
Fòu a vèn na virtùt da una di sti bàndis ca cjoj la memòria d’ogni pecjàt; che altra a parta’n mins ròbis ben fàtis.
Par chì al è’l Letè; mentri cal vèn clamàt Eunoè chel altri gjèt; ma nol zova se chì e là prima a nol vèn gustàt:[802]
Tant pì alt d’ogn’altri gust stu gust[803] al và. E encja s’a pòl belzà èsi sàsia la to sèit sensa diši roba nova,
ti daraj n’altri corolari par gràsia; se ch’i dìs i no cròt ca ti sedi mancu grat se’n pì dal prometùt adès si spàsia.
Chej che’n taj timps antìcs a’an poetàt l’etàt dal oru cun chel so grant bièl stà, forsi dal Parnàs di stu post si vèvin’nsumiàt.
Chì l’umana radìs a era ’nocenta; chì s’jòt sempri primavera e ogni frut; nètar al è chistu, che ognùn[804] al cjanta.”
Alora’n davòu i mi soj voltàt dut vièrs i me poès, che cul so suridi a mostràvin di vej chistu ben sintùt;
e lì di nòuf la biela fiòla a jodi.[805]
Cjànt Vincjanovèsin
Cjantànt com’na fruta che’l so amòu no plata, via a’a paràt cu li so peràulis: ‘Beati quorum tecta sunt peccata!’
E com’che nìnfis ca zèvin besòlis ’n ta l’ombrènis salvàdis, dešiderànt, chistu sì chistu nò, di godi dal soreli i ràis,
alòr cuntra curìnt si’a movùt, cjaminànt sù pa la riva; e jò ghi stevi a par, cun pìsuj pasùs dongja di ic restànt.
I nustri pas no’èrin nencj’un sentenàr cuant che li rìvis tal stes timp si’an voltàt, cussì ch’i zevi par là che prin si fà clar.
’Ncjamò un puc i vèvin cussì cjaminàt cuant che sta fiola vièrs me si’a ziràt, dišìnt: “Fradi, vuarda e tèn ben scoltàt.”
E un lustri dut ta’un un colp al à ’luminàt par cà e par là la granda foresta, tant ch’jò’i vevi sùbit al lampà pensàt.
Ma’l lampà, com’cal vèn al và a la svelta; chèl ’nvènsi, durànt, pì e pì’l splendeva, ch’jò’n tal pensej mi soj dìt: “Se ca’a chista?”
E na biela melodìa si sinteva ’n ta l’aria luminoša, e in ta chel momènt sintùt i’ai di nòuf disprès par Eva.
Che là ’ndà ch’ubidìvin cjera e cjèl, dom’la fèmina, apena’pen’ formada, no veva podùt sufrì di restà sot d’un vel;[806]
sot dal cual, se devota a fòs restada, i varès sti ròbis cussì tant bièlis tant prin godùt e in ogni zornada.
Intànt che jò chisti prin bielèsis dal eterno plašej i stevi godìnt, e bramòus di provà altri delìsis,
davànt di nu, pròpit com’un fòuc ardìnt, ’nrošàd’era l’aria sot li fràscjs verdìs; e’l cjànt dal sun dols i zèvin zà sintìnt.[807]
Se la fàn, O Vèrginis sacrosàntis,[808] o’l frèit o li vèis[809] i vevi maj patìt par vuàltris, i vorès tant ch’adès m’judàdis.
In me al vorès ’l Elicòn[810] zì, e sùbit, e ca m’jùdi Urania pur cul so coru[811] ròbis dùris da pensà e mèti’n scrìt.
Un puc pì ’ndavànt, sièt àrbuj di oru tal someà a falsàvin il lunc trat che tra nu al era e sti ròbis d’oru;
ma cuant ch’asaj visìn di lòu mi soj fàt, chel ogjèt comùn[812], che’l sens al ingana, nol pierdeva, pa la distansa, nisùn so àt,[813]
la virtùt ch’a la rašòn discòrs ghi mena,[814] ca’èrin cjandelièrs a à sùbit capìt, com’che tal cjantà a à sintùt ‘ošana.’
Flameànt’n alt al era stu afàr, ben definìt, na vura pì clar che la luna’n tal serèn da la miešanòt, plena, tal cjèl sclarìt.
Voltàt mi soj, d’amirasiòn esìnt plen, al me bon Virgìlio, ca mi’a rispundùt cun vuj che di maravèa ’vèvin pur sen.
Vièrs sti gran ròbis al era ’lòr il me vuli zùt che vièrs nu plan plan a si visinàvin, che pì fuàrt na spošuta si varès movùt.
Cridàt mi’a la fiòla[815]: “Parsè ca àrdin i to vuj cussì tant vuardànt sti lùcis, e d’jodi se ca vèn davòu a làsin?”
Zent i’ai alòr jodùt, com’a lòu guìdis, vignimi dongja dut di blanc vistìdis, un blanc cussì vif che di ca[816] maj ti jòdis.
A man sanca a splendèvin li àghis[817] ca mi rifletèvin e la me costa, s’jò’i la vuardavi, com’ca fàn i spièlis.
Cuant ch’i’eri rivàt’n ta na punta justa che doma’l flun a mi tegneva distànt, par miej jodi ai me pas ghi’ai dàt sosta,
e jodùt i’ai flamùtis parà ’ndavànt, che’n davòu a lasàvin strìchis coloràdis, ch’a pinej tiràs ghi someàvin[818] tant;
cussì che lì’n sù a restàvin distìntis sièt lìstis[819], che chej colòus a vèvin che ’l arc a fàn dal soreli e di Delia i sèrclis.[820]
In davòu, sti strichis a si slungjàvin pì dal me jodi [821]; e chès’n ta li bàndis no pì di dèis pas a li separàvin.
Sot un cussì bièl cjèl coma ch’jò i dìs, a doj a doj vincjacuatri vecjòs coronàs a vegnèvin di fleur di lis.[822]
Dùcjus a cjantàvin: “Benedeta[823] ti sòs tu ta li fìis di Adàm, e benedètis ca sèdin par sempri li bielèsis tos!”
Dop’che i flòus e altri bieli erbùtis dirimpèt di me’n ta che altra riva lìbaris a èrin da che zens elètis,
cussì coma lus na lus’n cjèl a tèn viva,[824] davòu di lòu a èrin cuatri nemaj[825] rivàs c’una frascja ch’ognùn a coronava.
Dùcjus a èrin cun sèis àlis dotàs; plènis di vuj li plùmis; e’i vuj d’Argus, se vìs a fòsin, compàis a sarèsin stàs.
A contà ben, letòu, com’ch’i’u’ai jodùs, i no spìnt pì rìmis; altri da diši i’ai, tant ch’adès di pì i no dìs di chìscjus.
Ma lès Ezechièl, cal descrìf ben asaj com’ch’jodùs ju’a da là che il frèit al vèn, partànt cun lòu vint, nul e fòuc, pì che maj;
cussì, com’ch’jodùs ti’u’as’n tal so dišèn, cussì, po, a èrin chì, fòu che li plùmis che da Zuan[826] a vègnin, lasànt il so sen.
In tal miès di chiscju cuatri t’jodèvis un cjàr, su do ròdis, dal aspièt trionfàl, che un grifòn[827] lu tirava cu li so spàlis.
Cun àlis àltis, ’l un’e l’altra tal e cual, tal miès al era fra li tre e tre lìstis; pasànt, a chìstis no ghi feva dal mal.
Tant’n alt a zèvin da no podej jòdilis; d’oru al era chel tant cal era usièl, ma l’altri pars blàncis a èrin, e ròsis.[828]
No che Roma a varès podùt cun un cjàr cussì bièl fà contènt il Africàn o’l vero Augùst, ma chèl dal sol puc al era visìn di chèl;
chèl dal soreli, che di svià Feto ’l veva vùt gust, e brušàt ’l era stàt pal preà da la cjera cuant che Gjove ’l era stàt misteriòus ma just.[829]
Tre fèminis atòr da la roda destra a stèvin balànt; l’una di colòu ros che dal fòuc puc diferenta a era;
l’altr’era coma se’n cjàr e vuès a fòs duta cuanta d’un bièl smeràlt fata; la tersa a pareva che nèif frescja a fòs;[830]
prin la blancja seguì a parèvin, e basta; ma dop ’la rosa; e cul cjànt di chista l’àltris a balàvin, o a plan o a la svelta.
Da la sinistra cuatri a fèvin fiesta, vistìdis di porpora, seguìnt il fà d’una di lòu: cun tre vuj tal cjàf, chista.[831]
Davòu di dut’l grup ch’jodùt i vèvin ucà, èco chì doj vècjus cun diferèns vistìs ma ducju doj onèscj’ e sèrius’n tal so fà.[832]
Un al era da la banda, secònt indìsis, dal grant Ipocrate, che la natura fàt a veva paj nemaj cun pì mèris;[833]
chel altri’l mostrava la contrària cura cu’na spada cussì lustra e ’ngusada[834] ch’encja di cà dal flun mi feva poura.
Dopo jodùs in d’ai cuatri d’ùmil partada; e davòu di dùcjus un vecju besòu al vegneva, durmìnt, cun muša sveàda.[835]
E scju sièt[836], ch’intòr a partàvin il stes colòu daj vincjacuatri vècjus[837], ma di gìlios nol veva’l cjàf ’ncoronàt nisùn di lòu;
ma di ròšis sì e di altri flòus ròs:[838] da’un puc pì lontàn un al varès zuràt che daj vuj’n sù ognùn’n flàmis stàt’l fòs.
E cuant che’l cjàr mi’era dirimpèt rivàt, sintùt a si’a un tòn, e che zens dègnis il so zì avànt a’an a colp ralentàt,
e chì a sòn restàdis cun li prim’ insègnis.
Cjànt Trentèšin
Tal momènt che il setentriòn dal prin cjèl,[839] che cognosùt maj nol à’l nasi nè’l tramònt, nè altri nul che da la colpa il vel,
e che lì al tegneva ogni un pront a fà’l so dovej, com’cal fà’l pì bas[840] cun chèl che par zì’n puàrt si tèn tal timòn’n front,
fer al è restàt, che’i vècjus ulì rivàs par prin tra’l grifòn e’l setentriòn stes, al cjàr voltàs si sòn coma par vej pas;
e un di lòu, com’che’l cjèl mandàt lu vès, ‘Veni, sponsa, de Libano, al à, cjantànt, vošàt tre vòltis, e’i àltris a’an fàt il stes.
Com’ch’i beàs al ùltin invìt avànt si faràn, e svèls, ognùn da la so caverna, la cjàr so, rivistida, alelujànt;
chì pur in ta la carosa divìna sent levàs si sòn, ad vocem tanti senis, minìstros e mesagèrs di vita eterna.
Dùcjus a dišèvin: “Benedictus qui venis!”, flòus sparpajànt insima e dut atòr, “Manibus, oh, date lilia plenis!”
Tal scuminsià dal dì, jodùt i vevi alòr la banda orientàl duta ’nrošada, e’un bièl serèn al veva’l cjèl dut atòr;
e la muša dal Soreli a naseva ombrenada cussì che, pal èsi temprada daj vapòus, a lunc i podevi tègnila joduda:[841]
cussì dal dentri di na nula di flòus che da li mans angjèlichis si alsava e colava dentri e fòu, plena di colòus,
su un vel candìt e coronàt d’ulìva comparìt mi veva na fèmina sot vert mant vistida d’un colòu di flama viva.
E il me spìrit, che belzà cussì tant timp pasàt al era ch’a la so prešensa al era, cun maravèa e tremànt
sensa che i me vuj a vèsin pì cognosensa, pal mòvisi di na so misterioša virtùt, d’antìc amòu[842] sintùt i’ai la gran fuarsa.
Prin ch’a la vista scumbusulàt i fòs dut da l’alta virtùt che zà mi veva trafìt tant prin, cuant ch’encjamò i’eri frutùt,[843]
voltàt mi soj alòr a sinistra cul sòlit fà di un fiolùt cal cor vièrs la mama cuant che mal a si sìnt o cal è spaurìt,
par dìšghi a Virgìlio, “Nencj’un drama[844] di sanc mi’è restàt ca nol stedi tremànt: chìscjus a sòn i sens da la vecja flama.”
Ma Virgìlio nol era pì chì avànt; lasàt mi veva, Virgìlio, dols pari; Virgìlio, che pal me ben, ben ghi volevi tant;
nè dut chèl pierdùt da l’antìca mari[845] zovàt’l veva’n muša di tègnimi sut, ma èco li làgrimis di nòuf cori.
“Dante, parsè che Virgìlio al è zùt, no planzi; di planzi a no è ’ncjamò ora; che rašòn di planzi no ti’as ’ncjamò vùt.”
Com’amiràliu che in popa e’n prora al vèn a jodi la zent cal ministra ’n ta altri nafs, e di fà ben ju ’ncòra,
ta la banda dal cjàr, che di sinistra, cuant ch’al sun dal me nòn mi soj voltàt, che par necesitàt chì si registra,[846]
jodùt i’ai la fèmina che cun cjàf velàt i vevi prin jodùt sot angjèlica fiesta, che cà dal flun vièrs me i vuj a veva levàt.
Se ben che’l vel cal colava dal cjàf di chista, serclàt dut cun fuèis di Minerva,[847] no la lasava someà manifèsta,
cun fà maestòus ic a si partava, parànt via pròpit coma chèl cal dìs ma’l parlà pì seriu’l tèn’n risèrva:
“Stà atènt! Stà atènt ch’jò’i soj Beatrìs.
Com’ti sotu degnàt di vignì’n ta stu mont?
No savèvitu che’i òmis a sòn chì beàs?”
Jù mi’è colàt il vuli’n ta la clara font;[848] lì jodùt mi soj, e’l vuli a colp in ta l’erba mi è zùt pa la vergogna ch’i vevi’n front.
Cussì la mari al fì ghi par supiàrba, com’che parùt mi veva a mi; pars’che’l amàr dal benvolej pròpit tant a ni turba.
Ic a à tašùt; e’i ànzui d’insìma dal altàr ‘In te, Domine, speravi’ a cjantàvin, ma cun ‘pedes meos’ tašùt a àn tal cjàr.
Cussì coma nèif’n taj trafs ch’encjamò a vìvin, ta la schena d’Italia si congela, che i vìns di Sclavònia[849] chì a soflàvin,
e in se stesa a si pièrt dopo ca si disgèla, basta che’l paìs ch’ombrena’l pièrt al rispiri, da someà fòuc cal font la cjandèla;[850]
cussì sensa làgrimis e suspìrs i’eri prin dal cjantà di chej che sempri a cjàntin secònt li nòtis di chel eterno cori;[851]
ma li so nòtis, dòlsis com’ca èrin dal so dòu par me a contàvin, com’se dìt “Parsè, siora, sigàighi tant?” a vèsin,
il glas ca mi si’era ’ntòr dal còu ’ndurìt, aga e spìrit si’a fàt e, cun dolòu di vuli e bocja, fòu dal pet al è sparìt.
Ic, restànt encjamò ferma’n tal pajòu dal cjàr, a duti li sostànsis pietòšis[852] li peràulis a ghi’a voltàt e’l so còu:
“Sveàs i stèis vuàltris’n ta l’eterni lùcis cussi chè nè nòt nè sun nè altra ora d’jodi sè che la jù’l fà ’l omp v’impedìs;
cul me rispundi duncja’l varà pì cura d’intimidimi chel là da li làgrimis che colpa e dolòu a sèdin di na mišura.
No’è doma par òpera da li ròdis màgnis ca’ndirìsin ogni siminsa al so fin, secònt che li stèlis ghi sòn compàgnis,
ma pa li gràsis dal benvolej divìn che vapòus tant als a àn che plovi lu fàn, che nu[853] i no podìn jodi da visìn,
chistu da zovenùt[854] nol era lontàn par nuja, vìnt volùt, dal podej vej fàt ròbis cussì bièlis che gran virtùt a’an.
Ma’n alc tant pì brut e salvadi’l vèn cambiàt un cjamp mal semenàt e cultivàt cuant pì’n gamba’l sarès s’al fòs ben ušàt.
Par cualchi timp a tègnisi sù lu vevi judàt; fašìnghi jodi i me vuj zovenùs, a me i lu menavi, vièrs’l just voltàt.
Apèn ch’al entrà i scjalìns si sòn vierzùs da la me second’etàt, e vita i’ai mutàt, cjòlt si’a luj da me, e’i vuj su ben altri ju’a metùs.
Cuant che da cjàr in spìrit i vevi cambiàt, e bielesa e virtùt cresuda mi’era, ben coma prima no mi’a pì vuardàt,
sielzìnt invensi strada ca no era vera, lasànt che bùnis par imàginis fàlsis, che na promesa maj no rìndin intera.
Zovàt a’an puc li me ’spirasiòns bùnis, che’n taj suns ghi lasavi o metevi’n mins; sti pròvis a èrin dùtis da luj ’gnoràdis!
Tant jù al era colàt[855] che ducju i argumìns su la so salùt tant mancu a vèvin judàt che la pierduda zent mostràighi e’i so turmìns.
A è par chèl che’l cjamp daj muàrs i’ai višitàt e a chèl che’n ta stu post a lu à guidàt dut il me preà, planzìnt, i ghi’ai partàt.
L’alt destìn di Diu’l vegnarès violàt se’l Letè al pasàs e di sti àghis al gustàs sensa vej prin ben dimostràt
chel pentimìnt che jodi a fàn li làgrimis.”
Cjànt Trentunèšin
“O tu ch’i ti sòs di là di stu flun sant,” ’ndresànt il so parlà vièrs me, spuntìt, ch’encja la lama’l veva ’ngusàt, e tant,
di nòuf ’a tacàt, e a colp a à seguìt: “Dìs, dìs: eše vera o no? a stà acuša ti’as di dà la to confesiòn in mèrit.”
La me virtùt a era cussì tant cunfuša, che movùt si’a la vòus, ma prin a à smetùt che da vignì fòu a vès cjatàt sfeša.[856]
“Se pènsitu tu?” a’a dìt dopo un minùt. “Rispùndimi; che li bruti memòris l’aga no ti’a’ncjamò cjòlt via dal dut.”
Poura e cunfušiòn, insièmit miscjàdis, di diši un sì pìsul pìsul a mi’an fàt sustà, ca si podeva capì dom’vuardànt i làvris.
Com’ca si romp la balestra al scatà par masa tensiòn da la cuarda e dal arc, e, debula, l’asta ’l sen a và a urtà,
cussì ’soj jò scopiàt sot di stu pešànt car’c, sbicjànt fòu làgrimis e grancj’ suspìrs, ’mpedìnt a la vòus di sunà fuàrt al larc.
Alòr’ic a mi: “Pur savìnt i me dešìrs, ca ti menàvin a volej ben al ben, che se volej si vòu altri a si’è crumìrs,
sè cjadènis o fosàl cussì tant plen i’àtu cjatàt che, esìnt zùt pì avànt, sieràt a ti’an il sperà di chistu ben?
E sè di bon o di bièl cussì tant in ta la front daj àltris si àja mostràt da vèiti fàt cun lòu cjaminà ’ndavànt?”
Dopo di vej un suspìr amàr tiràt, a stent par rispundi i’ai cjatàt la vòus che’i me làvris cun fadìja a’an formàt. Planzìnt i’ai dìt: “Daj bens dal mont i’eri golòus; e lòu cun fals plašej voltàt mi’an i pas cuant che lontanada[857] vi sèis daj nustri còus.”
E ic: “Se tu ti tašès o si ti negàs sè ch’i ti confèsis, lo stes si savarès— da chèl che dut al sà—ognùn daj to malfàs!
Ma ’lòr cuant che un al amèt da se stes di vej pecjàt, ca sù ch’i sìn nuàltris a’è com’ch’a smusà la lama’l gùa si metès.[858]
E dal momènt che tu ti ti vergògnis daj to sbàlius, e pars’che n’altra volta pì fuàrt i ti sòs stàt da li sirènis,
pòja jù la rašòn dal planzi e scolta: ben ti sintaràs com’ch’in altra banda ’ndirisati’a dovùt la me cjàr muarta.
Nè natura nè art ti’an maj avonda plašej ufrìt com’li pars dal me cuàrp, cussì bièlis, ca èrin prešòn me, e a sòn adès ’n tà na buša fonda.
E s’a ti’a mancjàt il pì grant daj plašèis cu la me muàrt, cuala maj roba mortàl podèvia dopo tirati’n taj so dešidèis?
Ben ti varès dovùt, cun chel prin colp dal mont da li ròbis fàlsis, levati sù davòu di me, ch’i no eri pì tal e cual.[859]
N’ocoreva lasà li to plùmis in jù, e spetà par pì plašèis, o da ninuta o d’altri bens che puc ti podèvis gòdiu.[860]
’L usielùt pìsul doj o tre an speta;[861] ma là davànt di chej usiej pì vècjus invàn si slargja la rèit o si saèta.”
Coma i fioj, plens di vergogna e sidinùs, cuj vuj in cjera sbasàs, ma pur scoltànt, ricognosìnt ducju pentìs i so sbàlius,
cussì i’eri jò; e ic ’a dita: “Cuant che’l scoltà ti fà mal, alsa la barba, e pì dolòu ’ncjamò ti sintaràs vuardànt.
Cun tant mancu rešistensa al sgoba il nostràl[862] vint un rori a sbati jù, o’l vint cal vèn da la cjera di Jarba,
ch’jò al so comànt il cjàf i’ai alsàt sù; e cuant che la me muša barba a à clamàt, ben capìt i’ai cuant che cun me a la veva sù.[863]
E’l momènt che la me muša si’a alsàt, ca vèvin smetùt li primi creatùris di spandi flòus il me vuli’l veva oservàt;
e li me lùcis, encjamò puc sigùris, jodùt a vèvin Beatrìs che’l nemàl a vuardava, ch’un èsi besòu al era’n do natùris.[864]
Di là dal flun e sot sè ca la velava, pì biela a someàva d’un timp pasàt, e tant miej da l’àltris, cuant ca era viva.
L’urtìja dal pentimìnt tant mi veva becàt che di duti li ròbis che cjòlt mi vèvin dal so amòu, par chès i vevi un òdiu mat.
Tancju displašèis il còu mi muardèvin che, scunfìt, colàt jù i soj; e chist lu sà chè che li cridàdis sòs liberàt mi vèvin.
E cuant che’l còu di fòu ridàt mi veva fuarsa, la fiòla ch’i vevi ’ncuntràt besola di’n sù mi’a dìt: “La me man nosta lasà!”
Tràt mi veva tal flun fin ta la gola; lì mi trainava e avànt a zeva su l’aga, lišera com’na gondula.
Visìn ch’i’eri da la beàda riva, ‘Asperges me’ sintùt i’ai cun sun cussì dolsùt, che tant ’l recuardà che ’l descrivi puc’l zova.
I bras a à la biela zòvina vierzùt; sot’aga il cjàf mi’a tegnùt imbrasàt ’ndà che aga dal flun’nglutì i’ai dovùt.[865]
Alòr fòu mi’a tiràt e mi’a ufrìt, bagnàt, lì’n tal miès dal bal da li cuatri bièlis; e dal bras d’ognuna[866] cujerzùt i soj stàt.
“Nu’i sìn nìnfis chì, e’n cjèl i sìn stèlis:[867] prin che Beatrìs a vegnès jù’n tal mont ’l òrdin a vèvin vùt di èsighi masàris.[868] Ai so vuj ti partarìn; ma a chel gjocònt luši cal è dentri, i tos a’ngusaràn che tre[869] la via, ca jòdin pì a profònt.”
Cuaši cjantànt a’an scuminsiàt; e a àn sùbit a menami tacàt davànt dal grifòn; vièrs nu voltada, Beatrìs ghi’era a man;
e lòu a’an dìt: “Vuarda ben, vuarda benòn: davànt daj smeràldos metùt i ti vìn da’ndà ch’Amòu zà ti veva fàt sinti pasiòn.”
Mil dešidèris, che pì di flàmis a scuetàvin, fis a tegnèvin i mès ai so vuj lušìns che sempri sul grifòn fisàs a stèvin.
Coma’l soreli’n tal spièli, no altrimìns, il grifòn taj so vuj[870] al zev’a spielasi, mostrànt prin ’l un e dop l’altri daj so destìns.[871]
A no’èria, letòu, da maraveàsi a jodi sta roba’n sè restà la stesa e zì’n tal so ìdul a tramutasi?[872]
Plena di maravèa e contentesa l’ànima me di chel mangjà a gustava che pì’l sodìsfa, pì a resta la fan la stesa.
Di sè mostrànt ’ntànt la pì alta prova, in tal so fà, l’altri tre si sòn fàtis avànt, e ognuna al so cjànt celèst a balava.
“Zira, O Beatrìs, zira’l to sguàrt sant,” a cjantàvin, “a stu chì ca ti è fedèl e che par jòditi al à fàt sì tant!
La gràsia ti preàn di cjòiti il vel da la to bocja, cussì che jodi’l posi ben sè che platàt ti tèns d’encjamò pì bièl.”
O splendòu di lus che di sù sempri a vèn, cuj palidùt si àja fàt sot l’ombrena dal Parnàs o bevùt’n so cisterna a plen
sensa vej di fuschìa la mins plena tentànt di rìnditi com’ch’i ti’èris[873] la’ndulà che armonia’l cjèl ti dona
cuant che’n tal clar da l’aria ti ti mostràvis?
Cjànt Trentaduèšin
A èrin i me vuj cussì atèns e fisàs in tal disbramasi di dèis àis di sèit,[874] che’i altri sens mi si’èrin dùcjus sieràs.
E lòu par chì e par là a vèvin parèit e puc interès; e cussì’l sant ridi a sè ju traèva cu l’antìca rèit![875]
Alòr’ la muša mi’an costrèt a mòvi vièrs la me sinistra che tre zòvinis, che “Masa fìs!”[876] i li sintevi diši;
ma la dispošisiòn d’jodi li ròbis cun vuj apena’dès dal soreli ’mbarlumìs, no mi lasava par nuja jòdilis.
Ma dopo che’n stu puc di nòuf i jodevi lùcis (i dìs ‘stu puc’ doma par rispièt di chèl tant che atràt mi veva cu li so pars splèndidis),
jodùt i’ai a man destra fasi avànt la gloriòša procesiòn, ca tornava cul soreli e li sièt flàmis[877] davànt.
Com’che sot i scùdos par salvasi a và na fila di soldàs, e a si zira cul sen[878] e, davòu, dut’l rest dal regimìnt’l stes al fà;
cussì che milìsia dal celestiàl règn ch’avànt zeva, a ni’a duta trapasàt, prima che il cjàr al ziràs il timòn.
Alòr al è’l grup di zòvinis ’ndavòu tornàt, e’l grifòn al à movùt il cjàr benedèt sensa ca ghi vès nisuna pluma colàt.
La zòvina che tiràt mi veva’n tal Lèt e jò e Stasio la roda i seguìvin che a fà la so orbita mancu a ghi mèt.[879]
Stu alt bosc e vuèit cussì i torzeonàvin, colpa di chè ch’al sarpìnt ghi veva crodùt; e’i pas mišuràs dal cjànt algjèlic i vèvin.
A ghi varès forsi tre tìrus volùt di arco par rivà chì da’ndà ch’i èrin partìs, cuant che Beatrìs jù si’a metùt.
‘Adàm’ i’ai dùcjus sintùs ca murmuràvin dopo che ’torotòr d’un àrbul dut svistìt[880] di fuèis e d’altri fràscjs metùs si’èrin.
Stu àrbul che di bràghis’l vèn pì ’mplenìt pì alt cal và, tant alt al è e tant miràt taj boscs da l’India ch’ognùn’l resta stupìt.
“Beàt tu, grifòn, ch’i no ti sòs tentàt di becotà’n ta stu lèn cussì dols al gust, che doma mal di pansa’l fà dopo vèjlu sercjàt.”[881]
Cussì, atorotòr di stu lèn robust, a sigàvin i’àltris; e’l nemàl alàt: “Cussì si mantèn la siminsa di dut’l just.”
E voltàt al timòn cal veva tiràt, a lu à tiràt al piè da la nuda frascja e chèl a ic cun ic lu’a lasàt leàt.[882]
Cussì pur cu li nustri plàntis, cul miscjà da la gran lus di lasù cun chè ca vèn lušìnt davòu dal pès, che cuaši a tòcja,[883]
prin si fàn sglònfis, e dopo a otèn ognuna il so colòu, prin che’l sol i so cjavaj al tachi sot altri dišèn;[884]
fra ros’e viola, sens’altri pì ca pòl metìnt fòu colòu, a si rinòva la planta che prin’ a era sensa fueàn vert e mol.
Jò’i no lu vevi capìt, nè chì no si cjanta il cjànt che la zent a zeva cjantànt, nè podùt i’ai di scoltà la cansòn dut’ cuanta.
Se diši i podès com’ca si zèvin ’nsumiànt i vuj crudej da la Siringa[885] sintìnt, i vuj che’l stà a lunc sveàs ghi vèvin costàt tant,
com’un pitòu che dal so mistej s’intìnt encj’jò’i mostrarès com’ch’i mi soj’ndurmidìt; ma chistu ca lu pitùrin àltris, volìnt.
I pasi’nvènsi a cuant ch’i no’eri pì sturdìt, e i dìs che un grant splendòu sbregàt mi veva il vel dal sun e na vòus che dìt mi veva: “Leva sùbit!”
Com’che a jodi i flòus dal milusàr, chel cal à ’l milùs cal fà i ànzui golòus, e che par chèl sempri fiesta si fà’n tal cjèl,
Pieri e Zuan e Jacu, ducju timoròus e vinsùs, a sòn tornàs a la peràula che a rompi suns pì profòns a veva vòus,
e jodùt pì no’an chej ca ghi fèvin àla, nè il Mošè nè il profèt Elia, nè dal mestri la so cambiada stola;[886]
cussì i soj jò tornàt, e jodùt i’ai che pìa ca mi vuardava e che di indirìs a mi era prima stada lunc la roja.
Alòr jò dut timoròus: “’Ndà ca è Beatrìs?” E ic: “Sot da li verdi fràscjs là’n banda ti la jòs sintada’n ta la so radìs:
jòt la compagnìa ca la circonda: i àltris dopo’l grifòn in alt a stàn zìnt cu’na cansòn pì dolsa e profonda.”[887]
E se alc di nòuf ic a steva dišìnt, jò’i no saj, ma’i saj che’n taj vuj zà mi’era chè ca veva’n sè dut’l me’ntindimìnt.
Besòla ’era sintada’n ta sta cjera coma vuardia lasada lì dal plaustri[888] ch’al àrbul dal grifòn stàt leàt al era.
Ta’un sìrcul ghi fèvin di sè un claustri li sièt nìnfis cun chej lumìns in man che protešùs a sòn d’Acuilòn e d’Austri.[889]
“Uchì ti saràs par puc timp Silvàn;[890] ti saràs cun me par sempri sitadìn di che Roma ’ndulà che Crist al è romàn.
Però, par chej che’n tal mont mal a vìvin, vuarda ben il cjàr, e chèl ch’i t’osèrvis, na volta tornàt là, scrif sù, che chej lu lèšin.”
Cussì Beatrìs; e jò, dut orèlis, i’eri ai so comandamìns dut devòt, e com’da ic volùt, vuardàt i’ai sti ròbis.
Cal sedi maj colàt jù sì svelt, no cròt, un lamp di lasù dal nul scur, cuant ca plòuf da chel cunfìn che sì tant al è remòt,
com’jò ’l usièl di Gjove jodùt i’ai fà’un tuf jù pal àrbul, rompìnghi la so scusa, ma encja tancju flòus e fueàn frèsc e nòuf;[891]
e urtànt il cjàr cun duta la so fuarsa; che pleàt siveva com’naf in buràscja, che’n mar a sufrìs da l’onda ogni scosa.
Alòr dentri’l cjàr trionfàl, com’na frecja jodùt i’ai na gran volp ca saltava, e d’ogni bon past a pareva secja;[892]
ma li so còlpis spòrcis ghi mostrava Beatrìs ch’a colp ghi veva fàt voltà coda a sta bèstia’n pièl e vuès, che via a zeva.
A stu punt, pa’ndà ch’era prin vegnuda, jodùt i’ai l’àcuila ca calava’n tal cjàr, lasànt ulì duta la so plumada;[893]
e com’che fòu a vèn d’un ca si sìnt mal, cussì na vòus dal cjèl diši si’a sintùt: “O navuta me, sotu cargada cussì mal?”
Mi parev’alòr che la cjera si vès vierzùt fra li do ròdis, e che fòu’l vegnès un dragòn[894] cu la coda’l miès dal cjàr sbusànt sù dut;
e com’espa che’n davòu a tira’l spunzòn, e la coda maligna a se tirànt, e part dal font, al è zùt cun mal’intensiòn.
Chèl restàt, com’che grama a fà ogni tant inta buna cjera, di pluma, data forsi cun chè di fà dal ben pì avànt,[895]
si’a cujerzùt di nòuf, com’che cujèrta era stada l’un’e l’altra roda, e’l timòn, chel tant che un rispìr al tèn la bocja vièrta.
Cussì trasformàt, stu edifìsi sant cjàfs al veva butàt fòu par divièrs poscj’ e bus, un par àngul e tre sul timòn là ’ndavànt:
scju tre coma nemaj a èrin cornùs, ma i cuatri un cuàr sòu a vèvin par front: mòstrus com’chistu mai no’èrin stàs jodùs.[896]
Sigura, cuaši com’rocja’n tal alt mont, sintada ’nsima na gran putanasa[897] jodùt i’ai che li sèis a smenasava un mont.
E coma pauròus di pièrdi sta bujàsa, visìn di ic e dret al steva un gigànt; e ogni tant ’la busava, sta sosa.[898]
Ma pars’che cun puc pudòu mi steva cjalànt,[899] di tant in tant, chel pindulòn di maròus da cjàf a piè la flagelava, e tant;
e dopo, plen di suspièt e dut rabiòus, sleàt al veva’l mostri e pal bosc strisinàt,[900] che jodi pì i no podevi i colòus
da la slondròna e dal nòuf nemalàt.
Cjànt Trentatreèšin
‘Deus, venerunt gentes,’ cussì alternant adès tre, dopo cuatri[901] sta dols salmodìa li zòvinis a scuminsiàvin, lagrimànt;
e Beatrìs, plena di suspìrs e pìa, chès a scoltava in maniera che puc pì a la cròus si veva cambiàt Maria.
Ma dopo che l’altri vèrginis ghi’an dàt lòuc a ic di diši, si’a levàt dreta’n piè e’a à rispundùt, colorada coma’l fòuc:
‘Modicum, et non videbitis me; et iterum, bieli sòus mès e dilètis, modicum, et vos videbitis me.’[902]
Dopo, dùtis sièt davànt li’a metùdis, e davòu di ic, doma cun sens, a’a metùt me, la fiola, e chèl cal era cun nuàltris.[903]
Cussì a zeva, e’i no cròt ca vès podùt dopo’l nonu’n cjera pojà’l so dècim pas cuant che cuj so vuj’n taj vuj mi’a un lamp metùt;
e cun trancuilitàt, “Vèn avànt d’un pas” mi’a dìt, “tant che s’jò a parlati mi mèt, ben dispòst a scoltami ti saràs.”
E alòr, apèn’ch’i ghi’eri dirimpèt, mi’a dìt: “Fradi, parsè ch’i no ti àusis domàndis a fami? Domanda pur, e dret.”
Com’chej ch’ai superiòus ghi fàn riverènsis cuant che cun lòu a stàn parlànt e a cjatà no rìvin li peràulis,
cussì pur jò, ch’a parlà plan plan provànt, i’ai tacàt: “Madona, di sè ch’i’ai bišugna vu’i savèis, e di sè ca ghi zovarès[904] tant.”
E ic a mi: “Dal timòu e vergogna i vuej che tu ormaj ti ti lontànis, par no pì parlà com’un ch’in sun si lagna.
Pensa che stu cjàr rot fin a li ròdis dal sarpìnt, al era e nol è[905]; ma’l colpèvul la divìn’ vendeta’l varà’n ta li spàlis.
No sarà sens’erèit par ogni sècul l’àcuila che’n tal cjàr lasàt a veva li plùmis che prin di preda lu vèvin fàt diàul;[906]
ch’jò di sigùr i’jòt, e’i conti sti ròbis, ch’un timp ni partaràn stèlis visìnis, d’ogni intòp e sbaramìnt sigùris,
che durànt chèl un sincsènt sinc e un dèis,[907] da Diu mandàt, al coparà la lara cul gigànt che cun ic’l feva putanèis.
A pòl dasi che la me storia scura, com’na Temi o Sfinx no ti persuàdi, par via che la mins a stropa na vura;[908]
ma fra puc a saràn i fàs li Najadi ca risolvaràn chistu enigma fuàrt sensa fà dan a blava o piòris chel dì.[909]
Com’che da me a sòn dìtis, tenti necuàrt, cussì sen ghi sòn paj vifs sti peràulis che’l vivi nol è che’un cori vièrs la muàrt.
E tèn pur in mins, cuant ch’i ti li scrìvis, di no platà com’ch’jodùt ti’as la planta che chì a è stada robada do vòltis.[910]
Chèl che di robà o di sclapala si vanta, cun bestèma di fàt Diu al ufìnt, che dom’par ušu sò creada ’la veva santa.
Par vèila muarduda, volìnt e sufrìnt par sincmil àis e pì la prim’ànima bramàt a veva chèl che’l bocòn’n sè ’l era zùt punìnt.[911]
Il to inzèn al durmìs s’a nol stima che par rašòn specjàl a è di gran mèrit sta planta e cussì sbatuda ’nsima.
E se cròstis no ghi vèsin impedìt ai to pensèis di entrà’n ta la to mins, ca à paj so guscj’ coma li mòris di Piram sufrìt,[912]
par via di tàncjus vìsis visìns, la gjustisia di Diu, tal interdèt,[913] il just valòu dal àrbul ti varès’n mins.
Ma parsè che jò’i ti jòt’n tal intelèt fàt di piera e, impietràt, coloràt cussì ch’imbarlumì ti fà la lus dal me det,
i vuej lo stes, sinò scrìt, ’lòr pituràt, ch’i ti lu pàrtis dentri di te, coma chèl cal torna cul bastòn cun pàlmis fasàt.[914]
E jò: “Cussì coma sera da sigìl, ca no cambia la figura stampada, da un al è adès ben segnàt il me sarvièl.
Ma parsè cussì tant in alt elevada a svuàlia la vustra cjara peràula, che pì ca si prova, e mancu a vèn capida?”
“Par ch’i ti cognòsis,” a’a dìt, “che scuela ch’i ti’as fàt, e com’che la so dutrina a capì a riva la me peràula;[915]
e com’la vustra via da la divina a’è tant lontana cuant ca è la distansa da la cjera al cjèl che pì alt’l festina.”[916]
Alora jò: “Cun duta la creànsa, da vu i no recuàrdi di vèjmi maj straviàt e’i no sìnt nisùn rimuàrs di cosiènsa.”
“E se tu di chistu ti sòs dismintiàt,” ridìnt mi’à rispundùt, “tèn chistu ben a mins, che vuej stes l’aga dal Letè ti’as sercjàt;
e se’l fòuc al era com’cal dìs’l fun taj camìns, dal to dismintià jodi si podarà che alc di colpa’n d’era’n taj to straviamìns.
D’adès in sù nuda a s’jodarà ogni me peràula, o chès ca bàstin di èsi scujèrtis pa la to vista ’mpura.”
Pì luminòus e na vura pì planìn si moveva’l soreli tal sercli di mizdì, che cà o là lu jòdin, secònt là ch’i sìn,
cuant che fermàdis si sòn, com’che cussì al fà chèl che’ndavànt ghi và a zent cal scorta se nuvitàs al cjata uchì o ulì,
li sièt fèminis[917] ta un’ombrena smuarta, ’ndà che sot fuèis vèrdis e bràghis nèris, a scòrin che frèjdi ròis che l’Àlp a parta.
Davànt di lòu, l’Eufràte e il Tigris fòu a parèvin sgorgà di na fontana,[918] e lasasi plan planìn, coma amìs.
“O lus, o Gloria da la zent umana, se aga a eše chista ca si displèa da un prinsìpit e sè da sè a lontana?”
Stu preà cussì mi’è stàt rispundùt: “Prèa Matelda di dìš’tilu.” E chì ’a à rispundùt, com’cal fà un che da colpa si dislèa,
la biela fèmina: “Ti’era stàt dìt dut chistu belzà da me, e’i soj sigura che l’aga dal Lèt platalu no’a volùt.”
E Beatrìs: “Forsi na pì gran cura, che a la memòria spès virtùt ghi gjava, ai so vuj si’a fàt la so mins dut scura.
Ma jòt ’l Eunoè che di là ’l deriva: mènilu là, e coma che tu ti sàs, rianimèa la so mins, ca durmìva.[919]
Coma bon cristiàn—e no coma i musàs— al fà so la voja da la voja d’àltris, apèn’ che i segnaj juscj’ a vègnin mandàs;
cussì, dopo vej li me mans cjapàdis, movùt si’a la biela fèmina, e a Stàsiu cun tant bon fà ghi’a dìt: “Luj pur tu seguìs.”
S’jò i vès, bon letòu, encjamò pì spàsiu da scrivi, un puc i vorès pur cjanta dal bon bevi che maj mi varès fàt sàsiu;
ma parsè che’i sfuèis ducju plèns a sòn belzà, ordinàs par sta càntica seconda, pì’n là no mi lasa’l fren da l’art[920] pasà.
Cussì tornàt i soj da la sant’onda[921] dut rifàt, coma vis sànis e nòvis che di biej cjàfs an d’an pì che avonda,
pùr e pront par zì lasù da li stèlis.
La Divina Comèdia Paradìs di Dante Alighieri
Tradusiòn furlana di Ermes Culòs
Cjànt Prin
La gloria di chèl che movi dut al fà, lušìnt in tal univèrs a penetra cun lus pì intensa uchì e mancu là.
Tal cjèl, ’ndà che pì da la so lus vi’èntra, i eri jò, e contà li ròbis ch’i’ai jodùt nol sà nè’l pòl chèl che jù’l vèn da parzora;
pars’che al so dešideri fašinsi visinùt, il nustr’ intelèt a si sprofonda tant che il recuardasi ’ndavòu’l resta dut.
Ma almancu di chel tant di stu post sant ch’i’ai podùt’n ta la me mins fà tešoru, i faraj adès materiàl dal me cjànt.
O Apòl me bon, di st’ultin lavoru da la to virtùt fà ch’i sedi un cussì grant vàs da meretà ’l oràr, pal poèt dut oru.
Fin a stu punt la man ch’i’ai vùt dal Parnàs mi’a bastàt, ma adès jùdimi pur tu a contà cun onòu la storia daj beàs.
Tal me pet entra e ispìrimi tu cussì coma cuant che Marsia sfoderàt da la natura dal so cuàrp ti’as tu.[922]
O valòu divìn, si ti mi vèns prestàt chel tant che l’imàgin finuta dal beàt regn figurà i posi, che’n mins mi’a restàt,
rivà i ti m’jodaràs al to miej len[923] e coronami alòr cun che fuèis che la matèria’e tu i mi parèis degn.
Rari vòltis, pari, a vègnin cjòltis[924] par segnà’l trionf d’un Sešar o poeta, colpa e vergogna da l’umani vòis,[925]
che parturì plašèis’n ta la contenta deitàt delfica’l dovarès il ramusèl di Peneo[926] cuant ch’a vignì godùt al parta.
Na faliscjuta a pòl tacà un bièl foghèl: forsi davòu di me e cun tant miej vòus, si prearà par che Cir al rispundi dal cjèl.[927]
Chì e là a si fà alt, paj mortaj, luminòus, il lampiòn di stu mont; ma pròpit par là cuatri sèrclis al unìs con tre cròus,
cun percors pì bièl e cun tant miej stela, fòu al vèn congjùnt, e la mondana cjera com’cal vòu al tempra e sigila.
Fàt al veva di là matina e di cà sera chel post, o cuaši, e dut al era là blanc chel emisferi, e chì neri al era,
cuant che Beatrìs, a sinistra, tal flanc so, jodùt i l’ai voltada vièrs il sol: nencj’ àcuila lu veva maj fisàt cussì al lunc.
E pròpit coma ch’un secònt raj al pòl, e’l vèn, dal prin, fòu, e di nòuf’l torna’n sù, com’ch’a la mari al vòu sempri tornà’l fiòl.
Cussì dal so àt, paj so vuj vegnìnt’n sù in tal me imaginà, il me si’a pur fàt, e i vuj, pì dal nustr’ušu i’ai puntàt in sù.[928]
Tant a è lècit là, che chì nol pòl èsi fàt da li nustri virtùs, par gràsia dal lòuc[929] che doma par l’omp al era stàt creàt.
Jò’i no l’ai sopuartàt a lunc, nè tant puc, da no vej podùt jodi’l sfavilà ’ntòr coma’l fièr cuant che ruvìnt al vèn fòu dal fòuc;
e a colp’a parùt che d’un dì il dì dut atòr cresùt al fòs, com’ se chèl che fà’l pòl sti ròbis n’altri soreli’l vès fàt zì atorotòr.
Beatrìs duta’n ta l’eterni ròdis fisa cuj so vuj a steva; e pur jò da la sù cjòlt, su ic i vevi li me lùcis.
Tal vuardala, cambià mi soj sintùt jò com’che cambiàt si’a Glauc, tal gustà l’erba,[930] coma àltris tal mar, pur luj in Dio.
Significà’l trašumanà per verba no si pòl; ma ca basti sè che Glauc al veva fàt par chèl che gràsia’al à di provà stà “erba.”[931]
Se doma i’eri chèl ch’i ti mi vèvis creàt di nòuf[932], grant ben che il cjèl ti govèrnis, tu ti lu sas, che la to lus mi’a’n alt partàt.
Cuant che li ròdis ca zìrin etèrnis, par volej to, a mi’an a sè atiràt cu l’armonia che tu ti minìstris,
mi vev’alòr parùt che’l cjèl dut cuant al era ’mpijàt cu la flama di Febo, che ploja o flun un lac cussì grant a no’a pròpit maj fàt.
La nuvitàt dal lustri e dal grant sùn di savej la rašòn na voja’mpijàt mi’a granda tant ca no la crodarès nisùn.
Alòr ic, che’l me al so còu a veva leàt, par tegni calmàt il me spirt comovùt, prin ch’alc i podès jò diši, a’a tacàt
cussì: “Tu stes i ti t’insiminìs dut cun stu fals figurà, ch’jodi no ti pòs sè ch’i t’jodarès se pì’udisi ti vès vùt.
Miga ti sòs in cjera, com’ch’i ti cròs; ma na saèta, ca scjàmpa dal so post,[933] coma te a no cor, che pì svelt cori fin là ti pòs.”
Se’l prin dùbit mi’a cjòlt, e di chist i’ai vùt gust, dut suridìnt cu li so peraulùtis, un’altri ghi’a sùbit cjapàt il so post,
e dìt i’ai: “Contènt i soj pa li ròbis ch’i’ai amiràt; ma’dès mi staj marveànt di com’che pì’n alt i vaj di scju cuàrps lišèis.”[934]
Alora ic, il so cjàf un puc scjasànt, vièrs me a’a vuardàt cuj vuj impensierìs di na mari di front dal fì delirànt,
e’a tacàt: “Li ròbis, dùtis cuantis, tra di lòu a’an òrdin, e chist’a è forma ch’al univèrs ghi da qualitàs divìnis.
Chì a jòdin l’altri creatùris l’òlma dal eterno valòu, che luj stes al è’l fin pal cual dut stu òrdin al è doventàt norma.
In ta stu ’nsièmit leàdis si tègnin duti li natùris, se pur divièrsis, stànt, cuj pì cuj mancu, al prinsìpit visìn;[935]
e’n ta divièrs puàrs si spartìsin dùtis tal grant mar dal èsi, e a ognuna a ghi’è dàt ’l istìnt di zì’n ta li so àghis.
Chist’istìnt al parta’l fòuc vièrs la luna; chistu’n ta ogni nemàl al è motòu; e dut in cjera al lèa e al raduna:[936]
e no doma li creatùris ca sòn fòu da l’inteligensa di sta fuarsa a sòn sot, ma encja chès ca’an intelèt e amòu.[937]
La providensa, ch’a dut chistu a prejòt, cu la so lus a fà’l cjèl[938] sempri cujèt, ’ndà che pì svelt si zira chèl che dut al à sot;[939]
e adès lì com’che par nu al è stàt decrèt, a n’invìa la fuarsa di che cuarda ca scata e’l bon a bàt’n ta sè ch’a a dirimpèt.[940]
Ma com’che na òpera a no vèn formada sempri secònt la vera intensiòn da l’art, parsè ch’a rispundi la matèria a è sorda;
cussì chistu percòrs al vèn spes stuàrt da la creatura che’l podej a à di zì chì o là, nonostànt il sen just e fuàrt.[941]
E com’ch’ogni tant si pòl jodi a colà un folc da li nùlis, cussì ’l impùls prin,[942] distràt da fals ben, in cjera’l và a plombà.
Basta maravèis, alòr, dal to cjamìn vièrs il alt; pensa invensi al rivulùt che dal di sù vignì jù a val i jodìn.[943]
Gran maravèa a sarès di vej te jodùt, sensa ’mpedimìnt, la jù dut cuant sestàt, com’na flama che zì’n sù no vès podùt.
E chì i vuj vièrs il cjèl a à di nòuf voltàt.
Cjànt Secònt
O vuàltris che’n ta na barcjuta mi stèis atòr, dešideròus di scoltà, e voja i vèis di seguì la me nàf, che cjantànt a cor,
tornàit pur a rijòdi li vustri rìvis: che forsi dut, si vi metèis in onda, restànt lontàn da me, i pierdarèsis.[944]
L’aga ch’i cjapi no’è maj stad’esplorada; a mi’spira Minerva e Apòl mi guida e l’Orsa li Mùšis mi tegnin mostrada.
Vuàltris pus che la mins i tegnèis alsada par godi’n timp’l pan daj ànzui, dal cual chì[945] a si vif sensa maj vèjni avonda,
i podèis ben mètivi in tal alt sal[946] cul bastimìnt vustri, davòu da la me agàr, prima che l’aga a torni tal e cual.
Chej gloriòus che a Colchis ’sòn zùs pal mar, mancu mar’veàs si sòn, che vuàltris i sarèis, cuant che Gjason’an jodùt, bifòlc, ta l’agàr.[947]
La sèit ch’i vìn sempri vùt in ta li nustr’idèis in tal alt Empireo a ni partava svelta, cuaši coma’l cjèl che la sù i jodèis.[948]
Jò’i vuardavi Beatrìs che’n sù a vuardava; e forsi tal timp che na frecja si distàca dal arco e a la so fin a riva,
mi soj jodùt vignì indà ca taca che miràbil roba; ma chè ca era là[949] ben jodìnt sè ca mi feva ’mbacucà,[950]
voltàt si’a vièrs di me, contenta e biela, e mi’a dìt: “A Diu dìšghi ben gràsis, ch’adès unìs ni’a cu la prima stela.”
A pareva che na nula la cujerzès, duta solida e lustra e neta, com’adamànt che cun lus dal soreli a ardès.
Dentri di sè l’eterna margarita[951] a mi veva risevùt, com’che l’aga a surbìs un raj di lus e unida a resta.[952]
S’jò i’eri cuàrp, e chì a no si capìs com’che na dimensiòn in ta n’altra a s’unìs, ca à di èsi se cuàrp in cuàrp a s’inserìs,
alòr il me dešideri cjalt coma flàmis al sarès d’jodi che esensa[953] ca mostra com’che Diu e ’l èsi nustri a sòn unìs.
Ulà sè ch’i crodìn par fede a s’jodarà, sensa rašonalu, ma tant clar’l sarà chèl com’chè ch’i acetàn che par prin a è vera.[954]
Alòr rispundùt i’ai: “Siora me, cussì fedèl com’che pì i no pòl èsi, ringrasiàlu i vuej che dal mont mortàl mi’a partàt via stu cjèl.
Ma dišèimi: alc jò’i volarès savej daj sens scurs di stu cuàrp che la jù’n cjera Caìn a còntin ca si pòl jodi’n chej.”
E ic cun bocja ridìnt: “Se sbaliàd’a era,” a’a dìt, “l’opiniòn da la zent mortàl bašada su sensasiòns, com’ca era,
nosta fà alòr la part dal bašovàl e mar’veàti masa; chè ben ti sàs che fra sens e rašòn curt al è ’l intervàl.
Ma dìšmi ’nvènsi sè che tu pensàt ti às.” E jò: “Chej che ca sù diferèns mi pàrin, in cuàrps pì rars o dens a sòn stàs creàs.”[955]
E ic: “T’jodaràs com’ca s’impantànin tal fals li to idèis, se ben ti scòltis com’che cul me rašonà a s’inturgulìsin.[956]
L’otava sfera jodi vi fà lùcis a plen, e chès o par coma o par cuant lasù a vi mòstrin divièrsis mùšis.[957]
S’a la diversitàt a fòs dovùt dut cuant, dùtis a varèsin la stesa virtùt spartida, tant al pìsul lumìn che’al grant.
Divièrsis virtùs a’an alòr d’èsi frut di prinsìpis formaj, e chej, fòu che un,[958] a vegnarèsin, secònt te, ognùn distrùt.
Duncja, se dal rar sti màcis colòu fun a sòn par dut o’n part secònt te caušàdis, al sarès di so matèria cussì dišùn
stu planèt, o in tal mòut ca si spartìs il gras e’l magri ta’un cuàrp, cussì chist in sè’l cambiarès li pars dènsis e ràris.
Se dal rar si tratàs, al sarès manifest in ta n’eclìs solar che trasparì a farès la lus, com’che nisùn cuàrp rar al rešìst.
Ma chist nol è’l cašu, e alòr d’jodi a sarès ’l altri[959], e s’jò chèl i zès a smuarsà, il to parej falsificàt’l vegnarès.
Se’l rar da na banda’o l’altra nol trapàsa, alòr lì un punt di èsi al varès che’l so opòst di zì oltri nol lasa;
e di lì si riflèt’l raj che lus ghi dà’ai pianès, cussì com’che colòu da veri’l vèn rifletùt, che plomp al tèn platàt davòu di se stes.[960]
Ti dišaràs cal somèa pì scurùt uchì il raj che in ta altri bàndis, par via che di pì’n sot al vèn rifletùt,[961] ma in chistu cašu fà’i podarèsis un’sperimìnt, se provalu i volèis, che font al è dal flun da l’idèis vùstris.[962]
Tre spièlis ti ocòrin; doj ti’u pošisiònis no tant lontàn; il ters, pì lontanùt mètilu e pròpit in miès daj àltris.
Davànt di lòu, ma a li spàlis metùt, fà ch’un lumìn al ilùmini i spièlis cussì che’l so raj a te’l vegni rifletùt.
Se ben che la lus in tal miès da l’altri lùcis da li àltris a è pì pìsula, t’jodaràs che luminoša a’è coma li àltris.[963]
Adès, com’ch’al bati daj ràis infogàs da la nèif al resta dut nut il sogjèt, esìnt il colòu so e’l frèit cul cjalt scjampàs,
alòr, cussì restàt tu’n tal to’ntelèt, di lus tant viva ’mplenìti adès i vuej, che stela lušìnt ti somearà dal aspièt.
Dentri di chel cjèl dal divìn benvolej[964] atorotòr si zira un cuàrp[965] che la virtùt al à di vej il èsi di dut sè ca è di miej.
Chel cjèl[966] ca ni tèn cun tancju vuj jodùt, chel èsi al spartìs in divièrsi esènsis, di luj distìntis, ma part dal so contenùt. I àltris ziròns in vàriis diferènsis li esènsis che dentri di sè a’an paj so ušus a dispònin coma simìnsis.[967]
Scju òrgans dal mont zirànt cussì a vàn, com’ch’jodi ti pòs, da scjalìn a scjalìn, e di sù a cjòlin e di sot a fàn.
Vuarda ben tu ch’i ti stàs scoltànt sidìn com’che a sè ch’i ti vus[968] mi staj visinànt, che dopo ti pòsis tu fà da lumìn.
Il motu e la virtùt d’ogni zìru[969] sant, coma che pal fabri a è l’art dal marcjèl, i motòus als e beàs[970] ju stàn caušànt;
e’l cjèl[971] che tanti lucjùtis a fàn bièl, da la granda mins che movi’l fà e ’nforma[972] l’imàgin al cjoj par ogni so lumìn bièl.
E coma che tal vustri pòlvar l’alma ta li so divièrsis pars a si difònt e ognuna di sti pars a ànima,
cussì la ’nteligènsa—di chist tèn cont— a sparpaèa’l ben so’n ta li stèlis, movìnt atòr da l’unitàt dal so mont.
L’angjelica virtùt divièrsis lèghis a fà cuj presiòus cuàrps[973] che ic a ispìra e taj cuaj, coma vita’n vuàltris, a s’unìs.
Pa la natura alègra[974] da’ndà ca spira, la virtùt tal cuàrp misturada a lus com’che la biela lus’n tal vuli a si mira.
Da chista a vèn chèl che da lus a lus al somèa diferènt, no da fìs e ràr: ic a è’l prinsìpit formàl ca prodùs
secònt il so bon volej, il scur e’l clar.
Cjànt Ters
Chel sol[975] che prin scjaldàt mi veva il pet, rivelàt mi veva la biela veretàt,[976] provànt e riprovànt[977], e’l so dols aspièt;
e jò, ch’i volevi tegni dimostràt che corešùt i’eri e sigùr doventàt,[978] par cussì dìšghi’l cjàf i vevi alsàt;
ma na višiòn a mi si’a prešentàt, ch’al jòdila tegnùt mi’a cussi tant stret che di confesàmi mi soj dismintiàt.
Coma ta un veri trasparènt e net amondi, o’n t’àghis lìmpidis e cujètis, ma no tant fòndis da no jòdighi’l jèt,
a s’jòdin li nustri mùšis spielàdis, ma debulùtis, coma pèrlis’n blancja front ch’un puc a vòu par rivà a jòdilis;
cussì, mùšis che tabajà ’volèvin un mont jodùt i’ai, e’n tal sbàliu contrari i soj colàt di chèl ch’amòu ’l veva ’mpijàt tra omp e font.[979]
Al momènt che jò i vevi lòu notàt, ca fòsin figùris di spièli pensànt, par jodi cuj ca fòsin mi soj ziràt;
e jodùt no’ai nuja, e di nòuf ’ndavànt, dret taj vuj da la me dols’guida, i’ai vuardàt; ic’a surideva, e’i vuj sans ghi ardèvin tant.
“Se ridi ti n’jòs, nosta èsi maraveàt,” a mi’a dìt: “al è’l to pensà da frutùt che’n tal just’l piè nol à ’ncjamò pojàt,
ma ’torotòr si zira, com’ch’i’ai jodùt: chès ch’i ti jòs a sòn veri sostànsis e’a sòn chì pars’che’l so voto no’an finìt dut.[980]
Ma parla pur e cròdighi a chìstis; che la lus dal alt che contèntis li tèn chì a vòu che dùtis si tègnin fèrmis.”
E jò al spìrit cal pareva pì ben dispòst a contà, voltàt mi soj, dišìnt, com’omp che puntàt al è’n tal so dišèn[981]:
“O spirt ben creàt, che’i ràis ti stàs godìnt da l’eterna vita, e’l ben so ti sìns che prin di vèjlu gustàt a nol s’intìnt.
Gust i varès se adès ch’i sìn visìns il nòn to ti mi dišès e da la to zènt.” Alora ic, pronta e cuj vuj ridìns:
“La nustra caritàt no’a nisùn intènt al just di sieràighi’l cancèl, com’la caritàt di chè che com’ca è ic a vòu vej la so zent.[982]
Com’na vèrgin mùnia’l mont mi veva ospitàt, e se la to mins sù e jù mi vuarda, ch’jò i soj pì biela no ti tegnarà platàt,
ma a ricognosarà ch’jò i soj Picarda, che, metuda chì cun scjù altri beàs, beàda i soj’n ta la sfera pì tarda.[983]
I nustri afiès, ca vègnin inflamàs doma in tal plašej dal spìrit sant, gust a’an di èsi’n tal so òrdin formàs.
E stu destìn, che bas al par d’èsi tant, dàt a ni’è stàt pars’che trascuràt i vìn i nustri vòtos, o lasàs ju vìn dibànt.”
E jò a ic: “Cualchicjusa di divìn luši a s’jòt dal vustri tant bièl aspièt che cussì tant vi cambia da com’ch’i’èris prin;
e prin d’adès no mi’eri’mpensàt, puarèt ch’i soj; m’adès m’juda sè ch’i ti mi dìs, ch’al recuardàmi a mi parta dirèt.
Ma dišmi: vuàltris ch’i sèis chì contèntis, no dešideràišu di zì’n ta un lòuc pì alt ’ndà che pì visìn[984] ghi sarèsis?”
Cuj altri spirs a’a prin suridùt un puc; e mi’a dopo rispundùt cussì contenta ca pareva àrdi d’amòu dal prin fòuc:[985]
“Fradi, di sè ch’i volìn a mi cujèta la caritàt stesa, ca mi fà volej doma sè ch’i vìn, e d’altri no n’impuarta.
Se di zì pì’n alt i vèsin da volej, puc d’acòrdu’l nustri dešideri’l zarès cul volej di chèl che chì ni vòu vej;
e chistu chì ben d’jodi ti podarès s’èsi’n caritàt a’è chì necesitàt, e se la so natura di capì ti vès.
Ànsi, a ghi tòcja a stu èsi beàt tègnisi dentri dal alt volej divìn par che di doj volèis un sòu’l vegni formàt;
cussì che com’da scjalìn a scjalìn i stìn in ta stu regnu, a dut il regnu ghi plàs com’pur al re ch’al so volej ni tèn visìn.
In ta la so volontàt a è la nustra pàs: ic a è chel mar che vièrs di chèl dut s’inclìna ’n tal mont, fin i ànzui da ic stàs creàs.”
Clar mi’era alòr com’che ducju i cjèj a èrin paradìs, encja se pa la gran gràsia dal Creatòu ducju compàis no la godèvin.
Ma com’ca capita ch’un mangjà al sàsia e di un’altri a resta la gola, che d’un si vòu e dal altri si ringràsia,
cussì fàt i’ai jò, cun fàt e cun peràula, par capì da ic cual’ ca era la tela[986] che’l tesi nol era ’ncjamò zùt a finila.
“Par vita buna e grant mèrit a è ulà, pì’n sù,” mi’a dìt, “na fèmina[987] che nòrmis a’a dàt al mont par cuj sì si vistìs e vela,
che fin al murì, dì e nòt, cun chel nuvìs[988] si stedi ch’ogni voto al aceta se fàt al è cun amòu e ’ntensiòns bùnis.
Par zìghi davòu, lasàt i’ai da zovinuta il mont, e il so àbit[989] i’ai vistìt cul propòšit di vivi la so vita.
Ma alora òmis di puc bon propòšit fòu mi vèvin tiràt da la dols’claušura. Diu’l sà ben cuant che dopo i’ai patìt.
E chist’altri splendòu ch’a te si mostra a la me destra indà cal stà ardìnt di dut il luši da la sfera nustra,
sè che jò’i ti dìs di me, ic a s’intìnt: mùnia a era, e ic pur a à cussì pierdùt il vel da chej[990] che puc a’n vèvin di sintimìnt.
Di rimètila’n tal mont a’an podùt, cuntra’l so volej e la bun’ušansa, ma’l vel dal so còu jù nol è maj vegnùt.
Chista a è la lus da la gran Costansa che pròpit dal secònt vint di Soave dàt a veva la tersa e ùltima potensa.”[991]
Cussì mi’a parlàt e dopo’a tacàt l’Ave Maria a cjantà e cjantànt a è svanida com’alc che’n t’aga scura ’nglutìt al è.
I me vuj chel tant a l’àn seguida che pusìbul ghi’era, e a la fin si àn ziràt vièrs l’imàgin’ lìmpida
di Beatrìs e lì fìs a restàvin; ma chè cun’un lamp ferìt a à’l me sguàrt cussì ch’in alt restà i me vuj no podèvin;
par chèl di domandàighi i’ai fàt ritàrt.
Cjànt Cuàrt
Fra doj plàs, l’un da l’altri altritànt bon e distànt, un omp lìbar al morarès di fan prin che d’un al cjolès un bocòn;[992]
cussì’l starès un agnèl’n miès da li bràmis di doj lùpos crudej, di ognùn temìnt; e cussì’l starès un cjan tra do dàinis:[993]
par chèl, s’jò’i taševi, d’incolpami no intìnt, nè di laudami; taši mi tocjava, daj me dùbis tal stes mòut pocàt esìnt.
I taševi, ma’l dešideri me s’jodeva ’n tal me colòu, e’l me domandà cun chèl; pì clar di cussì èsi nol podeva.
Fàt a veva Beatrìs com’che fàt’l veva Danièl, da Nabucdònošor calmànt la colera che rindùt lu veva cussì tant crudèl;[994]
e’a dìt: “Ben i jòt com’ca ti tira uchì e ulì ’l un e l’altri dešidej, che diši no ti pòs sè ch’ti vòus na vura.
Tu ti rašònis: ‘S’al dura’l bon volej, la violènsa d’àltris par cuala rašòn a ghi cjòlia mèrit al me dešidej?’
E di dubità ti somèa pur bon il tornà da l’ànimis’n ta li stèlis, secònt sè cal à dìt il Platòn.[995]
Tal to volej a prèmin sti domàndis duti dos compàgnis; ma’i vuej par prin tratà la pì sindiòsa di sti idèis.[996]
Daj Serafìns, chèl ch’a Diu ghi’è pì visìn, Mošè cal sedi o Samuel o chel Zuan, il un o’l altri, o Maria, dišìn,
ta un’altri cjèl di sigùr a no stàn che chiscju spìris che adès ti’an jodùt che’n tal so èsi pì o mancu’l stes timp a’an;[997]
ma dùcjus a fàn bièl il prin zir par dut, e ognùn al gòt, tal so mòut, il dols stà ’n ta stu post dal spirt eterno intìnzùt.
Chì a si pòsin jodi, no parsè che chista a è la so sfera, ma coma un sen dal pì bas di st’alta sfera celesta.[998]
Stu parlà ’ghi zòva pì al vustr’inzèn, che dom’di sè ca è sensìbil al capìs, che’n sèguit al intelèt a si rìnt dègn.
La scritura cussì a l’inteletuàlis facultàs vùstris si adàta, e piè e man a Diu, altri intindìnt, ghi atribuìs;
e la Glišia Santa, cun aspièt umàn Gabrièl e Michèl vi raprešenta, e l’altri che Tubia’l à rifàt san.
Chèl che Timeo[999] da l’ànimis al conta a nol è coma chèl che chì i jodìn, encja s’al pàr cròdighi a sè cal conta.
Li ànimis ta li so stèlis a tòrnin, al dìs, crodìnt d’èsi da chì distacàdis cuant che natura i cuàrps a vòu ca ’nfòrmin.[1000]
Ma forsi n’ocòr cussì capì sè cal dìs, e a pòl ben dasi, encja s’a no pàr, ch’intìndi nol voli ròbis ridìculis.
Se’nvènsi al intìnt laudà’l rotònt altàr[1001] cun mèrit o colpa, alora forsi alc di just al riva a meti al ripàr.[1002]
Mal capìt, stu prinsìpit a stuàrzi al è zùt cuaši dut’l mont, cussì che Gjove pur, e Mercùri e Mars nomàs sòn stàs cussì.
L’altr’idea che di chè no ti sòs sigùr mancu velèn a’a, pars’che la malìsia so asaj no è par rìnditi impùr.[1003]
Se justa a no par la nustra gjustìsia ai vuj daj mortaj, al è pur argumìnt di fede e no di bruta erešìa.
Ma par cal posi’l vustri rašonamìnt penetràighi ben in ta chista veretàt, ti faraj contènt, com’ch’i ti stàs volìnt.
S’a si’a violènsa cuant che il violentàt a nol juda par nuja chèl cal sfuarsa, alòr un spirt cussì a nol vèn scušàt;
che’l volej, s’a nol vòu, no si smuàrsa, ma’l fà, com’ca ghi’è naturàl di fà al fòuc, encja se mil vòltis si gh’impòn fuarsa.[1004]
Par chèl, se chèl a si plèa tant o puc, la fuarsa’l juda, e chìstis cussì’an fàt, che tornà a varèsin podùt’n tal sant lòuc.
Se’l volej pròpit intej al fòs stàt, com’chèl di Sa’Lurìns’n ta la grilia metùt[1005] e di Musio ch’a la so man dur si veva mostràt, e tornà’n claustri ’varèsin cussì podùt, so vera cjaša, na volta liberàdis;[1006] ma’un volej cussì grant si lu’a di rar jodùt.
E sti peràulis, si ti li’as capìdis benòn, il rašonamìnt a’an anulàt ca ti varès turbàt ben altri vòltis.
Ma èco ch’i ti’as n’altra dificoltàt da afrontà, e besòu no ti rivarès a svinculati: ti restarès prin stracàt.
Ta la to mins chist’i’ai jò lasàt imprès che ànima beàda bušìis a no dìs pars’che dongja a ghi stà a Diu stes;
e da Picarda dopo ti sintèvis com’che Costànsa al vel ghi era stada fedèl, cussì ca somearès che chì a mi contradìs.
Tanti vòltis, fradi me, a si fà chèl che par scjampà’l perìcul, e a malavoja, a si fà chèl, com’ch’i dìs, cal è puc bièl;
com’Almeòn che, se pur cun pucja voja, preàt dal pari, so mari al veva copàt, e mòstru si veva cussì fàt, cuntra voja.
Uchì i vuej ch’i ti tègnis ben pensàt che violensa e volej a’nsembrasi a vàn e sè cal ufìnt nol vèn sempri scušàt.
Il volej asolùt a si opòn al dan; ma chel tant e basta a ghi cunsintìs che sinò si varès pì ’ncjamò malàn.[1007]
Duncja, cuant che Picarda di chèl a dìs, dal volej asolùt, e no d’altri[1008], a’ntìnt, cussì che tant ic che jò i dišìn ròbis vèris.”
Dal sant flun chistu al era ’l ondulamìnt cal sgorga da’ndà che dut’l ver al vèn; cussì dut contènt mi’a fàt il so rašonamìnt.
“O tu, divina, amada dal prin ben,” alòr i’ai dìt, “che’l to parlà m’inònda e scjàlda tant che sempri pì vif mi tèn,
la me afesiòn a no è asaj fonda par rivà a favi gràsia par gràsia; chist lu farà chèl cal jòt e’l pòl avonda.
Ben i jòt che maj, ma maj, no si sàsia ’l intelèt nustri s’a nol vèn luminàt da Diu, che sinò il ver maj a no si’a.
Tal ver divìn a si mèt[1009], com’ nemàl ’ntanàt, apèn ch’a luj s’unìs; e ghi resta unìt: sinò se’l valarèsia’l dešideràt?
Al nàs par chèl, coma menàdis’n ta li vis, al piè dal ver il dùbit; e a è natura ca ni pòchi sempri pì’n alt vièrs li pìchis.
Stu chì m’invida, chistu mi sigura, madona me, di domandavi cun rispièt, di n’altra veretàt, ca mi’è scura.
Al pòsia ’l omp dà sodisfasiòn, puarèt, ai vòtos mancjàs cul fà daj altri bens ch’al Alt ghi somearès ognùn corèt?”
Beatrìs mi’a vuardàt cuj so vuj plens di lušìgnis di amòu, cussì divìns, che rindùt mi soj al so splendòu intèns:
calàs mi sòn i vuj, e scurida la mins.
Cjànt Cuìnt
“Se ’nformada ti mi jòs dal vif amòu che di compaj in cjera no si jòt sen, cussì che daj to vuj i vìns dut il valòu,[1010]
nosta fati maravèis, che chist’ al vèn dal jodi perfèt, cussì che un ben jodìnt, il piè al mòuf vièrs il ben jodùt ben.
Ben i’jòt com’che zà al và risplendìnt tal to intelèt ’l eterno luši e, jodùt, dom’par luj e sempri’l và ardìnt;
e, s’altri’l vustr’amòu al và’a seduši, altri a nol è che di chèl na olma mal capida che chì si la jòt straluši.[1011]
Savej ti vùs se’n altri mòut, e coma, compensà si pòl pal mancjàt voto, tant che di pari pas a zèdin il Alt e la vustr’alma.”
Cussi Beatrìs scuminsiàt a à stu cjànt; e com’un che’n tal dut diši si’a butàt, a’a continuàt cussì’l so discòrs sant:
“Il me regàl che Diu, di so maestàt creànt al à fàt e da la so bontàt cussì ben si riflèt e tant al è apresàt,
al è stàt chèl di dàighi al volej libertàt; che doma li creatùris inteligèntis, il Signòu dùtis di chista al à dotàt.
‘Adès t’jodaràs, se tu ti mi seguìs, ’l alt valòu dal voto, se cussì al è fàt che Diu’l cunsìnt cuant che tu ti cunsìntis;
chè, tal stabilì tra Diu e ’l omp il pat, sacrifìsis si fàn di stu tešoru, zà minsonàt, e si lu fà cul stes àt.[1012]
Duncja, cun sè a si pòsia scambiàlu? Se ben ti cròdis d’ušà chèl ch’i ti’as ufrìt, dal mal cal vèn d’àltris, fà’un bon lavoru.
Che sè ch’i ti dìs al è just ti’as zà ben capìt; ma la Glišia Santa a da dispensa, contrària, si pensarès, a sè ch’i’ai dìt;
chì alòr a è miej ch’i ti fèdis pauša par dàighi timp al mangjà ch’i ti’as mangjàt che d’un bon digerì nol resti sensa.
A chèl ch’i ti spieghi tenti ben sveàt, e tègnilu cont; che a no è siensa chè di vej alc capìt ma no conservàt.
Do ròbis a ocòrin par vej l’esensa di stu sacrifisi[1013]: la prima ’è chista, chè ca si fà[1014]; l’altra a è la promesa stesa.[1015]
Di st’ùltima maj si pòl diši “basta” prin da la so fìn; e di chèl ti pòs adès ben jodi di sè ca si trata:
par chèl necesari ghi’era ai Ebrèos di ufrì, encja se chèl ca ufrìvin permutà’l podeva, com’ch’al curìnt ti sòs.
Che altra, la matèria stesa, dišìn, a si pòl forsi, cuj sàja, scambiala cu n’altra, sensa ca nasi alc di biàšin.
Ma che nisùn il cargu da la spala di so volej’l cambi se prin voltada no’è stada la claf blancja e la zala;[1016]
e ogni permutasiòn a è ’nvàlida se la matèria vecja’n ta la nova com’l cuatri’n tal sèis a no vèn tegnuda.[1017]
Ma s’alc i vìn che cul so valòu al và dut scuilibrànt cualsìasi balansa,[1018] altra matèria alòr’ puc a zova.
Il voto a nol è monada, se ben si pensa: fedej bišugna èsi, tegnìnt ben badàt di no fà com’ Jefta cu la so promesa;[1019] ca sarès tant miej s’al vès dìt: ‘Mal i’ai fàt,’ che, mantegnìnt, fà pešu; e cussì cretìn jodi ti pòs che’l gran duce daj Grecs al è stàt,
che planzi al à fàt Ifgenia’n tal so aspièt ninìn[1020] che planzi’a fàt di sè i triscj’ e i bòis ch’a un cussì crudèl cult maj crodùt a vèvin.
Tal mòvisi, Cristiàns, sèrius d’èsi i vèis; no stèit èsi coma na pluma’n ta ogni vint, pars’che lavàs d’ogni aga i no vegnèis.
I vèis il nòuf e il vecju Testamìnt, e’l pastòu da la Glišia ca vi guida: vi basta chistu pal vustri salvamìnt.
Si sintèis da la malvoja la clamada, òmis a bišugna ch’i sèdis, no piòris, che ’l Ebreo no vi fedi na riduda.[1021]
No stèit coma ’l agnèl fà cal lasa li tètis di so mari[1022] e, taj so saltùs dut atìf, al fin a si parta ’ntòr ròbis brùtis.”
Cussì Beatrìs a mi, com’ch’jò i scrìf; dopo cun tant dešideri si’a voltàt vièrs ’l alt indulà che’l mont al è pì vif.[1023] Il so taši e’l so aspièt dut cambiàt, la me granda voja a àn stupidìt di vèighi ’ncjamò tanti domàndis fàt;
alòr, com’na frecja che’l sen a tèn culpìt prin che’l spac al vedi di tremà smetùt, che zà rivàs i’èrin tal secònt cjèl[1024] i’ai capìt.
Beatrìs i’ai chì cussì contenta jodùt che pì vièrs la lus di chel cjèl a zeva e pì e pì’l luševa’l pianeta’n dut.
E se’n ridi la stela si cambiava, cussì encja jò, che la me natura a tramutà sempri a mi partava!
Com’ta na vasca di pès, calma e pura, atiràs a sòn i pès a chèl cal vèn di fòu, e vièrs chel pàscul a vàn cun primura,
cussì un miàr jodùt i’ai jò cun splendòu vignì vièrs di me, e d’ognùn si sinteva: “Eco chèl[1025] che pì grant’l farà’l nustr’amòu.”
E pròpit com’ch’ognùn vièrs nu’l vegneva, jodi’l feva’l spirt di contentèsa plen in ta la lus clara che’n luj a splendeva.
Di chèl che chì a taca, letòu, pensa ben coma ch’i ti ti sintarès tormentàt se di zì avànt i no farès pì sen;
e t’jodarès tu com’che dešideràt i vevi da lòu di sinti com’ca èrin, cussì com’ch’ai me vuj si vèvin mostràt.
“Beàs chej che, com’te, i trònos a jòdin dal triònf eterno par vej la gràsia vuda prin che la milisia[1026] a bandònin!
Dal lustri che par dut il cjèl si spàsia impijàs nu’i sìn; e si ti dešìderis di nu savej, ti dišarìn sè che chì si’a.”
Cussì a mi’a un di chej sans di spìris dìt; e alòr Beatrìs: “Domanda pur, e cròdighi com’a peràulis divìnis.”
“Ben jò i jòt com’ch’i ti t’inglùsis sigùr tal luši che daj to vuj a ti vèn fòu e che’nflamàt’l vèn dal to ridi pur;
la me mins, bunànima, savej a vòu cuj ch’i ti sòs, e parsè che chì ti àrdis, in ta la sfera che d’altri[1027] a risèif’l lušòu.”
Sti peràulis ghi’ai dìt a la lus, e drètis, che prin mi veva parlàt, e ic lušìnt pì di prin si’a fàt, e tant, al sìntilis.
E com’il soreli ca si plata ridìnt di masa lus, com’che’l cjalt’l tèn rošeàt chel vel di vapòu ca lu stà cujerzìnt,
pal so grant gjoldi mi si tegneva platàt dentri dal so raj luminòus il spìrit sant; e cussì rispundùt mi’a, in sè dut sieràt,
in ta la maniera cal cjanta’l pròsin cjànt.[1028]
Cjànt Sest
“Dop’che Costantìn l’acuila ’l veva voltàt cuntra’l cors dal cjèl, che ic a veva seguìt davòu dal antìc[1029] cun Lavinia maridàt,
sent e sent’àis e pì, in tal lontàn lìmit d’Europa ’l usièl di Diu si veva tegnùt in ta l’altùris da’ndà cal era prin[1030] partìt;
e da l’ombra da li plùmis sàcris, dut il mont da lì ’l veva governàt, di man a man, e plan plan ta la me man al era cussì vegnùt.
Sešar i soj stàt, e i soj Gjustiniàn, che par volej dal Signòu, benevolènt, li lègis i’ai ben rafinàt, di me man.[1031]
Ma prin ch’a l’òpera i stès lì atènt, ch’una natura[1032] Crist al vès, e no dos, i crodevi, e di chist i’eri contènt;
ma alora’l benedèt Agapitos, màsimo pastòu, a la fe’ sincera indresàt mi’a cu li peràulis sos.
Crodùt ghi’ai, e sè che so fede a era, cussì clara i’ai jodùt com’ch’i vevi sempri jodùt ta na contradisiòn la falsa e la vera.[1033]
Apèn che cu la Glišia i piè i’ai movùt, par gràsia so Diu a mi’a ispiràt il grant còmpit[1034], e dut’n luj mi soj metùt;
al me Belizàr li àrmis ghi’ai fidàt, e chist’al cjèl stes a ghi’a plašùt[1035] cussì tant, ch’al lavoru[1036] pì ’ncjamò mi soj butàt.
Par rispundi a la prin domanda[1037], pì avànt n’ocòr ch’i zedi; ma la so condisiòn a mi costrìns di zìghi pì in davànt
par ch’i t’jòdis cun se sorta di rašòn ca si mòuf cuntra chel sacrisant di sen[1038] tant chèl ca lu fà so com’chèl ca lu opòn.[1039]
Jòt cuanta e cuala virtùt cal à fàt degn di riverensa; e dal momènt a à tacàt che Palànt al è muàrt par conferighi’l regn.
Tu ben ti sàs che’n Alba a si’a’ncjašàt par trešinta àis e pì, fin che fin’n fin dom’par luj i tre e i tre a’an lotàt;[1040]
cussì pur dal mal da li Sabìnis fin al dolòu di Lucrèsia ben i ti sàs com’che i sièt re vinsùt a vèvin dut il visìn.[1041]
Ti sàs pur sè cal à fàt[1042] cuant che’n taj bras daj Romàns partàt al è stàt cuntra Pir e Bren e cuntra comùns[1043] e principalitàs;
e da chì’l vèn’l Torcuàt e’l Cuìns, cal otèn daj cjavielàs’l nòn[1044], e i Dècjus e i Fàbius, famous, che di laudà volentej ghi tèn.
Par cjera ’sòn i Àrabos da luj stes metùs che davòu dal Anibal a’an pasàt chej valòns alpìns da l’àghis tos, Po, scorùs.
Sot di luj, da zovinùs, a’an trionfàt Sipiòn e’l Pompèo; e là che nasùt ti sòs, sot’l Fièšul[1045], tant amàr al era stàt.
Alòr, al timp che dut’l cjèl al veva volùt a so mòut rindi dut’l mont serèn,[1046] Sešar al à cjòlt e, Roma volìnt, tegnùt.
E chèl che fàt al à dal Var fin al Ren, Jodùt’an il Isàr e’l Er, coma pur’l Sena e ogni val indà che ’l Rodàn al è plen.[1047]
E chèl che fàt al à dopo’vej lasàt Ravena e saltàt’l Rubicòn, di un svualà al è stàt tal che nè bocja a pòl contà nè pena.
Dut armàt si’a dopo vièrs la Spagna voltàt e, pasàt Duràs, Farsàlia ’l à bastonàt, cussì che fin tal Nil cjalt ’l dolòu al è rivàt.[1048]
Vièrs Antandri e’l Simoènt si’a ’lòr aviàt, jodìnt pur’l post ’ndà ch’Etore’si cuba[1049] e tant dan al Tolomèo ghi’a dopo fàt.[1050]
Da là com’un folc si’a butàt su Juba; l’àlis al à dopo spleàt, vièrs la Spagna zìnt, par fà taši la pompeana Tuba.[1051]
Di sè che cul sen al à fàt’l duce, tèn a mint, Brutus cun Casio’n tal’Infièr al bàja, e Perugia e Modena lasànt lì, patìnt.
Cleopatra pur’a planzùt, pì di na scàja, e, da chèl scjampànt, da’un madràs velenòus si’a fàt becà, murìnt cainànt da sta plàja.
Fin al Mar Ros chistu al à sfueàt i colòus;[1052] e’n dut’l mont al à partàt tanta pas che’l templi di Zan[1053] al è restàt silensiòus.
Ma sè che stu sen—e di luj jò’i no tàs— prin fàt’l veva, e di fà ghi restava pur ’n taj terèns che da luj ’èrin dominàs,
in tal jodi al doventa puc e scur, se’n man al Ters Sèšar[1054] a si lu mira cun vuli clar e afièt amondi pur;
che la granda gjustìsia ca m’ispìra, concedùt ghi’a, par man di chèl minsonàt,[1055] la gloria di vendicà la so ira.[1056]
E chì ti pòs ben tènti maraveàt: pì tars cun Tito a fà vendeta al è zùt[1057] da la vendeta dal tant antìc pecjàt.
E cuant che’l dint longobàrt al à muardùt la Glišia Santa, sot da li so àlis a judala Carlo Magno si’a metùt.
Adès gjudichèa tu che figùris ch’jò i’ai acušàt, e’i so fàj ch’an caušàt duti li vustri malòris.
Il prin[1058] di lòu al sen public i gìlios zaj a contrapònin, e’l secònt ’l altri al sostèn, cussì che cuj che’n tal just al è no si sà maj.
Ca fèdin i Ghibelìns, sot altri sen, ca fèdin pur; parsè che’l mal sempri chèl al seguìs che dal just pì lontàn si tèn;
e ca no lu bati stu Carlo novèl[1059] cuj so Guelfs; ma che tant’l temi li sgrìnfis ch’al pì grant leòn a ghi’an gjavàt il pel.
I fioj a’an belzà planzùt tanti vòltis par colpa dal pari, ma no’è da crodi che pal so gìlio Diu’l cambi plùmis!
Plena di spirs sta steluta si pòl jodi, spirs bòis, ca si sòn tegnùs indafaràs par che a onòu e fama davòu ghi stèdi:[1060]
e cuant ch’i dešidèris ’vègnin chì pojàs, dal just deviànt, a’è encja just che’i ràis di amòu puc vièrs ’l alt a vègnin alsàs.
Ma cuant ch’i mišuràn i nustri guadàis ai nustri mèris, lì a è contentèsa, pars’ch’i savìn ch’ai mèris a sòn compàis.
Par chèl a è ch’in nu la viva gjustìsia tant ni dulsìs ’l afièt che maj no podìn, ma pròpit maj, tramutalu’n malìsia.
Da pì vòus dòlsis nòtis a si sìntin; cussì, divièrs scjalìns in nustra vita bun’armonìa’n ta sti ròdis[1061] a crèjn.
E ben dentri di chista margarita[1062] a lùs la lus di Romeo, che di bièl tant’n veva, ma puc gradìt e basta.[1063]
Ma i Provensaj che ’nflamàt a vèvin chel omp, ridùt a’an[1064], e mal al cjamìna chèl che dan si fà criticànt d’àltris il bièl.
Cuatri fiòlis al veva, e ognuna regina, Raimont Beringhier, dùtis maridàdis da Romeo, persona ùmil e buna.
Puc dopo, il cont[1065], movùt da cjàcaris, il cont ghi’a domandàt a chist’omp sant ca ghi veva tornàt sièt e sinc par dèis.[1066]
Alòr al è partìt stu vecju, lambicànt, e se’l mont il grant còu cal veva al savès, di com’che di dì’n dì’l zeva lemošinànt,
tant pì che maj a lu laudarès.
Cjànt Siètim
“Osanna, sanctus Deus sabaòth, superillustrans caritate tua felices ignes horum malacoth!”
Cussì al ritmo di stu cjànt chistu’a si’a voltàt, cjantànt luj stes sta sostansa, fašìnghi, a ducju doj i lumìns[1067], copia:
e chist e chej, al sun di sta sostansa, movìnsi svels com’il lušòu di falìscjs, a sòn sùbit svanìs’n ta la distansa.
“Sù,” mi’ai dìt, “faighi pur li to domàndis!” “Dìšghi,” mi diševi, “a la me madona che la sèit’mi cjoj cul dols da li so gòtis.”
Ma che riverensa ca s’imparona di dut me stes, cun chel Be e chel trìs, colà mi feva’l cjàf, coma un mona.[1068]
Cussì stupidìt mi’a’un puc lasàt Beatrìs, ca à dopo tacàt, cun bocja tant suridìnt che contènt a varès fàt encj’un omp in flàmis:
“Il me alt parej infalìbil esìnt, com’che vendeta justa punida a vèn cun gjustìsia, i vuej zì chì esponìnt;
i dislearaj’l grop che’n dùbit ti tèn; tu scòltimi ben, che li me peràulis grandi veretàs ti partaràn a sen.
Par vej “no” dìt al alt no da li stèlis che frenalu a volèvin, ’l omp maj nasùt[1069] al à se stès danàt, e danàt ducju’i àltris;
l’umanitàt a à dopo la salùt pierdùt e par tancju sècuj a è restada’n grant eròu,[1070] fin ch’al bon Diu vignì jù ghi’a plašùt
indà che la natura, dal so fàtòu lontanada, a sè unìt al à’n persona doma cul àt dal so eterno amòu.
Adès alsa’l cjàf a chèl ca si rašòna. Sta natura, al so fatòu unida, creàda a era sincera e pura;
ma par fal so a è stada dopo butada fòu dal paradìs, ma a’è ic ca si’a sbandàt, e fòu dal ver e da la vita a è restada.
Duncja, la pena che la cròus a ghi’a dàt,[1071] s’a la so natura umana si mišura, nisùn in mòut cussì just a’a maj becàt;
ma nisùn’ofèša’è stada cussì dura se ben si pensa a chèl[1072] ca la sufriva, ch’in sè al veva cjòlt sù sta natura.
D’un àt do ròbis vignì fòu s’jodeva: a Diu’e ai Ebrèos ghi’a plašùt na muàrt; par chèl ’l mont al tremava e’l cjèl si vierzeva.[1073]
Ti jòs cussì ca no è nuja di stuàrt cuant ca si dìs che na justa vendeta vendicada ’e stada da magistràt[1074] pì fuàrt.
Ma jò’i jòt adès che la to mins, streta dal pensej, a disleà un grop a stà tentànt, e di sleàlu cun granda voja a si speta.[1075]
Ti dìs[1076]: ‘Ben i capìs sè ch’i staj scoltànt; ma’i no capìs la sièlta che Diu al à fàt di salvàmi cun’un sacrifìsi cussì grant.’
Stu misteri, fradi, ghi resta platàt ai vuj di dùcjus chej ca no’an ’l inzèn cal vèn da la flama d’amòu maduràt.
Ma pa la rašòn stesa che chistu sen[1077] tant al vèn oservàt ma puc a si capìs, ti dìs jò pars’che pì d’àltris al era degn.
La divin’ bontàt ch’a l’invìdia ’ghi dìs ‘Và via!’, in sè ardìnt a sfavilèa, mostrànt cussì li eterni bielèsis.
Chèl che’n tal mòut da ic si distilèa dopo a nol à pì fin, ch’a no si mòuf pì’l so sen cuant ca lu sigilèa.[1078]
Chèl che da ic sensa mediatòu al plòuf[1079] lìbar al è, parsè ca no ghi stà sot di chèl che’n tal mont creàt al è alc di nòuf.[1080]
Pì ch’a ic si visina, pì ic si la gòt; e pì ch’al benvolej divìn, ch’a dut ghi da lus, ghi somèa, e pì lušìnt a si lu jòt.
A pòl vantagjàsi di ducju scju frus[1081] l’umana creatura; e s’un’l mancja, alòr la nobiltàt so a si ridùs.
A piert la so libertàt cuant ca pecja e tant mancu a ghi somèa al pì grant ben, parsè che dal so lustri puc s’imblàncja;
e la so dignitàt maj pì a otèn s’a no’mplenìs di nòuf il vuèit da la colpa, cuntra’l mal gjòldi, cul sufrì just e plen.
Vustra natura, dut’ restada’n colpa pa la pècja d’Adàm, da sti dignitàs, com’dal Paradìs, fòu a era—orìbil colpa!
E maj pì—sìnt ben!—a varès di nòuf pàs e a tornarès a vej chisti virtùs sensa vej scjavasàt un di scju pas:
o che Diu stes, perdonànt, sti virtùs ridàt ghi vès, o che ’l omp stes sacrifìs’ fàt’l vès par vej di nòuf i bens pierdùs.
Punta’l vuli adès dentri dal abìs dal consej divìn, e tèn’lu pì ch’i ti pòs, in ta la sostansa dal me rašonà, dut fìs.
’L omp a nol podeva cu li fuàrsis sos maj sodisfà, ùmil doventànt cussì tant cul pentimìnt pal pecjàt ca lu veva scòs,
cuant che , dišubidìnt, sù’l voleva zì tant; e chistu al è’l parsè che ’l omp nol à podùt cu la so salvasiòn besòu zì ’ndavànt.
Diu duncja al à a so mòut dovùt ’l omp ripartà’n ta la so justa strada, e ušà gjustìsia e pietàt al à volùt.
ma pars’che l’òpera a è tant pì gradida da chèl ca la fà, cuant pì a mostra la gran’ bontàt di’ndà ca è vegnuda,
il divìn benvolej, che’l mont al lustra, di fasi avànt cun ogni so via par ripartavi’n alt a si’a dàt cura.
Nè tra l’ùltima nòt e’l dì ch’a dut ghi’a dàt via un suseguìsi di tanti grandi ròbis maj nol è stàt fàt, da’un o d’altra via.[1082]
Al podèvia Diu fà ròbis pì gràndis che ufrì se stes par che ’l omp tornà’n alt’l podès pì’ncjamò che dal so perdòn vièrzi l’àlis?[1083]
Ogn’altra via bastada no ghi sarès a la gjustìsia se’l fiòl di Diu, puarèt, sè umiliànt, incarnàt a no si vès.
A’mplenì’l to dešideri adès mi mèt e’n davòu i torni un punt a mèti’n clar, che jòdilu pur ti pòdis, bièl e net.
Tu ti dìs, ‘L’aga jò’i jòt, e’l fòuc pur mi pàr, e l’aria e la cjera e li so mistùris si coròmpin e a dùrin un timp avàr;[1084]
E sti ròbis a èrin pur lòu creatùris; pars’che, se chèl che dìt al è stàt al era ver, da corusiòn a vèvin d’èsi sigùris.’
I ànzui, fradi me, e stu post sincèr ’ndà ch’i ti sòs, si pòsin diši creàs, cussì com’ca sòn, tal so èsi intèr;
ma i elemìns stàs da te nominàs e che ròbis che gràsis a lòu si fàn, da virtùt creàda a sòn informàs.[1085]
Creàd’è stada la matèria che lòu a’an; creàd’è stada chè che dàt ghi’a li fòrmis a li stèlis che atorotòr ghi vàn.
L’ànima d’ogni bèstia e da li plàntis a vèn dal so podej al àt[1086] tirada dal raj e dal motu da li lùcis sàntis;
ma la vita vustra vi’è ispirada dal pì alt Ben, chel stes ca la ’namora ” di sè cussì che’n sè sempri a resta ’tirada.
E chì di argumentà n’ocòr na vura par ben capì la vustra resuresiòn: la vustra cjàr, pensa, fàta’è stada’n ta l’ora
cuant che i prins genitòus stàs fàs a sòn.
Cjànt Otàf
Na volta’l crodeva’l mont, cun perìcul,[1087] che la biela Ciprina’l ruvìnt amòu[1088] a difondès, zìnt atòr dal ters episìrcul;
pars’che no dom’a ic ghi fèvin ’l onòu dal sacrifisi e dal grant venerà li zens antìchis in tal antìc eròu;[1089]
ma ghi tegnèvin Diòn e Cupid d’onorà, chista par mari e chist’altri par frut, che Didòn’l veva fàt di Enea ’namorà;[1090]
e cun chista[1091] i tachi e cun so virtùt, pa la cual il nòn ghi’an dàt a la stela che bunora o tars lušìnt’l sol a mira dut.
No saj pròpit com’ch’i eri rivàt ulà; ma d’èsighi dentri capìt i’ai dal fàt che la madona me a era adès pì biela.
E com’che falìscja si jòt in ta alc d’inflamàt e com’che fra tanti vòus a si sìnt na vòus che fra dùtis cuàntis ben si tèn notàt,
jodùt i’ai pì lùcis’n ta stu post luminòus mov’si ’nzìru, una pì una mancu corìnt, secònt, i cròt, ’l interno so jodi presiòus.[1092]
Da nula frèida maj vegnùt jù al è un vint, višibil o no, dal mov’si tant festìn,[1093] che lent ghi’vès parùt’n tal so muvimìnt
a chèl che uchì ogni lumìn divìn jodùt al vès vignìni ’ncuntra, lasànt il zìru ’ndà cal stà ogn’alt serafìn;
e fra chej ca èrin pì daj àltris ’ndavànt ‘Ošana’ si sinteva, cussì ch’in sèguit di sinti di nòuf i’ai sempri volùt tant.
Vièrs me al è ’lòr vegnùt un di lòu sùbit e cussì al à tacàt: “Dùcjus si prestàn a dati plašej, ognùn al altri unìt.
Nu’n zìru’i zìn cuj Principàs[1094] che’n cjèl a stàn di un zìr e di un zirà e di dešidèis che’n tal mont zà dìt ti’as, e a no ti’è stran:
‘Voi che’ntendendo il ters cjèl i movèis’[1095] e’i sìn cussì plens d’amòu, che pal to plašej na dolsa pas ghi dìn ai to dešidèis.”
Dopo che cun riverensa i me vuj a chej da la madona me a si sòn ziràs e d’ic sigùrs si sòn sintùs e tant miej,
a la lus ch’ufrìt si veva si sòn voltàs, e alòr “Cuj sèišu[1096] vu?” ghi’a domandàt cun vòus rota da’un còu cal bateva da mas.
E cualicuanti fièstis jodùt i’ai ch’a fàt pa la gran’ contentèsa, che pì sglonfa[1097] encjamò a si’a fàt cuant ch’jò i’ai parlàt!
Cussì fata mi’a dìt: “Jù’n tal mont timp fà puc timp i’ai godùt; ma se pì lunc’l fòs stàt vùt no si varès’l mal ca no si pòl disfà.[1098]
Da te mi tèn la me ’legrèsa platàt che d’intòr dut luminàt a mi siera com’cavalej da la so seda fasàt.
Asaj ben volùt ti mi’as la jù’n cjera; che se pì al lunc i fòs stàt, ti varès mostràt dal me benvolej la pì biela siera.[1099]
Chel trat da la riva sinistra lavàt dal Rodàn dopo ca s’unìs cul Sorga, part da li me cjèris’l sarès doventàt,[1100]
cun che part da l’Ausonia[1101] cussì carga di poscj’ com’Gaeta, Bari e Catona da ’ndà che’l Tront, e’l Vert, in mar al sgorga.
Zà mi luševa’n tal cjàf la corona di che cjera dal Danubio tajada dopo che li rìvis todèscjs al bandòna.
E la biela Trinacria, frušinada tra Pachìn e Peloro, insima’l golf che da Euro’l risèif la pì gran’ menada,[1102]
no da Tifeo ma doj vapòus di solf,[1103] i so res a varès encjamò spetàt, nasùs par me[1104] da Carlo e da Ridolf.[1105]
se’l brut governà, che sempri ateràt il pòpul sclaf al tèn, alòr nol varès il sigà di Palermo—‘Morèit!’—caušàt.[1106]
E se me fradi fin d’adès chist al jodès, da la crumira mišeria daj Catalàns, par no ufìndiju, lontàn si tegnarès;[1107]
e a è miej ca si sbarasi daj so malàns, o di chej d’àltris, cussì ch’a la so barcja càrgus no si ghi meti masa pešàns.
luj, che di largjesa’n d’aveva pucja— no coma’l pari—tant bišugna’l varès di zent che’l ben daj àltris a no stòrcja.”[1108]
Sicòma che jò’i cròt che dut’l gjoldi stes di sè che’l to parlà, o siòr me, m’implenìs, là’ndà ch’ogni ben al tàca e finìs, adès
lu aprèsi jò com’che tu ti lu gòdis, e pì’ncjamò i lu gòt; e chist pur mi’è cjàr, che stu gjoldi in Diu stes ti lu mìris.
contènt com’ch’i ti mi’as fàt, rìndimi pur clar, sicòm’ch’a dubità parlàt ti mi’as movùt, com’che da mari dolsa’l pòl èsi un frut amàr.”
Chist’jò a luj; e luj a mi: “Se jò’n dut ti mostri’l ver, a sè ch’i ti domàndis vièrs il to vuli, da tègnilu ben jodùt.
Il ben che dut il regn che tu ti scàlis al volta e’l fà contènt, ghi dà pur virtùt cu la so providensa a sti grandi stèlis.
E no sòn doma curàdis par dut li natùris che la mins a àn perfeta, ma dut il so èsi e la so salùt:
e par indulà che chist’arco al saèta, a ghi cola la frecja’n ta predestinàt fin com’se’n tal so sen a fòs mandada, e dreta.
Se cussì no fòs, il cjèl ca ti è visìn al produšarès na sorta di efiès che pì che art a sarèsin un cašìn;
ma chist nol pòl èsi, se i intelès ca mòvin sti stèlis no sòn difetòus o al è difetòus il prin[1109], ca no ju’a fàs perfès.
Vutu chistu jodi’n ta’un mòut pì luminòus?” E jò: “N’ocòr, chè impusìbul mi par che’l mont’n ta chèl ca à di èsi al sedi estroùs.”[1110]
Alòr luj: “Nol sarèsia pal omp amàr se tal mont a nol vès da èsi civìl?”[1111] “Al sarès par luj,” i’ai dìt, “un brut afàr.”
“E chèl al pòsia èsi pur tant pusìbil pal omp la jù, sensa vej pì ufìsis? Sens’altri no, se ben vi dìs Aristotil.”
Cussì al à dedušùt chisti ròbis fin a concludi: “Altritànt diferènt a à duncja d’èsi d’ogni cauša la radìs:
cussì che un Solòn’l nàs, n’altri Sers, potènt, un’altri Melchišedech e n’altri chèl che’l fì pierdùt al à, zùt sù’n aria’mpasiènt.
La natura rotonda ca è sugèl pa la mortàl cera ben a fà la so art sensa distìngui fra un o altri ostèl.[1112]
Par chèl a par ch’Ešau nol fedi part da la siminsa di Jàcu; e’l vèn Cuirìn di sì vil pari ca si lu dìs di Mart.
La natura generada’l so cjamìn a farès compagna e sempri di chè daj pàris se’n miès a no si metès il volej divìn.
Adès ben t’jòs chèl che prin no ti rivàvis: ma pars’che d’jòditi pì contènt mi plàs, d’un corolari i vuej ch’i ti t’insiàrpis.
Se pucja furtuna in zìru a cjatàs la natura, com’ogn’altra siminsa ’n ta cjera ’nglerada, a no darès rišultàt.
E se il mont la jù ben a ghi pensa al inclìn naturàl che natura a inpòn, di mala zent al restarès’l mont sensa.
Ma vuàltris i pocàis ta la religion un cal è nasùt par partà la spada, e re i fèis un che di predicjà al è bon:
par chèl il vustri pas al è fòu di strada.
Cjànt Nonu
Dopo che’l to Carlo, O biela Clemensa, in clar mi’a metùt, contàt mi’a daj ingàns ca doveva risevi la so siminsa;
ma al à dìt: “Tàs, che’l timp dut al tèn’n ta li so mans”; cussì ch’altri diši i no pòs che cul zì ’ndavànt il just lamìnt si alsarà daj vustri dans.
E belzà la vita di chel lustri sant voltada si’era al Sol[1113] ca la’mpleniva coma chel ben che dut al sodisfa tant.
Ah brut’ ànimis che pròpit no vi và di vièrzi a stu grant ben i vustri còus, ma di mostràighi vustra vanitàt viva!
E èco là un’altri di chej splendòus vièrs me vignì, e che plašej’l voleva dami s’jodeva dal so cuàrp luminòus.
“Il me dešideri alòr sodisfa ben, spirt beàt,” ghi’ai dita, “e dami prova ch’in te rifletùt s’jòt sè che pensàt i tèn!”
Alòr la lus ch’encjamò mi era nova, dal so profònt, da’ndà che prin’ a cjantava, com’un’a à dìt che di fà dal ben ghi zova;[1114]
tal itàlic toc di cjera cal tocjava, in tal so èsi salvadi, dal Rialt fin là che’l Brenta e’l Piave pur’l naseva,
un culinùt a si alsa, no tant alt, da’ndà che jù na torcja[1115] era vegnuda ch’a sta cjera ghi veva fàt grant asàlt.
Da la stesa radìs i soj pur jò nasuda: Cunìsa i soj, e uchì i lùs cussì tant par ca ni veva sta lustra stela[1116] vinsuda;
ma contenta i soj cuant ch’i vaj recuardànt, sensa fastidi, la cauša dal me destìn; che’l comùn pòpul forsi nol capirès tant.
Di stu presiòus gjojèl[1117] ca mi stà visìn uchì, in tal nustri cjèl, dut luminòus, gran’ fama’è restada; e’i la godarìn
encja taj sècuj da vignì, la so vòus: jòt che se ’l omp al à di fasi ecelènt, di cambià’l vivi al à di èsi volonteròus.
E a chistu adès no ghi pensa la zent ch’entri’l Tilimìnt e l’Adige a’a vùt, no pintimìnt ma mišèria a plen, stà zent;[1118]
ma’mòndi prest Padova ta la palùt a cambia l’aga che Vicensa a bagna pars’che fà ’l so volej li so zens no’an volùt;
e’ndà che’l Sil al Cagnan si compàgna, un tal sioràt[1119] a s’jòt cal và a cjàf alt, ma puc pì’l godarà la so cucagna.
Feltro’l planzarà pur il viliàc asàlt dal so danàt di vèscul, cussì schifòus ch’in Malta maj un simil al à fàt il salt.[1120]
Masa’l sarès il caretèl voluminòus cun dut chel sanc risevùt daj Ferarèis, che di pešalu a sarès na biela cròus,
cal regalarà chistu predi cortèis par ingrasiàsi cuj Guelfs, e scju regaj al paìs stes no ghi sarèsin di pèis.[1121]
Chej lasù, ch’i clamàis Trònos[1122], spièlis specjàj a sòn che lus ni dàn dal Diu gjudicànt; cussì che just ni par sè che contàt i’ai.”
Chì ic a’a tašùt, e a mi’a parùt tant ch’altri a pensàs, par via dal bièl bal che di nòuf a veva tacàt, com’pì ’ndavànt.
L’altra gjòja[1123], ca mi’era tal e cual presiòša com’la prima, jodùt i’ai com’cuant che’l raj al bàt s’un rubìn balascàl.[1124]
La sù’l godi si esprìn cul splendòu dal raj com’ch’è cul ridi; ma la jù[1125] si scurìs pì e pì’l spirt secònt il pèis daj so maj.
“Se sè che Diu al jòt, tu ti lu jòdis, spirt beàt,” i’ai dìt; “e a’è roba alòr justa che’i volèis sos daj tos no saràn làris.
La vòus to, duncja, che il cjèl a’nfièsta sempri cun chel dols cjantà di chej fòucs beàs che cun l’àlis sèis a la fraresca ju fàn stà,[1126]
parsè no tègnia’i me dešidèris sodisfàs?[1127] Jò’i no spetarès pa la to domanda se in te, coma tu in me, i entràs.”[1128]
“La pì granda val,” al à alòr tacàt, “indà che dal di fòu a sbìcin li àghis di chel mar[1129] che la cjera dut a ghirlànda,
cuntra’l soreli, tra oposti spiàgis, tant si espànt cal doventa meridiàn là che orišònt prin ti lu jodèvis.[1130]
Da la spiàgja di stu mar i eri jò paešàn tra l’Ebrèo e’l Macra, che par un tocùt curt a spartì al và’l Genovèis dal Toscàn.
Il stes tramònt a si jòt e il stes ort da Bušìa fin al post d’indà ch’jò’i vèn, che cul so sanc al vevà scjaldàt il puàrt.[1131]
Folc mi clamava che zent che ’l inzèn a veva di savej’l me nòn; e chistu cjèl di me’l cjoj’l sen, com’ch’jò’l so splendòu i otèn;
che pì no’a maj ardùt la fia di Bel— dant dolòu a Sicheo e a Cruša— di me, fin che cussì ghi zova’l zòvin cjavièl;[1132]
nè pur che Rodopea che delùša a’è stada da Demofònt nè Èrcul cuant che d’Jòle tal còu’l jodeva la muša.
Chì ’no si pentìn, ma i ridìn, no cul sens da la colpa, ch’a mins a nol torna, ma par chèl che dut’l prejòt, fin tal so pìsul.[1133]
Chì i gjoldìn di che art ca adòrna dut’l dapardùt e che ben mi mostra’l ben pal cual la jù’l mont a chèl chì’l torna.[1134]
Ma par che ogni to dešideri a plen ti gòdis di sè ca nàs’n ta la sfera, di parà pì avànt alòr mi convièn.
Savej ti vùs cuj ca è’n ta sta lumiera che visìn cussì tant mi sintilèa, com’raj di soreli in ta n’aga clara.
Èco, la dentri si trancuilišèa Raab; e ic, al nustr’òrdin unida, a chèl ghi dà na luminoša maravèa.
Da stu cjèl, ’ndà che l’ombrena a è puntada che’l vustri mont al fà, prin ch’altr’ànima dal trionf di Crist asunta a è stada.[1135]
A è stàt tant just elevala par palma ta un daj cjèj pa la granda vitòria otegnuda cun’l un e l’altra palma,
pars’che ic a à favorìt la prin’ Gloria di Gjošuè in ta la Cjera Santa, che puc ghi meseda al papa la memoria.
La to sitàt, che cjaša a è dut’cuanta di chèl che prin si’a voltàt cuntr’l so fatòu[1136] e che pa l’invidia so zent a plans, e tanta,
a prodùs e a spànt chel maladèt di flòu[1137] che straviàt’l à li piòris e i agnèj par vej cambiàt in lupo[1138] il so pastòu.
Par sti rašòns i grancj’ mèstris i Vanzèj a bandònin, studiànt invensi i Decretaj[1139] com’che daj màrgins sos n’idea si pòl vej.
Chistu a ’ntìndin Papa e cardinaj: a no vàn i pensèis sos a Nazaret, ’ndà che ’l Ànzul li gran nòvis al è zùt a daj.[1140]
Ma il Vaticàn e ogn’altri post elèt di Roma ca sòn stàs fàs simiteri da che schièris che seguìt’an Pieri, puarèt,
fra puc lìbars a saràn dal adulteri.[1141]
Cjànt Dècim
Vuardànt in tal propri Fì cun chel Amòu che dols ’l un e ’l altri’n eterno al tira, il prin, che pì grant dal diši al è’l so valòu,
in dut’l spirt o roba che’n tal mont sempri’a zira, tant òrdin al à creàt che maj nisùn nol pòl tègnisi da godi sè cal mira.[1142]
Vuàltris ch’i lešèis alsàit duncja, ognùn, i vustri vuj cun me la sù’n ta che part ’ndà che’i doj mòtus[1143] s’incròšin, ognidùn;
e lì, letòu, taca a maraveàti da l’art di chel mestri ch’in sè sempri al àma tant che di dut e’n dut a si tèn necuàrt.
Jòt com’che da chel punt lì si diràma di sbiègu’l sìrcul che’i pianès al parta, par dàighi plašej[1144] al mont ca ju clama.
E se la so strada a no fòs stuàrta, tal cjèl si varès na vura di virtùt invàn e ca jù cuaši ogni fuarsa muarta;[1145]
e sè dal zì dret pì o mancu lontàn al fòs il partì[1146], tant a ghi mancjarès ca jù e pur la sù dal òrdin mondàn.
Adès resta pur tal to banc, tu ch’i ti lès, e’ndavòu vuarda par gustà chèl pì avànt,[1147] se contènt ti vùs restà, coma adès.
Mangja pur di sè ch’i ti’ai metùt davànt; che dàighi mi tocja duta la me cura a che matèria ch’jò chì i staj contànt.
Il pì grant ministro da la natura che cu la so virtùt il mont al stampa, e che cul so lustri’l timp a mi mišura,
cun chèl unìt[1148] ch’jodùt ghi vìn zà la stampa, a si zirava sempri pì pa li spiràls indà che pì e pì prest[1149] gh’jodìn la stampa;[1150]
e jò chì cun luj; ma d’èsi’n ta scju poscj’ als rivàt no m’eri necuàrt, com’che un no si rìnt cont daj prin’pensèis prin che zà a sèdin als.[1151]
Beatrìs a è chè che pì svelta dal vint mi mena di ben in miej cussì’n ta’un lamp, che’l so àt a no si pòl jodi’n tal timp.[1152]
Chèl che lì al era, il lušòu dal lamp da vej’l veva lì che’n tal soreli i jodevi, che no’l colòu, ma’l lustri ghi deva’l stamp!
Chì jò nè ’nzèn nè art ’nvocà’i podevi par diši chèl che doma ’l imaginà al è dur; ma crodighi si pòl, e bramà d’entravi.
E se l’imaginà nustri’l resta al scur di tant’altèsa, di fasi maraveà n’ocòr: pì’n alt di là nisùn al è zùt par sigùr. Cussì a era pròpit la cuarta famèa dal alt pari, che sempri la sàsia mostrànt com’cal ispira e generèa.[1153]
Beatrìs alòr’a tacàt: “Ringràsia, ringràsia’l lampiòn[1154] daj ànzui che’a stu lušìnt pianèta[1155] ti’a sù partàt cu la so gràsia.”
Maj nisùn si’a dispòst cun còu tant ridìnt a la devosiòn, rindìnt a Diu dut se stes, cussì svelt, e di falu cussì tant godìnt,
com’ch’al sinti sti peràulis i’ai fàt jò stes; e alòr dut l’amòu me’n luj si’a metùt coma che se Beatrìs dut dismintiàt i vès.
A no si l’à cjapada; ma tant’a podùt cul splendòu di chej so vuj ca ridèvin che la me mins alòr’a à pì ròbis jodùt.
Jodùt i’ai lušòus, ch’atòr a splendèvin; cun nu’n tal miès a si fèvin corona; i’u sintevi pì dols che’n tal jodi a lušèvin:
cussì serclada la fia di Latona ogni tant i jodìn cuant che l’aria cussì plena a è ca ritèn i ràis ca fàn stà zona.[1156]
In ta stu alt cjèl ’ndà che rivàt i’eri apena, gjèmis an d’era a plen, ninìnis e bièlis, che chì nè’n vòus nè’n fàt nisùn maj ni mena;[1157]
cussì ’l era’l dols cjantà di che lùcis; chej ch’a svualà’n sù no si prepàrin, da’un omp mut ca spètin alòr notìsis.
Alòr che’i sorèlis, che sì tant ’ardèvin, atòr di nu ziràs si vèvin tre vòltis, coma stèlis che visìn’l so pòl a stèvin,
frùtis a parèvin al bal encjamò strètis ma al smèti pròntis e sidìnis, scoltànt atèntis’l tacà da li novi nòtis;[1158]
e dentri d’un[1159] sintùt i’ai cussì tacà: “Cuant che il raj da la gràsia, ca impìja il benvolej che dopo al crès amànt,
tant moltiplicànt in te la so Gloria che la sù’n alt ti parta par la scjala che, zìnt jù, di torna’n sù sempri al à un voja;
se un t’impedìs na gota di vin di bèvila par cjòiti la sèit, libertàt nol varès, com’ca no varès aga che’n mar no cala.[1160]
Se flòus a soni chej, savej ti vorès, che cun cussì tanta gràsia a’nghirlandèjn chè che d’jòditi zì’n sù cussì tant a vorès?
Stàt i’eri un daj agnèj ca pasculèjn cun Meni[1161], che pur ju mena pa’un cjamìn plen di buni ròbis, s’a no si stravièjn.
Chistu, che a la me destra mi’è visìn, Berto al è e fradi e mestri mi’è stàt; da Colonia ’l è; e jò’i soj Tomàs d’Acuìn.[1162]
E se di scju àltris ti vùs tegn’ti ’višàt, seguìs ben il me parlà cul to jodi sta corona e ogni so sant beàt.
Chel altri flameà fòu’l vèn dal ridi di Grasiàn[1163] che tant ’l un che l’altri foru[1164] al à judàt fin a fài’lu al paradìs godi.
’L altri che visìn al ornèa’l nustri coru, Pieri al era che cu la puora vèdula ufrìt’l veva a la Glišia’l so tešoru.[1165]
La cuinta lus, fra di nu la pì biela, cussì tant d’amòu a gjugjulèa[1166] che dut’l mont, di ic curiòus, la jù’l tèn vièrt l’orèla[1167]:
dentri d’ic a’è la mins ’ndà che un cussì profònt savej al è stàt metùt che s’an d’è di vertàt, di cussì tant jodi no si’a maj vùt un secònt.
Visìn chì t’jòs pur stu post iluminàt che la jù’n cjàr e vuès[1168] pì a fìn’l à jodùt il ministeri[1169] ch’ai ànzui ghi’è stàt dàt.
Pur cal rìt si lu jòt’n ta stu luminùt chel avocàt daj lontàns timps Cristiàns che dal so latìn Justìn[1170] si veva prejodùt.
Adès se tu’l vuli da la mins ti tèns puntàt su ’l un’e l’altra lus ch’i staj laudànt, di sinti da l’otava zà ti sìns afàns.
Par podej ogni ben jodi, il spìrit sant dentri a vi gòt che’l mont d’ogni falsitàt ghi mostra a chèl che ben lu và scoltànt:[1171]
il cuàrp che fòu di chèl stu spirt al è stàt butàt, jù a Cjèldauri al è, e dal martìr e ešilio’n ta sta pas al è rivàt.
Pì’n là jòt’l flameà dal ardìnt respìr di Išidoru, di Beda e di Ricart,[1172] ch’a pensala ben al è stàt pì che vir.[1173]
Chistu, dal cual a me’l torna il to sguàrt, al è’l lumìn di un spìrit che’in pensèis sèrius di murì nol voleva èsi’n ritàrt:
chista ’è la lus eterna di Sigèis[1174] che, in ta la via da la pàja discurìnt, al silogišava veritàs scòmudis.”
Alòr, com’che ’l orlòj sunà si sìnt cuant che la spoša di Diu bunora al nuvìs ghi cjanta’l so amòu volìnt,
tant che na banda a mola e l’altra a tira, un dindinamìnt cussì dols fašìnt, che un grant sintimìnt d’amòu al spira;
cussì i’ai da la glorioša roda’l muvimìnt jodùt e l’armonìa da li vòus sintùt che par vej di dut stu dols’l just sintimìnt
ulà si’a d’èsi, ’ndà che sempri al è godùt.
Cjànt Undicèšin
O’nsensada cura da li zens mortàlis, cuant ca sòn difetòus i silogìšmos, chej ca ti fàn in bàs bati l’àlis!
Un davòu d’jura[1175] e un daj aforìšmos al zeva, un al seguiva il sacerdosi e’un cun fuarsa’l regnava o cun sofìšmos;
e un tal trufà o’n tal civìl negosi, e un in tal plašej da la cjàr ’nviscjàt al era, e un jòt lì a’mpoltronasi,
cuant che, da duti sti ròbis disleàt, cun Beatrìs i’eri stàt la sù tal cjèl cun bras vièrs e glorioša-mìnt[1176] acetàt.
Dopo che ognùn al era tornàt’n ta chel punt dal Sìrcul ’ndà che pì avànt al era, fermàt si veva, com’ta cjandelàr’l so luši bièl.
Alòr che lus da la splèndida siera che parlàt prin mi veva, dut suridìnt a mi’a dìt, doventànt sempri pì clara:
“Com’che jò daj so ràis i vaj risplendìnt, cussì, ben vuardànt ta la lus eterna, i pensèis tòs e li caušis[1177] sòs i intìnt.
Tu ti dubitèis e ti vòus ch’esterna di pì e pì clara si fedi la vòus me par ch’in te si fìsi, dut interna,
cuant ca trata di buni ròbis—la me vòus— e ca dìs di no vej ‘maj vùt un secònt’; e chì a’è miej mostrà dut’n taj juscj’ colòus.[1178]
La providensa ca governa il mont cun chel sintimìnt che da chèl ogni aspièt creàt[1179] vinsùt al è prin di zì a font,
par ca podès zì ’ncuntra al so dilèt, la spoša che di chèl’n cròus a era àvida, a à spošàt cun chel sanc tant benedèt[1180],
e par ca fòs ic com’cun’un ch’in dut si fida, doj prìncipes ordinàt a à’n so favòu, che cussì e culà[1181] ghi fòsin di guida.
Il prin al era dut seràfic in tal so ardòu; chel altri pal so savej’n cjera al era stàt di lus cherubica un grant splendòu.
Dal’un i dišaraj, ma pur ’l altri laudàt al è dal me diši di un, o chistu o chèl,[1182] par ch’al stes fin si veva ognùn dedicàt.
Fra Tupìn e l’aga ca và a dislivièl dal alt dal mont[1183] sielzùt dal beàt Ubàlt, un trat fèrtil’a si slungja’n jù, pel a pel,
vièrs Perugia, ca ghi sìnt il frèit e’l cjalt dal Puartòn dal Sol; e davòu[1184] ghi stàn planzìnt, par èsighi sot[1185], tant Nocera che Guàlt.
In ta che riva chì, indà che lišerìnt si fà’l so zì’n jù, un soreli’n tal mont al era nasùt, com’ch’ogni tant dal Gange chistu’l vèn, risplendìnt.[1186]
Si chè, se un di stu post’l vòu contà dut, ca nol diši Asìši, che puc al sarès, ma che Oriènt lu clami, chistu postùt.[1187]
Pì zovinùt di sè ca si pensarès tant cunfuàrt ghi deva zà a la cjera cu la gran’ virtùt ca era part di sè stes;
che par sta siora[1188], zovinùt, in guera dal pari al è corùt, che com’la muàrt la puarta volentej ognùn ti siera;
e davànt da la so spirituàl cort et coram patre[1189] luj a si ghi’a unìt; e di dì’n dì ’l amòu par ic[1190] si veva fàt pì fuàrt.
Chista, dop’che’l prin omp[1191] ghi veva sparìt mil e sent àis prin, vilida e scura fin a stu chì a era stada sens’invìt;
zovàt no veva che cjatada sigùra cun Amiclàt a la veva al sun da la vòus so chèl ch’a dut’l mont ghi veva fàt poura;[1192]
nè zovàt al veva’l so fà coragjòus cuant che, cun Maria restada a bas, ic cun Crist a veva planzùt tal alt da la cròus.
Ma timìnt che dut chistu scur ti lu pensàs, Francesc e la Povertàt a sòn i amàns che’n tal me rašònamìnt ziràs a sòn stàs.
Il mòut che lòu si caresàvin li mans, li maravèis ca si fèvin e’l so dols sguàrt nasi’n altra zent a fèvin pensèis sans;[1193]
fin al punt che il veneràbil Bernàrt, sensa calsìns, par prin davòu di tanta pas al veva corùt, e corìnt parùt ghi’era d’èsi’n ritàrt.
O scognosùt tešoru! O cjamps ben sestàs![1194] A si gjava i calsìns Gidio, e pur Silvestri, e’l seguìs il spošu, che la spoša ghi plàs.
E cussì’l và chel pari e chel mestri cu la so fèmina e che famèa che cul umil cordòn davòu ghi vàn dal mestri.
Nè sbasà al à dal so sguàrt la sèa par èsi il fì di Pieri Bernardon, o par èsi jodùt com’na maravèa;[1195]
ma coma un re la so ferma intensiòn a ’Nocènt[1196] ghi veva prešentàt, e da chèl vùt il permès pa la so nova religion.[1197]
Cussì ghi’era’l grup di scju puarès cresùt davòu di luj, che la so miràbil vita tal alt dal cjèl ben cjantà si varès podùt,
tant che na seconda corona ghi’è stada data da Onorio[1198], dal spìrit sant ispiràt, al puòr pastòu di chista mandria santa.
E dop’che, di martìri dut asetàt, pròpit davànt di chel orgoliòus Soldàn[1199] Crist e i so disèpui al à predicjàt;
e par no vej di conversiòn vùt asaj ledàn, ’n ta l’erba italica al era ’lòr tornàt par miej godi sè che là ghi sarès stàt invàn,
tal cret cal è tra’l Tever’ e ’l Arno ’nmiešàt al veva ’l ultin sigìl[1200] di Crist risevùt, che par ’ncjamò doj àis al veva ’ntòr partàt.
Cuant che Diu, ch’a tant ben lu veva sielzùt, di vèjlu sù cun luj lu veva premiàt par èsisi fàt cussì picininùt,
ai fràris sos, com’justa ereditàt, racomandàt ghi veva la siora so pì cjara[1201] e di volèighi sempri ben cun fedeltàt;
e dal so grin[1202] la so ànima clara movùt si veva, tornànt la sù in tal so regn, lasànt il so puòr cuàrp in ta la cjera.
Pensa adès cuj che stàt al era un so degn colèga[1203] par ben pilotà la barcja di Pieri’n ta la buràscja, fin al so sen;
e coma nustri patriarca, encja luj, coma chèl coma luj, al comanda, e, com’ch’i t’jòs, roba buna’l mèt in barcja.[1204]
Ma la so mandria a no’n cjata avonda dal sòlit mangjusà, cussì ch’i no ti pòdis tegnila ta’un boscùt, ca vòu zì in ta n’altra banda;[1205]
e pì che li so piòris torzeònis remòtis e lontànis da luj a vàn, mancu lat a dàn in tal tornà’n ta li crìgnis.[1206]
An d’è però di chès ch’an poura dal dan e si’ngràpin al pastòu, ma pùcis a sòn che pa’ncapucjà puc’a vòu chès cussì a man.[1207]
Adès, se a sè ch’i’ai dìt ti’as fàt atensiòn e se ben capìt ti’as li me peràulis, s’a ti è sè ch’è stàt dìt da lampiòn,
contèns a saràn in part i to dešidèris tal jodi d’indà che ì maj[1208] di sta planta a vègnin, e ben ti comprendaràs i me pensèis
su li buni piòris ca no si stravièjn.[1209]
Cjànt Dodicèšin
Al momènt stes che l’ùltima peràula la flama benedeta dìt a veva, a zì atòr tacàt a veva la santa muèla;[1210]
ma’encjamò tal prin sìrcul si moveva che n’altra dut atòr a la’nserclava e motu a motu e cjànt a cjànt ghi zeva.
E ogni spirt tant miej lì al cjantava da li nustri mùšis, serènis, dòlsis, com’l prin splendòu chèl ch’in luj si spielava.[1211]
Com’ca si mòvin ta nùlis finùtis doj arcos paralèlos daj stes colòus, cuant che Gjunòn un sen ghi fà a Iris,[1212]
doventànt dal di dentri chèl di fòu sfarsòus, com’il parlà di che biela ninina[1213] cunsumada d’amòu com dal soreli i vapòus;
e che chì a la zent ghi dàn n’idea fina dal pàt che Diu cun Noè’l veva fàt, che maj pì sot aga ’zarès nè val nè culìna;
pròpit cussì ogni sìrcul ghirlandàt di chisti bieli rošis sempitèrnis a un si voltava, cun l’altri concordàt.
Dop’che ’l vif balà e l’altri grandi fièstis tant dal cjantà che di dut il sflameà si vèvin, lus cun lus, ’lègris e dòlsis,
cujetàdis, dùtis d’un’unica plèa, com’che i vuj che dal stes plašej sòn movùs tal stes timp si mòvin, da maravèa;
alòr dal miès d’una da li novi lus èco na vòus che com’na bùsula vièrs la stela[1214] a si mòuf, cussì i me vuj vièrs ic a sòn zùs;
e’a dìt: “Il benvolej ca mi fà biela dal altri duc’a rašonà mi parta com’che da là dal me[1215] tant ben si favèla.
Just a è che com’l prin, ’l altri pur al impuarta, parsè che ognùn al è stàt bon militàr par dàighi a la gloria na lus pì fuarta.[1216]
’L ešercit militàr di Crist, che cussì cjàr di riarmà al è stàt, davòu da l’insègna plan si moveva, sospetòus e di rar,
cuant che ’l Imperatòu che sempri’l regna l’armada malandada al à judàt, par gràsia so, no parsè ca era degna;
e com’zà dìt[1217], a la spoša so ghi’a mandàt doj grancj’ campiòns che cul so diši e fà tanta zent il troj just a à di nòuf cjatàt.
Da indulà cal sofla e vièrzi’l fà chel dolsùt di Zèfir li frescj fràscjs e cun chès a rivistì l’Europa’l và,
no tant lontàn dal bati da li òndis che davòu di lòu, che cussì tant si slùngjn, da ogn’omp si plata’l soreli a vòltis,
i furtunàs camìns da Cal’roga[1218] s’jòdin ca èrin sot la protesiòn dal grant scùt cuj leòns che sot e parzora s’jòdin.[1219]
In ta stu post nasùt al era ’l amoròus drut[1220] da la fede cristiana, sant’atleta bendispòst cuj sos ma cuj nemìs[1221] dur e crut.
Dal inìsi a era tant completa la so mins di na tant ruvìnt virtùt che’n ta la mari al veva fàt da profeta.[1222]
Dopo il so spošalisi tegnùt cu la fede là dal batisteri sant, indà ca si’an dotàt di mutua salùt,
la santula ca si’era par luj fata ’ndavànt jodùt a veva’n sùn il straordinàri frut che dàt ’varèsin luj e’i sos[1223] cul zì ’ndavànt.
Ma par cal fòs com’cal era stàt pre-jodùt, un spirt a si veva movùt a nominalu cul posesìf di chèl che zà’l veva dut.[1224]
Meni al era stàt nominàt, e jòdilu i podìn coma chel contadìn che Crist al à metùt’n tal so ort par judalu.
Un bon servitòu al era, e mès di Crist, chè’l prin amòu che’n luj si’a manifestàt al è stàt chèl di seguì’l prin consej[1225] di Crist.
La so puora serva, sidinùt ma sveàt, distiràt’n cjera a lu jodev’a vòltis, com’cal dišès: ‘A chistu i soj rivàt.’
Oh so pari al era pròpit Felìs! Oh so mari pròpit a era Giovana,[1226] se pròpit a è vera sè ca si dìs!
No pal mont, pal cual adès si si afàna a stàighi’al Ostièns e a Tadèo davòu ma par puc amòu da la vera mana
ta’un gran puc timp al è doventàt dotòu; cussì che ben di vuli’l tegneva la vigna ca si sècja se cont no la tèn’l vignaròu.[1227]
E a la sinta che stad’era benigna ai puòrs pì d’adès, e no a chel grant poltròn ch’a vòltis lì si sinta, grant lagna;
di no dà doj o tre cuant che’l sèis al sarès bon, o di godi’l rèdit daj benefìsis, non decimas, quae daj puòrs di Diu a sòn,[1228]
domandàt’l veva, ma cuntra li mondani pècis[1229] na licensa di combati pal gragnèl che fàt cresi al veva sti vincjacuatri plàntis.[1230]
Pì tars, cun dutrina e volej, cun dut chèl; e sot ufìsi apostòlic movùt si’a, com’na curìnt cuant che dal alt si sglonfa’n rusèl;
e tal’erètic borascjàn si’a sbatùt il so sburt, e pì’ncjamò’n ta sti bàndis[1231] indà che testàrdus an d’era par dut.
Da luj a vegnèvin dopo fòu pì rojùtis che ’l ort catòlic ognùn al irìga cussì che pì sànis a sòn li so plantùtis.
Se cussì a era na roda da la biga che la Glišia Santa a veva difindùt e judàt li so ròbis a distrigà,[1232]
clara a varès d’èsiti’n dut e par dut l’ecelènsa di che altra[1233], che Tomàs, cortèis, prin di me a descrivi ’l era zùt.
Ma i sèrclis a vègnin cussì puc ušàs ca fòrmin il difòu di chisti ròdis, che plens di rùšin a si sòn incrostàs.
La so famèa, che ben li so tràcis a veva seguìt, a si’a’dès tant voltàt che là ’ndavànt ’ndavòu a par seguìlis.[1234]
Dal racòlt ben s’jodarà il rišultàt di no tindi ben i cjamps, cuant che ’l òrzul si lagnarà che sensa’l gragnèl al è restàt.[1235]
Lo stes jò’i dìs che s’al sfueàs un bon ànzul il nustri libri, al lešarès cjarta ca dìs ‘com’il prin Checo i soj jò pìsul’;[1236]
ma nol sarès da Cašàl nè d’Agasparta, da’ndà che cussì a rìvin a la scritura ch’un l’ignòra e ’l altri a la strins pì fuarta.[1237]
Jò’i soj l’ànima di Bonaventura da Bagnorea che ai grancj’ ufìsis i’ai sempri tralasàt la sinistra cura.[1238]
Iluminàt e Gustìn uchì ti jòdis, che fra i prins a zì a piè nùs a èrin, ch’a Diu ghi’èrin cul so cordòn amìs.[1239]
Ugo da San Vitòu a ghi’è pur visìn, e Pieri Mangjadòu e Pieri ’l Ispàn,[1240] che la jù i so dòdis lìbris a lùšin;
Natàn[1241] profeta e’l metropolitàn[1242] Crisostòm e Anselmo[1243] e chel Donàt[1244] ch’a la prim’art[1245] degnàt si veva di mèt’ghi man.
Reban al è chì, e a mi lùs al lat encja chel abàt calabrèis Gjovachìn, che di spirt profètic al era dotàt.[1246]
A ešaltà un cussì grant paladìn[1247] mi’a movùt l’inflamada cortešìa dal frari Tomàs e dal so bièl latìn;
e cun me si’a movùt pur sta compagnìa.
Cjànt Tredicèšin
Cal imàgini chèl che ben capì’l vòu chèl ch’jodùt jò i’ai—e che chist’imàgin, intànt ch’i conti, cal tegni tant a còu—
cuìndis stèlis che chì e là a luminèjn il cjèl cu la clarèsa d’un bièl serèn che li nulùtis via svèltis a còrin;
cal imàgini il cjàr che in tal sen[1248] dal nustri cjèl si tèn di dì e di nòt cussì che zir’e zira, sempri lu jodìn nu ben;[1249]
cal imàgini la bocja di chel got che dal spìs dal so mani zì atòr la sù’n alt la prima roda a si jòt,[1250]
che la sù’n tal cjèl fàt a vès doj sens[1251] alòr com’che fàt a veva la fiòla di Minòs cuant che’l frèit da la muàrt sintùt a veva ’ntòr;[1252]
e che’ un in tal altri al vès i ràis sos e che’i doj a ziràsin in tal maniera ch’jòdiu zì’n davànt e’ndavòu a si pòs;[1253]
e n’idea’l varà alòr di com’ca era[1254] la costelasion e la dopla dansa che zì atòr di me i’jodevi ’ntera;
pars’ch’è tant pì’n là da la nustr’ušansa com’che dal mov’si da la nustra Chiana a si mòuf’l cjèl che ducju’i àltris al avànsa.[1255]
Lì a si cjanta no Bacò, no Peana,[1256] ma tre persònis in divìn’ natura, e’n una persona, chè e l’umana.[1257]
Dal bal so e cjànt finìt la mišura, a nuàltris si sòn chej sans lumìns prestàs, contèns di mostrani la so primura.
Ma ròt al era’l silènsiu stàt di scju beàs premuròus da chèl[1258] che tal sìntilu dal sant puarèt contà i èrin contèns restàs,
“Sta pàja,” al à dìt, “zà’i vìn tajusàt pì avànt e la so siminsa zà via metuda; ma ’dès bati’n t’altri al vòu ’l amòu tant.
Ti cròdis tu che’n tal pet da’ndà che gjavada la cuesta par fà la biela muša[1259] a’è stada cun che gola ch’al mont tant cjàr’a ghi è stada,
e’n ta chèl che, da lancja ben gusada trafìt, prin e dopo[1260] tant al à sodisfàt che ogni colpa a vìns la so banda,
par cuant ca ghi sedi lècit a l’umanitàt di podej rašonà, il dut al è infùs da chel valòu che ’l un e l’altri[1261] al à fàt;
par chèl a ti pàr ch’i no si sìn pì ’ntindùs di sè che pì’n sù contàt i’ai che’l secònt dotàt nol è dal ben da la cuinta lus.[1262]
Adès vièrs i vuj a chèl ch’i vuej rìnditi cont, che’l to crodi, e’l me diši, al puntarà chì, pròpit in tal centri dal stes rotònt.
Sè ca no mòu e che maj no morarà di che idea a no è che’l splendòu di chè[1263] che amànt al parturìs chel là parzora:
che lus viva, alòr, ca s’jòt vignì fòu dal so grant luši, ca no si dišunìs da luj[1264] ma a lòu s’intrèa[1265] cul so amòu,[1266]
par bontàt so il so luminà a s’unìs coma’n ta spièlis, in ta nòuf susistènsis[1267] ma par sempri’l resta un, com’ch’i dìs.
E tant jù’l vèn, fin a l’ùltimi potènsis, d’àt in àt, pì e pì dèbul doventànt, fašìnt doma pìsuli contingènsis;[1268]
e chisti contingènsis a sòn chel tant di che ròbis generàdis cal prodùs, cun siminsa o sensa, il cjèl zirànt.
La so cera e di chej ca ghi dà inflùs[1269] sempri no’è la stesa, ma lo stes sot’l sen dal ideàl a s’jòt che pì o mancu’a stralùs.[1270]
A susèit pròpit par chèl che’l stes lèn, d’un tipo, al dedi miej o pešu frutàn; e che vu’i nasèis[1271] cun pì o mancu ’nzèn.
S’a la cera a puntìn ghi vegnès dàt man e s’al fòs’l cjèl la so virtùt suprema la lus dal sigìl s’jodarès da lontàn;
ma uchì la natura a à’l stes problema che tanti vòltis al à un artista partàt a l’art ma cun man ca ghi trema.
Però se’l vif amòu a la clara vista da la prin’ virtùt a dispòn e’a segna, duta la perfesiòn uchì a cuìsta.[1272]
La cjera ’era cussì stada fata degna di podej ben rivà a la perfesiòn; cussì da la vergin rivàt al è chèl cal regna:[1273]
cussì ch’jò i pòl doma laudà la to opiniòn, che l’umana natura maj, coma lòu, a no’a vùt, nè maj varà, la perfesiòn.
Adès, s’jò uchì i ti lasàs besòu, ‘Duncja, coma ’l èria stu chì[1274] sensa par?’ di domandà a ti colarès il còu.
Ma par ca pari ben sè ch’adès no pàr, pensa com’che stu re al à reagìt cuant che ‘Dìs pur,’ ghi’è stàt dìt ben clar.[1275]
Chist’i no’ai dìt par tegniti di vej ben capìt cal era un re cal voleva’l sintimìnt vej di podej’l just diši su ogni dirìt;
no pal gust di savej in cuàncjus ca sòn chej motòus[1276] ca sù, o se’l necesari’n sè, cul contingènt, maj àvos d’un necesari a sòn;[1277]
nè, si est dare primum motum esse,[1278] o se un semisìrcul maj vej’l pòs un triàngul ca nol sedi ret’n sè.[1279]
Alòr, se sè ch’i’ai dìt, prin[1280] o adès, ben t’jòs, na real prudensa a è chel jodi ’mpàr[1281] che tant turbàt al veva i pensèis tos;
e s’al ‘maj’[1282] i ti àlsis il to jodi clar, ben t’jodaràs che dom’a si riferìs ai re, ca sòn tàncjus, ma un bon al è rar.
Cun sta distinsiòn il me diši capìs; cussì ti pòs ritegni sè ch’i ti cròs d’Adàm e di chèl che godi ni fà[1283], jò’i dìs.
E che chist ai to piè’l sedi’un toc di plomp gros[1284] par fati zì a plan e stà tant atènt di chèl sì e di chèl no che tu no t’jòs:
pars’ch’un pì stùpit si lu cjata a stent ch’a dišì’l sì o’l no si mèt sensa distinsiòn[1285] roba che maj no varès da fà la zent;
pars’ca susèit che la nustra opiniòn a vèn pleàda ta la banda sbaliada cussì ch’afièt e’ntelèt spes leàs a sòn.[1286]
Pì e pì da la riva a si sbanda, che maj nol torna com’prin di vèisi movùt, chèl che di pescjà pal ver nol sà avonda.[1287]
Tàntis a sòn li pròvis, e prin di dut Parmenide, Melìs, e Bris[1288]e àltris che di zì—ma’ndulà?—nisùn al era maj pasùt:
cussì pur Sabelio e Ario[1289] e i stùpis ch’a li scritùris a èrin coma spàdis ch’jodi a fàn stuàrtis li mùšis drètis.
Ca no sèdin li zens masa sigùris tal dà judìsi, coma chel tal cal stima li panòlis prin ca sèdin madùris:
ch’jodùt jò i’ai durànt dut ’l unvièr prima che’l rošàr cal pareva spinòus e brut, pì tars in bòcuj vièrzisi, e coma!
E’un batèl dret e ràpit jodùt i’ai cori tal mar durànt dut’l so cjamìn, e visìn dal puàrt—èco jù cal è zùt!
Ca no crodi siora Berta o’l siòr Martìn, tal jodi un robà e n’altri ufrì, di savej sè cal sarà’l judìsi divìn;
che un al pòl zì’n sù, e’l altri’n jù’l pòl zì.
Cjànt Cuatordicèšin
Dal centro dal sercli, o dal sercli al so còu a s’jòt ca mòuf l’aga ta’un vas rotònt, sè’l sburt al vèn da dentri o dal di fòu:
la me mins a’a pròpit a colp tegnùt cont di sè che jò’i dìs, cussì ch’apena dìtis che santi ’monisiòns di Tomàs al mont,
èco doventà do ròbis sìmilis,[1290] il so discòri e chèl di Beatrìs, che, dopo di luj, tacàt a veva cun sti peràulis:
“A chist ghi plašarès, ma no vi lu dìs, nè a vòus e nencja encjamò pensànt,[1291] d’jodi di n’altra veretàt la radìs.
Dišèighi se la lus ca’nflurìs cussì tant la vustra sostansa, cun vu’a restarà, com’ca’è, taj secuj ca ni stàn davànt;
e dišèit coma, se cussì a restarà dopo ch’i sarèis višìbils rifàs,[1292] puc a puc a no vi imbarlumirà.”
Coma, da nova contentesa partàs, ogni tant chej che in ziru a bàlin cjantànt fuàrt, pì vita ’ghi dàn ai so às,
cussì al preà[1293], ch’atèns stàs ghi èrin, i sèrclis sans a colp mostràt pì legrìa tal so dols cjantà e balà a vèvin.
Chèl che chì di murì al à pùcja voja par zì a vivi la sù, ulà maj al à godùt chel bièl frescùt da la eterna ploja.[1294]
Chel un e doj e tre che sempri al à vivùt[1295] e che sempri’l regna’n tre e’n doj e’n un, maj circoscrìt ma che pur al circoscrìf dut,
tre vòltis cjantàt al era da ogni un di chej spìris cun tanta melodìa che just regàl al sarès pal mèrit d’ognùn.
E sintùt i’ai jò na vòus che dal pì lustri’a vegneva dal sìrcul minòu dut modesta, com’chè, forsi, dal ànzul a Maria,
rispundi: “Fin ca durarà la fiesta in tal paradìs, tant il nustri amòu atòr’l spandarà na lus coma chista.
La so clarèsa davòu ghi stà al ardòu; ’l ardòu a la višiòn, e chè a’è tanta com’che di gràsia an d’à il so valòu.[1296]
Coma che la cjàr glorioša e santa a sarà rivistida, la nustra persona tant miej sarà par cussi èsi duta cuanta;[1297]
parsè ca cresarà sè ca ghi dona di gràsia luminòša il pì grant ben, lus ch’a jodi luj a mi condisiòna;
in tal cresi, sta višiòn a lasa un clar sen, e l’ardòu ca’mpìja al và cussì cresìnt, fašìnt cresi pur’l raj che da chèl al vèn.
Ma pròpit coma’l cjarbòn che flama al rìnt, e che di chè al è’l so splendòu pì grant, cussì che la so ’parènsa nol và pierdìnt,
cussì stu lušòu ca n’inglusa dut cuant, dal jodi da la cjàr’l sarà superàt, ch’encjamò sot cjera a è’n chistu istànt;
ma di barlumièris no’n varìn afàt, pars’che i òrgans dal cuàrp a saràn fuàrs a dut sè che di dilèt ni sarà dàt.”
Di chistu a si sòn prons tegnùs e necuàrs tant ’l un che ’l altri coru, “Àmen” dišìnt! dešideri cussì mostrànt paj so cuàrps muàrs;[1298]
pa li màris[1299], e no forsi par lòu stes volìnt; e paj pàris e chej che ben ghi volèvin prin d’otegni stu eterno aspièt lušìnt.
Èco che’ntòr, par dut compaj, a jodèvin un lustri nasi p’intèns di chèl cal era che’i so ràis in tal orišònt dut a splendèvin.
E coma ch’al tacà di prima sera la sù’n tal cjèl a s’jòdin ròbis nòvis cussì che la vista a pàr e a no pàr vera,
a mi’a parùt lì che altri ànimis ta n’altri ziru jodi a si fèvin al di fòu da li prin’ circonferènsis.
O sfavilà dal Spirt Sant, vero lumìn!, com’ch’a jodi, incandesènt, i’ai provàt cuj me vuj che, domàs, no lu sufrìvin![1300]
Ma Beatrìs, biela e ridìnt, si’a mostràt davànt di me, che tra chès ch’i vevi jodùt par no vej la mins seguìt, ’ndavòu i vevi lasàt.[1301]
I me vuj alòr’an di nòuf[1302] vùt la virtùt d’alsasi, e jodùt mi soj trasportàt besòu cun ic in ta na pì alta salùt.[1303]
Mi soj ben necuàrt ch’i’eri pì’n alt rivàt pal ridi, com’un fòuc coloràt, da la stela, che pì ros dal sòlit mi’era someàt.
Cun dut il me còu e cun che peràula che dentri ducju’i vìn, Diu ošanàt i’ai par vej vùt sta gràsia nova e biela.
Tal me spirt no si veva ’ncjamò ’nfreidàt il colòu dal me laudà, che savùt i’ai che, dal jodi, luj lu vev’apresàt;
che cun’un grant luši di rubìn ’ntinzùt tal miès di doj ràis jodùt i’ai doj lušòus, ch’i’ai dìt: “O Elios com’ch’in lòu ti s’jòt dut!”[1304]
Com ch’jodi si fà, cun puntìns luminòus pìsuj’e grancj’, blancjastra fra i pòlos dal mont Galàsia, ca si gràtin’l cjàf òmis famous,[1305]
cussì costelàs chej ràis’n tal profònt di Mars a fèvin il veneràbil sen[1306] ca unìsin i cuadràns ta’un rotònt.
Chì pì fuarta ’è la memoria me dal inzèn; parsè che’n ta che cròus al lampava Crist cussì ch’jò no saj cjatà fòu un ešempli dèn;
ma chèl cal cjoj sù la so cròus e’l seguìs Crist, mi scušarà par chèl ch’jò’i no pòl diši e’i tàs, ben jodìnt ta dut chel lušòu balenà Crist.
Da’un bras al altri e fra’l pì alt e’l pì bas[1307] un sintilà s’jodeva di gjugjulùtis, pì di dut tal so unìsi e tal trapàs:
cussì a s’jòdin, drètis e stuàrtis, svèltis e stràchis, rifašìnt la vista, duti che robùtis che, lùngis e cùrtis,
tal raj si mòvin, cu li cuals si lista spes l’ombrena[1308] che, pa la so protesiòn cun inzèn e art a otèn a pusta.
E com’che giga[1309] o arpa, cu la tensiòn di tanti cuàrdis un tintinà dols ghi crèjn a chèl che ben nol capìs la so funsiòn,
cussì da li lus ca mi si mostràvin da la cròus’l vegneva’l sun di na cansòn ca ni estašiàva, sensa capì ’l ìn.
Ca’ntendeva tant laudà’i capìvi benòn, che a mi “Risurìs’ e “Vìns” mi vegnèvin com’a chèl cal sìnt ma di capì nol è bon.
Chisti melodìis tant gust a mi dèvin che fin a chel momènt lì nuja di nuja a veva vèncs tant dols che cussì leàt mi vèvin.
A pareva chista na tant granda voja da pospòni il plašej di chej vuj[1310] biej che’n chej mirànt dutl’ rest si ridùs’n nuja;
ma chej ca jòdin che chiscju sigìj miej a fàn ogni bielesa pì’n sù ch’i zìn, e ch’jò no mi’eri’ncjamò voltàt a chej,
di chèl ch’i mi acuši par scušàmi a pòsin scušàmi[1311], jodìnt che jò i dìs il ver; pars’che’l plašej nol à chì’l so cunfìn,
ma zìnt in sù si fà pì e pì sincèr.[1312]
Cjànt Cuindicèšin
La benevula volontàt ta la cual sempri si dìsfa ’l amòu che dret al suspira coma la cupiditàt ta chè[1313] dal mal,
sidina sidina a’a fàt stà che dols lira,[1314] cussì che tašùt’an che santi cuàrdis che la destra[1315] dal cjèl a mola e tira.
Cuant maj a sarani al bon preà sòrdis che sostànsis che par dami coràgju di fàighi domàndis sidìnis sòn stàdis?
Al è un ben[1316] che sensa fin a ghi planzi sù chèl che, par amòu di ròbis ch’etèrnis no sòn, il vero amòu al buta jù.
Coma ta li nòs cujètis e pùris ràpit s’jòt un foghùt ogni tant che’l vuli al mòuf ta che plàcidi sèris,
e’a pàr stela che’l so post a stà cambiànt, s’a no fòs che par indà ca s’impìja dut al è compaj e chèl’l dura’un istànt;
cussì dal bras ch’a destra’l para via, ai piè di che cròus al à corùt un astro da la costelasiòn brilànt di gloria;
sta gjèma a no’a lasàt il so nastro ma pa la strica radiàl si’a movùt, someànt fòuc davòu dal alabàstro:
svelt cussì[1317] al era’l spirt d’Anchìs davànt vegnùt, se fede i vìn ta la nustra miej muša, cuant che’n Elišio dal fì si’a necuarzùt.[1318]
“O sanguis meus, o superinfusa gratia Dei, sicut tibi cui bis unquam coeli ianua reclusa?”[1319]
Cussì’l lumìn, ch’jò voltàt mi soj a luj; e’i me vuj a sòn dopo zùs a Beatrìs, che, zìnt chì e là, ’mbacuchìt mi’vèvin i vuj,
chej che tant ridìnt a ardèvin di Beatrìs ca pareva che’i mès tocjàt a vèsin’l font da la me gràsia e dal me paradìs.
Alòr, in tal jodi e’n tal sinti gjocònt, si’a metùt stu spìrit a contà ròbis ch’jò’i no’ai capìt pal so parlà profònt;
intindùt nol à di dìšmi ròbis scùris, ma ghi’a tocjàt, par via che’l so concèt tant pì alt al era dal capì daj òmis.
E cuant che ’l arco dal so ruvìnt afièt sfogàt si’era, che’l so parlà ’l era jù vegnùt visìn di lì cal taca’l nustri intelèt,
chistu al è stàt chèl ch’i’ai par prin comprendùt: “Che benedèt ti sèdis Tu, triùn e un, par vèighi a la siminsa me cussì ben tindùt!”
E al à seguìt: “Un bièl e lontàn dišùn che vegnùt mi veva’n tal leši’l libri grant[1320] che fòu nol lasa nisùn sen, ma nisùn,
contènt ti’as fàt, fiòl me, stu lušòu, e tant, da’ndà ch’i ti parli, da che stesa[1321] ’sistìt che l’àlis ’mplumàt ti’a par zì’n alt cussì tant.
Che’n me’l to pensej al lus, ti pàr di vej capìt, da chèl che prin[1322] al è, com’cal radièa dal’un il sinc e’l sèis, sè ben al è capìt;
par chèl cuj ch’i soj e parsè ca ti somèa pì viva la me flama no ti domàndis, di ogni altra tal splendòu di st’asemblèa.
E ti par just; chè, pìsuj e grancj’, i spìris di chista vita tal spieli a jòdin, tal cual, prin di pensalu, il pensej t’jòdis;[1323]
ma pars’che dal amòu sant, ch’jò’i jòt da visìn e no mi’è maj fòu di vuli e m’implenìs di na voja dolsa, àltris ghi gòdin,
cun buni peràulis, sigùris e fuàrtis, il volej to cal suni e’l to dešidej, ch’jò’i rispùnt par volej di altri lègis!”
Voltàt mi soj a Beatrìs, che’l pensej me zà’a saveva e, ridìnt, un sen mi’a fàt che l’àlis ghi’a vièrt al me volej.
Tacàt i’ai alòr cussì: “L’afièt e’l sen,[1324] cuant ch’jodùt i vèis la prim’ ecualitàt, compàis vi sòn stàs dàs, ch’ognùn adès al tèn,
chè’l soreli che àrdi vi’a fàt e luminàt cul cjalt e cu la lus[1325], in dut al è compaj, che chist a chèl nol pòl èsi paragonàt.[1326]
Ma voja e argumìnt ’n taj mortaj,[1327] pa la rašòn ca vi’è manifesta, àlis da li stèsis plùmis no ùšin maj;
jò, duncja, ch’i soj mortàl, i sìnt chista dišegualitàt, e par chèl i ringrasièj cul me còu par chista paterna fièsta.
E alora, topàs bièl, ti suplichèj, te che chistu presiòus gjojèl t’ingjèmis, di dìšmi’l to nòn—èco’l me dešidej.”
“Contènt di vèiti fra li me ramàsis[1328] i soj belzà stàt; jò’i soj la to radìs”: tacàt al à cussì a li me peràulis.
E pì ’ncjamò al à dìt: “Chèl dal cual si dìs che’l to nòn al vegni, e che sent’àis e pì ziràt al à’l mont’n ta la prima curnìs,
il to bišàvul al era e me fì: pròpit ben ’zarès se la so fadìja lungja[1329] cul to fà ti vès da scurtàighi.
Florensa dentri da la mura vecja, da’ndà ca cjoj ’ncjamò la tersa e la nona,[1330] a viveva moderada e sensa pecja.[1331]
Cjadenuta no veva nè corona, nè còtulis ornàdis nè sintùra che’l vuli a fès tirà pì da la persona.
No ghi fèvin, nasìnt, encjamò poura li fiis al pari; chè’l timp e li dòtis no’èrin’ncjamò fòu d’ogni mišura.[1332]
Non d’èrin cjàšis di famèa vuèjtis;[1333] nol era ’ncjamò rivàt Sardanapàl[1334] a mostrà sè ca si fà’n ta li cjàmaris.[1335]
Encjamò nol era vinsùt Montemàl dal vustri Usieladòu che coma vinsùt tal zì’n sù, cussì al sarà’n tal so cal.[1336]
Cun sintùra di coràn e vuès i’ai jodùt Belincjòn Berti, e sensa truc fasi avànt la so fèmina, ch’era naturàl in dut;[1337]
Chej dal Nerli e dal Vecju lì davànt i jodevi, contèns, cun pièl scujèrta, e li so fèminis ca filàvin cjantànt.[1338]
Furtunàdis lòu! ch’ognùn’era certa di vignì lì soterada[1339], e nisuna pa la Fransa, a era lì tal jèt dešerta.[1340]
Una a tindeva’l nini’n ta la cuna e cul ninanana lu consolava, che paj genitòus ’ndà’n èria roba pì buna?
Che altra’nvensi, mentri ca filava, fiàbis daj Trojàns a la so famèa —e pur di Fièšul e Roma—ghi contava.
Ta chej timps a sarès stada na maravèa na Cjanghèla o un Lapo Saltarèl com’ch’adès’l sarès Cincinàt o Cornèa.[1341]
Ta’un cussì ripošàt e ta’un cussì bièl vivi di citadìns e ta’un so Cristiàn ambiènt ch’alora al era chistu ostèl,
Maria mi’a dàt, clamada dal sigà san;[1342] e’n ta chel antìc Batisteri[1343] vustri fàt i soj stàt Cjasaguida e Cristiàn.
Morònt mi’era fradi, e Elišeo n’altri; la me fèmina’era da Val di Pat,[1344] e da là’l vèn il nòn di Alighieri.
I’ai dopo seguìt ’l imperatòu Coràt;[1345] e pa li me òperis al à vùt la gràsia di ricognòsimi, e cavalièr mi’a fàt.
Davòu ghi soj zùt cuntra la malìsia da la lès di chel pòpul cal ušurpèa par colpa daj pastòus[1346], la vustra gjustìsia.
Da che zentàja—eše maravèa?— dal mont fals i soj stàt alòr disleàt che par amòu so tant’ànimis al plèa;
e dal martìri a sta pas i soj rivàt.
Cjànt Sedicèšin
O nobilitàt dal nustri sanc, se tu puarèt la zent zì cussì tant in gloria i ti fàs ca jù indà che flap al è’l nustri afièt,
na maravèa maj no ti mi saràs; pars’che là che maj al è’l nustri apetìt sviàt, tal cjèl i dìs, gloria i’ai sintùt, e pas.[1347]
Ti sòs tu com’un mant ca si tèn prest scurtàt che, s’a no si lu slungja’un puc di dì’n dì, coma cun fuàrfis a lu tèn’l timp ben tajàt.
Cul “vu”[1348] che par prin i vìn jodùt Roma sufrì, e che la so famèa no’a pì tant ušàt, alora i’ai di nòuf scuminsiàt a partì;
ma Beatrìs, ca no mi veva maj lasàt, ridìnt, a pareva chè ca veva tosùt al prin fal di Ginevra, com’che scrìt a è stàt.[1349]
“Vu’i sèis me pari,” a diši mi soj metùt; “Vu’i mi dèis di parlà gran cunfidènsa; vu’i mi tegnèis alt, cussì che jò’i soj pì che jò’n dut.
La me mins a gòt cussì tant di sè stesa, e dapardùt di contentèsa a s’implenìs, ca no si romp di tanta ’leg
Alòr, bon pari, i vuej ch’i mi dišèdis cuj ca èrin i vustri vècjus, e com’che’i àis a èrin ta’i vustri prins mèis e dìs.[1350]
Dal pioràr di San Zuan s’eše ch’i pensàis?[1351] com’ al èria alora? E li zens cuj ca èrin ulà di pì grant mèrit, si vi recuardàis?”
Com’ch’al soflà dal vint àrdi pì ben i jodìn la flama dal cjarbòn, jodùt i’ai che ulà al me dols diši pì’l luševa’l lumìn;
e com’ch’ai me vuj si feva la lus pì biela, cussi cun vòus Oh cussì biela e dolsa, ma no cun chista moderna favela,
mi’a dìt: “Dal dì dal prin ‘Ave,’ com’si sà, che dal so part me mari, ca è santa, cun me liberàt si’a da la gravidansa,
al so Leòn ben sincsènt e sincuanta e trenta vòltis al è vegnùt chistu fòuc a’nflameàsi di nòuf sot ogni so planta.[1352]
Jò e i me antenàs nasùs[1353] i sìn tal lòuc indulà cal scumìnsa il ultin sest[1354] par chèl ch’ogni àn’l cor tal vustri zòuc.
Chistu’a basta sinti daj vècjus, zent di sest; cuj ca èrin e da’ndà che vegnùs a èrin al è miej’l taši che’l discori onèst.[1355]
Ducju chej che, che volta, chì a podèvin àrmis partà fra Mart e il Batista[1356], il cuint a èrin di chej ch’adès chì a vìvin.
ma la citadinansa, ca e adès mista, di Cjamps, di Certaldus e, sì, di Feghìn, a era pura fin al ùltin artista.[1357]
Oh cuant ca sarès miej èsighi visìn da li zens ch’jò’i dìs, e a la Galusa e al Trespiàn di vej il vustri cunfìn,
che dentri vèilis e sopuartà la spusa dal contadìn di Guigliòn e di Signa, che’l vuli par baratà sempri’l gusa![1358]
S’a no ghi fòs stada a Sešar madrigna che zent che tant miej da curà’l mont ’varès e coma mari al fì èsighi benigna,
un tal[1359], fàt fiorentìn, al cambia’e smercja’dès, invensi di zì dret là daj Similfòns, elemošinànt, com’i so àvos puarès;
Montemurlo’l sarès encjamò daj Cons; a sarèsin i Sercuj sot’l plevàn d’Acòn, e forsi in Valdigràf i Bondajmòns.[1360]
’L inflùs di zens nòvis al crèa cunfušiòn e chistu al è sempri’un mal pa li contràdis,[1361] com’che mal ghi vèn a un cal è mangjòn;
un toru svuàrp a colà pì svelt ti lu jòdis che n’agnela svuarba; e spes a taja di pì e tant miej una che sinc spàdis.
Se tu ti vuàrdis Luni e Urbisalia com’ca sòn zùdis, e coma ca zaràn davòu di lòu Chiuši e Sinigalia,[1362]
di sinti com’che li stìrpis a disfasi’a vàn no ti sarà nè roba nova nè dura cuant ca’è clar ch’encja li sitàs na fin a àn.
Ca mòri dut a è roba sigura, e vuàltris pur, ma la muàrt’n cualchiduna[1363] ben a si plata; ma la vita puc’a dura.
E com’che’l zirà dal cjèl da la luna sempri’l cujèrs e’l discujèrs li spiàgis, cussì a Firense ghi fà la furtuna:
par chèl un nol à di fasi maravèis s’jò a parlà’i mi mèt daj als Fiorentìns ca’an li so grandi làudis’n tal timp platàdis.
Jodùt i’ai jò’i Ugos e’i Catelìns, i Filìps, i Grecs, i Ormàns e’i Alberìcs, zà’n tal calà, ma ilùstris citadìns;[1364]
e di chej’n daj jodùs, tant grancj’ che antìcs, cun chèl da la Sanèla, chèl da l’Arga, e Soldanièrs e Ardìngas e Bostìcs.
Là di che puarta ch’adès a è carga di cussì tanta cativèria in dut, ca’nfondarà sta barcja[1365] di maj cussì carga,
I Revignàns a èrin, da’ndà che vegnùt al era’l cont Guido e ducju chej che’l nòn di Beluncjòn a àn in sèguit otegnùt.[1366]
Chej che da la Preša a savèvin zà benòn coma governà, e chèl dal Galigaj zà di oru a vèvin il pòmul dal so nòn.[1367]
La strica dal Gris[1368] era granda asaj, com’pur i Sachès, Zòucs, Fifàns e Barùs e Gjaj e chej che ros a doventàvin pal staj.[1369]
La sòcja che cresi a veva fàt i Calfùs a era zà biel’e grosa, e zà magistràs a èrin i Sìsios e i Arigùs.
Oh cuant ben ch’jodùt i’ai chej stàs disfàs da la so rogansa! E li bàlis d’oru[1370] flurì a fèvin Firense in ducju i so gran fàs.
Cussì a fèvin i pàris di chej che di oru, cuant che la vustra glišia’l vèscul no veva, gràs si sòn fàs sintàs a consistoru.[1371]
Che rasa di zent ’rogànta, ca è belva cun chèl cal scjàmpa, ma s’jodi un’l fà’l dint, o’l tacuìn, na pioruta a fasi jodi a và,
se pur zentuta, zà si zeva ’ngrandìnt; chist no ghi zeva dret a Bertìn Donàt, che’l misièr al à chej[1372] dopo fàt parìnt.
Belzà al era’l Caponsàc tal mercjàt, da Fièšul vegnùt, e belzà al era un bon citadìn Gjuda, e’l Infangàt.
I dìs na roba ’ncredìbil ma vera: tal sìrcul di miès si’entrava pa na puarta ca cjoleva’l nòn da chej da la Pera.[1373]
Ognùn che la biel’insègna al parta dal grant baròn, cun che stima e nòn ch’a recuardà il dì di San Tomàs ni parta,
da luj tìtul e patrimoni cjòls a sòn; encja se cul pòpul vuej si tèn unìt chèl cal à cun fàsa ornada benòn.[1374]
Gualtièrs e Importùns zà a stèvin pulìt; e’l Borc encjamò pì cujèt’l sarès se’l bacàn di cers visìns[1375] nol vès subìt.
La cjàša ca’a caušàt il vustri planzi e sighès pal just disprès che caušàt vi’a la muàrt, e partàt vi’a al scunfuàrt ch’i vèis adès,
onorada a era, sensa tuàrt: O Bonbelmònt, se mal ch’a scjampà ti’as fàt da li so nòsis par cjatà t’altri bras cunfuàrt![1376]
Scontèns a sòn tàncjus che’l cjèl a varèsin laudàt se Diu a Ema ti vès concedùt cuant che par prin in sitàt ti’èris rivàt.
Ma’a che sema di piera[1377] ghi’a convegnùt —chè ca vuarda’l punt—che Firense a finìs che pàs che par un bièl puc a veva vùt.
Cun chisti zens e cun lòu pur cun àltris, ta sta calma Firense i vevi jodùt che rašòn no veva di spandi làgrimis:
cun sti zens d’jodi la Gloria i’ai podùt dal so pòpul, e just, tant che’l so gìlio maj nol era cul cul in sù stàt metùt,
nè maj al era doventàt ros, stu gìlio.[1378]
Cjànt Dišisietèšin
Com’chèl zùt a Climenè, sigùr volìnt èsi di sè che da n’altri’l veva sintùt, che pur vuej il pari al fì di dà tant no si sìnt;[1379]
tal i’eri jò, e’i eri cussì stàt sintùt da Beatrìs e pur da chel sant lumìn che prin par me dal so post si veva movùt.
Par chèl ic “Èco, fà che ben a lùšin i to dešidèris,” mi’a dìt, “ cussì che chìscjus ben segnàs tal so flameà a vègnin,
chè, se’i to pensèis zà i cognosìn dùcjus, il to parlà lo stes ti tèn abituàt a diši ‘I’ai sèit’ cuant che’i làvris ti’as sùs.”
O antenàt me che tant i ti tèns levàt che com’che ta’un triàngul li mins terènis doj ànguj vièrs no’an maj cjatàt,[1380]
cussì tu’i t’jòs li ròbis contingèntis prin che’n sè a sèdin, ben mirànt il punt ch’al stes timp dùtis al jòt li èpochis;
cuant che cun Virgìlio i’eri, punt par punt, sù pal mont che li ànimis al cura, e pur cuant che jù’i zèvin ta mont defunt,[1381]
dìt mi’era stàt da la me vita futura roba seria, ma ch’a ogni violenta scòsa ic a si varès tegnùt dura.
Par chèl a sarès la me voja contenta di savej sè che’l cašu mi tèn visìn; ch’un folc ca s’jòt rivà di fà mal al stenta.”
Cussì ghi’ai dìt alòr a chel stes lumìn che prin mi veva parlàt; e com’ca’a volùt Beatrìs li me vòis a si averàvin.
No cun stupidàdis, che’l mont pagàn, dut, inviscjà si lasava prin che ’l Agnèl paj pecjàs dal mont a murì ’l era zùt,
ma cun peràulis clàris e cun bièl Latìn precìs dìt mi’a chel amòu paterno,[1382] che’nglusàt al era’n tal so ridi bièl:
“La contingensa, che fòu dal cuaderno da la vustra matèria a no si spànt, ben joduda a’è dal vuli eterno:
necesaria a no và par chel doventànt, com’ca no và dal vul’ndà ca si spièla na nàf che la curìnt a stà jù partànt.[1383] Da là, cussì com’ca vèn ta l’orèla la mušica dolsa dal organo, mi vèn tal vuli il disèn da la to tela,[1384]
com’ch’ešiliàt al era stàt Ipòlit d’Atèn par cauša da la so crudèl madrigna,[1385] a ti pur zì fòu di Firense ti convièn.
Chist a si vòu e zà’a si s’impegna, e prest’l sarà fàt da chèl ca ghi pensa là’ndà ch’a baratà Crist dut’l dì si s’impegna.[1386]
La colpa davòu ghi zarà, com’si sà, a la banda urtada, ma la vendeta a mostrarà il ver ca la dispensa.
Ti lasaràs ogni roba, puareta, che pì a ti plàs; e chista a è la frecja che ’l arco dal ešilio par prin’l saèta.
T’jodaràs cuant amàr ca ti sarà’n bocja il pan d’àltris, e cuant ca saràn dùris da scalà li scjàlis cuant ca tocja.
E chèl che pì ti pešarà’n ta li spàlis a sarà che compagnìa, bruta e trista, ch’i ti zaràs a cjatà’n ta che cjèris;
sta mata di zent, sensa Diu e’ngràta, ti si farà cuntra; ma dopo, e no tant, a varà ic—no tu—la muša rota.
La so bestialitàt a zarà ben mostrànt sta marmàja; cussì che par te a sarà miej da stu bacàn èsiti tegnùt distànt.
Il prin rifugjo ch’i ti pod’ràs vej cun benvolej al sarà dal grant Lambart,[1387] che’n ta la scjala’l parta’l pì sant[1388] daj usièj;
che di te a varà un sì grant riguàrt che tra’l fà e’l domandà, fra di vuàltris prin’l sarà chèl che cuj àltris al è pì’n ritàrt.[1389]
Cun luj t’jodaràs chèl[1390] che, nasìnt, tràcis ’la vùt—e bùnis—da che stela fuarta,[1391] che’n tal mont lu faràn fà grandi ròbis.
I no saj se la zent si e zà necuàrta che zà par nòuf àis, ta la so zòvin etàt, atòr di luj sti ròdis[1392] ghi’an fàt scorta;
ma prin che’l Guasc l’alt Rico’l vedi ’nganàt, sintìlis s’jodaràn da la so virtùt[1393] pal disprès paj sfuàrs e bès belzà mostràt.
Cuant che da li so magnificènsis savùt si varà, alòr nencja i so nemìs di luj tegn’si da tabajà no pod’ràn dal dut.
Ta li so mans a è miej ch’i ti ti mètis; luj’l sarà cauša di tancju sestamìns, condisiòns cambiànt par zèns siòris e puòris.
E’i ti tegnaràs scrìt in ta la mins di luj, sensa dìšilu”; e dìt al à ròbis incredìbilis a chej ca èrin prešìns.
E dop’la dìt: “Fiol me, adès tu ti capìs chèl ca ti’è stàt dìt; èco li insìdiis ca ti vegnaràn entri pus àis mostràdis.
Ma’i no vuej che’i to paešàns t’invidièis, che tant a si slungjarà la to vita pì’n là dal castìgu da li so cativèris.[1394]
Dopo che, tašìnt, chista ànima santa da tesi mostràt a veva di vej finìt la tela che da me ghi’era stàt data,
tacàt jò i’ai, com’un che plen di dùbit, consej ghi domanda a na persona che tant ghi plàs e che dut a tèn capìt:[1395]
“Ben i’jòt, pari me, com’ca si spiròna il timp vièrs di me par tègn’mi ben zveàt, che pešu a’è par un ca si bandòna;[1396]
alòr dal ocorìnt mi tegn’raj armàt cussì che se’l post che pì mi plàs cjòlt mi vèn, fòu d’àltris pal me rimà no vegnaraj butàt.
Jù’n tal mont che di amarèsis al è plen e’n tal mont che’nsima al à’l bièl gjardìn che paj vuj di Beatrìs jodùt i’ai, e ben,
e dopo’n ta chej poscj’ als che cussì tant a lùšin savùt i’ai chist e chèl che se da contà i vès, di savòu fuàrt tàncjus lu cjatarèsin;
E s’jò al ver di èsi timidùt i varès, da chej i no vegnarès maj recuardàt ch’antìc jodaràn il timp ch’i vivìn adès.”[1397]
La lus ridìnt ca’nglusava’l me antenàt, presiòus gjojèl, a sfavilà si’a metùt com’un raj dal soreli ta’un spièli doràt;
e chistu al à dìt: “Dom’un còu cal è brut par vej di sè o d’àltris vergogna al volarà che tu ti tàšis dal dut.[1398]
Lo stes, na volta netada la fogna, và a mostràighi a dùcjus [1399]la to višiòn, e ca si gràtin pur chej ca àn na rogna.
Che se’nsindiòša’sarà la so lesiòn al prin bocòn, un bièl puc di nutrimìnt a lasarà na volta digerida benòn.
La to vòus a farà pròpit coma’l vint ch’a li pì alti pùntis a ghi dà frustàdis e a tì onòu e riconosimìnt.
Ma mostràdis ti sòn ta chisti ròdis, tal alt mont e’n ta la val doloroša encj’ànimis par grandi ròbis famòšis,
che’l spirt di chèl cal sìnt a nol ripoša nè maj si ferma su ešempli cal sedi puc cognosùt o platàt’n ta na buša,
o che, par altri, rišàlt a nol fedi.
Cjànt Dicjotèšin
Dal so verbo si godeva luminòus chel spièli beàt, e jò i stevi gustànt il me, temperànt dut’l dols cul sindiòus;[1400]
e che fiòla ch’a Diu mi steva menànt a’a dìt: “Cambia pensej; pensa che visìn jò’i soj di chèl[1401] che’i maj al và liberànt.”
Voltàt mi soj cuj vuj ca mi lušèvin vièrs la biela vòus dal me cunfuàrt, e’i tàs dal ben che chej vuj sans mi volèvin;
no parsè che dal me parlà mi fidi dom’in part, ma pa la mins ca pòl fà doma chel tant se pì ch’judada no vèn dal alt, e fuàrt.
Di chel momènt, cuant che ic i stevi vuardànt, dom’chist i pòl diši, che il me afièt lìbar al era d’ogn’altra voja, dut cuant,
fin che il plašej eterno, che dirèt al luševa in Beatrìs, su me pur a si rifleteva dal so bièl aspièt.
Alòr, cu la lus di un ridi bièl e pur, ic dìt mi’a: “Vòltiti e scolta; di paradìs al di fòu daj me vuj an d’è pur.”[1402]
Com’che uchì a si jòt cualchi volta la voja che’ tal jodi, s’a è tanta, da ic a vèn duta l’ànima cjolta,
cussì, tal sflameà da la lus santa che voltà mi’a fàt, la so[1403] brama jodùt i’ai che di parlami an veva tanta.
E al à tacàt: “Chi sù ch’i ti sòs vegnùt, in ta stu àrbul cal vif dal insima, che maj no si sfuèa e che sempri’l fà frut,
i spirs a sòn beàs, che la jù, prima da vignì’n tal cjèl a èrin ognùn famòus, tant da vej da li mùšis granda stima.
E alòr vuarda ben ta’i bras di sta cròus: chèl ch’i minsonaraj, lì’l farà chel àt che’n ta na nula’l fà’l so lamp[1404] luminòus.”
Pa la so cròus jodùt i’ai un lušòu tiràt dal nòn Gjošuè, apena’pen’ minsonàt; che’i no saj se’l diši al era prin dal fàt.
E cuant che Macabeo’l è stàt nominàt èco n’altri[1405] cal vegneva rodolànt, e dal godi al era stu tròtul animàt.
Cussi par Carlo Magno e par ’l Orlànt, doj ch’atènt al à seguìt il me sguàrt com’vuli’l seguìs il so falcòn svualànt.[1406]
Dopo al à ’tiràt Gulielmo e Renoàrt e encja’l duca Gotfrèit la me vista ’nta che cròus, coma pur Berto Guiscart.[1407]
Alòr, cun l’altri lùcis’n motu’n ta sta pista, mostrat mi’a l’ànima ca mi veva parlàt cuant che cun chès tal cjantà a er’artista.
A la me destra mi soj alòr voltàt a Beatrìs par jodi s’al me dovej, cun peràula o cun sen, mi vès guidàt;
e jodùt i’ai i so vuj lušìns e biej, lùstris di legrìa, che il so aspièt i’àltris al vinseva e’l so ùltin parej.[1408]
E pròpit coma, par sinti pì dilèt tal ben fà, ’l omp di dì in dì, plan planìn a si necuàrs cal fila sempri pì dret,
cussi mi soj rindùt cont che lì ch’i èrin dut’l cjèl cresùt al veva il so arc[1409] jodìnt chel miràcul[1410] ch’i vevi visìn.
E com’ca si tramuta’n ta’un pisul arc di timp na fruta in blanc, cuant che’n muša a discarga da la so vergogna’l car’c,[1411]
cussi ai me vuj, vìnt voltàt la muša, al era’l candòu pì dols da la sesta stela[1412] che ta’un tic e tac ni veva fàt di cjaša.
Jodùt i’ai’n ta che stela buna’e biela il luši dal grant amòu che lì al era paj me vuj scrivìnt la nustra favela.[1413]
E coma grus ca si àlsin da la cjera, cuaši godìnt di diši ch’èrin pasùdis, a crèjn na tonda o altra schiera,
cussì’n ta li lus li santi creatùris svualànt a cjantàvin, e’a fašèvin un D o’un I o’un L cu li so figùris.
Prima, cul so cjantà a si movèvin; dopo, doventànt un di chiscju dišèns, a stèvin fers un puc e a tašèvin.
O divina Pegasèa[1414] che’i nustr’ inzèns par timp e timp ti fàs che gloriòus a rèstin, e cun chej pur li nustri sitàs e regns,
’luminèjmi di te, che spic a fèdin sti figuris com’ch’jò li’ai concepìdis: che’n ta scju vers’l to podej dùcjus jodi a pòsin!
Sinc vòltis sièt si sòn alòr mostràdis vocals e consonàntis; e notàt i’ai sti pars coma ch’jò li’ai jodùdis.
‘DILIGITE IUSTITIAM’ ben oservàt i’ai sè che par prin’era chì pituràt, da QUI IUDICATIS TERRAM[1415] seguitàt.
Tal EM dal cuint vocabul dut ordinàt al steva ogni spirt, cussì che Gjove stes d’arzènt al fasava stu luši doràt.
E pì lùcis jodùt vignì jù’an i vuj mès e pojàsi tal colm dal EM, da indà che’l ben pì alt a laudàvin, dùtis chès.[1416]
Dopo, com’ch’al bati di na sclampa brušada, na nula si’jòt saltà fòu di falìscjs che paj vilàns a’è roba furtunada,
èco alòr il lampà di mil lùcis, e pì, zì’n sù t’jodèvis, o tant o puc, par volej di chèl[1417] ca li veva ’mpijàdis;
e cuant ch’ogni lumìn al era zùt tal so lòuc, i’ai il cjàf e’l cuèl di n’acuila jodùt vignì fòu dal dišèn ben clar di stu fòuc.
Il pitòu di dut chistu, mestri nol à maj vùt; ma mestri ’l è luj, e da luj a vèn fòu la virtùt ca informa[1418] i nìs dapardùt.
I altri beàs, che contèns ognùn di lòu a parèvin d’èsi’n ta la M ingiliàs, puc’a puc pal usièl jodùt si ghi’a’l còu.[1419]
O biela stela, cuanti gjèmis ch’i ti’as ca mi mostrin che la nustra gjustìsia a vèn da scju cjèlos ch’i ti tèns ’ngjemàs!
Par chèl jò i prej la mins che inìsi a ghi dà al motu to e virtùt che ben a vuardi da’ndà che’l fun’l vèn che’l to raj’l vìsia;[1420]
cussì che n’altra volta’l mostri’l so disdèn di dut chel baratà dentri dal templi[1421] che daj màrtirs che fàt lu vèvin al era plen.
O soldàs sans dal cjèl che jò’i contempli, lotàit fuàrt par chej che la jù in cjera pierdùs a sòn par via dal brut ešempli!
Cu li spàdis si feva na volta guera; ma ’dès ’la fàn chej ch’al cjòli a sòn atìfs il pan[1422] che’l bon Pari a nisùn maj’l siera.
Ma tu che doma par scancelà[1423] ti scrìfs, pensa che Pieri e Pauli, che muàrs a sòn pal cjamp[1424] ch’i ti guàstis, a sòn encjamò vìfs.
Tu ti pòs ben diši: “Jò’i saj sè ca è bon; jo’i vuej doma chèl che besòu al à vivùt e ca àn pal saltusà martiriàt’n tal salòn;
jò il pescjadòu i no cognòs, nè’l Paulùt.[1425]
Cjànt Dicjanovèšin
Davànt di me i jodevi cun l’alis vièrtis il bièl dišèn[1426] che cun chel so godi grant a fèvin l’ànimis ulì unìdis.
Ogn’un’a pareva un rubìn che tant cun’un raj di soreli ardìnt al stes che ai me vuj si rifleteva brilànt.
E chèl che a contà i mi mèt adès, dìt nol è maj stàt, nè scrìt da vingjòstri, nè d’inventalu nisùn maj s’insumiarès;
ch’jodùt i’ai e pur sintùt i’ai il rostri[1427] che al “jò” e al “me” a ghi dà vòus invensi di ušà il “me” e’l ‘nustri.”[1428]
E alòr: Par èsi bon e gjudisiòus, ešaltàt i soj jò chì a che Gloria che di pì no si pòl èsi dešideròus;
e’n tal mont i’ai lasàt la me memoria buna, tant buna, ma che li zens trìstis a làudin ma a no seguìsin par nuja.”
Cussì dom’un calòu di tanti bòris sinti si fà, com’che da tancju amòus un sun sòu si sinteva da li so bòcis.[1429]
E alora jò: “O semprivèrs flòus dal eterno bon godi; che pur dom’un someà mi fèis ducju i vustri odòus,
sodisfàit suspirànt il me grant dišùn che par cussì tant timp mi’a lasàt plen di fan, che’n tal mont di cjoli nol è stàt bon nisùn.
Jo’i saj ben che se’n cjèl ta n’altri reàn[1430] sempri a si spièla il volej divìn, puc’n vu a si riflèt, e sensa velàn.
Ben i savèis ch’i mi tèn pront e visìn par scoltavi; i savèis cual cal è chel dùbit che’n mins nol vòu maj stami sidìn.”
Coma un falcon cal vèn fòu dal cjapièl,[1431] al mòuf il cjàf e l’àlis al bàt contènt, granda voja mostrànt e fašìnsi dut bièl,
cussì al fasi i’ai jodùt dut intènt stu sen, da gràsia divina festegjàt cun chel dols cjantà che là’n alt al è sempri prešènt.
E ’l à tacàt: “Chèl che’l compàs al à slungjàt fin al fin dal mont, e dentri di chel trat il misteriòus e’l manifest al à lasàt,
nol à’l so valòu podùt lasà cussì stampàt dapardùt ’l univèrs, che il so verbo, infinìt, parzora di dut’l fòs restàt.
E a è par chèl che il prin superbo[1432] che pì grant al era d’ogni creatura, crut al è colàt crodìnt di savej pì dal verbo;
e da chistu s’jòt ch’ogni inferiòu natura un vàs masa pìsul a’è par dut chel ben sensa fin e che’n sè cun sè’l mišura.[1433]
Duncja la nustra vista, ch’al pì a tèn doma cualchidùn daj ràis da la mins che dùtis li ròbis dal mont a contèn,
a no pòl da se stesa tegni a mins tant che’l so prinsìpit[1434] a no s’interna tant pì’n là daj nustri sòlis sintimìns.
Cussì che’n ta la gjustìsia eterna il disèrni cal risèif[1435] il vustri mont, coma vuli tal mar, dentri a s’interna;
che, par tant che da la riva’l jòt’l font, lontàn tal mar no lu jòt, cal è lo stes lì, ma platàt’l tèn il so èsi profònt.
Lustri nol è, s’a nol vèn dal serèn stes che maj si turba; ma ’l è ’nvènsi dut scur, o par pasiòn da la cjàr o velèn daj bès.[1436]
Adès che chel post profònt ti sòs sigùr ca ti platava la gjustisia viva, che fin a capìla ti’era stàt dur;
che chist ti dišèvis: ‘un al nas’n riva dal Indus, indà che nisùn’l da lesiòns su Crist, nè di luj a leši o scrivi al và;
e’l so volej e li so buni asiòns, par cuant che’l nustri rašonà’l jòt, sensa pecjàt tal diši o vivi a sòn.
Sensa fede o batièšin al mòu: jòt— parsè’l vegnia condanàt stu puòr’on?[1437] ’ndà a eše la so colpa se luj nol cròt?[1438]
Cuj sotu tu da mètiti tal cjadreòn[1439] par gjudicà da miàrs di mìis di lontàn, che d’jodi nencja na cuarta’n là no ti sòs bon?
Chej che voja di zì’n tal sutìl a’an, se guidàs da la scritura i no fòsis, rašòns di dùbit in varèsis a plena man.
Oh nemaj da la cjera! Oh mins sglònfis![1440] La prima volontàt, ca è’n sè tant buna, e ca è’l pì grant ben, sempri lì a è, tal so post fìs.
Ogni roba a è justa se cun ic a è una:[1441] roba creada’l ben a sè’a no tira, ma ic, risplendìnt, a ognùn lu dona.”[1442]
Com’che’nsima’l nit zvualànt a zira dop’che la cicògna’l past ghi’a dàt ai fìs, e com’che chèl cal è pasùt al amira,
cussì si’a fàt[1443], e cussì alsàt i’ai li sèis, la figura benedeta, che l’àlis a moveva sburtàdis da tancju consèis.
Atorotòr svualànt a cjantava: “Li nòtis mès, a’è clar, ti fàs fadìja a capìlis; il pensej di Diu pur’i no comprendèis.”[1444]
Al cujetasi di che lustri flàmis dal Spirt Sant ch’encjamò ’l era’n tal sen ch’ai Romàns ghi veva dàt riverènsis,
di nòuf ’l à tacàt: “Chì sù, in ta chistu regn, maj nol è vegnùt nisùn ca nol crodès in Crist nè prin nè dopo cal vegnès ’nclaudàt tal lèn.
Ma jòt: tàncjus di lòu a sìghin ‘Crist, Crist!’ e’n tal dì dal judìsi a saràn pì lontàns di luj[1445] che chej che maj cognosùt no’an Crist.
E l’Abisìn’l danarà chiscju Cristiàns cuant ca si spartiràn chisti do scuèlis, una sempri siora e l’altra’n taj dàns.[1446]
Se dišarani i Persiàns ai re vùstris? Coma a jodarani chel libri vièrt ’ndà che li pècis sòs a sòn dùtis scrìtis?
Lì s’jodarà, tra l’òperis d’Albert,[1447] chè che fra puc a scrivarà la pena su chèl ca cambiarà’l regnu di Praga’n desèrt.[1448]
Lì a s’jodarà’l mal che là dal Sena al caušarà, falsificànt bes a plen, chèl che’l cinghiàl’l farà crepà, cun pena.[1449]
Lì di che supiàrbia s’jodarà il sen che màt a fà doventà ’l Inglèis e’l Scosèis che bòis no sòn di restà tal so terèn.
La lusùria a s’jodeva e li coròtis plèis di chèl di Spagna e di chel re Boèm, che virtùt maj ’la vùt, ma doma brus plašèis.[1450]
Si gh’jodarà al suèt di Gjerusalèm segnada cun una I la so bontàt, ma l’opòst ghi sarà segnàt cu na em.[1451]
S’jodarà l’avarìsia e la viltàt di chèl che vuardiàn al è da l’išula dal fòuc ’ndà ch’Anchìs finìt al veva la so lungja estàt;
e par da n’idea di cuant cal è luj puc a bastaràn un pu’ di lèteris scurtàdis ch’un biel puc ni dišaràn cul diši puc.[1452]
E s’jodaràn pur li òperis spòrcis dal barba[1453] e dal fradi che na nasiòn a’an dišonoràt e pur do corònis.
E chej che re dal Portogal e Norvegja a sòn, lì si cognosaràn, e chèl di Rasa[1454] che cuj bès di Venesia al veva fàt puc di bon.[1455]
Beàda Ungaria s’a no si lasa pì malmenà! e beàda Navàra s’a si armàs dal mont[1456] ca la fàsa!
E ducju’an di crodi che par capara di chistu, Nicošia e Famagosta fuàrt si làgnin pal nemàl di so cjera[1457],
che d’imbànda daj àltris no si scosta.
Cjànt Vincjèšin
Cuant che chèl che dut’l mont al luminèa, dal nustr’emisferi jù’l vèn e’l và via cussì che’l dì dapardùt si distudèa,
il cjèl, che doma di luj prin s’impìja, ai nustri vuj si fà di nòuf a colp prešìnt par ducj’ chej lumìns ch’ognùn di luj s’impìja;
e’n mins stu da fà dal cjèl si’a fàt prešìnt cuant che’l sen dal mont e daj so dùcis di parlà ’l à smetùt, cujèt restànt e tašìnt;
ma sùbit dopo, l’altri bieli lùcis sempri pì lušìnt a cjantà si’an metùt cansòns ch’i recuardi ben ca èrin soàvis.
O divìn amòu, di ridi dut cujerzùt, cuant ch’i ti lušèvis cun che melodìis dòlsis che di pensèis sans a cjantàvin par dut!
Dopo che chisti lustri pièris presiòšis che la sesta lus ’ngjemà i vev’ jodùt cujetàt a vèvin l’angjèlichis nòtis,
di sinti’l murmurà d’un rìvul mi veva parùt che da clap’a clap jù’l vèn lìmpit e clar da la gran fontana ’ndà cal è nasùt.
E com’dal cuèl da la ghitara’l sun clar dut ben si sesta, com’cal fà dal bušùt da la pìva il soflà dal montagnàr,
cussì, sensa nencja spetà un minùt, il murmurà da l’àcuila sbušigànt al è vegnùt sù pal cuèl, fin che dols lu’ai sintùt.
Da mùrmur’a vòus sè stesa alòr cambiànt, fòu dal so bèc in forma di peràulis bièlis i’ai sintùt, che chì i’ai scrìt dut cuant.
“La part che’n me a jòt e che’n àcuilis mortàlis’l soreli a vuarda,” al à tacàt, “a’è miej che adès benòn i ti vuàrdis,
pars’che daj fogùs che forma mi’an dàt, chej ’ndà che’l vuli’n tal cjàf mi sflamèa, tant miej daj àltris al è ognùn di lòu dotàt.[1458]
Chèl che tal miès dal vuli al sfavilèa, il grant cjantadòu ’l è stàt dal Spìrit Sant, che da post a post l’arca movùt al ve’a:
adès ben’l cognòs il mèrit dal so cjànt,[1459] che luj stes al è efièt dal so consej stes par gràsia vuda che granda’è altritànt.[1460]
Daj sinc che sercli mi fàn dal vuli stes, chèl[1461] che al bèc pì visìn a mi è, la veduluta consolàt al à pal fì stes[1462]:
adès tant ben al sà cuant costòus cal è il stà lontàn di Crist, pa l’esperiensa di sta dols’ vita e di chè ch’oposta ghi’è.[1463]
E chèl che dopo a si jòt’n ta la sirconferensa che minsonàt i’ai, tal alt da la sèa, la muàrt al à ritardàt par fà penitensa:[1464]
adès al sà ch’encja cuant ch’un al prèa che chèl di vuej’l sedi pal domàn lasàt il gjudìsi eterno a nol cambièa.[1465]
Chel altri pì’n là, cu li lègis al me làt, cu na buna intensiòn ca’a vùt brut frut, par zì davòu dal pastòu, grec si veva fàt:[1466]
adès al capìs com’che’l mal ca si’a vùt dal so ben operà a no ghi’a fàt dan encja se’l mont da là’n cà’n malora ’l è zùt.
E chèl che ta la curva’n jù i oservàn,[1467] Gulielmo ’l era, che che cjera a plans a st’ora par Carlo e Federico e’l so malàn:[1468]
adès al sà coma ca s’inamòra il cjèl di un re just, e a li sintìlis dal so splendòu encja ’dès a s’indòra.[1469]
Cuj’l crodarèsia la jù, tal mont di pècis, che Rifèo Trojàn[1470] al fòs’n ta stu rotònt uchì la cuinta da li lùcis sàntis?
Adès alc al cognòs ben di sè che’l mont nol pòl par nuja jodi da la gràsia divìna, o almancu no fin in font.”
Com’na ’lodula che’n aria si spàsia, prin cjantànt, e dopo tašìnt contenta da li dolsi nòtis ca la làsin sàsia,[1471]
cussì ben clara mi’a parùt la ’mprònta dal plašej eterno, e’l so dešideri che a chèl ogni roba si atèn e doventa.[1472]
E forsi pars’che plen di dùbit i’eri com’un spièli plen di ròbis coloràdis, pì’a lunc di spetà, tašìnt, bon ’no’eri;
ma li peràulis: “Se soni sti ròbis?” a mi sòn fòu di so volej sbrisàdis; e’a colp un faliscjà jodùt i’ai di fièstis.
Sùbit dopo, cun brilanti ocjàdis chistu sen benedèt a mi’a rispundùt prin ch’i ghi fès jò stes altri domàndis.
“Chistu tu i ti cròdis di capìlu dut parsè ch’jò’i lu dìs, ma’l coma no ti lu sàs; com’che’l crodùt spès a nol è comprendùt.
Com’chej ca pàrin capì li ròbis’ti fàs, par nòn e basta, ma la so “quiditàt”[1473] no la jòdin se d’àltris no vegnìn judàs.
Regnum coelorum a sufrì ’l è partàt dal grant amòu e da la speransa ch’a vinsi a và la divìn’ volontàt;
no’un lotà tra omp e omp, com’ca si pensa, ma ic a vìns pars’ca vòu èsi vinsuda e, vinsuda, a vìns cu la so benevolensa.[1474]
La prima e la cuint’ànima[1475] là ’mpostada a ti lasa a bocja vièrta, che’n ic t’jòs la regjòn daj ànzui ben piturada.
Daj so cuàrps fòu no sòn vegnùs, com’ch’i ti cròs, spirs pagàns, ma cristiàns, cun fede plena sul Crist che da zì o zà zùt al era’n cròus.
Ch’un da l’infièr, da’ndà ca no si torna maj par fà dal ben, taj so vuès al è tornàt, pa la gràsia che’l sperà a adòrna;
dal gran sperà che sì tant al à judàt il preà[1476] che Diu lu risusitàs, par podej vej’l so dešideri scoltàt.
Il spirt gloriòus ch’adès ni tèn voltàs,[1477] tornàt a la cjàr, e lì par amondi puc, tant al à crodùt che luj a lu judàs;
e crodìnt impijàt a si’a’n ta un cussì grant fòuc di amòu par luj[1478], ch’a la so muàrt seconda uchì al è vegnùt, in ta stu bièl lòuc.[1479]
’L altri[1480], che par gràsia di na tant fonda fontana’l sgorga, che maj creatura jodi’a podùt fin ta l’ùltima onda,
dut’l so amòu la jù al à dàt a vita pura; che Diu, da gràsia ’gràsia[1481] ghi veva vierzùt il vuli a la nustra redensiòn futura:
e alòr ’n chè luj ’la crodùt, e pì nol è zùt a sufrì la spusa dal paganèšin; ma à criticà che perversiòn si’a metùt.
Che tre siòris[1482] lì a ghi’an fàt da batièšin, che visìn la roda destra ti’as jodùt, davànt dal batiešà pì di un milèšin.
O predestinasiòn, che maj’an podùt la to radìs jodi, nè maj podaràn, chej che’l prin motu[1483] maj comprendaràn dut!
E vuàltris, puora zent, no stèit dasi afàn a gjudicà; chè nu stes, che Diu i jodìn, dal cognosi ducju’i elès i sìn lontàn;
e dols ni’è che dal savej lontàns i sìn e’l nustri ben a chistu ben s’inclina,[1484] che chèl che Diu’l vòu, encja nu’i volìn.”
Cussì da che splendida lus divina, par ben sclarìmi la me puora vista risevùt i’ai sta buna midišina.
E com’un cjantadòu un bon citarista davòu ghi và cuj so zòucs da la cuarda, ch’encjamò pì gust al à un che’l cjànt’l scolta,
cussì ’ntànt cal parlava, di recuardà mi vèn ch’jodùt i’ai li do lus beàdis che, com’che cul bati’nsièmit da li sèis un’l vuarda,[1485]
cul so parlà si movèvin li flamùtis.
Cjànt Vincjunèšin
Belzà si’èrin i me vuj di nòuf fisàs su la me Beatrìs[1486], e cun lòu’l me còu, che pì d’ic no ešìst altri ca ghi plàs.
Ic a no rideva; ma “Se’l colòu dal me ridi t’jodès,” mi’a dìt, “ti restarès com ‘Semlè’ che’n siniša si’a fàt par amòu;[1487]
la me bielesa, che’n tal alsasi stes dal eterno palàs, pì’a và lušìnt coma che fin chì jodùt i ti’as tu stes,
s’a no si temperàs, tant pì risplendìnt[1488] al doventarès[1489] che li fuàrsis tòs al so lušòu a sarèsin com’alc che’l folc’l và distrušìnt.
I sìn adès rivàs al siètin splendòu che sot dal dišèn dal leòn dut ardìnt la jù’l radièa misturàt[1490] il so valòu.
Davòu daj to vuj tèn ben fisada la mint e fà che chej a spièlin la figura che’n ta chistu spieli[1491] ti zaràs jodìnt.”
S’un’l savès ch’jò’i mi stevi godìnt na vura dut il me contemplà di chel aspièt beàt, cuant che d’jodi altri mi soj dàt cura,
al capirès benòn cuant ch’i eri grat di ubidì a la me biela scorta, balansànt chistu cul splendòu zà contemplàt.
In ta chel cristàl che il nòn al parta— zìnt atòr dal mont—dal so duce, tant bon che sot di luj a era ogni malìsia muarta,[1492]
dut d’oru che tant’a brilava e benòn jodùt i’ai na scjala ca zeva in sù fin che’i me vuj pì no la jodèvin benòn.
par scju scjalìns i’ai pur jodùt vignì jù tancju di chej lušòus ch’ogni lus dal cjèl a pareva ca si difondès ca jù.
E com’che par natura al fà ogn’usièl, ducju ’nsièmit, bunoruta, i crovàs par scjaldasi ducju’a fàn’l so saltusèl;
e dopo an d’è di chej ca vàn a spas, àltris a si zìrin ma fìs lì a rèstin, e àltris atòr a vàn di lì ch’èrin pojàs;
pròpit cussì mi pareva ca fèsin l’ànimis che chì a lušèvin insièmit cuant che’n tal stes scjalìn si visinàvin.
E che che pì visìn i’jodevi, e pulìt, tant clar’si veva fàt, ch’jò mi diševi pensànt: “Ben jò’i jòt il ben ch’i ti mi tèns sclarìt.”
Ma chè[1493] che da chè jò’i spetavi’l coma e’l cuant dal diši e dal taši, a tàs; e alòr jò, cuntra’l me volej, sidìn i soj stàt dut cuant.
Alòr ic, che ben jodùt a veva’l me puòr taši tal jodi di chèl che dut[1494] al jòt, dìt’a mi’a: “Dìs pur di sè ch’i t’jòs atòr.”
“Il me mèrit,” i’ai alòr tacàt di bot, “grant nol è asaj par vej da te[1495] risposta; ma par chè[1496] che’l me grant dešideri a jòt,
dìšmi, beàda vita, che in ta chista alegrìa i ti ti tèns platada, sè che tant dongja di me a ti parta;
e dìšmi parsè ca tàs’n ta sta roda —chè che’n ta àltris[1497] a par èsi goduda— che sinfonìa celestiàl e ’nmielada.”
“La muša e’l sinti mortàl ti’as, ben vuarda,” rispundùt mi’a; “par chèl chì no si cjanta, com’che a ridi Beatrìs no ti l’às joduda.[1498]
I soj paj scjalìns da la scjala santa vegnuda tant in jù dom’par fati fiesta cul dìš’ti e cu la lus ch’ognùn chì an d’à tanta;
e’a no’è pal pì grant amòu ch’i ti faj fiesta; ch’altritànt amòu o pì chì sù ti jòdis, com’che dut stu sflameà ti manifesta.
Ma l’alta caritàt, ca ni fà sèrvis di chel alt consej che’l mont al governa, uchì a ni sièls, com’che tu ti osèrvis.”
“Jò’i jòt ben,” i’ai dìt, sfavìl di lus plena, com’che uchì al basta’l vustri benvolej par seguì la providensa eterna;
ma chistu al è chèl ch’i vorès tant savej— pars’che predestinada tu, besola, chì a èsi ti sòs, fra tancju spirs biej.”
No’eri nencja’n ta l’ùltima peràula, che’n tal so miès a si’a sta lus centrada, atòr di sè piruetànt com’na trotula;
cussì mi’a ’lòr dìt chist’ànima beàda: “La lus divìna che su di me si punta penetrànt’n ta chè ca mi tèn ’nglusada,
che cul me jodi a si tèn ben streta, cun me su di me a si alsa, ch’jò’i jòt la pì alt’esènsa da’ndà ca’è cjolta.[1499]
Èco duncja l’alegresa che’n me a s’jòt; pars’che cuant ch’al me jodi a’è clara cussì’l me luši’l lus coma’l luši ch’jò’i jòt.[1500]
Ma che alma dal cjèl che pì a vèn clara, chel serafìn che’n Diu’l vuli pì’l tèn fisàt, al to domandà nol pòl dà risposta clara;
par via che’n tal abìs al è tant sprofondàt dal eterno decrèt chèl che savej ti vùs, che capìlu nol podarà maj spirt creàt.[1501]
Cuant che’i to piè jù’n tal mont sòn di nòuf zùs, chistu conta, che pì a nol prešumi di zì ’ndà che nencja’i beàs d’jodi no’an asaj lus.
Com’a pòsia la jù la mins prešumi d’jodi tal so scur sè che d’jodi no pòs nencja’n ta chista lus chì—adès dìšmi.”
Di stà sidìn mi’an cussì dìt li peràulis sos, che lasàt i’ai la cuestiòn e domandàt, ùmil, ghi’ai se di cognòs’lu pusìbil mi fòs.
Un cret a s’jòt che’n Italia al è’nmiešàt, [1502] e no tant lontàn da la to patria, tant alt che dal ton pì’n bas si sìnt’l boàt;
e na goba’l forma dal nòn di Catria, cun sùbit sot un monasteri consacràt che d’adorà Diu maj a nol vària.”
Cussì il so ters discòrs al à tacàt: al à dìt, seguitànt cuj so motìfs: “Uchì al servìsi di Diu i soj restàt,
che cul mangjà cunsàt cul vuèli d’ulìfs, i pasavi tant’l cjalt che’l frèit amondi ben, dut contènt cuj me pensèis contemplatìfs.
Par scju cjèlos stu claustri al era ben fèrtil; e adès dut vuèit i lu cjatàn,[1503] cussi che di rivelasi al farès ben.
Ta chel post jò i’eri Pieri Damiàn, e Pieri pecjadòu i’eri’n ta la Glišia da la Madona visìn dal mar Adriàn.[1504]
Di vivi ulà mi restava pucja gràsia cuant ch’i soj stàt pocàt vièrs di chel cjapièl che travašàt da mal in pèšu spes d’jodi a si’a.[1505]
Cefàs vegnùt al era, seguìt dal grant vasèl[1506] dal Spirt Sant, discòls, puarès, e màgris, mangjant frigùis in ta chistu post o’n ta chèl.
Adès si spètin tanti di che ròbis chiscju modèrnos pastòus, e che ben ju àlsi, pa li so gravitàs pešàntis.
Cul mant so a cujèrzin il palafrèn, cussì che do bèstis a stàn sot di na pièl: Oh pasiènsa, cuant ch’i ti ghi dàs sostèn![1507]
Lumìns jodùt i’ai, al sinti chist da chèl, vignì jù svels paj scjalìns e zirasi e a ogni ziru’l so lumìn si feva pì bièl.
Visìn di stu spirt[1508] a sòn vegnùs a fermasi, dànt insièmit un cussi grant sigòn ch’a nuja chì al pod’rès paragonasi:
nè jò’i lu’ai capìt, par tant fuàrt cal era’l ton.
Cjànt Vincjaduèšin
Plen di maravèa, a la me guida voltàt mi soj, coma un ninùt cal còr sempri là indà che pì si cunfida;[1509]
e chè, coma una mari ca socòr sùbit il fi dut pàlit da la poura e coràgju a ghi dà e ghi stà atòr,
mi’a dìt: “Ma no satu che’n cjèl alora zà’i ti sòs? E’i no satu che’n cjèl dut a è sant e che lì dut sè ca’è fàt al è fàt cun cura?
Coma ca ti varès tramutàt il cjànt, e’l me ridi, adès imaginà ti pòs, cul tonà di che vòus che movùt ti’a cussì tant;[1510]
che se ben i ti capìs i pensèis sòs, zà ti savarès cuala ca è la vendeta ch’i t’jodaràs prin da la fin daj dìs tos.[1511]
Casù la spada a no tàja masa a la svelta nè masa tars, com’che’nvènsi a ghi pàr a chèl che cun voja o timòu a la speta.
Ma a è ora ch’i ti vòltis il to sguàrt clar; che spìris grancj’ e famòus i t’jodaràs se’l cjàf ti zìris, com’ch’i dìs, vièrs’l scjalinàr.”
Com’ch’ic voleva, i me vuj si sòn voltàs e jodùt i’ai sent balìns che insièmit cuj ràis di dùcjus a vegnèvin ben ’luminàs.
Com’un di chej i’eri jò che, par no someà mas’ardìt, la gola’l copa, e’n davòu a si tèn dal domandà, par no vignì stracapìt;
e’l lumìn pì grant cal luševa pì ben fra che margarìtis pì’avànt al è vegnùt par volej di sè stes contentami ben.
“Se tu t’jodès,” da chèl alòr i’ai sintùt, “coma me la caritàt che tra nu’a art, ogni to pensej jodi i ti farès, dut.
Ma pars’che tu no ti tàrdis, nencja’n part, di rivà al pì alt[1512], ghi daraj risposta jò a chel pensej ch’i ti tèns in riguàrt.
Chel mont cal à Casìn[1513] ta la so costa frecuentàt al è stàt fin la sù insima da zent ’nganada e puc ben disposta;[1514]
e chèl jò’i soj che la sù al à par prima[1515] partàt’l nòn di chèl che la veretàt in cjera dal alt ghi’a mostràt a ogn’ànima;
e da tanta gràsia i soj stàt luminàt che i vilàns di chej poscj’ i’ai convertìt, che sedušùs ’èrin stàs da’un cult disgrasiàt.[1516]
Contemplatìf al era stàt ogni spìrit di scju fòucs tegnùs inpiàs’n ta chel cjalt che crèsi’l fà’i flòus e’l frutàn sant e scuišìt.
Chì al è Macario, chì al è Romuàlt, chì a sòn i me fràris che in taj clàustris i piè’an puntàt e tegnùt il còu salt.”[1517]
E jò a luj: “’L afièt ch’i ti mi mòstris parlànt cun me e’l calòu di chel aspièt ch’jò ben i’jòt in tal brilà daj vustri lùstris,
che fede’n vu tant granda i sìnt’n tal me pet com’na roša cuant che tant vièrta a vèn che dà no podarès encjamò pì dilèt.
Ma par plašej, o pari me, dìšmi ben se jò’i pòs da te la buna gràsia vej d’jòditi dentri di stu luminòus sen.”[1518]
Alòr luj: “Fradi, chistu grant dešidej scoltàt ti sarà’n ta l’ùltima sfera,[1519] ’ndà che scoltàs dùcjus a saràn dal alt volej.
Ulà a è perfeta, ma dura e’ntera ogni sodisfasiòn, e doma’n ta chè, sìnt, ogni roba a è ’ndà che sempri a’era,[1520]
pars’che’n lòuc no è, nè zìrus a stà fašìnt; e la nustra scjala’n sù a và’n ta chel marc, che daj to vuj a và plan plan scomparìnt.[1521]
Fin la sù al à joduda’l patriàrc Jacob[1522] cuant che, pojada’n tal punt pì alt, ogni scjalìn a ghi era di ànzui car’c.
ma par zìghi sù cuj’l fàja pì un pìsul salt fin al prin scjalìn? Il me regulamìnt a nol vèn pì seguìt nencja da’un puòr Svuàlt![1523]
Li mùris ca èrin na volta’un cunvìnt,[1524] adès sòn tànis di làris, e’i vistìs sòn sacs di farina zuda malamìnt.
Nencja la pešu ušura ch’i ti pènsis tant no ghi displàs a Diu com’chel frut[1525] che mat al fà doventà’l còu daj fràris;
che dut sè che la Glišia a custodìs, dut al è da la zent ch’a nòn di Diu’a domanda; no daj parìncj’ e nè di altri pì brut.[1526]
La cjàr dal omp a’è debula avonda ca no basta pal bon propòšit da la zent vej’l timp dal rori, dal nasi a la so glanda.
Pieri al à tacàt sens’oru e sens’arzènt, e jò cun tant preà e cul fà dišùn e Cesco[1527] cun umiltàt il so convènt.
E se’l prinsìpit ti vuàrdis d’ognidùn e’ndà ch’a finì ’l è zùt dopo i ti vuàrdis, t’jodaràs che da blanc scur si’è fàt ognùn.
Ma vej l’àghis dal Gjordan’n davòu movùdis, o vierzùt’l mar cuant ch’a Diu ghi’a plašùt, pì d’un judà uchì a èrin sti maravèis gràndis.”[1528]
Cussì a mi’a dìt, e dop’a si’a metùt di nòuf cuj sos e cuj sos si’a miscjàt; e cun chej zì’n sù a mulinèl i’ai jodùt.
Zì davòu di lòu mi’a Beatrìs alòr fàt cun’un so pìsul sen sù par che scjala, e la so virtùt pì dal me pèis’a zovàt;[1529]
nè maj ca jù’ndà ca si monta e cala com’che sempri i fin, un motu cussì svelt jodùt si’a, com’chèl di sta me nova ala.
Si podès maj jò, letòu, tornà al alt trionf celestiàl pal cual jò’i plans tant spès i pecjàs ca mi tègnin lontàn dal alt,
pì timp il dèit tal fòuc a ti volarès di mèti’e tirà fòu, che’a mi d’jodi’l sen che dopo dal Toru’l vèn, lì ch’a colp i’eri jò stes.[1530] O stèlis gloriòšis, o grant splendòu plen di che alta virtùt ca mi conferìs, par puc o tant cal sedi, dut’l me inzèn,
cun vu’l naseva e tramontava, o stèlis, chèl ch’a dut sè ca’è mortàl ghi da vita cuant ch’i’ai par prin godùt li àriis toscànis;
dopo, cuant che vustra virtùt conferìt’a mi’à d’entrà’n ta l’alta[1531] roda ca vi zira, pal momènt chì cun vuàltris mi’è dàt di stà.
E adès l’ànima me tant vi suspira— oh cussì tant!—par podej vej che virtùt ca ocòr pal gran pàs ch’a sè la tìra.[1532]
“Ti sòs tant dongja da l’ùltima salùt,” Beatrìs a’a tacàt, “ch’adès ti convièn vej’l jodi da li to lus clar e acùt;
però, prin che tu ti èntris ta chel ben, dà na ocjada’n jù e jòt pur cuant mont sot i piè ti’ai zà lasàt vej—oserva ben;
cussì che’l to còu, par tant cal pòs, gjocònt si prešenti a la fila[1533] trionfànt che contenta a vèn tra stu etere rotònt.”
E chèl che a stu mont ghi fà puc cont jò i lu amìri, e chèl ch’a altri al pensa bravo al è, che la schena ghi volta’al mont.
Jodùt i’ai Diana, dut’clara, ma sensa che màcis scùris ca èrin stàdis rašòn ch’jò i la vevi croduda rara e densa.[1534]
Il grant splendòu di to fì, o Iperion,[1535] jodi i’ai podùt, e com’ca si mòvin atòr e visìn di luj, Maja e Dion.[1536]
E’n tal miès dal pari e’l fì, jodùt ghi’ai visìn Gjove stes, pì tempr’àt[1537]; e clar mi’è stàt com’che da’un post al altri a varièjn.
Dùtis sièt sti sfèris mi si’an dimostràt cuant gràndis ca sòn e cuant velòcis e com’ch’ogni pianèt si tèn tal so post ’ncjašàt.[1538]
Chel ortùt che cussì tant ni fà salvàdis tal zì atòr cun scju etèrnos zìmuj, dut i’ai jodùt, daj glasàrs a li fòcis.
I vuj i’ai dopo voltàt di nòuf ai biej vuj.
Cjànt Vincjatreèšin
Coma ’l usièl che’n ta li so amàdis fràscjs, pojàt’n tal nit daj so biej usielùs al è lì’n ta la nòt ca scurìs li ròbis,
che’ par ben jodi i so picininùs e par cjatàighi da mangjà un vierùt o doj a no si tèn maj ’ndavòu, da mùs,
al cricà dal dì, fòu dal nit’l vèn spes jodùt, che cun grant afièt il soreli’l speta e’l vuarda fìs pal prin lušòu, a stent stànt mut;
cussì la me Beatrìs a stev’atenta e dreta, cuj vuj par che banda voltàs ’ndà che’l soreli’l par mòvisi mancu a la svelta:[1539]
cussì che, jodìnla cuj vuj tant ešaltàs, doventàt i soj com’chèl che, dešiderànt di vej altri, cul còu’n gola al spera e’l tas.
Ma di timp no’n d’era pasàt par nuja tant, tra’l me dešiderà e’l jodi, i dìs, il cjèl che pì e pì si zeva’mpijànt.
E alòr Beatrìs: “Èco li scuàdris dal trionf di Crist e di dut cuant’l frut vendemàt dal zirà di chisti sfèris!”[1540]
’L aspièt so mi pareva cal ardès dut, e di gjoldi a veva i vuj cussì plens che’l diši a è miej tègnilu tašùt.[1541]
Com’cuant che’i cjèlos a sòn dùcjus serèns Diana s’jòt ridi fra li nìnfis etèrnis che dut la sù a piturèjn cuj so biej sens,
jodùt i’ai’mparzora di miàrs di lùcis un soreli che dùtis al impijava com’che’l nustri’l fà cun dùtis li stèlis;
e’n ta sta viva lus a traspareva che sostansa cussì tant brilànt e clara che’l me vuli sostegni nol podeva.
Oh Beatrìs, guida me dolsa e clara! Cussì a mi’a dìt: “Sè ca ti fà mancjà’l flat la virtùt[1542] a’è ch’a dut ghi stà parzora.
Uchì’l è’l savej e’l podej ca ni’e stàt dàt par vièrzini li stràdis tra cjèl e cjera che par cussì a lunc i vèvin dešideràt.”
Com’che’l fòuc che il nul in sè al siera a si slargja e da chèl nol è pì tegnùt, e cuntra natura jù’l và vièrs la cjera,[1543]
cussi la me mins, nudrida da dut chel ben di Diu, èco che fòu a vèn e di savej sè ca’a fàt no’a pì podùt.
“Alsa pur i vuj che jòdimi ti pòs ben;[1544] i ti’as jodùt ròbis che preparàt ti’an a sostegni’l me ridi, com’ca convièn.”
Jò’i eri com’chej che da’un sun sveànt si stàn e, cul sun cal và svelt svanìnt, a pròvin a ripartalu a la mins, ma invàn;[1545]
cussì i’eri cuant che’n mins mi vegnèvin li peràulis sos, dègnis di èsi scrìtis taj libris che’l pasàt sempri’a ritègnin.
S’adès a sunàsin dùtis che lènghis, che Polimnia e li so sòus fàt a vèvin cussì tant dòlsis e sempri miej nudrìdis,
par judàmi, dal just nencj’un milèšin a no rindarèsin dal so ridi sant, e nencj’al so aspièt sant si visinarèsin.[1546]
Cussì cuant che dal Paradìs i stìn contànt a’è miej ch’un salt’l fedi’l sacri poema, com’cuant che un fosàl i si cjatàn davànt.
Ma s’un’l pensàs al grant pèis di chistu tema e a sta puora schena ca lu parta, il cjàf’nol scjasarès se sot di chèl a trema:
nol è un mar par na barcja pisuluta chèl che cun coràgju a vièrs sta brava prora,[1547] o d’un timonej che pauròus’n davòu’l resta.
“Parsè ti eše la me muša tant cjara che’i vuj no ti vòltis vièrs il bièl gjardìn cuj flòus che’i ràis di Crist’a tègnin sot cura?
Uchì a è la roša che’l verbo divìn incarnàt ti’a; ta scju gìlios volta i pensèis che tal so bonodòu tacàt’l veva’l so cjamin.”[1548]
Cussì Beatrìs; e jò, che ai so consèis i eri dut pront, i mi soj alòr metùt a lotà cuntra li me debuli sèis.[1549]
Com’che na dì da l’ombrena i’ai jodùt un raj di soreli che un prat di flòus da’un barconùt dal nul al luminava dut;
èco, cussì jodùt i’ai tancju splendòus iluminàs dal alt da ràis infogàs, sensa jodi la cauša di scju lušòus.[1550]
O Signòu me, che un sen cussì clar ti ghi dàs, tant’n alt ti stèvis che’i me vuj alòr miej jodi’a podèvin’l splendòu di ducju i beàs.[1551]
Il nòn dal bièl flòu che jò sempri i’nvochèj di dì e di nòt, a mi’a dut ingropàt, e cul còu’n gola’l so fòuc jodùt i’ai’ntèj.[1552]
E ’ntànt che in tant e in cuant[1553] i vuj pituràt mi veva la lus di che viva stela che la sù a vìns com’che ca jù a’a fàt,
dal alt jù si’a fàt na flamuta biela, rotonda pròpit coma na corona, ch’atòr ghi’a zùt di sta dolsa stela.[1554]
La pì dolsa melodìa ca suna ca jù e che pì l’ànima a tira, altri no’è che un nul che sclapàt’l tona,
in paragon dal sunà di che lira che coronànt a zeva chel bièl zefìr che di sè’l cjèl a’ngjemava, sta biela piera.[1555]
“Amòu angjelic jò’i soj che inzìr’ ghi vaj dal grant gaudio cal vèn di dentri— nustri dešideri!—di stu dols zefìr;
e cun te’i staraj, o roša dal cjèl, mentri che’l fi ti compagnaràs, radiant, O pia!, ta la roda suprema[1556], cul èsighi dentri.”
Cussì a si strinzeva la melodìa ch’atòr di sè a veva, e l’altri lùcis a cjantàvin pur lòu’l nòn di Maria.
La mantelìna real[1557] che duti li sfèris dal mont a cujèrs, fervida e viva, godìnt di Diu’l calòu e ušànsis,
parzora di nu’l so disòt a veva cussì tant lontàn che la so aparènsa, da lì ch’i eri, jodi’ncjamò no si feva:
i me vuj, alòr, no’an vùt la potensa di stà visìn di che glorioša flama ch’alsàt si veva davòu da la so siminsa.[1558]
E com’chel fantulìn che vièrs la mama al slungja’i brasùs, dopo vej ben tetàt, par chel amòu che dut di fòu lu’nflàma;
ognùn di chej lušòus in sù si’a butàt cu la so flama, cussì che’l grant afièt che par Maria a vèvin palešàt mi’è stàt.
E lì davànt mi sòn restàs, dirimpèt, cun tal gràsia, ‘Regina coeli’ cjantànt, che ’ncjamò adès ghi sìnt dut il dilèt.
Oh cuant ben di Diu ca si và cjatànt fra chisti bunànimis dal còu d’oru che jù a semenàvin il bon e’l bondànt![1559]
Chì a si vìf e a si gòt dal tešoru otegnùt cul lagrimà’n tal ešilio di Babilon, ’ndà ca si’a lasàt ’l oru.
Chì al trionfa, sot dal fì di Dio e di Maria, da la so vitòria, e cul vècju e cul nòuf concilio,
chèl che cont’l tèn li clafs di chista gloria.[1560]
Cjànt Vincjaquatrèšin
“O vuàltris ch’elešùs a la gran sèna i sèis dal Àgnul benedèt che godi la sù vi fà cun mins sempri serena,
se par gràsia di Diu chistu’l pòl godi di na frigùja o dos da la vustra mensa prin che finìghi’l timp la muàrt’a podi,
vuardàit ben la so granda voja, imènsa; fèighi sercjà’l vustri ben: i bevèis vuàltris sempri da l’aga che luj dom’al pensa.”
Cussì Beatrìs; e l’ànimis beàdis coma sfèris si’an fàt tal alt di paj fìs, e flameànt a ziràvin coma comètis.
E com’atorotòr i tocs daj orlòis si zìrin, cussì ch’un toc al par mov’si planìn, mentri ’l ùltin al somèa vej àlis,
cussì che zirulìnis, ca balàvin ben e bièlis, di cuant ca èrin bràvis in tal so bal, o lent o svelt, capì mi fèvin.
Da una pì presiòša da li àltris fòu jodùt i’ai da li pì bieli flàmis un fòuc ch’àltris no’n d’era di pì lùstris;
che tre vòltis ’torotòr di Beatrìs al era zùt cjantànt un cjànt cussì tant divìn ch’un pì alt diši a vòu par diši di sti nòtis.
E alòr la me pena a salta stu scjalìn; ch’al nustri pinèl par tal’sfumadùris, com’al contà, colòus mancu vifs ghi vòlin.[1561]
“O Sòu me santa, cu li to prejèris sincèris, e’l to grant e ruvìnt afièt, da che biela sfera ti mi lìberis.”[1562]
E uchì a si’a fermàt il fòuc benedèt e vièrs ic indirisàt al à’l so rispìru e com’ch’i’ai dìt ghi’ai dìt, cun grant rispièt.
E ic: “O lus eterna di chel grant viru[1563] che dal Signou Nustri li clafs al à otegnùt che partàt jù’l veva da stu lòuc d’oru,[1564]
stu omp tenta, chì e lì, un puc par dut, su la fede, s’a ti plàs, dàighi pur sot, che par ic tal mar tu ti zèvis a piè nut.[1565]
S’un al è ben dispòst e ben’l spera e’l cròt, ocultàt no ti’e, ma chì in Diu t’jòs, indulà che dut pituràt a si jòt;
pars’ch’a vignì chì zent jodi a si pòs par fede vera, alòr par gloriàla falu parlà a è’un ben, e ben a si pòs.”
Com’che’l bacelièr[1566] si tèn pront e nol parla fin che’l mestri la cuestiòn no ghi propòn, par provala e no par terminala,
cussì jò’i mi armavi di ogni rašòn mentri ch’i la scoltavi, par èsi pront par un cussì alt mestri e na tal cuestion.[1567]
“A dìšimi, da bon cristiàn, tègniti pront: la fede, sè ca è?” Sùbit alsàt i’ai la front vièrs la lus che di chist a era la font;
Beatrìs alòr coràgju mi’a dàt un mont par che jò adès a spandi mi metès l’aga ch’i vevi’n ta la me ’nterna font.
“La gràsia ch’a rispundi mi’ocòr adès,” tacàt i’ai, “di front di stu tant alt campiòn, ca mi jùdi a esprìmi ben i me concès.”
E paràt i’ai’n davànt: “Com’che tant benòn, O pari me, al à’l to bon fradi[1568] scrìt, che’n tal just cjamìn, Roma, ti’a’mpostàt benòn,
la fede a è sostànsa dal speràt, al à dìt, e argumìnt di chèl ch’jodi i no podìn; e la so esensa a è chè, com’ch’i’ai capìt.”
E luj: “Pròpit cussi; basta ch’a puntìn ti capìsis pars’che tra li sostànsis, davànt daj argumìns[1569], al à metuda prin.”
E alora jò: “Li ròbis profòndis che uchì i rivi a jodi benòn, ai vuj di la jù a sòn tant platàdis,
che doma’n tal crodi a si sà ca sòn e sul crodi al è’l grant sperà fondàt; e par chèl in sostansa si fà l’intensiòn.[1570]
E da chistu crodi la jù a ni’è dàt di silogišà, sensa vej altra vista;[1571] e cun chèl i rivàn a la veretàt.”
E di nòuf luj: “Se dut chèl ca si ’cuìsta ca jù cu la dutrìna’l fòs cussì ben pensàt, nol ocorarès ’l inzèn dal sofista.”
Cussi chel amòu in bora’l à soflàt; e dopo al à dìt: “Pensej ti ghi’as cun fuarsa[1572] al pèis e lega di sta monèda dàt:
ma dìšmi se pròpit ti l’ às in borsa.” Alòr jò: “Sì ch’i l’ai, tant lustra e tonda, ca è la so’mpresiòn[1573] i ghi cròt par fuarsa.”
E chist si’a fòu fàt da la lus profonda che lì’a splendeva: “Sta biela gjoja[1574] che su di sè ogni virtùt si fonda,
da’ndà ti vègnia?” E jò: “La gran plòja dal Spìrit Sant ca cola ben dapardùt tal vecju e tal nòuf Testamìnt—sta plòja
silogismo a’è ca mi’a dut concludùt, e cussì ben, che si vès di fà’un paragòn ogn’altra prova a sarès roba da frut.”[1575]
E i’ai chist sintùt: “Chista propošisiòn, vecja o nova[1576], che cussì ben si conclùt, coma satu ca è na divina cansòn?”[1577]
“La prova dal ver da chèl ch’i’ai lešùt a sòn che ròbis nòvis che la natura a scjaldàighi il fièr a no’a maj podùt.”[1578]
E a chist’mi’a dìt: “Sè ca ti sigùra che chès[1579] a sèdin vèris? Dom’ chel medèšin ch’i ti vòus provà, doma chèl ti lu zùra.”
“Se’l mont si’a convertìt al Cristianèšin,” i’ai dìt, “sensa miràcuj, chist stes al è’un che’n paragon i’àltris no sòn che’un centèšin;
jòt tu, ch’entràt ti èris, puarèt e a dišùn, tal cjamp, par semenà che buna planta ca no vèn vendemada pì da nisùn.”
Finìt chistu, la cort alta e santa a plena vòus Diu’a laudàt’n ta li sfèris cu la melodìa[1580] che la sù si cjànta.
E chel siòr che da una a l’altri bràghis cu li so domàndis mi veva partàt, fin che dongja i’èrin da l’ultimi fràscjs,
di nòuf ’l à tacàt: “La Gràsia che marošàt cu la mins a à, i làvris ti’a vierzùt fin chì, com’ca è just che cussì a sedi stàt,
e contènt i soj di sè che fòu a’è vegnùt; m’adès sclisàn pur fòu sè ch’i ti cròs, e d’indà che stu crodi saltà fòu al à podùt.”
“O bon pari me sant, spìrit ch’i ti jòs chèl che doma cul crodi batùt ti’as a la tomba piè ben pì zòvins daj tòs,”[1581]
i’ai tacàt, “ti vorès ch’i ti manifestàs duta la sostansa di sè che jò’i cròt e la rašòn pur ti vorès ch’jo ti pasàs.
E jò’i ti rispùnt: In ta un Diu i cròt, ùnic e eterno, che dut’l cjèl al mòuf, sens’èsi movùt—a chist cun amòu i cròt.
E a crodi a dut chist a no mi mòuf nè fišica nè metafišica, ma chista granda veretàt che sù di me a plòuf,
e plovùt a à sù Mošè, sul Vangelista, suj sàlmos e’i profès e dùcjus vuàltris indà che’l Spìrit Sant al à fàt posta.[1582]
E i cròt in tre’tèrnis persònis, e stis chì, i cròt, a sòn una e a sòn trina,[1583] ma’n una sostansa a sòn unìdis.
Da la profonda condisiòn divina ch’i staj tocjànt, la mins ’mi sigilèa chèl che’n tal Vanzèli a’è spes dutrina.
Chistu al è’l prinsìpit, cal sfavilèa, viva lus doventànt cuj so ràis ’nflamàs, e com ’astri’n tal cjèl’n me’l sintilèa.”
Coma’l siòr che dopo vej scoltàt sè ca ghi plàs, il servo al imbràsa, congratulànt chel brav’omp pa li nòvis, apèn cal tàs;[1584]
la benedisiòn cussì mi’a dàt, cjantànt, e’mbrasàt tre vòltis mi’a apèn’ch’i’ai tašùt, il lustri apostòlic, che al so comànt
parlàt i vevi; e tant ghi vevi plašùt.
Cjànt Vincjasincuèšin
Se maj a capita che’l poema sacri che a scrivi mi’an judàt cjèl e cjera, e che par pì àis a mi’a tegnùt magri,
la crudeltàt al vìns che fòu mi siera dal pioràr indà che durmìt i’ai d’agnèl, nemìc dut daj lùpos ca ghi fàn guera;
cu n’altra vòus alòr, e cun blanc cjavièl, poeta i tornaraj, e in ta chel stes font dal me batièšin, sù’i metaraj’l cjapièl;[1585]
pars’che lì, in ta che fede ca ghi tèn cont l’ànima a Diu, lì ghi soj entràt, e par chè uchì Pièr cussì ziràt mi’a la front.
Na lus alòr a mov’si vièrs nu’a tacàt da la roda da’ndà cal era vegnùt fòu chèl che prima Vicari di Crist al era stàt;[1586]
e Beatrìs, ca era lì contenta’n dut, mi’a dìt: “Vuarda, vuarda: èco lì’l baròn che a Galisia’l tira zent dapardùt.”[1587]
Pròpit com’cuant che’un colomp si tèn benòn visìn dal compaj e zirànt e riširànt a mostràighi a si mèt la so afesiòn;
cussì i’ai jò jodùt ’l un da ’l altri grant principe e gloriòus vignì risevùt, laudànt chèl che lasù ju nudrìs ben e tant.
Dop’che di fasi fièstis ’vèvin smetùt, sidinùt coram me ognùn si’a’mpostàt, lušìnt cussì tant che ’mbarlumìt mi’a dut.
Ridìnt si’a Beatrìs a un di lòu voltàt: “Spìrit grant che da la divin’ largèsa da la nustra bašilica[1588] i ti’as scrìt,
fà risunà’l sperà’n ta chist’altesa: chist’ ben ti lu sàs tu che tant ti còntis di com’che Gjesù scju tre pì’l caresa.”[1589]
“Alsa pur’l cjàf e scolta sè ch’i ti dìs; che sè che ca sù a vèn dal mont mortàl a’è miej ca si abìtui ai nustri ràis.”
Stu cunfuàrt dal secònt fòuc a mi’è stàt tal che levàt i’ai jò’i vuj a li altèsis che il grant luši ghi vèvin prin fàt mal.[1590]
La gràsia’vòu che’n front ti ti prešèntis dal nustri imperatòu, prin da la muàrt, visinùt, com’l’ànimis sos pì nòbilis,[1591]
cussì che, jodùt chì’l ver, dut e no doma’n part, la speransa, che la jù in mòtu a mèt te e àltris vièrs sè ch’è di pì alt cunfuàrt,
dìšmi sè ca’è, e com’che’n flòu a mèt la to mins, dìšmi pur da’ndà ca vèn.” Cussì al à finìt stu secònt lumìn, e sclet.
E che pìa che guidàt a veva ben l’àlis mès fin ca sù, ta chistu alt svuàl par me rispundùt a’a, e mi’a fàt da fren:[1592]
“La Glišia militànt di luj un tal e cual cun pì speransa ’no’n dà, com’ca’è scrìt da Diu che chì’l fà luši ogni cristàl:
par chèl ghi’è stàt concedùt che dal Egjt al vegni a Gjerušalem, par podej jodi’l ver prin che di lotà’l vedi finìt.[1593]
Li altri do ròbis, ca no sòn par savej domandàdis, ma par che riferimìnt al fedi di cuant che sta virtùt ti da plašej,
a luj ghi lasi, che nè d’impedimìnt nè di vant ghi saràn; e ch’al rispundi ben l’alta gràsia ghi dèdi sugerimìnt.”
Com’ch’un student di rispundi al mestri si tèn amondi pront lì che luj al è espèrt, par fà rišaltà chèl che luj’l cognòs ben,
“La speransa,” i’ai dìt, “a’è un spetà cert da la gloria futura, ch’a nu ni vèn da la gràsia divina e dal nustri mer’t.
Da tanti stèlis[1594] chista lus i otèn ma chèl che prin ’la metuda’n tal me còu il pì grant cjantadòu[1595] al è stàt dal pì grant Ben.[1596]
‘In te’a spèrin,’ tal so cjànt il cjantadòu al dìs, ‘chej che ben a cognòsin il nòn to’:[1597] e chej lu sàn che la me fede a àn tal còu.
Tu pur ti mi’as ’stilàt cul istilà so, cu la to epìstula; cussì ch’jò i soj plen, e sù àltris la vustra ploja’i plouf jò.”[1598]
Intànt ch’i parlavi, dentri dal vif sen di chel lušòu al tremulava un lamp[1599] dopo l’altri, com’che jò’i jodevi ben.
Alòr: “’L amòu ch’encjamò t’jòs’n tal me lamp la virtùt mi’a dàt ch’i’ai tegnùt in pet fin a la palma e al zì fòu dal cjamp,[1600]
al vòu ch’i ti rispiri pal to dilèt; ma’i vuej che, par plašej, i ti mi dìšis sè ch’i ti cròdis che’l sperà a ti promèt.”
E jò: “Li novi scritùris e antìchis il sen a mètin, e’l sen a ghi mostra ’l prèmiu a l’ànimis da Diu elètis.
Išaìja’l dìs che’n ta la so cjera ognuna sù’al tegnarà’un dopli vistìt;[1601] e chista vita chì a’è la so cjera.
E to fradi[1602] ta’un mòut tant pì definìt, là ’ndà cal parla da li blanci stòlis, sta rivelasiòn a ni tèn ben descrìt.”
E alòr, sul finì di sti peràulis, ‘Sperent in te’ i vìn ’nsìma di nu sintùt; cul èco di dùtis li ànimis beàdis.
E èco che na lus i’ai tra di lòu jodùt che, se’l Cancri’l vès altritànt di cristàl, ’l unvièr doma dì’l sarès par un bièl mešùt.[1603]
E com’ca si alsa e a và e a entra’n bal na fantasuta, doma par fàighi onòu a la nuvìsa, intindìnt nuja di mal,
cussì i’ai alòr jodùt chel grant splendòu unìsi ai doj su la stesa cansòn com’che just a era pal so grant amòu.
Lì, tal cjànt e tal bal si veva ’nserìt benòn; e fis su lòu a veva Beatrìs ’l aspièt com’na nuvìsa ca jòt e dut ghi par bon.
“Chistu al è chèl che pojàt al à’l cjàf sul pet dal nustri pelicàn, e chist’al è stàt tal alt da la cròus al grant còmpit elèt.”
Cussì Beatrìs; ma no si àn par chel sviàt i vuj sos di stàighi sempri atenta, pur dopo di vèjmi dal sant’usièl ramentàt.[1604]
Com’chèl che n’ocjada’l vòu dàighi, e’l tenta, puarèt, al eclisà dal soreli un puc, che, cul jodi, un ca nol jòt’l doventa;
cussì i’eri jò’n front a chel ùltin fòuc fin ch’i’ai sintùt: “Parsè t’imbarlumìstu par jodi ròbis che chì a no’an lòuc?[1605]
In ta la cjera, cjera al è’l me cuàrp, jòt tu, insièmit ai àltris, fin che’l nùmar nustri compaj’l doventa dal dišèn di ca sù.[1606]
Cun ducj’ dòj i vistìs[1607] tal beàt claustri a sòn dom’che do lùcis che’n sù’sòn zùdis; e chist ti lu contaràs tal mont vustri.”
Apèn’dìt chistu, stu sìrcul di flàmis cujèt al è stàt, insièmit cul dols mìscju da li vòus da li tre ànimis beàdis,
cussì, com’par no fà fadìja o vej rìscju, i rèmos ch’èrin prin’n ta l’aga stàs batùs, in banda pojàs a vègnin da’un fìscju.
Oh, cuant ca èrin i me sintimìns movùs cuant che voltàt mi soj par jodi Beatrìs, ma jòdila’i no’ai podùt[1608], se ben che’a pus
piè i eri da ic, la sù’n tal mont felìs.
Cjànt Vincjasejèšin
Di no podej pì jodi i vevi temùt pal sflameà[1609] che i vuj mi veva distudàt, cuant che dut ta’un colp na vòus i’ai sintùt
ca mi’a dìt: “Intànt che’l jodi ti vèn ridàt che cul fisami si’era zùt cunsumànt, rašona pur par tègnilu compensàt.
Tàca duncja; e dìs a sè ca và puntànt la to ànima, e fà cont cal sedi zùt pierdùt il to jodi, ma no par tant;
pars’che Beatrìs, ch’adès no’è tal to dì[1610], ma che par chì a ti mena, a pòl cul so sguàrt di nòuf dati com’la man d’Anania’l jodi.”[1611]
E jò: “Cuant ca ghi fà plašej, prest o tart, ca curi ic i vuj che stàs a èrin li puàrtis ca vev’ušàt par dami’l fòuc che’n me sempri’l àrt.
Il ben cal fà contèntis st’ànimis beàdis, Alfa e O al è’n ta la scritura che amòu m’insegna in pì manièris.”[1612]
Che stesa vòus ca mi veva cjòlt la poura di èsi stàt par sempri imbarlumìt, ’ncoragjàt mi’a di parlà, sensa poura;
“Un crivièl[1613] pì pìsul,” a mi’a duncj’dìt, “adès ti ocòr: diši a ti convièn com’che da stu amòu ti sòs stàt culpìt.”
E jò: “D’argumìns filošòficos al vèn, e da sè che da ca sù mi vèn rivelàt, chel amòu’l vèn, che’n me prin al à lasàt’l sen.
Chè’l ben, coma ben, na volta apresàt, amòu al impìja, che sempri pì grant al doventa, secònt da la so bontàt.[1614]
Duncja, a l’esènsa che di bon an d’à cussì tant che ogni ben che fòu d’ic jodi i podìn, altri nol è che’un raj che da chè al vèn radiànt,
a’è mièi che pì che vièrs l’àltris ch’i jodìn, si movi, amànt, la mins di chej che ben a sàn la veretàt[1615] che discutìnt i stìn.
Chista veretàt al me intelèt a vèn da chèl[1616] che jodi mi fà il prin amòu di dut sè ca’è eterno—da là i la otèn.
A mi la mostra pur la vòus dal prin autòu che a Mošè a ghi’a dìt, di sè parlànt: ‘I ti faraj jò jodi ogni valòu.’
Ti mi la mòstris pur tu[1617], scuminsiànt cul alt avìs[1618] cal siga dut il arcàn di chì la jù pì d’ogn’altri avìs, e tant.”
Cussì mi’a dìt: “Gràsis al intelèt umàn e a l’autoritàs ca lu concòrdin, fra’i to amòus, chèl par Diu al è sovràn.
Ma dìšmi pur s’altri cuàrdis ti tirin vièrs di luj, cussì ca podi la to cansòn cjantà daj dincj’ che cun stu’amòu ti muàrdin.”
A no’era platada la santa intensiòn da l’àcuila[1619] di Crist, e ben mi soj necuàrt di sè cal voleva ch’i fès profesiòn.[1620] )
E alòr jò di nòuf: “Dut chel muàrdi fuàrt che a Diu’l pòl fani voltà il còu a tegni vìf’l me amòu al à fàt la so part;
chè’l èsi me e dal mont, o grant amòu, che muàrt[1621] che l’ànima me a tèn viva che a ognùn da sperà ghi dà, com’a mi, besòu,
cu la so cognosensa rivelada e viva, tiràt fòu mi’an dal mar dal amòu stuàrt e lì di chèl dret mi’an pojàt’n ta la riva.
A li fràscjs ca gh’inghirlandèjn dut ’l ort dal etern’ortolàn[1622] ghi vuej ben, e tant, e tant pì pars’che dal so ben a sòn puàrt.”
Apèna tašùt, sintùt i’ai un cussì dols cjànt risunà’n tal alt dal cjèl, e Beatrìs cuj àltris ca diševa: “Oh sant, sant, sant!”
E com’ch’un lustri fuàrt ni svèa a vòltis par via dal spirt dal jodi cal sìnt taj vuj il splendòu da li so sèis,
e’l sveàt sè ch’a colp al jòt al risìnt pal masa lustri ca lu imbarlumìs, fin che il bon sens visìn ghi và corìnt;
cussì daj me vuj li pècis vansadìsis cjòlt a mi’a Beatrìs cul raj daj so vuj, cal risplendeva par pì di mil mìis:
e pì di prin a jodèvin alòr i me vuj; che un bièl puc stupidìt ghi’ai domandàt di un cuàrt lušòu che cun nu al era luj.
E ic: “Dentri di chej ràis, dut ’luminàt jodi’l fà’l fatòu che ànima prima che la prin’ virtùt a vedi maj creàt.”[1623]
Com’la frascja ca si sbasa dal so’nsima al pasà dal vint, e dop’di nòuf si leva e sù’n tal alt a torna, coma prima,
cussì i’ai fàt jò ’ntànt che ic a parlava, plen di maravèa, e dopo sigùr mi’a vegnùt na voja di tabajà ch’ardeva. E i’ai tacàt: “O milùs[1624] che dut madùr dom’tu ti sòs stàt fàt, o antìc pari ch’ogni spoša fìa ti’è, e nuàra pur,[1625]
I ti vuej adès suplicà, bon pari, di parlami: tu t’jòs la me granda voja che davòu dal diši tò zà si mèt a cori.”
Com’un nemàl sot’un nisòu’l zùja e’i so muvimìns jodi a si pòsin dal tiremòla dal nisòu ca lu ’mbròja,
pròpit’n ta stu mont chì stu spìrit prin al traspariva sot la so cujèrta,[1626] e di dami plašej i so zujès a parèvin.
E luj: “Se ben che la domanda fata da te no mi’è stada, la to voja i saj miej ch’ogn’altra roba a ti ti sedi certa;
ch’jò’n tal miej spièli[1627] d’jodi i’ai’l podej ch’in sè’l tèn dùtis l’altri ròbis rifletùt e nuja luj di riflèti al à’l podej.
Savej ti vòus cuant che Diu mi’a metùt in ta chel bièl gjardìn[1628] indà che Beatrìs tal scjalìn che ca sù’l vèn mètiti’a volùt,
e[1629] sè che tant plasùt ghi à a li me lùcis e la rašòn justa dal so gran disdèn e la lenga ch’i ušavi’n ta che sgjvìgnis.
Duncja—O me bon frut—il gustà dal len[1630] stàt nol è cauša’n sè stes dal grant ešilio; stàt al è ’nvènsi—chèl sì—il trapasà dal sen.[1631]
Tal post che movùt’a Beatrìs Virgìlio volùt par cuatrimiltrešinta e doj zirus dal soreli i vevi stu concilio;
e chèl jodùt i vevi in ta dùcjus chej sens dal so cjamìn noufsènt e trenta vòltis da la cjera tornà’e fà’i so zirus.[1632]
La lenga ch’i parlavi a era dut cuanta zuda prin ch’a l’òpera ’ncompletàbil la zent di Nembrot a stes dut’atenta;[1633]
che’a no è nisùn efièt rasionàbil,[1634] che pal plašej umàn a si rinovèa seguìnt’l cjèl, che sempri’l sedi duràbil.[1635]
Che ’l omp al parli a no è maravèa; ma cussì o culà il mont al lasa ch’i fèdis com’ca vi plàs, in famèa.[1636]
Prima ch’i zès jù’n ta l’infernàl fasa,[1637] I si clamava’n cjera il pì grant ben da’ndà cal vèn il godi ca m’inglusa.
El[1638] si vev’dopo clamàt, com’ca convièn, che la zent coma li fuèis a fà avonda, che’n ta na vit una a và e n’altra a vèn.
Ta chel mont che pì a si’alsa da l’onda jò’i eri, cun vita pura e dišonesta, da la prin’ora a chè ca la seconda,
com’che’l soreli’l cambia cuadrant ogni sesta.”[1639]
Cjànt Vincjasietèšin
“Al Pari, com’al Fi e al Spìrit Sant, gloria!” dut il paradìs al cjantava, cussì ch’ešaltàt i eri jò da chel dols cjànt.
Sè ch’jodevi un ridi’l someàva dal’univèrs intèj, che lègri e sturnìt tal jodi e’n tal sinti mi tegneva.
Oh cuant godùt cal vev’alòr il me spìrit!
Oh vita plena di amòu e di pàs!
Oh cuant bon stà ca era chì e cuant mèrit!
I so cuatri aspiès[1640] di lušòu ducju’mpiàs davànt m’jodevi, e chèl che pì visìn[1641] mi’era sempri pì pareva ca s’iluminàs
e’n tal jodi’l doventava plan planìn com’che Gjove’l doventarès se luj stes e Mars da usièj li plùmis si scambiàsin.
La providensa che da chì, com’adès, a decìt sul fà e rifà, il coru beàt sidìn’n ta stu momènt a voleva cal stes,
cussì ch’jò i’ai sintùt: “Nosta stà marveàt se di colòu ti m’jòs cambià; che ’ntànt ch’i dìs, i’àltris pur il so colòu a varàn cambiàt.
Chèl che’n cjera’l me post ušurpà t’jòdis — il me post, il me post!—che pì a nol tèn ’n sè’l Fì di Diu—Oh se bruti ròbis!—
il me simiteri ’nledanàt a plen al à di sanc e di spusa; cussì che’l tristàt[1642] che di ca sù al è plombàt, la jù[1643] si’l’gòt ben.”
Dal colòu cal tèn il soreli pituràt il nul al tramònt e al prin cric dal dì, alòr i’ai jò jodùt dut’l cjèl ’luminàt.
E com’na fèmina che com’ogni dì onesta si mantèn, sintìnt da li pècis d’àltris, timiduta ’si fà, da no crodi,
a Beatrìs pur ’nrošàt si ghi’an li mosèlis; e na eclìs cussì’n cjèl maj si’a jodùt da la volta’n cà da li pènis suprèmis.[1644]
E’n davànt cu li so peràulis al è zùt cun vòus ca era cussì tant tramutada che’l so aspièt a veva cambiàt in dut.
“La spoša di Crist[1645] no’è stada ’levada cul sanc me, chèl di Lin e pur chèl di Clet par èsi al baratà d’oru ušada;
ma par podej vej stu vivi benedèt tant Sisto che Pio, Calisto e Urban spandùt’l veva’l so sanc, ognùn di lòu puarèt.
Maj no’era stada nustra ’ntensiòn ch’a man destra daj sucesòus nùstris part si sintàsin e’n ta che altra’l rest[1646] dal pòpul cristiàn;
nè di che clafs che a mi pasàdis mi’èrin sìmbul di na bandiera ’doventàsin che cuntra’i batiešàs a combatèsin;
nè doma com’un sigìl mi ušàsin par privilès bušiàrs e baratàs che dut ros mi fàn cuant ch’in mins mi vègnin.
Ma vistìs da vèscuj cers lùpos sfondràs ucà e ulà’n ta li fàldis s’jòdin: O vuardiàn di Diu, parsè ch’i ti tàs?
Dal nustri sanc il Guascòn e’l Caorsìn[1647] si tègnin prons a bevi; o prinsìpit bon a se ušu viliàc che a jòditi i zarìn!
Ma l’alta providensa che cul Scipiòn a Roma’a difindùt la Gloria dal mont, prest’la judarà, coma ch’jò i saj benòn.
E tu, fiòl, che di tornà ti saràs pront prest’n ta chel bas mont, dìs, ch’i ti tèn scoltàt, e domanda pur dut, sensa nisùn scont.”[1648]
Cussì, com’che’l vapòu al floca gelàt in jù ta la nustr’aria, cuant che il cuàr dal cjavròn[1649] dal cjèl cul soreli si tèn tocjàt,
in sù jodùt i’ai cuant biela che l’àjar[1650] trionfànt a flocava cu li lušìgnis che uchì a vèvin adornàt stu altar.
E’i me vuj davòu ghi sòn zùs a sti lùcis fin che dut che’l so’ntèns flocà luminòus impedìt a mi’a d’jodi chès pì àltis.
Alòr Beatrìs, ch’jodùt mi veva dut studiòus cuj vuj voltàs’n sù, mi’a dìt: “Da là ’nsima sbasa’l cjàf e gòt da la cjera i valòus.
Da cuant ch’jò i la vevi oservada prima notàt i’ai che movùt’i eri stàt’n tal’arc cal fà dal miès a la fin il prin clima;[1651]
cussì che’n jù, pasàt Cadìs, jodùt i vevi di là dal arc il brut pàs d’Ulìs, e par di cà chel post ’ndà ch’Europa cjòlt a veva’l so dols car’c.[1652]
E pì’ncjamò a mi sarès stàt espòst di stu bièl ort[1653]; ma’l soreli’l moveva sot i me piè di un sèn[1654] e pì, e prest.
La me mins ’namorada, ca bramava ogn’istànt la me Beatrìs, di tornà cuj vuj a ic pì che maj a ardeva:
e se natura o art pàscul a fà pal dilèt daj vuj o gust dal intelèt, in cjàr umana o’n tal so piturà[1655]
dut’nsièmit ’darèsin tant mancu dilèt di chel plašej divìn ca mi’a ingolfàt cuant che’i vuj voltàt i’ai al so ridìnt aspièt.
E’l grant plašej che’l so vuli soàf mi’a dàt, dal bièl nìt di Leda[1656] discjòlt mi’a e straviàt, e vièrs chel cjèl[1657] svelt com’un folc mi’a pocàt.
Par chì e par là mi tegneva stu post ’ncolàt, e dut bièl al era, ch’jò’i no saj diši ben indulà[1658] che Beatrìs mi veva partàt.
Ma ic, che dal me volej a jodeva’l sen, tacàt cussì a veva, ridìnt e contenta, che’ntòr d’ic Diu’l pareva godi a plen:
“La natura dal mont, ca tèn cujèta la cjera e dut chèl che atòr ghi mòuf, uchì a taca e chì a è la so meta;[1659]
e stu cjèl a nol à altri ca si mòuf fòu che’l pensej divìn[1660], che ’mpijàt al tèn ’l amòu so e la virtùt che da luj’a plòuf.
Da lus e amòu circondàt al è a plen, com’che’i àltris da luj; e stu grant sìrcul doma’l so grant fatòu a lu comprent ben.
Nol è daj àltris mišuràt chistu mant[1661] ma da chistu a sòn i àltris mišuràs, cussì com’il dèis dal miès e dal cuint al è mant.[1662]
E com’che’l timp al tèn in ta stu vas[1663] li so radìs e’n ta àltris li fràscjs, adès ti è ben manifèst e ti lu sàs.
Oh voja che la zent a font ti màndis tant sot di te, che nisùn a à pì’l podej di levà i so vuj fòu da li to òndis!
Al flurìs ben in taj òmis il volej; ma la ploja che maj a smèt a marsìs chej èmuj ca varèsin da èsi biej.
Fede e inocensa a sòn restàdis doma’n taj frutùs; e’n ta puc timp ogni una a sparìs prin ch’alc[1664] s’jodi’n ta li mosèlis.
Chèl al è che da ninùt ’ncjamò’l dišuna ma puc’a puc gološàt al doventa di dut sè cal jòt e sot di ogni luna;
e chèl al è che da frut ben ghi vòu e’l scolta so mari, ma doventànt grant al cambia siera e nol cròt l’ora di jòdila muarta.[1665]
Cussì a si fà la pièl blancja nera tal prin aspièt da la biela fia strèa[1666] di chèl che matìn ni dà e ni lasa sera.
Par ch’i no ti ti fèdis maravèa, pensa tu che’n cjera nisùn’a governa; l’umana famèa par chèl a si disvièa.[1667]
Ma prin che zenàr zùt’l sedi jù pa la gorna[1668] par che centešima[1669] che la jù i trascuràis, scju ràis chì cussì tant su la furtuna[1670]
a splendaràn che da timp i spetàis, che li pòpis si voltaràn in prùis cussì che la flota[1671] zì dreta i jodarèis;
e bon frut’l darà ’l àrbul che’n flòu t’jòdis.
Cjànt Vincjotèšin
Dop’che dut cuntri da la vita prešìnt di nu, puora zent, cul just[1672] si’a sbrocàt chè che la me mins a zeva ’mparadišìnt,[1673]
com’che’n tal spièli’l cjandelàr ’nflamàt al jòt chèl che davòu al vèn ’luminàt prin di vèighi o’n vista o’n pensej rivàt,
e’n davòu curiòus si zira dut ta’un trat par jodi se’l veri’l ver’l dìs, e’l jòt ben che sì, com’che’l ritmo’l cjànt’l tèn mišuràt;
cussì’l me pensej a si recuarda ben di chel momènt cuant che’n taj so vuj vuardànt, ’l Amòu, fàt cuarda, a ic leàt mi veva ben.
E al momènt ch’i mi soj voltàt, dut cuant jodìnt e godìnt di chel bièl mont celèst cuant ch’jodi si fà’n tal so splendòu pì grant,
un puntìn di lus[1674] jodùt i’ai alòr e prest cun cussì tant lušòu che’l vuli da luj ’nfogàt sierasi a ghi tocjava, fuàrt e prest;
e com’astri che puc’l pàr da uchì vuardàt luna’l somearès visìn di chèl metùt com’ch’astri cun astri i vìn sempri notàt.[1675]
Fors’altritànt visìn—mi veva parùt— dal sercli che la lus a colorèa cuant che’l so vapòu a tèn ben intinzùt,[1676]
un sercli di fòuc cussì mi parè’a ch’atòr dal punt ghi zès pì svelt, e tant, dal motu che pì visìn’l mont al circondèa.[1677]
E a chèl n’altri atòr ghi zeva zirànt, e a chèl un ters, e a chel ters un cuàrt, e al cuàrt il cuint, e’l sest pì avànt.
Il siètin s’jodèv’alòr, almancu’n part, chè cussì grant al era che’l mesagej di Gjun[1678] a lu varès tegnùt dentri doma’n part.
Cussì ’l otàf e’l nonu, e ognidùn pì lent si moveva, secònt cal era ’n tal so èsi pì lontàn dal nùmar un;
e chèl al veva la lama pì clara che pì visìn al era da la lus pura e che, coma chè, pì daj àltris a’era.[1679]
Beatrìs, che’l me nul’a jodùt[1680], cun primura a diši si’a’lòr metùt: “Da chel puntìn[1681] il cjèl dut al dipènt e la natura.
Mira’l sercli che dongja di chèl i jodìn; ti’as di savej ca lu tèn cussì svelt movùt il amòu ’ncandesènt che pì ghi stà visìn.”
E jò a ic: “Se’l mont al fòs disponùt cun dut ’l òrdin ch’jo i jòt’n ta che ròbis, pasùt zà’i sarès cun chèl che davànt mi’è metùt;
ma tal mont sensìbil, la jù di nuàltris, li sfèris i jodìn che tant ni pàrin pì divìnis par èsi dal miès[1682] pì remòtis.
Se’l me dešideri al à ’lòr di vej fin in ta stu miràbil e seràfic templi che dom’amòu e lus al à par cunfìn,
miej a è ch’i sinti com’che ’l ešempli e ’l ešemplàr [1683]a no sòn d’acordu’n dut, che jò il parsè invàn i contempli.”
“Se’i to dèicj’ disleà stu grop no’an podùt dal dut, nosta fati tant maraveà; chè cul puc tentà si’a pì’ncjamò strinzùt!”
Cussì l’amada me che, “Seguìs la plèa,” mi’a dìt, “dal me discòrs, se pì savej ti vùs; che par tajà’l grop ti ’ngusarà la sèa.[1684] I sèrclis corporaj pì grancj’ o pisulùs a sòn secònt’l pì e’l mancu da la virtùt ca àn, che sinò puc a sarèsin dùcjus.
Pì bontàt ca si à e pì a si’a salùt; e pì salùt a ghi và al cuàrp pì grant, se li so pars a sòn perfètis in dut.
Stu chì, duncja, che davòu di sè dut cuant ’l altr’univèrs’l strisìna, ben ti lu jòdis riflèti’l sercli che miej ’l cognòs e ama tant.[1685]
Par chèl, se tu a la virtùt ti ùšis la to mišura, e no a l’aparènsa da li sostànsis ca ti somèjn rotòndis,
t’jodaràs na biela corispundensa fra’l pì e’l pì, e’l mancu e’l mancu pur, in t’ogni cjèl, cu la so’nteligensa.”[1686]
Splèndid al resta e serèn di sigùr ’l emisferi da l’aria cuant che Borèa a sofla cun chel so destri flat[1687] puc dur
ma che lo stes’l sporc a sclarìs sta dèa che ’l alt al turbava, cussì che’l cjèl adès al rìt pal blue che par dut si gh’jòt, da maravèa;
pròpit cussì a à’l me spìrit sclarìt la me Beatrìs cul so rispundi clar, e com’na stela’n cjèl il ver ’l è trasparìt.
Tašùt ca veva’n ta chistu post stelàr, pròpit com’che il fièr al sfavilèa cuant cal bol[1688], cussì i sèrclis cun lušòu solàr.
Davòu d’ogni sintìla’l lušòu’l zè’a; e cussì tàntis ’èrin che’l so nùmar pì dal doplà da la damiera s’inmilèa.[1689]
D’ogni coru i sintevi ’l ošana clar al punt fìs che in ta scju poscj’a ju tèn e tegnarà e tegnùs ju’a’l prin luminàr.
E chè che daj dùbis a jodeva’l vaevèn ta la me mins, a mi’a dìt : “I sèrclis prins Serafìns e Cherubìns jodi ti’an fàt ben.
Cussì prons e svels a sòn cuj so leamìns par someàighi al punt pì ca pòsin;[1690] e tant’a pòsin cuant ch’a jodi’a sòn sublìns.
Chej altri amòus ch’atorotòr ghi zìrin, a si clàmin Trònos dal divìn aspièt che chista prima terna[1691] a tèrminin.
E di savej ti’as che dùcjus a’an dilèt cuant che cu la so vista tant profonda jodi a pòsin’l ver cal cujèta ogn’intelèt.
Da chist jodi ti pòs com’ca s’infonda ’l èsi beàt in tal àt stes dal jodi, no dal amà, che dopo’l vèn, com’na onda;[1692]
e’l mèrit mišura al è dal jodi che gràsia e buna voja a parturìsin:[1693] en’sù e’n sù[1694] cussì, com’ch’i ti pòs crodi. L’altra terna che’n flòu a vèn tal gjardìn di chista primavera sempiterna che encja cul Arièt’n tal scur i jodìn,[1695]
com’i prins usièj[1696] sempri a cjantin ‘Ošana’ cun tre melodìis, che tre si sìntin dòlsis rivà daj òrdins[1697] da’ndà ca vègnin.
Àltris spirs divìns uchì a si cjàtin— prin li Dominasiòns e dopo li Virtùs; il ters’òrdin li Potestàs a fòrmin.
Penùltins’n ta stu post di Gloria metùs, Principàs e Arcànzui uchì si zìrin; par ùltins i Ànzui chì si la gòdin dùcjus.
Chiscju òrdins in sù dùcjus a mìrin, e di sot a si fàn tant sinti, che’a Diu stes dùcjus a sòn tiràs e dùcjus a tìrin.
E’l Dionìs[1698] cun granda voja, sìnt ben adès, a contemplà scju òrdins a si’a metùt, e nomàs ju’ai com’ch’i ti’ai apèn’dìt adès.
Ma Gregorio dut chist nol à condividùt; par chèl, apen’apèn che’l ver al à capìt ca sù’n tal cjèl, di sè stes al à ridùt.
E se un segrèt cussì tant ver al à ufrìt un mortàl di la jù, n’ocòrin maravèis; pars’che vuardànt’n sù un[1699] lu veva zà scuprit
cun tant altri di ver di chisti sfèris.”
Cjànt Vincjanovèšin
Cuant che ducju doj i fioj[1700] di Latona cujèrs dal Montòn e da la Libra a fàn di dut ’l orišònt na zona,
chel tant che dal punt che’l zènit ju ’cuilìbra, fin che ’l un e ’l altri da che sintura, cambiànt ’l emisferi, a si scuilìbra,
tant cussì, cul aspièt ridìnt na vura, Beatrìs’a tašùt, chel punt fis vuardànt —che vinsùt mi veva—cun granda cura.[1701]
Alòr’a tacàt: “Jò’i dìs, e no dibànt, sè chì ti vùs sinti, pars’ch’i l’ai jodùt là ’ndà ca s’unìs ogni ’ndà e ogni cuant.[1702]
No par vej ’l acuìst di altri bens volùt, ca no pòl dasi, ma par che’l so splendòu diši’l podès “I ešìst!”, risplendìnt dut,
e la so eternitàt di timp, fòu d’ogni altri comprendi, pal so plašej vierzùt si’a’n nòufs amòus ’l eterno amòu.[1703]
Nè miga inèrt’l pasava prin’l timp intej; chè nè prin nè dopo cori t’jodèvis il spirt sant di Diu’n ta l’àghis daj mars bièj.[1704]
Forma e matèria, insièmit e distìntis, fòu sòn vegnùdis ta’un èsi sensa fal, com’da’un arc’ di tre cuàrdis tre frècis.[1705]
E com’tal veri, ta l’ambra e tal cristàl un raj tant al risplìnt che dal entrà al èsi a no è nisun intervàl,
cussì dal triform’efièt[1706] di Diu a’è pur vera che’n tal so èsi al à ta’un colp radiàt dut sensa distinguj fra chèl che prin al era.
Concreàt al è stàt ’l òrdin e’l costrùt[1707] da li sostànsis; e chès sù’nsima dal mont a èrin, ’ndà che actus purus al è dut;
potensa pura ghi’a zùt tant sot dal insima;[1708] e’n tal miès si’a leàt la potensa cul àt cussì fuàrt che’l un l’altra sempri’l brama.[1709]
Daj ànzui Gjeronimo a vi’a contàt che tancju sècuj prin a èrin stàs creàs di cuant che ’l altri mont al è stàt creàt;[1710]
ma an d’è doma una di veretàs com’ch’i savèis daj scritòus dal Spìrit Sant;[1711] e, a ben pensà, chistu ti capiràs;
e la rašòn pur a amèt altritànt, ca no pensarès par nuja che i motòus perfesiòn a vèsin in tal stà dibànt.[1712]
Adès ti sas’ndulà e cuant che scju amòus creàs sòn stàs e coma; sì che’nsinišìnt da la to voja zà a sòn stàs tre ardòus.
Si contàsin fin al vincj’ svels coma’l vint pì timp ni volarès ch’a cualchi ànzul ghi’a volùt di remenà’l sogjèt di ogni vustri elemìnt.[1713]
I àltris restàs a sòn, che’a colp a’an podùt sta art tacà, che tu t’jòs cun tant dilèt, che di smeti di zighi atòr[1714] maj no’an volùt.
Il straplòmp al à tacàt cun chel maladèt, chel rogànt insupiarbìt che tu ti’as jodùt la jù da ducju i pèis dal mont tegnùt stret.
Chej ch’i ti jòs chì la modestia’an vùt di ricognòsisi’n ta la divìn’ bontàt che, da chè fàs, di tant capì ghi’a concedùt;[1715]
par chèl il so jodi al è stàt ešaltàt cul splendòu da la gràsia e cul so mer’t, cussì ch’adès a’an ferma e plena volontàt.[1716]
E no ti’as di dubità, ma stà ben cert che’l risevi gràsia al vèn meretàt secònt ’l afièt che pal creatòu si tèn vièrt.[1717]
E adès su chist’asemblèa a ti’è dàt di capi ’ncjamò di pì, s’a sti peràulis ti ghi’as ben pensàt, sens’èsi pì judàt.
Ma pars’che la jù, ta li vustri scuèlis a si lès che l’angjèlica natura savej e volej a à, e ben’a capìs,
i vuej pur diši, par ch’i t’jòdis, dut’pura, la veretàt che la jù’a vèn stracapida taj ecuivocamìns di sta letura.[1718]
Chisti sostànsis, ognuna gjoconda taj jodi’l bon Diu, il vuli no ghi’an voltàt a chèl che dut’l jòt e dut al guida:
par chèl il so jodi a nol è straviàt da altri ròbis, e par chèl bišugna no àn di vej di recuardà un concèt lontanàt;
cussì che la jù, durmìnt a vuj vièrs, suns a si àn, crodìnt di diši’l ver e a vòltis no crodìnt; ma scj’ultins pì colpa e vergogna a àn.[1719]
Jù pal stes troj i no stèis vuàltris zìnt filošofànt, che tant menà vi lasàis dal ben figurà che sempri vi và’nsiminìnt!
E cun stu fà mancu displašej cà i lasàis, oh tant mancu, che cuant ch’i fèis a pusta a stuàrzi’l scrìt divìn o’i lu bandonàis.
A no si pensa a cuant sanc cal costa il semenalu tal mont e cuant cal plàs un che, ùmil, visìn di chèl s’impòsta.
Par pari bon si tègnin dùcjus ’mpegnàs cu li so ’nvensiòns, e chès a sòn contàdis daj predicjadòus, e’l Vanzèli si tàs.
Che la luna ’ndavòu ’è zuda, un’l dìs, durànt la pasiòn di Crist e’n miès si’a metùt cussì che la lus dal soreli pì no t’jodèvis;
che just no’è che la lus si’a platàt dal dut par dut; da la Spagna fin là da l’India, com’a Gjudèa, sta eclìs a à rispundùt.[1720]
Firense tancju Làpos e Bìndos[1721] no’a com’che fiàbis cussì da àn a àn contàdis a vègnin da chì o da là;
cussì che li agnelùtis che puc a sàn a tornin daj pràs pasùdis di vint, e puc li juda il no jodi il dan.[1722]
Ai sòs no ghi’era Crist zùt prin dišìnt ‘Zèit, e predicjàighi al mont balòtis’; no: a ghi veva dàt ’nvènsi’l just fondamìnt.[1723]
E chèl tant sigàt al à’n ta li so bòcis che tal lotà par tegni ’mpijada la vòus dal Vanzèli scudo a’an fàt e làncis.
E adès si sìntin scju predicjadòus diši pajasàdis e, tant par fà ridi, da stùpis a ti’n fàn di ducju i colòus.[1724]
Ma se’n tal capùcjo ’l vilàn a jodi ’l usièl al rivàs indà cal fà’l so nìt, il fals perdòn ben al podarès jodi;
pal cual un zèj di schifènsis al vèn dìt che, sensa prova di nisùn testimoni, da tancju vilàns stùpis al vèn stracapìt.
Di chist s’ingràsa’l pursìt di Sant’Antòni, e d’àltris pur che’ncjamò pì porcos a sòn ca vàn moneda falsa a depòni.[1725]
Ma voltàn di nòuf, dop’di sta digresiòn, i nustri vuj vièrs la stradela dreta cussì che’l discòrs e’l timp a vèdin proporsiòn.[1726]
Sta natura’n nùmar, par dìšila scleta, cussì tant a si alsa che ogni peràula o concèt umàn sempri sot al resta;[1727]
e se tu ti vuàrdis sè cal rivèla Danièl, t’jodaràs che i so miliàrdos[1728] tal alt dal infinìt a vàn a finila.
La prin’lus, ca radièa dut sè[1729] ch’i t’jòs, ta tanti manièris a và mostrada com’che tàncjus a sòn i splendòus daj Trònos.[1730]
Alòr al àt ca la tèn concepida a ghi seguìs ’l afièt, e la dolcesa dal amòu par chèl a è pì o mancu cjàlda.[1731]
T’jòs duncja’l pì alt e la grandesa dal so eterno valòu ca si và spielànt taj ’nfinìs cristaj ch’jodi a fàn la so bielesa,
e sempri un, com’prin ca fòsin, restànt.”[1732]
Cjànt Trentèšin
Forsi no pì di mil mìis da chì lontàn a stà ardìnt la sest’ora[1733], e stu mont l’ombrena zà’l sbasa’n tal so plan jèt a plan,
cuant che’l miès dal cjèl, a me profònt, a cambià’l scuminsa, che cualchi stela il so jodi a stà pierdìnt da stu font;[1734]
e com’che avànt a vèn sta gran biela serva[1735] dal soreli, cussì si siera’l cjèl lasànt sùbit fòu fin la pì biela stela.
Pròpit cussì il trionf[1736] che ritornèl sempri ghi fà al punt che svuarbàt mi veva[1737] someànt platàt da chèl ch’atòr ghi feva spièl,[1738]
al me jodi puc a puc si distudava; par chèl il tornà cuj vuj a Beatrìs il jodi nuja e’l me amòu a mi pocava.
Se chèl che fin uchì di ic a si dìs in ta na làude e basta al fòs includùt, nol bastarès nencja pa la so radìs.[1739]
La bielesa so, ch’a chel punt i’ai jodùt, no dom’al di là di me, ma jò’i cròt che doma’l so fatòu godila’l pòl’n dut.[1740]
D’adès in davànt, e da sè che jò’i jòt, vinsùt mi sìnt pì che maj dal so tema o cal sedi o comic o tragic[1741], chist jò’i cròt;
pars’che coma’l soreli’n taj vuj d’un che pì’l trema,[1742] cussì’l recuardàmi dal so dols ridi il me ’ntelèt mi cjoj che pì nol è coma prima.[1743]
Dal prin dì che ic i me vuj podùt a vèvin d’jodi in ta sta vita fin adès in ta sta vista, di sfogami cul me cjànt i pòl encjamò godi;
m’adès a è miej che’n davòu i lasi stà la so bielesa, com’che poetànt fin in ùltin al fà ogni artista.
Pròpit com’ch’jò i la lasi a’un sùn pì grant di chèl da la me cansòn, che ben a vòu la so difìsil matèria zì terminànt,
cul fà e cun vòus d’un bravo condutòu tacàt ’a à di nòuf: “I sìn vegnùs fòu dal Prin Motu e’n tal cjèl i sìn di pur lušòu;[1744]
lus inteletuàl, plena d’amòu; amòu dal pì grant ben, di gjòldi plen; gjòldi che tant miej al è dal pì dols savòu.
Chì l’una e l’altra milìsia t’jodaràs ben dal paradìs, e un’a jodi ti zaràs com’ca sarà cuant che’l grant judìsi’l vèn.”[1745]
Com’ch’a colp un lamp al fà dut un fracàs cu li virtùs višìvis, e a’mpedì ghi và d’jodi ogjès che pì’ncjamo a sòn luminàs,
luši cussì tant mi’a fàt na lus viva e cussì inglusàt a mi’a’n ta stu vel dal so splendòu che nuja pì’l me vuli’l jodeva.
“Pur sempri ’l amòu cal sodìsfa stu cjèl al cjoj sù’n sè cun sta sorta di salùt, par disponi cjandela al so flameà bièl.”
I vevi apena dentri di me sintùt sti pucju peràulis, ch’i’vevi jò ben notàt ch’elevàt mi’eri pì alt da la me virtùt;[1746]
e di na nova vista mi eri ’mpijàt che nisuna lus a è tant clara ch’adès i me vuj no varèsin sopuartàt.[1747]
E na lus jodùt i’ai, com’na roja vera ca scoreva lušìnt tra li do rìghis pituràdis cuj colòus di primavera.
Da stu scori s’jodèvin falìscjs vìvis che dapardùt a colàvin jù’n taj flòus coma rubìns’n ta corònis indoràdis.
E dopo, coma ’ncjocàdis daj odòus, di nòuf a sprofondàvin in ta sta biela curìnt; e àltris fòu si alsàvin da stu post sfarsòus.
“’L alt dešideri ch’avànt ti poca, volìnt, dut savej di sè che’n ta stu post t’jòdis, a mi plàs, e a mi plàs il to spirt ruvìnt;
ma di st’aga chì a è miej ch’i ti bèvis prin che di sta sèit sasiàt ti vegnis dut”: just cussì al era’l spirt da li so peràulis.
E di nòuf: “Il flun e ogni gjojelùt ch’intòr ghi cola e scjampa, e il ridi da l’èrbis com’ornamìnt d’indìsi al è lì metùt.[1748]
No che lòu no sèdin encjamò madùris ma’l difièt al è dut da la to banda ch’jodi’ncjamò no pòl cuant ca sòn vèris.”
Ninùt non d’è che dopo na durmida che pì a lunc dal sòlit a à duràt a si svej sensa voja di na tetada,
coma me che miej spièlis a colp i’ai provàt di fà daj me vuj, bevìnt di che onda divìna che d’un miej jodi ni tèn dotàt;
e cussì com’che bevùt’ a à la gronda[1749] da li me sèis, d’jodi a mi’a parùt che lungja pì a no fòs ma rotonda.[1750]
Alòr, coma un sot mascara zùt che altri’l par che prin ca si svistìs dal someà che platàt lu veva tegnùt,[1751]
cussì jodùt i’ai cambià’n fièstis pì bièlis i flòus e li falìscjs, cussì ch’jò jodùt i’ai li do lìstis[1752] dal cjèl fasi manifèstis.
O splendòu di Diu, ca mi’a permetùt d’jodi ’l alt trionf da la vera dominasiòn, la virtùt dami di contà com’ch’i l’ai jodùt!
Un lustri al è la sù ch’jodi al fà benòn il grant creatòu a che creatura che doma’n luj a pòl jodi sè ca è di bon.
E rotonda a si slungja la so figura[1753] cussì tant che la so circonferensa al soreli ghi sarès comuda sintura.
Dut di ràis a’è fata la so aparènsa che ’nsima dal prin motu’a vègnin mandàs che da chej al cjoj chèl vita e potensa.
E com’un clif[1754] in ta l’aga che’i so piè’a tèn bagnàs si spièla, com’par jòdisi dut ornàt, cuant che plen al à di vert e di flòus i so pràs,
cussì, atòr e’nsima di sta lus pojàt, jodut i’ai spielasi’n ta miàrs di scjalìns ognùn daj nùstris che la sù al è tornàt.
E se’n sè’l circonda’l pì bas daj scjalìns na lus cussì granda oh cuant’ca è la largjèsa di sta roša’n taj so òrlis pì lontàns!
La me vista’n tal larc e’n ta l’altesa a pièrdisi’a no zeva, ma a’ncludeva il tant e’l coma di che alegresa.
Chì’l visìn e’l lontàn, nè meti nè cjoj’l podeva; che’ndà che Diu sensa mediatòu’l governa, la lès naturàl nencja un puc no zova.
In tal zal da la roša sempiterna ca si slargja e a si alsa e a dà fòu odòu di benvolej pal còu che dut’l governa,
coma chèl cal tàs ma che diši al vòu, Beatrìs mi’a ’tiràt e dìt: “Ben mira cuanti stòlis blàncis[1755] ca sòn in ta stu colòu!
Jòt cuant che la nustra sitàt[1756] a zira: jòt ben cuant che i nustri scjalìns a sòn plens, che chì a no ocòr pì tanta zent vera.[1757]
In ta che gran sinta che tu i vuj fisàs ti tèns pa la corona che’ntòr ghi’è zà metuda, e prin’encjamò ch’a sti nòsis[1758] ti vègnis,
zà l’ànima granda a sarà sintada dal imperiàl Rico, ch’a’ndresà l’Italia prin’l vegnarà ch’a chèl a sedi disponuda.[1759]
Cussì tant vi stupidìs la vustra voja ch’amondi sìmil vi’a fàt dal picinìn che di fan al mòu e la balìa’l manda via.
E a chel timp capo dal foro divìn al sarà un tal che di dentri e di fòu cun luj nol zarà pròpit pal stes cjamìn.[1760]
Ma par puc’l sarà lì, com’che Diu’l vòu, tal ufìsi sant; ch’a finìla’l zarà, pì’n jù di’ndà che’l Simon Magu[1761] al è zùt, puc di còu,
e chel d’Alagna’l farà zì encja pì’n jù.
Cjànt Trentunèšin
In forma duncja di candida roša mi si mostrava la milisia santa[1762] che cul so sanc Crist al veva fàt spoša;
ma l’altra[1763] che svualànt a jòt e cjanta la Gloria di chèl ca la inamòra e la bontàt che ’legresa ghi veva dàt, e tanta,
pròpit com’un scjàp di às a s’inflòra par un puchitìn e n’altri al torna ’ndà che gust al lasa ’ntànt cal lavora,[1764]
jù’a zeva’n ta chel grant flòu ca si’adorna di tanti fuèis, e da lì a tornava la sù ’ndà che’l so amòu[1765] al eterna.
Li mùšis dùtis a vèvin di flama viva e d’oru li àlis, e il rest tant blanc che nencja la nèif fin là no ghi riva.
Cuant ch’jù’a vegnèvin tal flòu, di banc’n banc, a ghi ufrìvin la pas e il ardòu ca otegnèvin svintulànt il so flanc.
Nè’l zì’n sù e’n jù tra ’l insima e’l flòu di dut’chista sgaravana svualànt la vista a impedìva o’l splendòu;
pars’che la lus divina a penetra ’l grant univèrs secònt il mèrit che chèl al tèn cussì che nuja gh’intriga pì di chel tant.[1766]
Chistu post sigùr[1767] e di chel gjoldi dut plen, di zent nova e antica popolàt, vuli e amòu al puntava vièrs il stes sen.
O trìn lušòu che’n ta’un unic punt ’nstelàt ducju’ chìscjus sintilànt ti contèntis, ca jù vuarda’n ta stu post[1768] nustri’mborascjàt!
Se i bàrbars, vegnìnt ta li contràdis che ogni dì da l’Enìs a si cujèrzin, che cun so fì balànt sempri ti la jòdis,[1769]
ta li grand’ òperis di Roma a rivàvin, maravèis si fèvin cuant che’n Lateràn il pì bièl di sè ca’è mortàl a jodèvin;[1770]
jò che’n ta stu post divìn da chel umàn, in tal eterno dal timp i’eri vegnùt e da Firense’n ta pòpul just e san,
figurasi cuant marveàt ch’i’eri jò’n dut! Par sigùr chistu godi tant ’nsiminìt mi veva che ’nbacuchìt i’eri e mut.
Coma un pelegrìn che’n tal templi entrànt dal so voto a ghi vèn di pensà tant, e’l spera na dì contènt di tornà contànt,
cussì sù pa la viva lus pasegjànt i pojavi jò’i me vuj in taj scjalìns o’n sù o’n jù, atorotòr dut vuardànt.
Caritàt mostrànt, dùcjus, lontàns e visìns i jodevi, dal so ridi ornàs e ràis[1771], ca vistìvin buni asiòns com’ornamìns.
Zà la forma generàl dal paradìs il me jodi dut al veva comprendùt ma nè chì nè lì a si’era puntàt fis.
Alòr il me dešideri ’l è di nòuf zùt a la me Beàda par cognòsi ròbis che’l savej la me mins a veva sospendùt.
D’ic i dìs, ma sintùt i’ai atri peràulis: tal post di Beatrìs jodùt i’ai un ansiàn vistìt coma l’altr’ànimis gloriòšis.
Taj vuj e’n dut al splendeva d’un lušòu san di benevula ’ligrìa, che, sturnìt, in luj ’jodevi un pari[1772] bon e cristiàn.
E “Indulà ca è?” i’ai alòr ’a colp dìt. e luj: “Par partà’l to dešideri a la fin di lasà’l me post mi’a Beatrìs sugerìt;
e se’i to vuj al ters zir zì a’ntìvin dal pì alt scjalìn, tu ti la jodaràs in tal trono che’i so mèris ghi conferìsin.”[1773]
Sensa rispundi, i vuj alsàt i’ai dal bàs e joduda i l’ai coma na corona che cuj ràis etèrnos ni tegneva luminàs.
Da che regiòn che pì in sù a tona, il mortàl vuli pì di tant a nol dista di un che’n mar pì’n jù sì bandòna,
com’che lì da Beatrìs la me vista;[1774] ma no’era nuja che la so figura vegnìnt jù, nulànt a mi fès rivà mista.
“O madona me, font di sperà pura, che sbasada ti ti sòs pa la me salùt di zì fin tal infièr[1775]—pa la me cura!—
di cussì tanti ròbis ch’jò i’ai jodùt, dal to grant podej e da la to bontàt la to gràsia i cognòs ben, e la virtùt.
Tiràt ti mi’as tu fòu da serf[1776] a libertàt da duti che stràdis e che manièris, che di cussì fà ti vèvis la potentàt.
In me la to granda virtùt custodìs, cussì che l’ànima me, chì ti’as fàt sana, tal sleàsi dal cuàrp, godi pur[1777] ti pòdis.”
Cussì preàt i’ai; e chè, par lontana ca someàs, cun vuli ridìnt mi’a vuardàt, tornànt dopo a l’eterna fontana.
E’l vecju sant: “Par che dut ben completàt e perfèt’l sedi,” mi’a dìt, “il to cjamìn, che par chèl’l preà e pur amòu mi’a mandàt,
svuàla pur in alt cuj vuj par stu gjardìn che luj par jodi pront ti tegnaràs’l sguàrt cul zì sempri pì’n sù cul bièl raj divìn.
E la regina dal cjèl, che par ic jò’i àrt dut di amòu, a mi darà la gràsia, parsè ch’jò i soj’l so bon e fedèl Bernàrt.”[1778]
Coma chèl che forsi da la Croàsia a jodi al vèn la Veronica[1779] nustra che pa l’antica fama nisùn d’ic si sàsia,
ma tal pensej a dìs, fin ca si mostra: “Signòu me Gjesù Crist, Diu vero e bon, a èria pròpit cussì la muša vustra?”;
cussì jò’i jodevi e’i scoltavi benòn la caritàt di chèl che’n ta chistu mont contemplant’l godeva dut sè ca’era bon.[1780]
“Fì da la gràsia, chistu èsi gjocònt,” al à tacàt, “gòdilu no ti podaràs, jòt, se i vuj ti tèns sempri ca jù’n ta stu font;
ma vuarda ben i sèrclis fin al pì remòt, che jodi ti podaràs la regina[1781] che chistu regn dut sùdit a à e devòt.”
Alsàt i’ai i vuj; e com’di matìna la banda pì oriental dal orišònt pì a lus di chè ca ghi’è pi lontana[1782],
cussì, cuaši coma zì da val a mont cuj vuj jodùt i’ai part da l’estremitàt[1783] luši un bièl puc di pì da l’altra front.[1784]
E chì com’tal post dal timòn che mal guidàt al veva’l puòr Fetòn, pì a s’inflàma e’n ta li bàndis al è’l lustri mancu’nfogàt,[1785]
cussì che biela e buna oriflàma[1786] in tal miès a splendeva e dut atòr di sè si gh’jodeva calà la flama.
E’n ta chel post, cun l’àlis vièrtis, alòr jodùt i’ai ànzui e ànzui che fièstis ghi fèvin cun plùmis coloràdis ’ntòr.
’N ta stu gjoldi ’mplombàt di cansòns dòlsis jodùt i’ai na bielesa ch’un ridi beàt ghi deva ai vuj di duti li sant’ànimis.
E s’jò i vès’n tal diši tanta capacitàt com’ch’i’ai tal imparà, i no ausarès contà cuant biela ca’era’n realtàt.
Bernart, che ben jodùt al veva i vuj mès fisàs ta sta font di gràsia e atèns, i vuj a ic cul stes gust ’l veva puntàt luj stes,[1787]
e’l mirà me si veva cussi fàt encjamò pì’ntèns.
Cjànt Trentaduèšin
Pur godìnt il so plašej, chèl contemplànt a fà’l bon mestri a si’a alòr metùt, e scuminsiàt al à cun stu discòrs sant:
“La plàja che Maria risanàt[1788] a à e onzùt, chè che cussì tant biela ai so piè a s’jòt, chè[1789] a è che vierzùda ’la veva prin di dut.
Tal ters òrdin di scjalìns e sùbit sot di chista, èco là ca sòn la Rachèl e la Beatrìs, com’ch’ognùn di nu’l jòt.
Sara e Rebeca, Gjudit e chì—ta stu cjèl— che bišàvula dal cjantòu a era[1790], com’ch’i savìn, che pal so fàl “Miserere mei” al veva dìt chèl,
jodi ti pòs che da scjalìn a scjalìn, coma fuèis i vaj un’a una’ nominànt da la roša ’ndà che cuj vuj zìnt i stìn.
E dal siètin scjalìn’n jù, com’pì ’ndavànt fin a chèl, Ebrèis a si suseguìsin, il flòu[1791] dal so fueàn dut cuant separànt;
pars’che, secònt la višiòn che vùt a vèvin cu la so fede’n Crist, chìstis a sòn’l mur[1792] che i doj òrdins sàcris a divìdin.
Ta sta banda chì, indà che il flòu al è madùr[1793] di duti li so fuèis, a sòn impostàs chej che crodùt ghi vèvin a’un Crist futùr; ta l’altra banda, ’ndà ca si jòdin ’ntajàs di poscj’ vuejs[1794] i semisìrcuj, a stàn chej ch’èrin da un Crist zà vegnùt stàs ispiràs.
E com’ch’uchì cu la madona dal cjèl a stàn sti fèminis gloriòšis, e sot di lòu i’àltris[1795] na gran separasiòn a fàn,
cussì’l grant Zuan[1796], al opòst di lòu, che’l dešèrt e’l martìr sempri da sant sufrìt’l veva, e ’l infièr pur, prin di vignìghi fòu;[1797]
e par segnà sta divišiòn a sòn stàs pì avànt sielzùs Checo, Benedèt e Agustìn e pì’n jù, di ziru’n ziru, pur altri grant sant.
Adès vuarda ben il prejòdi divìn; che da la fede tant ’l un che ’l altri aspièt balansàt e plen’l tegnarà stu gjardìn.[1798] E jòt ben che dal post’n jù cal taja net e’n tal miès sti dos beàdis divišions, no si si sinta par propri mèrit e sclet,[1799]
ma par chel d’àltris, cun certi condisiòns; che asòls a sòn stàs dùcjus scju spìris prin di vej otegnùt veri elesiòns.[1800]
Di chist ti ti rìndis ben cont da li mùšis ma encja da li so vòus zovinùtis, se tu atènt i ti vuàrdis e scòltis.
Adès dut sidìn ti stàs paj to dùbis; ma jò’l grop i ti dìsfi, com’ch’i t’jodaràs, che ingropàt ti tèn d’idèis fìnis.
In ta stu post indà ch’jodìn dùcjus scju beàs nuja uchì doma par cašu a ešìst nè jodi malinconìa o fan o sèit ti podaràs;
pars’che par lès eterna dut se ca ešìst a ešìst com’ca ešìst cussì che just e ben al dešideri al corispùnt ’l acuìst.[1801]
Chista ’mprimurida zent—alòr jòt ben— a vera vita a no è sine cauša intra sè, in ta stu post alt, pì o mancu ben.[1802]
Il re che’n ta stu regnu ni conferìs pauša di cussì tant amòu e altri tant dilèt che di pì fà nisùn volej al àusa,[1803]
duti li mins tal just e beàt aspièt creànt, a so gust di gràsia al dota cussì e culà; e chì cal basti ’l efièt.[1804]
E chistu dut clar e ben a si nota in ta chej zìmuj da la Santa Scritura ch’òdiu a mostràvin zà prin da la nàsita.[1805]
Alòr, secònt la so cjavieladùra, la gràsia da l’alta lus si conferìs cun dignitàt a ogni creatura.
Duncja, sensa’l mèrit da li so ušànsis, a sòn stàs metùs’n ta scjalìns diferèns in conformitàt cu li so primi gràsis.
N’ocoreva altri taj secuj recèns,[1806] dongja da l’inocensa, par vej la salùt, che bòis genitòus, di fede sempri plens.
Dopo che stu prin timp pasàt ’l era ’an dovùt i màscjus li so inocenti plùmis circuncidi par otegni la so virtùt.[1807]
Ma dopo che vegnùt ’l era’l timp da li gràsis, sensa il batièšin perfèt di Crist, st’ànimis ’nocèntis la jù’a sòn restàdis.
Jòt ben adès’n ta la muša che a Crist pì ghi somèa, che la so claresa e basta ti dispòn di jodi Crist.”
Insìma di ic jodùt i’ai tanta ’legresa plovi, partada in ta li mins sàntis creàdis par svualà’n ta chist’altesa,
che par cuàntis che fin lì’n d’avèva jodùdis tant’amirasiòn i no vevi maj vùt par spirs che di luj a parèvin imàginis.
E chel amòu[1808] che par prin al era lì vegnùt cjantànt ‘Ave, Maria, gràsia plena,’ davànt d’ic al veva l’àlis sos vierzùt.
Èco a ghi’an fàt a la divin’cjantilèna ducju i sans e beàs ca ghi èrin atòr, ogni muša doventànt tant pì serena.
“O pari sant, che com’un siòr un puòr coma me di scoltà ti dègnis, lasànt chel bièl lòuc indà che a sè’l volej eterno ti tèn atòr,
cuj al eše, dìšmi, ’l ànzul che cun cussì tant zòuc in taj vuj’l vuarda da la nustra regina, di ic tant inamoràt da pari fòuc?”
Cussì tornàt i soj a la dutrina di chèl che da Maria al era’mbielìt com’dal soreli la stela matutina.
E alora luj: “Maestàt di spìrit, tanta cuant’ch’an d’è’n ànzul o’n ànima, in luj a s’jòt, e cussì sia,” a mi’a dìt,
“pars’che luj’l è chèl ch’a Maria la palma jù ghi’a partàt cuant che’l fì di Diu stes cargasi al à volùt da la nustra salma.
Ma mentri ch’jò’i parli seguìsimi adès cuj vuj tos, e nota li nobil’ ànimis ch’jodìn chì’n ta stu ’mpèro just di Diu stes.
Chej doj sintàs lasù pì contèns t’jòdis par èsi cussì visìns da l’Augusta,[1809] a sòn di sta roša cuaši do radìs:
chèl che lì a la so sinistra[1810] al stà, il pari al è che par gran gološitàt la rasa umana tant amàr a gusta;
a destra ti gh’jòs ’l antìc pari sintàt da la Glišia Santa che da Crist risevùt al veva li clafs di stu flòu ’ncoronàt.
E chèl[1811] ch’jodùt rivà ’l à ogni timp brut, prin cal murìs, da la biela nuvisa che cun un colp di lancja e claus si vev’otegnùt,
sintàt ghi’è visìn[1812], e lunc ’l altri’l ripoša[1813] il duca che vivi’l veva di mana fàt chel pòpul ’ngràt e sensa costansa.
Dirimpèt di Pieri sintada t’jòs Ana contenta duta di vuardà so fia,[1814] e fìsa ’la vuarda pur cjantànt ošana;
e di front dal pì grant capofamèa ti jòdis Lùsia, che Beatrìs’a movùt cuant che pal disperà ti vèvis jù la sèa.[1815]
Ma par’che’l timp’l pasa che’mbacuchìt dut ti tèn, chì’un punt ghi metìn, com’bon sartòu che na còtula’l fà secònt la stofa cal à vùt;[1816]
e ’ndrisarìn i vuj vièrs il prin amòu, cussì che, vuardànt vièrs di luj, ti penetraràs fin ca è pusìbul in tal so splendòu.
E i vorès pròpit che tu i ti zèdis a mòvi l’àlis tos, crodìnt di zì’n sù cun gràsia che, preànt, otegni ti pòdis;
gràsia che concèditi a pòl chè la sù;[1817] e davòu ti mi vegnaràs cun afesiòn, e cul còu al me preà ti scoltaràs sù.”
E tacàt al à sta santa orasiòn:
Cjànt Trentatreèšin
“Vergine mari, fija dal to fì divìn, ùmil e alta pì di creatura, punt fìs dal consej eterno e divìn,[1818]
chè tu i ti sòs[1819] che l’umana natura cussì tant nobilitàt ti às, che’l so fatòu disdegnàt nol à di fasi so fatura.[1820]
Dentri di te a si’a impijàt chel amòu che cul so calòu’n ta la pas eterna uchì al à butàt fòu chistu bièl flòu.[1821]
Ti sòs par nu splendòu di lus meridiana[1822] di caritàt, e la jù, pa li zens mortàls, di speransa i ti sòs na gran fontana.
Oh siora, cussì tant granda ti sòs e vàls, che se un ben volìnt un a te nol và a ricori, il so dešideri svualà’l vòu sens’ àl’s.
Pì a fà la bontàt to che socori chèl ca la domanda, ma’è pur veretàt che spes prin dal domandà si la jòt cori.
In te mišericordia, in te pietàt, in te magnificensa, in te a si fà una dut sè che in creatura a’è bontàt.
Stu chì, adès, che da la pì scura tana dal univèrs fin uchì al à jodùt li vìtis spirituàls una a una,
te pa la gràsia’l suplichèa la virtùt di vej par podej’l so jodi tegni alsàt pì’n alt, fin lasù, là da l’ùltima salùt.
E jò che, pal me[1823], maj no’ai dešideràt tant com’pal so jodi, dut’l me preà risèif, che altri di fà a no mi’è dàt,
pars’che tu di dut sè ca lu’nnulèa cul to prea a liberalu ti zèdis cussì ch’al pì alt jodi alsà’l posi la sèa,
e’i ti prej pur, regina, che dut ti pòdis fà e jodi, ch’i ti ghi consèrvis sans i so sintimìns, dopo duti li so pròvis.
Protèšilu tu daj muvimìns umàns: jòt là Beatrìs cun ducju chej beàs ch’al me preà a si unìsin li mans!”[1824]
I vuj da Diu dilès e veneràs, fìs sul oratòu, dimostrasiòn a èrin di cuant gradìt ghi’era’l preà daj beàs;[1825]
a l’eterna lus a colp s’indresàvin alòr i vuj sos, ma ca no vegni pensàt ch’altri vuj clars di rivà là’n alt a pòsin.
E jò ch’al fin di dut’l me dešideràt visìn i’eri, com’che di èsi a doveva, al pì ruvìnt dal me dešideri i’eri rivàt.
E Bernàrt, suridìnt, sèns a mi feva che jò i vuardàs in sù[1826], ma a è pur vera che jò belzà i fevi sè cal voleva;
chè la me vista, doventànt pì pura pì e pì a ghi entrava in tal raj di che alta lus che in sè a è vera.[1827]
Da chì’n sù il me jodi al era stàt pì che maj al è’l parlà nustri, che a cussì tant nol pòs, nè par dut chistu di memoria no’n d’ai asaj.
Com’cuant che durànt un sun clar i ti jòs che dopo’l sun fuàrt ti resta’l sintimìnt ma la virtut di jodilu pì no ti pòs,
pròpit cussì mi’a sùbit zùt scomparìnt la me višiòn, encja se alc pur i ritèn dal mièl che dàt ghi veva indulsimìnt.
Cussì dal soreli la nèif disgjelada a vèn; cussì al vint cu li fuèis lišerùtis ’l oràcul da la Sibìla’l spierdeva’l sen.[1828]
O sfavilà di lus che tant ti ti àlsis pì’n sù dal pensej mortàl, cuant ch’i vorès che d’jòditi di nòuf ti mi dès li gràsis, e ch’al me parlà tant pì virtùt ti ghi dès ch’almancu na lušìgna da la to gloria di lasàighi a la futura zent i podès;
cussì che cul tornà ta la me memoria e pur cul cjantà di chista me cansòn pì ben si savarès da la to vitòria.
Jò’i cròt che, pa la granda ’luminasiòn dal alt raj, scumbusulàt i sarès stàt se di tegn’ghi i vuj’ntòr i no fòs stàt bon.
E’i mi recuardi ch’alòr miej mi soj fàt tal sostègnilu, e’l so sguàrt a si’a dut cul valòu infinìt imedešimàt.
Oh generoša gràsia che permetùt mi’a di’entrà cul vuli’n ta la lus eterna tant che d’jòdighi’l pì pusìbul i’ai podùt!
Tal so profònt jodùt i’ai ca s’interna cun amòu ’nsièmit tegnùt’n ta’un volùn chèl che par dut ’l univèrs si scuaderna,[1829]
sostànsis e acidèns[1830] e il so costùn, jodùt i’ai ca’èrin cuaši unìs insièmit che’l me diši di lòu nol è che un barlùn.
La forma universal di stu’nsièmit di vej jodùt i cròt, pars’che cu’n cargu di godi il diši mi veva ’nvigorìt.
Dom’un punt a mi’è di pì grant letargu che i vincjasìnc sècuj da che impreša che sbalordìt a veva Netùn cu l’ombrena d’Argu.[1831]
Cussì alòr la me mins, sensa pauša, fis’a vuardava, imòbil e atenta, chèl che di dut stu marveà al era cauša.
A che lus tant tacàs a si doventa che’l lasala par jodi altri aspièt un a nol pòl e tant mancu al tenta;
par via che’l ben, che dal volej al è ogjèt, in ic dut si concentra, che al difòu di ic difièt a à sè che lì a è perfèt.
Mancu adès i dišaraj, cjàr letòu, di chèl ch’i mi recuardi, che un ninùt al dìs prin di vignì dal tetà lasàt fòu.
No pars’ch’i lu vès di aspièt divièrs jodùt adès che’n ta sta viva lus lu miravi di sè che sempri al era stàt e godùt;
ma pa la miej virtùt d’jodi ch’i vevi tal vuardalu, da na sol’aparènsa cul mutami il so mutà i godevi.[1832]
Ta la profonda e clara sostansa da l’alta lus alòr jodùt i’ai tre zìrs di tre colòus e di una grandesa;
e ’l un dal altri coma iris da ir’s[1833] rifletùt’l pareva, e’l pareva ’nfogàt chel altri[1834] ch’ai prins doj ghi feva da ters.
Che circolasiòn che cussì concepida in te’a pareva coma lušòu rifletùt, daj me vuj tant e a lunc oservada,
in tal so colòu stes, mi pàr di vej jodùt, dentri di sè, o letòu, la nustr’ imàgin; che’l me aspièt in ic al era metùt.
Com chej studiòus ch’a plen si concèntrin tal scuadrà’l sìrcul, e no ghi la fàn, ma pur a sèrcjn pal rapuàrt ca no cjàtin,[1835]
cussì jò a che granda višiòn; ma invàn jodi i volevi com’ca si unìvin imàgin e sìrcul e pars’che tacàdis a stàn;
ma li me àlis a chist’no bastàvin: dut ta’un colp la me mins a veva na scosa sintùt com’di un lamp cun ràis che dut a sclarìvin.
L’alta fantašìa no’a chì nuja podùt; ma zà al zirava’l volej me, e’i dešidèris, com’roda che ben a zira’n dut e par dut,
’l amòu che’l soreli al mòuf e l’altri stèlis.
[1] A la peràula “cussì”—ch’i uši amondi spès—i ghi lasi dos “s” par evità ca vegni lešuda “cuzì.” A è una da li pucìsimis peràulis che in ta la me tradusiòn à uša na consonànt dopla.
[2] Par vej na idea dal significàt simbòlic di sti tre bèstis (linsa, leòn e lupa), i sugerìs di consultà cualchi edisiòn crìtica dal Infièr, coma che minsonada tal me Preàmbul, che da adès in davànt i clamaraj Vandelli.
[3] ’L un al è na contrasiòn di “il un.” Par chista maniera di abrevià espresiòns com “il un,” “il altri” (’l altri), “al è” (’l è), ecc., i vuej ricognosi Mario Trevisan di Prodolòn.
[4] Crist? Un papa? A somèa che nisùn al savedi par sigùr a cuj cal à intindùt riferisi Dante. Jodèit Vandelli: al juda a capì la complesitàt di chisti rìghis.
[5] Dante al domanda di èsi judàt da li mùšis, ma encja dal so “inzèn” o “alto ingegno” par vej l’ispirasiòn justa par descrivi duti li ròbis straordinàris cal jodarà in tal infièr.
[6] Enèa.
[7] San Pàuli.
[8] La Madòna. I nòns di Crist e da la Madona a no sòn maj minsonàs tal Infièr par no profanaju. Vandelli.
[9] Lùsia = un mòut alegòric di nominà la gràsia ca luminèa.
[10] Il Papa Celestìn V, che par vàris trùfis al era stàt costrèt a abdicà. Àltris a pènsin ca si trati di cualchidùn altri, adiritura di Pilàt stes. Vandelli.
[11] Carònt, chèl che cu la so barcja al partava i danàs ta l’altra banda dal’Acherònt.
[12] Crist—maj minsonàt di nòn in tal Infièr.
[13] Il nòn di poeta. Virgìlio al è’n ta sta alta compagnìa di poès.
[14] Falsa modèstia a’n d’aveva amondi pucja il nustri poeta.
[15] Il cjascjèl al sarès sìmbul da la sapiènsa umana. Pal valòu simbòlic daj sièt murs e dal rìvul, i racomandi i comentatòus.
[16] Aristòtil.
[17] Didòn, chè che, bandonada da Enèa, a si veva copàt.
[18] Parsè ca sòn “ànimis” sensa cuàrp.
[19] Ti sòs nasùt prin che jò i morès.
[20] Ducju scju chì a èrin benestàns florentìns. Dante al vòu savej indulà ca sòn, parsè cal varès gust di jòdiju. A intìvin a èsi in vàriis localitàs dal infièr. (Vandelli)
[21] Cuant che i cuàrps si ricostituiràn cu l’ànima, si sintarà pì’ il ben, ma encja il mal.
[22] Sta espresiòn a’a valòu pì di ràbia che di altri.
[23] Cariddi.
[24] Scju pèis, in forma di pieròns, a raprešentin i bès, che i avàrs e i pròdigos a si tègnin intòr e strès, o a spèrperin.
[25] Cuant ca èrin vifs a no fèvin un ušu bon da la roba ca vèvin, parsè ca no savèvin il so vero valòu. Vandelli.
[26] I avàros.
[27] A è da prešumi che se Dante al fòs stàt furlàn al varès ušàt sta peràula coma ca la uša in tal toscàn.
[28] Un bièl puc di ironìa chì, a clamà “ìn” (inno) il gorgoleà di chej puòrs disgrasiàs ca sòn chì ingolfàs tal fangu!
[29] A no è da surprìndisi se chistu Flegiàs al era rabiòus. Al è chì in tal infièr, dopodùt, par vèjghi dàt fòuc a un templi dal diu Apòl par via ca ghi veva sedušùt na fìa.
[30] La mari di Dante.
[31] La puarta pì esterna dal infièr.
[32] A si capìs! La puarta dal infièr a è sempri spalancada.
[33] Tal sens ca và a proclamà la muàrt eterna. Vandelli.
[34] A par clàr che Virgìlio a si’a un puc impalidìd.
[35] Beatrìs.
[36] Prošerpina, la fèmina di Pluto, il re dal’infièr.
[37] Parsè cal sarès trasformàt in “smalt” o clap.
[38] Un post visìn di Gjerušalèm, ’ndà cal vegnarà fàt il judìsi finàl. Vandelli.
[39] In momèns cussì a vèn da pensà che Dìu ogni tant al era in vena schersoša, s’a si pensa al mòut sureàl cal punìs zent coma Epicuro. “Ah si?” a somèa cal vedi pensàt. “No ghi crodèvis che l’ànima a varès paràt via a vivi dopo la vustra muàrt? Alòra èco chì ch’i vi la mèt la vustra ànima, ta sta tomba ca vi restarà vièrta fin cuj sàja cuant! Cussì in varèis pì che asaj timp par necuàrzisi che la vustra ànima ca jù a para via a vivi—èncja se cun amondi puc gust—mentri che lasù il vustri cuàrp a si marsìs a la svelta.”
[40] Stu chì al sarès Cavalcante Cavalcante, un guelf, ca la veva pensada coma Epicuro—che la vita a èra par godi, e finida chè al èra finìt èncja il godi, parsè che dopo a no sarès stàt pì nùja. A vèvin rašòn lòu a pensà che’l gòdi al sarès finìt al momènt da la muàrt—ma no coma ca crodèvin lòu!
[41] Se momènt dramàtic e comovènt stu chì, cuant che Cavalcanti al pensa che ’l ešità di Dante al vòu diši che so fì al è muàrt encja luj!
[42] Prošerpina, o la luna.
[43] Beatrìs.
[44] A pensàighila ben a no eše stran che’n ta l’infièr, ’ndà ca sòn doma ànimis—entitàs sensa cuàrp e, naturàl, sensa nas—a vèdin da èsi poscj’ ca spùsin. Par cuj al eše stu spusà se i danàs a no’an nas da našalu? Dante però a si rindeva cont di chistu e al à dotàt li ànimis cu li facoltàs ca vèvin prin di murì. Di lì, ànimis, i no scjampàis!
[45] Il cjèl al odièa ogni ingjustìsia.
[46] Diu, il pròsin, e se stès, coma ca è clar da li rìghis ca seguìsin.
[47] A plànzin par dut chel bendidìu ca’an malušàt e pierdùt.
[48] Caorsa (=Cahors) al era un post in Fransa consideràt coma un nit di ušuràrs.Vandelli.
[49] Chèl di parentela e di amicìsia.
[50] In ta la so Etica Aristòtil al trata di che tre dispošisiòns ca pàrtin al mal: la incontinensa, la malìsia e la violensa.
[51] L’ušùria a spèra doma in tal ben da li ròbis di stu mont, sensa riguàrt pa li ròbis dal altri mont. (Vandelli al discòr un bièl puc su stu argumìnt.)
[52] Il Minotauro stes, cal fa da vuardiàn in ta stu post chì.
[53] Il Minotauro a si à da jodi coma sìmbul da la violènsa bestiàl.
[54] Tešèo.
[55] Ariàna, fia di Minos, ca ghi’a insegnàt a Tešèo coma copà il Minotauro e scjampà dal labirìnt.
[56] Pèis, fra l’altri, di cjàr e vuès, no coma chel da li ànimis danàdis.
[57] Crist, che al momènt da la so muàrt al era zùt a liberà tanti ànimis dal Limbo. Il teremòt cal veva caušàt sta frana, coma ca ni recuàrdin i comentatòus, al era stàt caušàt in tal momènt précis che Crist al era stàt copàt.
[58] “Bigulota” in tal sens ca no era in forma regolàr. In realtàt a veva na forma di arco, ma no regolàr.
[59] La fèmina di Èrcul, che fra l’altri a’a causàt la muàrt dal so omp, sensa intìndi di fa cussì—naturàl—pròpit cuant ca voleva che Èrcul al tornàs a volèighi bèn. A mi a mi par che sta storiùta a à da li dimensiòns ca vàn ben pì a la lungja di chel càšu chi.
[60] I Centàurs.
[61] A sòn dòma i vìfs ca pòsin mòvi ròbis coma li pièris.
[62] Beatrìs.
[63] Alesandro il Grant e Dionìšio a vèvin reputasiòn di èsi tant crudej, e cussì al èra Asolìn. (Vandelli.)
[64] “Prin” tal sens cal cognòs li circostànsis di che zona lì tant miej di Virgìlio, che chì a si consìdera secont.
[65] Famòus làris di chej tìmps là.
[66] Cecina, un flumùt cal sbòcja sùbit sot di Livòrno; Cornet, na sitadùta visìn di Civitavecja.
[67] Chès dal mušu di fèmina e il cuàrp di usièl. I cjati amondi interesànt coma che il mont imaginari di Dante a ghi dà il stes valòu ešistensiàl—tal sens di ešìsti e basta, no tal sens da la filošofìa ešistensiàl moderna—a zent normàl coma me (bè, forsi un puc pì normàl di me; dišìn, a zent coma comercjàns florentìns o pišàns, zòvins ca no pòsin tègnisi da busàsi—e forsi encja strucàsi e palpàsi—coma Pauli e Francesca, soldàs, vèscuj e pàpis) e a figuris mitològichis coma li Àrpis o coma i Cèntàuros, e via dišìnt. Il reàl e ’l ireàl a si cunfùndin e a dovèntin un—coma ca susèit tal mòut di jodi li ròbis daj frutùs fin che, par disgràsia so, a vègnin grancj’ e a si necuàrzin che tàntis di che ròbis ca ghi crodèvin cussì tant a no somèjn pì vèris.
[68] Cal sarès il ters ziròn.
[69] A no somèija di jodi Dante cal bùta il cjaf in davòu e al ridusèa cuant cal scrif rìghis coma chista?
[70] Chèl cal sìga al è Pier da la Vigna, cal era segretari di Federìgo II. Ta scju àrbuj chì, a propòšit, a sòn intrapulàs i spirs di chej ca si sòn suicidàs.
[71] Al à pierdùt la so salùt e al à fat fadìja a durmì.
[72] L’invìdia.
[73] Cul suicidasi al à cometùt cuntra di sè stes, ca si considerava just, un at ca nol era just.
[74] Dante, coma višitatòu tal infièr, al à tanta simpatìa pal grant sufrì dal puòr Pieri; ma coma scritòu a no somèa ca ghi displaši tant di falu patì.
[75] San Zuan al era’l sant di Firense coma il San Zuan di San Zuan di Cjašarsa. Taj timps pagans, il protetòu di Firense al era Marte. Vandelli al sugerìs che ai timps di Dante la statua di Marte, ca era stada butada’n tal Arno, a era encjamò višìbil visìn dal Punt Vecju.
[76] Chè fata par impicjà la zent, no che altra fata par cjoj sù ledàn.
[77] A mi pàr a mi che èncja pa la mentalitàt medievàl chel acopiamìnt di Jùst Divìn e da la so art pauròša al à di èsi stàt un paradòs difìsil da acetà o risolvi!
[78] Mèntri cal scjavasava il dešert da la Libia cun un ešèrcit di soldàs. Vandelli.
[79] Soldàs.
[80] Vulcàn stes.
[81] Il post indà che Gjove e i Gigàns a si li vèvin sunàdis.
[82] Un lagùt di aga mineràl in ta li bàndis di Viterbo.
[83] Fra i grancj fluns dal infièr.
[84] ’L abìs infernàl.
[85] A ju sàlva parsè che stu “fùn” o vapòu al à asaj umiditàt par distudà il fòuc cal vèn jù dal alt.
[86] Una da li rari vòltis che Dante al minsona li nustri montàgnis. A si riferìs al cjàlt, a propòšit, che disdifànt li nèifs, al pòl meti in plena flùns coma il Brenta—o il Tilimìnt.
[87] Stu chì al sarès Brunèl Latìn, umanista, cal veva judàt Dante tal so studià.
[88]Tant i Blancs che i Nèris a ti zaràn cuntra.
[89] Sens: S’a dipendarès da me, i sarèsis encjamò fra i vifs.
[90] Beatrìs.
[91] Una da li so òperis pì gràndis.
[92] Da chistu a si jòt che la manìa di cori a và indavòu un bièl puc!
[93] Il “puòr paìs” al sarès Firense; “puòr” parsè cal è consideràt coròt dai sodomìs ca ghi vàn incuntri a Dante.
[94] La so costànt lamentèla.
[95] Cussì a podèvin parà via a corusà mentri ca tabajàvin cun Dante.
[96] Si ghi crodìn a sè cal dìs, al à da vej vùt un tramaj di fèmina par fàlu doventà omosesuàl.
[97] In altri peràulis, Dante al scomèt la fama daj so vèrs a la veretàt di sè cal stà par diši.
[98] Mangjòns & bevòns—èco l’idea che Dante al veva daj todèscs in tal so timp. Ca sèdin stàs pì bevòns daj fransèis? Daj taliàns? Ma!
[99] Il “bivero” dantesc a ghi somèa pì al beaver inglèis che al castoro taliàn. Bìvar a nol stona nencja in tal furlàn.
[100] Par cussì diši. In realtàt la flamuta a era ’na ploja di fòuc.
[101] Che ànimis ca pàrtin bòrsis o blu o zàlis o blàncis a èrin dùtis di ušuràrs.
[102] Li nustri bišàtis a no’an sgrìnfis, a si sà; ma cuj saja maj sè ca àn li bišàtis di la jù?
[103] I diàus, chej osteàs, ca si la gòdin a fà il so mistej.
[104] Na fila a ni vegneva cuntra; n’altra a zeva, cun nu, in diresiòn opòsta.
[105] Di Sant’Ànzul. I romàns a vèvin da stà atèns in tal cjaminà par via di dùcjus scju pelegrìns, ca zèvin o ca vegnèvin da San Pieri.
[106] I bolognèis a vèvin fàma di èsi rufiàns in ta chej timps là.
[107] In altri peràulis, al dìs che s’a sòn tiràs, o tìrchios, a’è pal fat stes ca sòn bolognèis; coma par diši che se par furtùna a fòsin stàs, dišìn, furlàns, al sarès stàt dut un altri par di mànis.
[108] In tal sens di tirà li fèminis a simìnt.
[109] A si sberlava besola.
[110] Dante a nol veva sempri na impresiòn dolsa daj prèdis.
[111] Èncja chistu, bàbiu dal parlà e di fà zì sù di zìrus li fèminis, al è zùt a finìla chì, dut smerdajàt.
[112] Secònt Vandelli, un màgu da la Samaria cal voleva crompà da San Pieri e da San Zuan la facoltàt di podej comunicàjghi ai batiešàs il Sant Spìrit.
[113] Purtròp Dante a no si riferìs a chel di Cjašarsa, ma al Batisteri di Firense.
[114] Si volìn zì pròpit a la fìna, “il piè” chì al è da lèšilu coma il insièmit daj piè.
[115] A somèa che i fiorentìns a vèdin di tant in tant gjustisiàt daj sasìns in ta che manièra lì: fàt un bus, a metèvin dentri il condanàt cul cjaf in jù. Apena ca implenìvin il bus, il sasìn al moreva sofogàt. (Jò ch’i soj claustrofòbic, i sarès par sigùr doventàt màt prima ca tiràsin jù la prima palada di cjera!)
[116] La Glìšia, che Bonifasi VIII al à trufàt paj bès. (Vandelli.)
[117] Un daj Orsìns.
[118] Al eše tant cambiàt il mont daj timps di Dante in cà?
[119] La Glìšia di Roma, che secònt Dante in ta che rìghis chì a no èra la “Santa Romana Chiesa” tal sens ver da l’espresiòn.
[120] ’L imperatòu Costantìn che, riconosìnt Silvestri coma papa, secònt Dante a nol à fàt pròpit chel gran chè di ben.
[121] Na lesiòn amondi dura, chista, par Dante—e, i cròt, par cualsìasi altri—da imparà.
[122] Tìpic di Dante di descrivi punisiòns adeguàdis a la colpa daj danàs. In ta stu càsu, danàs coma Anfiarèl, che in vita a volèvin induvinà il davignì, adès a sòn costrès, par sempri, a cjaminà cul cjaf stuàrt cal pol jodi doma indavòu. In cuant al Creatòu stes—chel imaginàt da Dante, si no altri—a vèn da pensà cal vèdi vùt cualchi bièl momènt di sodisfasiòn, cu na schersoša sprusada chì e lì di birichinàdis ca àn un puc dal malisiòus, a cjatà fòu scju tìpos di punisiòn. A mi vèn a mins chel gust ca ghi cjàpin i frus cuant ca ghi gjàvin na ala a una moscja par jodi coma ca farà a svualà cun un’ala e basta.
[123] Sicòma ca sòn stravoltàs, a’an la pànsa par davòu e il cul par davànt.
[124] L’Enèide stesa.
[125] Secònt Vandelli, ta li màcis da la luna la zent a jodeva Caìn cal alsava na forcjada di spìnis.
[126] Tìpos di vèlis.
[127] A vegnarès da pensà che i diàus a lu laudarèsin par vej fàt li so malagràsis; invènsi a si gòdin a castigalu—e a punilu cu la stesa fantašia chi vìn zà altri vòltis notàt!
[128] Malacoda a si riferìs al teremòt susedùt il Vìnars Sant dal àn [34] cuant che Crist al era stàt metùt in cròus—teremòt cal veva caušàt li ruvìnis descrìtis chì.
[129] Malacoda al è un diàu, e Dante e Virgìlio a varèsin puc da fidàsi di luj, no?
[130] A saràn diàus dal infièr, indulà ca si varès doma da sufrì, però a’an i so divertimìns encja lòu!
[131] A èsi imbrojòns in ta sta vita a si và a finìla cussì in ta che altra, purtròp. Ma com’a fàja sta bolgja a tègniu dùcjus? A no vègnia da compatì Barbarìsa e chej àltris puòrs diàus par dut chel grant lavoru ca ghi tòcja fà?
[132] Taliàn.
[133] Dopo vèighi cjòlt i so bes a ju’a lasàs zì lìbars sensa tègnisi al puntìn dai regolamìns.
[134] Èco, coma ch’i’ai dita un puc in sù, al è il màsa lavorà ca ju fà èsi screansàs ’l un cun ’l altri, scju puarès di diàus.
[135] Cagnàs a si rìnt cont di cuant scaltri cal è Cjàmpul, il danàt; ma a la fin al vèn imbrojàt encja luj, coma’l rest daj Malbràncs. A no vègnia da vej rispièt par un imbrojòn coma Cjàmpul, cal rìva a imbrojà parfìn i diàus?
[136] Dante a ju mèt in ridìcul scju diàus, però no sensa cualchi frigùja di simpatìa.
[137] Da no cunfùndi cun chel tìpo di cjàša indulà ca si mangja e bèif e si durmìs.
[138] Se ben che stu paragòn al mostra cuant afièt ca là Virgìlio par Dante!
[139] Puòrs Malbràncs. Il so malfà al è limitàt encja ta stu mòut chì!
[140] Pa la rašòn spiegada tal vèrs [64].
[141] A è tìpic da la zent ipòcrita di volej lùši par di fòu.
[142] Un post a Firense.
[143] Chel cal à condanàt Crist. Una condàna ca ghi à fàt tant dàn ai Ebrèos.
[144] Caušàt dal teremòt susedùt cuant cal è muàrt il Signòu.
[145] A si riferìs a Malacoda, ch’i vìn zà vùt il plašej di cognosi.
[146] Tìpos di madràs che, secònt i antìcs a si cjatàvin in tal Nord Africa.
[147] Una pièra verda cun puntìns ros che secònt i antìcs a podeva combati i velèns daj sarpìns.
[148] Par cuant terificàntis ca sèdin, scènis cussì a si adatarèsin pròpit ben al rìndilis višìvis cu la magìa eletronica ch’i vìn vuèj!
[149] Parsè che Dante stes al era un daj Blancs.
[150] Coma Vani Fus.
[151] I Centàuros. La mandria minsonada sùbit sot a è che ca ghi veva robàt a Èrcul. La so furbìsia, tal tirà li bèstis pa la coda di mòut che Èrcul a no si necuarzès di cuj cal veva fàt il furt, a ghi veva zovàt puc, parsè che in ùltin Èrcul a ghi veva dàt na buna bastonada e mandàt a finìla in ta chel post chì.
[152] Par copalu.
[153] Sta sòrta di “morphing” a è abastànsa comùn in tal dì di vuèj, cun chej trucs ca si pòsin fa cul computer; ma in taj timps indavòu a à da vej someàt a alc di sureàl!
[154] Chel cal à ispiràt Puccini?
[155] Chèco Cavalcante. Gaville al era un cjascjèl visìn di Firense.
[156] Dante in clara vèna sarcàstica. A somèa paradosàl, però a è sens’altri veretàt, che tanti vòltis (forsi sempri) i pì grancj’ crìtics di na sitàt, di na nasiòn o di na organišasiòn a sòn chej che pì a ghi vòlin ben a la sitàt o a la nasiòn o a la organišasiòn. A è di fàt che par via dal so grant amòu par Firense Dante a si rìnt cussì tant cont di ogni pìsula pecja ca à la sitàt che luj al vorès ca fòs perfèta. A si spiega cussì l’indignasiòn che Dante al mostra in ta scju vèrs chì.
[157] Dante, chì, al fa un pronòstic che Firense a stà zìnt incùntra a malòris sèriis.
[158] Ogni ùn cal vèdi maj jodùt coma che na gjalìna a protès i so pitinùs al sà ben sè chi vuèj diši.
[159] Al vòu frenà il so inzèn parsè cal à belzà jodùt pì vòltis coma cal è stàt abušàt da altra zent scàltra, e cun cuàlis conseguènsis.
[160] Entòcli e il fradi a èrin fìs di Èdipo e di Jocasta. Par na maledisiòn ca ghi èra stada fata dal pari, i fràdis si vèvin copàt l’un l’altri e a èrin dopo stàs brušàs insièmit.
[161] Tennyson al à da èsi stàt un bièl puc ispiràt da che rìghis chì cuant cal à scrìt il so Ulysses:
…My mariners
…you and I are old;
Old age hath yet his honour and his toil;
Death closes all: but something ere the end,
Some work of noble note, may yet be done,
Not unbecoming men that strove with Gods….
[162] Chè che Dante al zarà a ušà coma localitàt pal so Purgatori.
[163] A è da notà chì la rasegnasiòn stòica di Ulìs.
[164] Stu toru di ramp, regalàt da un grèc a un siciliàn, al vegneva ušàt par copà zent ca ghi vegneva sierada dentri. Na volta dentri i puòrs condanàs a vegnèvin brustulàs vifs; e mentri ca si brustulàvin, il so sigà al someàva il rugnà da toru stes. Il prin a vignì cussì copàt dal siciliàn al era stàt pròpit chel ca ghi veva fàt il regal. Chista storiuta a era stada contada da Ovidio in taj timps indavòu. A è clar che la manièra rafinada cu la cual i mafiòus siciliàns a tràtin i so clièns a à radìs amondi fòndis. La storiuta a ni fà pur recuardà che Dante a nol era’l ùnic a vej na imaginasiòn cussì ben cultivada in tal pensà sù pènis di turtura e di muàrt ca ni cativèin cu la so originalitàt. Però n’altri smorgasbord coma che dal Infièr indulà a si vàja a cjatàlu!
[165] Espresiòn lombarda, modificada un puc da chè ušada da Dante.
[166] Forlì, sitàt ghibelìna, ca veva rešistìt ai atàcs da li fuàrsis fransèšis e guèlfis mandàdis dal papa. Par vej na idea pì buna da li condisiòns polìtichis e socjàlis da la Romagna descrìtis da Dante in ta che rìghis chì, i sugerìs Vandelli.
[167] Chèl cal parla al è Guido da Montefeltro.
[168] Il papa Bonifàs VIII.
[169] Tal Infièr, par vèjghi dàt chej consèis lì al Papa—consèis ca àn sens’altri pì dal Machiavèlic che dal Francescàn.
[170] Il puòr Guido al vèn èncja cjòlt in zìru da stu “rašonadòu” di diàu!
[171] Bràs mutilàs o gjàmbis mutilàdis.
[172] No stìn lamentàsi di chistu parlà sclèt. Zà i sìn stàs metùs in vuàrdia tal vèrs [21].
[173] Cussì Dante al punìs scismàtics (o almàncu cussì al descrìf la so punisiòn). Punisiòn jùsta s’a si pensa a li divišiòns che lòu stes a caušàvin. Ma Maomèt al èria pròpit scismatic?
[174] Se sti punisiòns a sòn espresiòn da la gjustìsia divina, Dante al à da vej ben jodùt che stu tipo di gjustìsia a nol èra, dopodùt, cussì tant diferènt da la gjustìsia pagana; basta pensà al mòut che Gjove al veva punìt Prometèo. Si no altri Dante e i pagàns a vèvin chistu in comùn: na granda fantašìa!
[175] Sti peràulis a seguìsin chès ca finìsin il vèrs [55].
[176] Argolica = greca.
[177] Forsi a è pì fàsil capì stu’nduvinèl s’a si lu pènsa cussì: A è pusìbul cjatàighi il màni a li ròbis ca sòn stàdis fàtis.
[178] Amondi comprensìbil!
[179] In tal sens che il cuàrp al parta il cjaf coma lampiòn.
[180] Sensa ingàns.
[181] Tant Bertran che Achitofèl a’an consiliàt fiis di zì cuntra i so pàris.
[182] Tal sens che il patimìnt a ghi’è spièli a la colpa ca lu à caušàt.
[183] A somèa da sta storia di Gèri dal Bièl ca fòs stàt un òbligu ta na famèa di vendicà la muàrt di un parìnt. (Plus sa change… Basta pensà no a certi ušànsis Siciliànis dal dì di vuèj, tegnùdis a gala si no altri in taj cìnes, ma a la reasiòn daj parìncj’ da li vìtimis di Tim McVeigh cuant cal è stàt gjustisiàt l’àltra dì.) In ta stu càsu, Dante al sarès un daj parìncj’ ca varèsin vùt da vendicà Gèri. Il fàt che chistu a nol era encjamò susedùt al spièga la reasiòn indignada dal danàt e il sintimìnt di colpa di Dante stes.
[184] L’išulùta di Egina a veva cjapàt il nòn da na bièla fiòla dal stes nòn ca si veva lasàt amà da Gjove—che pa li fantasìnis al veva un vuli (èncja ducju doj) sempri vièrt. Gjuno, ta na reasiòn ca’a un bièl puc dal’archetìpic, a si veva cussì tant rabiàt cul so omp c veva mandàt la peste’n ta l’išulùta ca veva copàt òmis e bestis. (Cussì a còntin i poès ca còntin sempri li veretàs.)
[185] …chi ti ti spèlis.
[186] Taliàns, tant par no dismintiàsi.
[187] Bišùgna pur ricognosi che la gran part di scju danàs a si rìndin cont che la so punisiòn a è stada jùsta.
[188] Tal sens cal era bon da imità altra zent.
[189] Par òpera di Gjunòn ta un daj tancju momèns di rabia cuntra’l so omp, se omp si pòl clamàlu.
[190] La so frùta.
[191] Cuant dolòu incontenìbil da la puora mari ca rìnt chist’imàgin!
[192] Il dì di vuèj a si sìnt tant parlà di pàris ca abùšin i so frùs; maj, ch’i savedi jò, di frùs ca abùšin il pàri. A è da notà, però, che il falsificà al à par Dante altritanta importansa da la relasiòn incestuàl.
[193] Schichi.
[194] Ca sarès la mula di Buòso, che Schìchi al impersonèa par otègnila. Ta l’òpera di Puccini sta impersonificasiòn a è fàta in tal mòut divertènt ca si sà!
[195] A no è sens’altri la prima volta che la “dura gjustìsia” a cjòj “ocašiòn” da la colpa dal danàt par ministràighi la pena justa.
[196] Ca sarèsin i “florìns di oru,” che ta na banda a mòstrin la muša di San Zuan Batìsta. (Ch’i mi recuardi jò, an d’era amondi pùs di chej florìns chì a San Zuan di Cjašarsa. A si jòt pròpit che San Zuan, il sant protetòu dal paìs, al à tegnùt scju florìns lontàn di San Zuan par mantegni la zent dal paìs pura, lontàna da che tentasiòns ca varèsin podùt coròmpila coma ca ghi steva susedìnt a la granda a Firense. ìn ta chej dìs chì, però, a par che il sant protetòu al sedi zut in vacansa….)
[197] Al preferirès jòdiu chì fra i danàs che sodisfà la so gran sèit.
[198] Sta fèmina a veva tentàt invàn di seduši Bepi, il fi di Gjacòb; cuant che luj al era scjampàt via, ic a lu veva acušàt di vèila violentada. Cussì a somèa.
[199] Chel cal à persuadùt i Trojàns di lasà entrà il cjavàl in ta la sitàt.
[200] An d’è ogni tant in tal Infièr momèns amondi còmics!
[201] Al è un puc màsa sèriu, Virgìlio, no pària?
[202] Parsè che cul prin colp a ferìs e cul secònt a vuarìs.
[203] Specje di fasa ca ghi plata la part basa dal cuàrp.
[204] Na tòr di Bologna.
[205] La pòura di chèl ca no si sà, che di nòt di sòlit a si la sìnt di pì.
[206] Li Mùšis.
[207] Montàgnis, tant l’una che l’altra.
[208] Scju danàs a sòn coma tocs di glas.
[209] Scju fiòj, ca èrin fràdis ca si volèvin puc ben, a si sòn copàs ’l un cuntra’ l altri.
[210] Encja chistu, che di fat al era Toscàn, par otègni na ereditàt al à copàt, e par vej copàt a ghi’an dopo encja a luj tajàt il cjaf. Na roba a è sigùra: Firense e paìs visìns di Firense in taj timps di Dante a èrin poscj’ indulà ca si varès fat fadìja a stufàsi!
[211] Chel cal stà rošeànt in tal cjaf dal altri al è il Cont Ugolìn. Di luj Dante al parlarà’n tal pròsin cjànt.
[212] L’Infièr al à tancju momèns còmics e dramàtics e comovìns, ma epišòdis pì comovìns di chel dal Cont Ugolìn a non d’à.
[213] L’Arcivèscul Rugèri.
[214] E invensi un puc di misteri al resta. Ta chel post dal’infièr chì a sòn metùs chej ca sòn colpèvuj di vej tradìt altra zent par rašòns polìtichis. Cun dut il contà dal Cont Ugolìn, a no si riva maj a savej cun precišion di cual tradimìnt ca sòn stàs colpèvuj Rugeri e il stes Ugolìn. No’mpuarta, però; che chì sè ca conta a è la relasiòn fra Ugolìn e i fiòj, e la disperasiòn di Ugolìn.
[215] Che tòr indulà ca èrin imprešonàs Ugolìn e i fiòj.
[216] A ghi veva dat un prešentimìnt di sè ca veva da capitàighi.
[217] Sta trasformasiòn da lupo e lupùs a pari e fiòj a susèit spes in taj suns—a dìšin.
[218] Atropòs a sarès chè ca sepàra l’ànima dal cuàrp e in tal cašu di Tolomèa—cal sarès chel post chì—a manda l’ànima tal infièr mentri che il cuàrp al è encjamò in vita.
[219] An sparegna pùs, Dante. Prin chej di Pisa; adès i genovèis!…
[220] La naf da re a vèn fòu dal’infièr.
[221] Lusìfar stes.
[222] A mi vèn in mins chel paešàn che, tancju àjs fa, dopo cualchi àn in Canada a nol era stàt bon di imparà ’l inglèis e’n tal fratìmp al veva dismintiàt il so taliàn. Cašu cal mèrita cualchi làgrima. A èria colpa so? Jò i dišarès di no. I dišarès pitòst che la colpa a era di chej che’n ta na maniera o’n ta n’altra a costrinzèvin cussì tancju taliàns a lasà l’Italia in ta chej dis là. Cuj sàja ta cuala bolgja che Dante al varès metùt chej lì? Ma forsi chì a è miej ušà un paragòn un puc pì lišerùt, coma chèl di un flòu tajàt par metilu’n ta un vàs, che, s’a si pensa, a nol è nè vif nè muàrt. (Èco, i’ai ušàt chel puc di inzèn chi ài, coma che Dante al voleva ch’i fès.)
[223] I studiòus di Dante a pensin che i tre cjafs di Lusìfar, e i so tre colòus, a sòn sìmbul di chistu o chèl; par ešempli, il colòu zal l’impotènsa; chel neri l’ignorànsa; e cussì via dišìnt. (Se cussì a è, alòra Dante al è zut a rafigurà l’ignorànsa cuj nèris da l’Ètiòpia. Il chè in taj timps di Dante a sarès zut, encja encja; ma se Dante al vès apena scrit la Comèdia, cuj sàja cuanti crìtichis via e-mail o via twitter cal varès risevùt daj vuardiàns da la coretesa politica!) Fra li interpretasiòns ch’i’ai lešùt, una a mi par jùsta: che i tre cjafs di Lusifar a sèdin na sorta di parodìa da la Trinitàt di Diu stes.
[224] Na stranesa: in ta l’imaginasiòn popolàr il còu dal infièr, coma cal sarès Còcit, al varès di èsi plen di fòuc e flàmis; invènsi chì a è dut glas e frèit. Lo stes, a sarès puc gust di zì tant in tal un che in ta chel altri.
[225] A è clar che Lusìfar stes al à amondi puc gust di èsi uchì. Puc da surprìndisi, s’a si pensa a chel post gloriòus cal veva lasàt, da semo, par vignì chì.
[226] Èncja s’a lu mèt tal pì profònt dal’infièr, Dante al ricognòs la grandesa dal omp, cul so taši in ta stu momènt di sufrì inimaginàbil.
[227] ìn ta stu punt Virgìlio, cun Dante intòr, al taca a zì in sù. A intiva che il post lì ca tàchin li gjàmbis dal diàu al è il centro da la cjera (cuj sàja maj sè cal dišarès Freud di chista coincidensa?); cussi chè di lì indavànt li gjàmbis dal diàu, e di conseguènsa Virgìlio e Dante stes, a pùntin in sù, vièrs chel altri emisfèri.
[228] Chistu al sarès ’l emisfèri in tal miès dal cual al è Gjerušalèm.
[229] Il post pì al centro di Còcit.
[230] Par gravitàt, dut a vèn atiràt dal centro da la cjera. Dante al à incjastràt Lusìfar pròpit uchì coma par diši che dùcjus in tal mont a sòn, par natura, atiràs dal mal. Di conseguènsa, il volej liberasi dal mal a richièit un sfuàrs ca nol è naturàl, un sfuàrs cal à da zì cuntra natura.
[231] Li Chèchis a sarèsin li fiis dal re di Tesàlia che in taj timps antìcs a vèvin sfidàt li Mùšis al cjantà. Sti puori fiòlis a vèvin pierdùt la sfida—naturàl!—e a èrin stàdis trasformàdis in chèchis.
[232] Blu.
[233] L’aria dal scur infernàl.
[234] Vènere.
[235] Adàm & Eva. A si pensa che sti stèlis a vèdin valòu alegòric; ca raprešèntin li virtùs da la prudensa, gjustìsia, fuartesa di spìrit, temperansa. (Vandelli)
[236] L’orsa granda (ursa major), che sicòma ca è’n tal emisferi austràl a no la jòt.
[237] Dal aspièt, insoma, al era un biel puc coma me, doma che la me barba a è tant pì blancja—e a no’a nencja bišugna daj ràis dal soreli par fala sfavilà.
[238] Catòn, cal sarès stu barbòn, al è iluminàt da li cuatri virtùs raprešentàdis da li stèlis.
[239] A imbrunìs o scurìs. (Dante a mi metarès par sigùr tal purgatori par cers vocàbui ch’i uši, ma i no pensi ca mi butarès in tal infièr!)
[240] A è clar che Catòn al cròt che i poès a sòn doj daj danàs.
[241] Tre sostantìfs, tre “e” e tre “con” ta sta riga. Clara l’intensiòn, no eše vera?
[242] Il to volej nol pòl dal me volej….
[243] L’ultima sera da la so vita, incluša che spirituàl.
[244] Coma ca voleva Beatrìs.
[245] Coma se di jodi e scoltà Catòn a fòs la vera rašòn dal viàs daj poès. Bàbiu stu Virgìlio!
[246] Che libertàt moràl ca si otèn cuant ca si riva a vìnsi li propri pasiòns, che cussì spès a ni tegnin incjadenàdis.
[247] Encja chì Virgìlio, scaltri, al ešàlta li virtùs di Catòn, cal veva rifiutàt di sotomètisi al volej di Sèšar. Cussì, coma cal sugerìs Vandelli, chì i vìn na sinteši di libertàt moràl e politica.
[248] Il cuàrp.
[249] Ìl Acherònt.
[250] Beatrìs.
[251] Catòn, coma ca si jòt, a si rindeva ben cont da li ceremònis ca ghi feva Virgìlio.
[252] A è stàt comentàt che stu vènc al raprešènta l’umiltàt.
[253] ’L ànzul cal protès l’entrada dal purgatori.
[254] L’alegorìa a è clara: la zent roganta, ca si irigidìs, a vèn distrušùda; a sopravìf chè plena di umiltàt, ca è buna di pleàsi a li circostànsis da la vita, encja se chìstis da li vòltis a ti bàtin fuàrt.
[255] Ben purificàs.
[256] Pa la strada ca torna tal infièr.
[257] Si tornàn in davòu cul pensej a tancju di chej poscj’ cal à višitàt tal infièr, a no è da surprìndisi s’al è vegnùt fòu da chel bušaròt cu la muša plena di cjalìn o cragna. Ta n’altri sens, Dante al è chì cal taca a vignì purificàt.
[258] Chì a tocja recuardà Ulìs e i so òmis che rivàs fin chì a èrin, però in davòu a no sòn pì tornàs.
[259] Da Catòn.
[260] La Libra.
[261] In efièt, cun chìstis prìmis nòuf rìghis, Dante al vòu diši che il dì al stà par cricà. Su sti rìghis, asàj difìsilis, i sugerìs di leši i crìtics.
[262] Un’altra volta, dopo la me muàrt.
[263] Dopo chel momènt di straviamìnt a ghi’a parùt che il lumìn al lušès encjamò di pì.
[264] Stu chì al parta li ànimis a la salvasiòn; Carònt, la so antiteši, a li parta a la perdisiòn. S’a si’a da sièlzi, a’è miej zì cun chistu.
[265] Aegypto in tal originàl, coma ca sarès just. I speri che Dante a mi perdoni.
[266] Il Capricorn. Il dì, insòma, al è zà ben inoltràt.
[267] Tu ch’i ti sòs vìf, se fatu chì insièmit dai muàrs?
[268] Par podej tornà, dopo la me muàrt, in ta chista strada da la salvasiòn.
[269] Parsè rìvitu tal purgatori cussì tant timp dopo la to muàrt?
[270] ’L ànzul timonej cal cjàpa sù e al parta li ànimis in tal purgatori.
[271] Secont Vandelli, la indulgensa plenaria data’n ocašiòn dal Gjubilèo di Bonifàs VIII, tacada tal nadàl dal [1299] a veva vantagjàt encja li ànimis daj muàrs, puarès.
[272] Ogni ànima danada a è destinada a zì’n tal infièr.
[273] Secònt cualchi comentatòu, la cansòn a raprešentarès il plašej da la filošofìa..
[274] Catòn stes.
[275] Ca sarès la porcarìa ca si’a formàt daj so pecjàs e ca ghi impedìs di vej na clara višiòn di Diu.
[276] Stu mont al è’l post indulà che la gjustìsia divina a ni fà sufrì paj pecjàs ch’i vìn cometùt, fin ch’i vignìn dal dut purgàs.
[277] Jodìnt doma na ombrena davànt di luj, Dante al pensa di èsi stàt bandonàt da Virgìlio. Il puòr Dante a no si rìnt cont che, esìnt spìrit, Virgìlio a nol fà ombrena.
[278] Tal cjèl i ràis, esìnt luminòus, a si làsin trapasà da àltris, roba ca no podarèsin fà sa fòsin ostacolàs da na sostansa fišica, coma un cuàrp.
[279] A somearès impusìbul che un spìrit al sufrìs dolòus corporàls; ma’n ta li mans da l’onipotènsa di Diu, dut a è pusìbul.
[280] A stà di fàt ca ni è impusìbul capì coma che Diu al posi èsi na sostansa in tre persònis.
[281] Virgìlio a ni sugerìs di contentasi di capì il “sè” ca è, e di no zì a ròmpisi tant il cjaf in sèrcja di capì il “parsè” di sè ca è.
[282] Se la zent a savès dut, a no sarès stàt necesàri il proibìghi a Adamo di zì a sercjà il frutàn dal àrbul dal ben e dal mal; e cussì a no sarès stàt necesàri di butalu fòu dal paradìs terèstri; e di conseguènsa a no si varès vùt bišugna che Crist al vegnès a salvani, e via di sèguit.
[283] Ta la costa pì montagnoša da la Liguria, che’n taj timps di Dante a no èra sens’altri invaduda da turìscj’ coma ca è vuèj.
[284] A è clar che se Virgìlio al cognoseva ’l infièr, a nol cognòs par nùja il purgatori.
[285] Cun che incertesa naturàl ca derivava dal jodi un “vif” coma Dante.
[286] Fermàs dal cuàrp di Dante.
[287] Un colp di spada a ghi veva lasàt un brut sen ta una da li sèis.
[288] “Puarèt” tal mòut che la peràula a vegneva ušada da me mari, puareta, che par ic al èra puarèt encja il plevàn di San Zuan o adiritura il Papa, puarèt, ca ni voleva cussì tant ben.
[289] Partìt par tornà in tal mont daj vifs.
[290] Stu sperà al sarès il sperà da la salvasiòn, par via che àltris a pensàvin che luj al fòs stàt danàt pa la so scomùnica.
[291] Se il vèscul di Cošensa al vès consideràt Diu no coma punitòu e basta, ma encja coma pari mišericordiòus, al varès forsi capìt che jò ì sarès stàt perdonàt.
[292] Il cadàvar di Manfrèit, invènsi, al è stàt butàt fòu da terèn consacràt, coma ca si ušava fà cuj scomunicàs.
[293] I scomunicàs a vegnèvin trasportàs cuj lumìns distudàs, coma cal è stàt il cašu cul cadàvar di Manfreit.
[294] Encja a un scomunicàt a ghi resta un pu’ di speransa di vignì perdonàt da Diu, basta ca si dimostri pentìt, coma ca’a da èsi stàt il cašu cun Manfrèit, puarèt. Dum spiro, spero, coma cal dis Vandelli.
[295] Al è costrèt a restà fòu dal purgatori par un toc di timp lunc coma trenta vòltis il timp cal era stàt in pecjàt.
[296] Li prejèris ca vègnin dìtis paj muàrs a pòsin riduši il timp che una puor’ànima a à di pasà tal purgatori
[297] La proibisiòn di tacà la so purificasiòn prima dal momènt prestabilìt, asumìnt che stu timp a nol vegnès scurtàt dal preà da la zent coma Costansa stesa.
[298] Coma ca crodèvin, par ešempli, i Manichej, che par chej i òmis (li fèminis par sigùr) a vèvin do ànimis.
[299] Par ešempli: cuant che jò i soj concentràt in tal lèši, i no mi rìnt cont che altri al stà susedìnt atòr di me.
[300] Il post indulà che i poès a pòsin tacà a scalà la montagna.
[301] Ducju poscj’ che ai timps di Dante a èra difìsil scalà.
[302] Tal sens simbòlic, li àlis ca ocòrin par zì sù’n ta stu scoj dal purgatori a sòn àlis di virtùt.
[303] Plumìn o plùmis.
[304] Virgìlio.
[305] Ta stu punt a finiva che fesura cuaši verticàl ca vèvin seguìt, e ta un plan mancu inclinàt a sòn rivàs.
[306] La riva da la montagna a varès, alòra, na’inclinasiòn di circa [45] gràdos.
[307] Il cjaminà tant pì svelt di Virgìlio al lasava il puòr Dante indavòu.
[308] Na volta sorpasàt un momènt di perìcul, al vuàrda in davòu, contènt di èsi al sigùr.
[309] Sicòma che i poès a sòn tal emisfèri dal sud, e a stàn vuardànt vièrs il levànt, Dante al jòt il soreli alsàsi a sinistra invensi di destra, coma ca susedarès s’al fòs tal emisfèri dal nort.
[310] Il soreli (spieli) al luminèa ducju doj i emisfèris, chel di sot e chel di parzora.
[311] Siòn = Gjerušalèm; crèt = il purgatori.
[312] Virgìlio a ghi ufrìs sta lesiòn di astronomìa al puòr Dante (cal somèa un puc insiminìt coma me) par dimostràighi coma che, jodùt da stu post chì, il soreli a si mòuf a la so sinistra.
[313] Cuant che chì di nu a è unvièr, il soreli al è a sud dal ecuatòu, e vicevèrsa.
[314] I Ebrèos a jodèvin—da la Palestina—l’ecuatòu a sud di lòu.
[315] Pì’n sù che ’l omp al và’n tal mont dal purgatori e pì li so còlpis a vègnin lišerìdis.
[316] Che di èsi poltròn.
[317] Bielaga al à spetàt fin a la fin da la so vita prin di pentisi di còu daj so pecjàs. A è par chistu che adès a ghi tòcja spetà fòu da la puarta dal purgatori.
[318] Il cjèl al à ben altri ròbis da fà che pièrdi timp cun prejèris ca no sòn sincèris.
[319] Un dal grup di Bielaga a si necuàrs che Dante al fà ombrena, come un cal è encjamò vif.
[320] Parsè no sotu pì rešolùt?
[321] Cuant ca si ’nrusìs di vergògna un al mostra—di sòlit—sinceritàt o pentimìnt; e par chèl al pol vignì perdonàt pì a la svelta.
[322] Almancu a lu varèsin cjantàt dut s’a no fòsin stàs interòs da Dante.
[323] Èco, chista a sarès na conferma ca no vèvin encjamò finìt da cjantà il Miserere.
[324] I spirs, curiòus, a vòlin che i poès a svèlin las rašòn da la so prešensa.
[325] Se na volta tornàt tal mont Dante al prejarà par lòu, li so pènis a vegnaràn scurtàdis.
[326] I vapòus impiàs a sarèsin li stèlis ca si jòdin colà di nòt e chej lamps ca iluminèjn li nùlis sul imbrunì in ta li sèris d’estàt. Tant che li stèlis che i lamps a si jòdin doma par un istànt.
[327] Ch’i ti vàs vièrs la to purificasiòn.
[328] A vòlin cal resti pì a lunc par cognosi cualchidùn par podej partà nuvitàs a la so zent cuant cal torna’n tal mont, cu la speransa che la zent ca sìnt li nuvitàs a prej par lòu.
[329] Ben nasùs par via ca sòn in via di otegni la so salvasiòn.
[330] I spirs a si fìdin da la volontàt di Dante di judàju—basta che la so volontàt a no vegni impedida da cualchi ostàcul.
[331] Che fasa dal’Italia ca è tal miès da la Romagna e il regnu di Napoli.
[332] Fan, o Fano, al sarès il post indulà che stu Jacu dal Cassero da Fan al è stàt soteràt.
[333] Jacu al sà che il siòr d’Èste a lu odiava: dopodùt, coma cal dìs Vandelli, Jacu a lu veva acušàt di èsi paricida. Però a nol varès maj crodùt che il so odiu al fòs stàt cussì intèns da falu copà.
[334] Chì, Jacu puarèt, a no ocòr pì cal rispìri. Mira e Oriaca a sòn visìn di Venesia.
[335] Boncont al vorès che Dante al preàs par luj par ridùšighi li pènis dal purgatori.
[336] La so puora vèdula.
[337] Na zona tal Cašentìn, tra Firense e Arès.
[338] Un convènt.
[339] Parsè che a stu punt l’Archiàn al sboca in tal Arno.
[340] L’ànzul bon al parta via l’ànima di Boncònt, lasànt il so cuàrp lì cal è. No podìnt vej l’ànima di Boncònt, il diàu a si la cjapa cul so puòr cadàvar.
[341] Il diàu al à tant control su li fuàrsis da la natura.
[342] I “gran zòuc’ a si riferìs a la giogana lasù taj Apenìns.
[343] L’Àrno al sarès stu flun real.
[344] Ca sarès la glera o savolòn o altra roba cal parta un flun in plena.
[345] Sta Pia, fèmina di un grant siòr, a somèa ca sedi stada copada dal so omp, o parsè cal pensava ca ghi fòs stada infedèl o parsè cal veva intensiòn di spošà n’altra fèmina, e Pia a ghi era di ostàcul.
[346] Anelada = dàt l’anèl; e in sèguit spošada. A si pòl notà che sicoma che ’l omp di Pia a si clamava Nel (Nello), la peràula “anelada a è ben sielzuda.
[347] Un zòuc di azàrt bašàt sul tirà daj dàdos.
[348] Al pensa e ripensa a sè cal varès podùt fà par vinsi. Nuja di insòlit, purtròp, in ta sta reasiòn.
[349] Plan plan a si lìbera di chej ca vorèsin vej un pus daj bès cal à vinsùt.
[350] L’Aretìn: un famòus magistràt di Arès; Ghin dal Tac al era na sorta di brigànt senèis; chel altri al era pur luj un nòbil Aretìn.
[351] Par vej na idea clara di duta sta zent, i sugerìs Vandelli. ’L importànt a è di tegni in mins che tant Federico Novèl che chèl di Pisa (Farinata, fì di Marzùc) a sòn muàrs copàs, prima, i pensi, di èsisi confesàs daj so pecjàs. A è par chèl ca stàn preànt Dante di racomandà la zent di scju puòrs muàrs di preà par lòu par scurtàighi li soferènsis dal purgatori.
[352] Di cjaša so gjavàt fòu = separàt dal so cuàrp.
[353] Chè daj Brabàns a sarès Maria, la fia di un duca di Brabànt, ca varès acušàt Pier da la Bròcja di vej tentàt di violentala, cu la conseguensa ca si sà. A si jòt da chistu cašu che stu tipo di acùšis a nol è dopodùt na roba tant moderna.
[354] Un tocùt da l’Enèide.
[355] Il judìsi divìn al resta sè cal è encja cuant che chej ca prèjn pa l’ànima di un muàrt a rìvin a ridùšighi a l’ànima il timp ca à da spìndi in tal purgatori, par via che encja sensa la so intercesiòn, prima o dopo l’ànima a zarès sù in tal paradìs lo stes, secont sè ca èra stàt stabilìt dal judìsi divìn.
[356] Chej ca preàvin paj muàrs taj timps di Virgìlio a no rivàvin a comutà la sentensa da la gjustìsia divina, par via ca èrin pagàns, e coma pagàns a no vegnèvin scoltàs da Diu, che li so preferènsis a li veva clàris.
[357] Prima di rivà in pica dal mont dal purgatori, Dante al jodarà di nòuf il levasi dal soreli.
[358] Chist’ànima a sarès che di Sordèl, mantovàn coma Virgìlio. Coma ca è clar da sè ca seguìs, Dante al fà di luj un sìmbul di amòu di pàtria.
[359] Il fren da li lègis Justiniànis ca varèsin da governà l’Italia, ma che invensi a no vegnin oservàdis (la sèla a è vuèjta).
[360] Prèdis, vèscui e pàpis, fèit il vustri còmpit, e lasàit che Sèšar al fedi il so. Il Vanzèli: Dèighi a Sèšar sè ca è di Sèšar, e a Diu se ca è di Diu.” (Matt.xxii.[21])
[361] Dal imperatòu Asburgo cal era al podej taj timps di Dante e cal trascurava l’Italia.
[362] La zent devota.
[363] L’imperatòu zà minsonàt.
[364] Dante al vòu che il cjèl a ghi dedi na buna punisiòn a la famèa dal imperatòu par vej trascuràt l’Italia. A stà di fat che, secont Vandelli, il imperatòu al vegneva stàt sasinàt cualchi àn dopo—in tal
[1308], sùbit dopo ca ghi era muàrt so fi.
[365] Tant Berto che Rodolf di Asburg a si’a dàt da fà pì’n ta li pars todèscjs dal impèr che’n ta chès taliànis (il ort dal impèr).
[366] Santaflou (Santafior) a sarès una contèa visìn di Siena ca steva zìnt a remengo par mans di Siena e dal Papa stes. I siòrs a sarèsin i cons e marchèis taliàns—zent coma ca èrin i Sùcars di San Zuan?
[367] Bandonada dal imperatòu, ma encja dal Papa, che’n ta chej timps là al era a Avignòn.
[368] Nol varèsia il volej divìn da interesàsi encja da la nustra puora Italia?
[369] Dante al è plen di ironìa, encja se sta ironìa a è amàra. Dante a ghi vòu ben a la so sitàt, ma pròpit parsè ca ghi vòu tant ben al è amondi crìtic da la so corusiòn.
[370] Ca no stenta a rangjàsi a mòut so.
[371] Dante a ghi dà una buna frecjada ai so fiorentìns che, secont luj, a àn la gjustìsia doma in taj làvris.
[372] La responsabilitàt di governà.
[373] Se Firense a era siòra, a no era doventada siòra par via onesta; e cussì a no mostrava nencja bon judisi. E la pàs? Firense a era sempri in lota cun chistu o cun chel’altri. Cussì chì a è tanta ironìa.
[374] Sparta.
[375] L’ironìa di Dante tal ušu di sta peràula a è clara.
[376] Taj ùltins mèis e àis.
[377] L’idea a è che dut chel viavaj di zent taj ufìsis pùblics, ca nol pòl èsi bon pa la salùt pùblica, al è caušàt dal fat che chej al podej a càmbin spes, e no in miej.
[378] Parsè che i so dolòus a rèstin, ca si zìri par chì o par lì.
[379] Virgìlio al è muàrt cuant che Otaviàn al era imperatòu, cualchi àn prima che Crist al vegnès a fà sè cal a fàt, permetìnghi a la zent di purificàsi in tal purgatori. Prin di Crist, chej coma Virgìlio a zèvin in tal Limbo.
[380] A Sordèl a no ghi pàr vera di èsi di front di Virgìlio e, plen di amirasiòn, a lu imbrasa di nòuf.
[381] Dante a ghi veva dita a Sordèl cal veva pierdùt il cjèl; e cussì Sordèl al pensa che Virgìlio al vegni dal infièr.
[382] Il Limbo.
[383] I frutùs a èrin muàrs prima di vignì batiešàs.
[384] Li virtùs sàntis a sarèsin la fede, la speransa e la caritàt. Li àltris a sarèsin li virtùs moràls e inteletuàls. (Vandelli)
[385] Qui ambulat in tenebris nescit quo vadat (Giov.XII.[35]), coma ca ni recuarda Vandelli.
[386] Il scur, o la mancjànsa da la lus dal soreli, al è da capì coma la mancjànsa da la gràsia divina, che sensa di chè pi’n sù no si riva.
[387] L’alegorìa a è clara. Par cjatà la strada justa a bišugna vej la lus da la grasia divina.
[388] Stu chì al sarès un imperatòu Asburgo ca si rìnt cont di vej trascuràt l’Italia, il “gjardìn dal impèr.”
[389] Secont Vandelli, Arrigo VII al veva provàt a risanà na Italia ca patìva amondi par via di guèris e par via ca mancjava di gjustìsia civìl.
[390] In vita, chistu e Rodolf a èrin nemìs, mentri che chì a vàn d’acordu pròpit ben.
[391] Moldava e Elba, fluns da la Boemia.
[392] Doj re, scju chì, ca si dàn consìliu.
[393] Cal sarès Filìp il Bièl.
[394] Vandelli al sugerìs che l’imàgin da la cuarda plena di virtùs e tegnuda atòr da la vita a è biblica. In ogni cašu, chel ben tresàt al è Pieri III di Aragona, e chel dal maròn al è Carlo d’Angju.
[395] Da pari in fì.
[396] Chej tre chì—il zòvin, Jacu e Federìc—a èrin fis di Pieri III di Aragona. Dante al à puc di bon da diši daj ùltins doj.
[397] Diu stes.
[398] Al contrari da li làudis ca ghi fà a Pieri III di Aragona, Dante al à puc di bon da diši encja dal Našòn, o Carlo d’Angju.
[399] Costansa a à pì rašòns di vantasi dal so omp, Pieri III, che li altri dos.
[400] Coma ca si voltàs vièrs Diu, dišìnghi che in Luj a era la so speransa.
[401] Dante al è a colp streàt da la prejèra di chist’ànima.
[402] Li pùntis celèstis.
[403] Dante a ghi dà coragju al letòu di trapasà il vel e entrà’n ta l’alegorìa di sti rìghis.
[404] Par simbolegjà la mišericordia di Diu.
[405] Da notà: il vert al è il colòu da la speransa, e la sensasiòn di velocitàt creada da sti rìghis a sugerìs la prontesa da la gràsia di Diu.
[406] Stu chì al sarès Nino Visconti, un so compaj, parìnt a la lontana dal famòus Cont Ugolìn.
[407] Sè che prin a no si jodeva par via da la distansa, adès, sul imbrunì, invènsi a si pòl jodi—un pensej, chistu, cal à alc dal paradosàl.
[408] Sti àghis a sarèsin chès ca sepàrin il mont dal purgatori da l’Italia.
[409] La vedula di Nino a veva bandonàt li fàsis blàncis (ušàdis—roba strana—da li vèdulis) par spošasi di nòuf cun Galeàs Visconti, cul cual a veva vùt pucja furtuna
[410] Sta vena di ironìa a sugerìs che encja tal purgatori a sòn bòis di cjapàsila cu li fèminis!
[411] Vipera = emblema daj Viscòns di Milan; gjàl = emblema daj Viscòns di Pisa.
[412] Dante a si mèt a vuardà vièrs il polo antàrtic, indulà che li stèlis a somèjn mòvisi pì a plan.
[413] Sti tre flamùtis, o stèlis, a sarèsin sìmbuj da la fede, speransa e caritàt. Li cuatri stelùtis dal pròsin tercèt a sarèsin li virtùs cardinàlis. (Vandelli)
[414] Li rìghis ca seguìsin a mètin in clar l’identitàt di chistu aversari.
[415] La prešensa dal madràs a sarès chì par indicà che encja a sta puòra zent dal anti-purgatori a ghi tocja sufrì li pènis da la tentasiòn!
[416] Da’ndulà ca tègnin protešùs dal mal chej ca stàn par entrà’n tal purgatori.
[417] Coràd al veva vùt cussì tanta cura daj sos che l’ànima so al veva trascuràt—e par chèl al è chì.
[418] La contrada daj Malspins a è cussì tant celebrada che la so fama a è cognosuda pì fòu da l’Italia che’n ta l’Italia stesa.
[419] Dante al ešalta la sioresa di scju bacàns e il so valòu di condotièrs.
[420] A somèa che stu “trist cjaf” (capo reo) al sedi stàt jodùt coma il demòni da cualchidùn, coma ’l amòu da la potensa da àltris, coma’l papa da ben àltris, e via di sèguit.
[421] Chista a è na referensa, abastansa intorgolada, ai sièt àis che, secònt i comentatòus, Dante al pasarà in taj poscj’ daj Malspìns, in ta la Lunigiana.
[422] Se il volej divìn a nol vès da cambiàsi—ca no susedarà.
[423] L’aurora stesa. Taj prins tersès, Dante—in ta un mòut abastansa fantašiòus—al dà n’idea di sè ora ca era cuant cal era stàt culpìt dal sun.
[424] Il scorpion?—I studiòus a no sòn sigùrs di cuala costelasiòn che Dante a si riferìva.
[425] Al momènt la nòt a era in ta la so tersa ora , ca vorès diši ca èrin pì o mancu li nòuf di sera.
[426] Ch’i eri di cjar e vuès, coma Adàm.
[427] I sinc a sarèsin: Dante, Virgìlio, Sordèl, Nin, e Coràt.
[428] Taj tìmps vècjus, secònt na storiuta contada da Ovidio, la sišila a era na fèmina trasformada in sišila par protèšila da la rabia dal so omp.
[429] Ganimèd, il pì bièl daj mortàj, al era stàt rapìt da n’àcuila e partàt lasù daj dèos dal Olimpo a tègnighi plens i so gos di ambrošia o di altra bevanda speciàl, che a scju dèos forsi a ghi plaševa pì di un bièl tajùt di bacò.
[430] Cal sarès chel post fra la sfera da l’aria e la luna.
[431] La mari di Achìl a lu veva platàt a Schir pròpit par ca nol zès na dì a Troja; ma il so tentatìf al era stàt invàn, coma ch’i savìn.
[432] Virgìlio.
[433] Stu chì al sarès chel post indulà cal veva conversàt cun Sordèl e’i àltris.
[434] Coma ca rišulta da chèl ca seguìs, l’entrada dal purgatori a someàva vierta da lì cal vuardava Virgìlio.
[435] Lùsia a è partida al stes momènt ca si’a sveàt Dante.
[436] Ah, letòu, considera sta pècja com’un neo ca ghi da rišàlt a la puresa dal me furlàn!
[437] Parsè che stu puartej al era cussì luminòus che vuardàlu dret in muša a feva mal.
[438] Sìmbul da l’aministrasiòn da la gjustìsia.
[439] I comentatòus di Dante a pènsin che scju tre scjalìns a raprešèntin la gradasiòn da la penitensa, da la contrisiòn inisiàl a la sodisfasiòn ca si cjàpa cuant ca si fà dal ben.
[440] Il diamànt al rafigurarès la soliditàt da la Glišia, secònt i comentatòus.
[441] Domanda, in altri peràulis, di vej l’asolusiòn par podej entrà’n tal purgatori.
[442] Mea culpa, etc.
[443] Na volta dentri dal purgatori, Dante al varà da purificàsi daj so pecjàs.
[444] Li do clafs dal regnu dal cjèl.
[445] Alegorìa: se sta claf da l’asolusiòn a no vèn ušada ben, alòra a no è vàlida l’asolusiòn.
[446] A mi par di capì chistu: la claf di oru a pol conferighi l’asolusiòn al pecjadòu pentìt; che di arzènt a è che ca vèn ušada, da li vòltis cun dificultàt, dal predi par otegni il pentimìnt dal pecjadòu, còmpit cal pòl èsi dur.
[447] Chel cal vuarda indavòu e cal torna a pecjà al pièrt la so gràsia.
[448] Tàrpea: il post indà che i Romàns a vèvin il so tešoru pùblic, cul tribùn Metèl ca lu custodiva—fin che Gjulio Sèšar a si veva imparonìt dal tešoru e mandàt via il Metèl. Cupiditas radix malorum est et—coma ca’è ben clar—erat!
[449] La mancjànsa di amòu sincèr pal ben, ca parta la zent al pecjàt, a spiega il puc ušu di sta puarta e il parsè ca’è cussì dirocada.
[450] La curnìs ca va sù pal mont dal purgatori a era da la stesa largesa.
[451] Pas tant voluda dal omp dopo che Adàm & Eva a èrin stàs butàs fòu dal ort terestri—pas in fin anuncjada dal ànzul Gabrièl.
[452] Virgìlio? La fuarsa divina? Ducju doj?
[453] I comentatòus a ni fàn recuardà la storiùta di Oza che, vìnt tocjàt l’arca, ca steva par colà, sensa il permès di Diu, al era stàt fulminàt a colp. (I vinu da considerà sta storiùta coma amonimìnt di no meti li mans in taj afàrs daj àltris, encja si pensàn di fa dal ben?)
[454] La vista e il sinti. Li imàginis a someàvin cussì vèris ca pareva ca cjantàsin sul seriu.
[455] David.
[456] Micòl a ghi li veva sunàdis par èsisi disvistìt in public, coma cal varès fat un mataràn o pajàso.
[457] Micòl, la prima fèmina dal re David; pa li so àriis di granda siora a era stada punida cu la sterilitàt.
[458] ’L imperatòu Trajan.
[459] Il smuàrs di un cjavàl.
[460] Li bandièris ca svualasàvin tal vint a tegnèvin rafigurada n’àcuila nera ta un sfont di colòu òru.
[461] I no vuej mancjàighi di rispièt, ma sta veduluta a no mi pàr pròpit sensa pretèšis.
[462] Diu stes, che dut al jòt—il pasàt, il prešènt e il davignì. Di nòuf cun rispièt: Ma a nol eše un puc masa limitàt, stu puarèt di Signòu, s’a nol pòl maj jodi roba nova?
[463] Ca no si à encjamò cambiàt in pavèa, o farfala.
[464] Asiòns.
[465] Pal amòu che Diu al à paj ànzui e par li stèlis.
[466] La sapiensa? Il sant spìrit?
[467] Chej encjamò vifs a varàn bišugna di tàntis prejèris par entrà’n tal purgatori.
[468] Chì an d’è di chej ca àn da purgà pecjàs pì grancj’ daj pecjàs daj àltris.
[469] Chej ca sòn plens di gràsia divina.
[470] Li ròdis stelàdis a sarèsin li sfèris celèstis.
[471] Taliàn.
[472] Minià.
[473] A àn pì colòu, pì vivacitàt.
[474] Mentri cal era vif, Oderìs al bramava pì di dut di èsi il miej minatòu dal mont.
[475] Prin da murì, cuant che encjamò al varès podùt vivi e, di conseguensa, pecjà, Oderìs a si veva pentìt e cambiàt il so mòut di vivi.
[476] Il genio di un artista—o la so fama—al dura amondi puc, se pì ca nol è seguìt da un periodo di mediocritàt.
[477] Dante chì al alùt a sè stes, pensànt sensa modestia cal sarà miej di Guido Cavalcanti.
[478] E cussì a è cu la Gloria dal omp, ca pasa a la svelta da un a un altri.
[479] Una alušiòn, chista, al firmamìnt stelàr, ca si mòuf pì a plan daj pianès e da la luna.
[480] Il soreli.
[481] Di disglonfà il so spìrit cal è plen di orgòliu o supiàrbia.
[482] A nol entra in tal purgatori.
[483] In efièt a si èra metùt lì in plasa a domandà la lemòšina ai so concitadìns par podej acumulà i bes ca ghi ocorèvin par liberà il so compaj. A no è da surprìndisi se un orgoliòus coma luj al tremava fašìnt chistu.
[484] Encja a Dante, una dì, a ghi farà vignì la stesa tremarola cal à provàt il Salvàn—e alòra al capirà il parlà scur.
[485] Gràsis a la so òpera di compasiòn, il Salvàn a si’a meretàt un post in tal purgatori. Basta un’unica òpera da li vòltis par fani meritèvuj.
[486] Cjaminànt insima di sti làstris, i parìncj’ daj muàrs soteràs sot a pòsin vej sempri prešìnt coma ca èrin prin di murì.
[487] Li làstris sot daj piè.
[488] Lusìfar stes, punìt pa la so supiàrbia sensa fin.
[489] I Gigàns a èrin stàs ridušùs a tocs da li saètis di Gjove stes.
[490] Un daj architès da la tor di Babèl.
[491] La pianura di Shinar, indà ca era stada costruìda la tòr di Babèl.
[492] Pal so orgòliu di vej sièt fiòj e sièt frùtis, Niobe a era stada punida da Latona ca ghi’u veva copàs dùcjus. Pal dolòu Niobe a si veva dopo trasformada in ta na statua.
[493] Par no vignì caturàt daj Filistèos, Saul a si veva copàt cul butasi’n ta la so spada. (Vandelli) Saul al era ebrèo ma al varès fat buna figura encja coma romàn!
[494] Aragna a era stada tramutada in ta un raj dopo ca veva sfidàt Minerva in ta l’art dal tesi.
[495] Roboàm al vèn punìt in ta che maniera chì par vej minacjàt i israelìs ca volèvin che luj ju judàs.
[496] E a stà di fat che Almeòn al veva adiritùra copàt so mari pa la vanitàt di vej acetàt na colana ca varès partàt a la muàrt dal so omp.
[497] Senacherib = re daj Asiriàns, copàt daj so fìs par vej par supiàrbia pierdùt na guera cuntra il re di Gjudea.
[498] Ciro al veva fàt copà il fi di Tamiri. Ic pì tars a ghi veva fàt tajà il cjaf a Ciro e butàt in ta na bota di sanc. Che Diu ni vuàrdi da fiòlis cussi!
[499] Olofèrnis, re daj Asiriàns, cuant cal steva combatìnt chej da la Gjudèa, al era zùt a finìla malamintri cuant che Gjudita a lu veva fàt namorà di ic e, coma ca susèit spes cuj maròus, luj al era zùt a pièrdi il cjaf par ic—e no doma par mòut di diši!
[500] L’umiltàt, sugerìda da chist’ultima imàgin, a ghi permeteva a Dante di penetrà in ta la veretàt da li ròbis cal jodeva rafiguràdis in tal pavimìnt.
[501] A s’insurièa, ogni tant, Dante, cuntra i grandòns di sta cjera!
[502] La sesta ora dal dì a à finìt il so còmpit. Cussì adès al è pasàt mišdì.
[503] Coma par domandàighi sè cal intindeva diši.
[504] La “ben guidada” a si riferìs, cun ironìa, a Firense.
[505] Cuant che a Firense a era pì onestàt.
[506] Zìnt sù par sta scjalinada a si si strufìna cuntra li parèis lateràls, ca sòn amondi rìpidis.
[507] Al purifichèa dal mal chej ca ghi vàn sù.
[508] Parsè che il mont dal purgatori a si streta sempri di pì pì’n sù ca si và.
[509] E cussì, ispiràt da la diresiòn dal soreli, Virgìlio al decìt ca bišugna proseguì a destra.
[510] Coma l’invidia, ca è sensa colòu, sbiadìda.
[511] L’espresiòn a si riferìs a sè ca susedeva in ta li plàsis, in front da li glìšis durànt li mèsis gràndis.
[512] La vista a ghi’è stada tant scurida da la so invidia da impedighi di jodi li ròbis coma ca varèsin da èsi jodùdis.
[513] Diu stes.
[514] Taliana.
[515] Il originàl (“s’i l’apparo”) a si visina di pì a “se jò i impari” cuj ca è. La sostansa, però a no cambia. Dante, a’ è clar, al intìnt diši che s’al sà di na tal ànima, al pol fàighi dal ben preànt par ic cuant cal torna’n tal mont.
[516] Tal sens che se la “sitàt vera” a è la sitàt di Diu, alòra a si è pelegrìns ( o in esilio) s’a si vif in Italia o in altri bàndis.
[517] Chej puarès di svuàrps sintàs in ta li bàndis di stu sìrcul a no pòsin jòdilu, ma a pòsin sinti i so muvimìns.
[518] Còlis = Colle, un paešùt da la Toscana, indulà che i Senèis a èrin stàs scunfìs daj Fiorentìns in tal [1269]. (Vandelli)
[519] Diu, vuarda cašu, al veva zà destinàt la scunfìta daj Senèis.
[520] Il mierli, da stupit, al vèn fòu d’unvièr ogni tant, crodìnt ca sedi za primavera.
[521] Ti vàs parlànt coma ca fàn i vifs.
[522] Tal prin ziròn dal purgatori, indulà ca patìsin i rogàns.
[523] Par via che ic, Sapia, a è in via di salvasiòn.
[524] Un puàrt in ta la Marema Toscana cal à vùt puc sucès; Diana a si riferìs a un flun che la zent a crodeva cal pasàs sot di Siena.
[525] Ogni comandànt cal crodeva di podej fà doventà grant stu puàrt di Talamòn. Sapia al dìs chistu cu na friguja di ironìa.
[526] Il Arno, che’n ta li bàndis di Falterona al è encjamò pisulùt.
[527] ’L Apenìn stes, dal cual Pelòu (Peloro) in Sicilia al è distacàt dal rest da l’Italia.
[528] La ploja stesa che dopo a implenìs i fluns.
[529] “Piòra” tal sens di bestia, coma ca ghi era capitàt ai compàis di Ulìs par via da la strèa Circe.
[530] Cjanùs ca sòn doma bòis da bajà.
[531] I Pišàns, ca sòn tant fùrbus ca no si làsin inganà da àltris. (Vandelli)
[532] ’L altri spìrit, chel di Rinieri. Chèl cal parla al è Guido dal Duce.
[533] A Dante.
[534] Persecutòus daj Fiorentìns.
[535] Firense.
[536] Par vej vùt tanta invidia (siminsa) i rivi apena apena a vej un post chì in tal purgatori. (A podarès èsighi zuda amondi pèšu!)
[537] Dal pur gust di vivi. Il teritori descrìt al sarès la Romagna.
[538] Ducju scju nòns—Lisio, Manars, Traversar, etc.—a èrin siòrs benjodùs da Dante, al contrari da la zentàja minsonada un puc pì’n sù.
[539] La memoria a è buna, ma di un intervàl di timp amondi curt.
[540] Grant contràst fra’l bièl mont di na volta e la realtàt asàj brututa dal dì di vuèj. Cussì al jodeva li ròbis Dante. A resta veretàt che “plus ca change plus c’est la….”
[541] Fìa (“rifiglia” tal originàl). A Bagnacjavàl a no si fàn pì fioj màscjus. (Vandelli)
[542] Maghinardo, capofamèa daj Pagàns.
[543] Par via che, muàrs i fioj màscjus a Ugolin a no ghi rèstin che fiòlis.
[544] Vandelli a ni recuarda che chìstis a sòn li peràulis che Caìn a ghi a dita d Diu dopo vej copàt Abèl: “omnis igitur qui inveneris me, occidit me.”
[545] Sè che Dante al intindeva in ta sti tre rìghis al resta un misteri.
[546] Là = tal purgatori; chì = lì cal stà scrivìnt il poeta—in Italia.
[547] I ràis a ni culpìvin tal miès da la muša. Chistu al è il sens da la espresiòn, abastansa strana, cal uša Dante—e chi uši pur jò, che di luj i mi fidi.
[548] Sensa altra zent.
[549] Purgatori XIV. [87].
[550] Se, savìnt il efièt da l’invidia, al avertìs àltris di no èsi invidiòus par no vej di zì a sufrì li pènis cal sufrìs luj.
[551] Ca si vòlin ben.
[552] Chì a para via la metàfora dal dišùn, tacada ta la linia [58].
[553] Supiàrbia e invìdia a èrin li do primi plàis; rabia, avarìsia, gola, lusùria, e musetàt a sòn che àltris sinc.
[554] I me vuj bramòus di jodi che ròbis nòvis cal steva par ufrì il ziròn nòuf.
[555] Maria.
[556] La fèmina di Pišistràt. La storia ca à di fà cun scju doj a vèn ripuartada dal scàmbiu cal seguìs sùbit sot.
[557] Stefan, chi lu recuardarìn coma San Stefan par èsi stàt martirišàt a Gjerušalèm.
[558] Li višions cal veva vùt a èrin “eròus” doma tal sens ca no fèvin part da la realtàt da li ròbis di ogni dì.
[559] Il fat che chì a cjàntin cun concòrdia al vòu diši che scju rabiòus a no’an pì che discòrdia che na volta a’an di vej vùt fra di lòu.
[560] A ghi sarà pusìbul sìntisi lo stes, sensa zì fòu dal fun—roba ca no podarèsin fa.
[561] Par che stràdis tortuòšis e plènis di dolòu dal’infièr.
[562] Cuant ch’encjamò ti èris in vita.
[563] Sintimìnt, chistu, che Marco al ripetarès encja—o forsi pì encjamò— al dì di vuèj, s’a si pensa a cers governàns ch’i vìn in ziru pal mont.
[564] Il dùbit su la corusiòn umana, che adès a si stà radoplànt dopo vej parlàt prin cun Guido dal Duce (Purg. XIV) e adès cun Marco.
[565] Cualchidùn al mèt la cauša da la corusiòn umana in tal cjèl, e àltris a la mètin chì jù entri la malìsia stesa di nuàltris—puora zent.
[566] I dùbis di Dante a dimòstrin cal vèn dal mont daj svuàrps.
[567] Si no vèsin libertàt di asiòn, alòra i no meretarèsin nè ’l infièr nè ’l paradìs.
[568] La sostansa di stu argumìnt: se encja i sìn influensàs da li stèlis (il cjèl) al inìsi, lo stes i sìn dotàs da la lus da la rašòn e da la libertàt di sièlzi fra’l ben e’l mal. Si sìn sàvius, in ùltin i zìn a sièlzi il ben. Si no—beh, Dante a ni’a ben fàt jodi li conseguènsis.
[569] A Diu stes. A è da oservà che par cjèl chì a s’intìnt diši li stèlis che, par cuant inflùs ca vèdin su la zent, a sòn sempri mancu potèntis dal creatòu.
[570] Prin ca ešìsti tal mont ch’i cognosìn. Fin a chel momènt lì, Diu al à godeva coma una cualchicjusuta ca ešisteva doma’n ta la so mins. A si pòl oservà da chistu che la nustra ànima, secont Dante (ca si baša, i cròt, su Tomàs d’Àcuina), a à na imortalitàt dopla: a’è imortàl dal momènt ca taca a vivi ta un cuàrp umàn; ma a è encja imortàl in tal sens ca è sempri ešistìda in ta la mins dal creatòu. A stu propòšit, a’è pur interesànt notà che il grant romàntic inglèis, Wordsworth, tal so poema “Intimations of Immortality,” al à ušàt il concèt da l’ànima ca taca a vivi duta plena di legrìa ta un frutùt coma indicasiòn che l’ànima a ešisteva encja prima cal nasès il frutùt.
[571] La guida o il fren al podarès èsi l’autoritàt da la glìšia ca ghi mostra la strada justa da seguì.
[572] Il re o imperatòu al pòl imponi che gjustìsia (la tor) necesària a rivà a otegni contentesa in ta stu mont e’n tal mont da vignì.
[573] Il papa al pòl medità su li scritùris, ma a ghi mancja la capacitàt di fàighi distinsiòn fra li ròbis mondànis e chès spìrituàlis.
[574] Seguìnt il ešempli dal papa, la zent a ghi và davòu doma da li ròbis di stu mont, trascurànt i bens spirituàj.
[575] Il papa e l’imperatòu, che insièmit a luminàvin tant la vita spirituàl che la vita di stu mont.
[576] La fuarsa politica (spada) e che spirituàl (pastoral) a sòn unìdis in ta la stesa persona—il papa.
[577] Ogni planta a si vèn a cognosi e apresà dal frut ca dà.
[578] La Lombardia, cunfinada daj fluns—ca ghi fàn riga.
[579] Federic II al era in lota cul papa par via da li guèris tra Ghibelìns e Guelfs.
[580] Un cal à cualchi colpa a no ocòr che chì al vedi riguàrt da la zent, par via che chì dùcjus a sòn plens di còlpis.
[581] Li funsiòns e fangu ca parta intòr.
[582] I Levìticos, prèdis dal pòpul israelita, a vèvin da dedicasi doma a ròbis spirituàlis. Par chèl a vegnèvin ešentàs dal eredità bens temporaj.
[583] Na volta a crodèvin che un farc al jodeva pa na pièl ca ghi cujerzeva i vuj. Na volta a crodèvin tanti ròbis stùpidis; no coma vuèj, ch’i ghi crodìn doma a ròbis vèris e jùstis e bièlis.
[584] Par so tendensa naturàl.
[585] Il ušignòu, ca ghi plašarès cjantà pì di ogni altri usièl. (La tristàta, secont i comentatòus, a sarès Progne che tant si veva rabiàt cuntra’l so omp ca veva copàt il so frutùt e dàt da mangjà al so omp! A sarà vera che “la donna è mobil,” ma fin a stu punt?)
[586] Stu “un” al sarès stàt un ministro dal re da la Persia cal era zùt a finìla crucifìs par vej tramàt cuntra i Israelìs.
[587] Fìa di Amata e dal re latìn. Chista Lavinia a ghi era zuda spoša a Enea, cuntra il volej da la mari che, amondi puc contenta, a si veva impicjàt. (Cussì a dìšin i comentatòus.)
[588] Chista a sarès la vous dal ànzul cal veva fàt duta che lus ca veva sveàt Dante.
[589] La me abilitàt di jodi.
[590] Fà’l ben ai àltris coma ch’i vorèsin ca ni fèsin a nu—sensa spetà di vignì preàs.
[591] Frutàn di sapiènsa, che Virgìlio ghi darà in ta chistu intervàl.
[592] L’amòu naturàl al è istintìf, posedùt da dùcjus, sensa sièlta; chel volùt al è dovùt a la volontàt dal indivìduo—cal resta responsàbil pa la so sièlta.
[593] Diu.
[594] I bens di stu mont.
[595] Dal èsi, o cuàrp, ca lu òspita.
[596] Diu.
[597] Chistu amòu dal mal a si manifèsta in tre manièris, coma spiegàt in ta li tersìnis ca seguìsin: chel dal supiàrbiu, chel dal invidiòus, e chel dal rabiòus.
[598] Chistu, i cròt, al à di èsi un vìsi amondi comùn. Fra ’l altri al è chel tipo di visi ca ghi dà il via a la trama di romànsos coma Il Cont di Montecrist. Se farèsini chej puòrs diàus di scritòus se la zent a fòs sensa vìsis? Provàn a pensà a na Divina Comèdia scrita in ta un mont indulà che la zent a’è sensa pècis!
[599] Al deriva cunfuàrt da l’idea da la ruvìna dal altri.
[600] Ben di stu mont, ca nol pòl dani contentèsa asoluta. (Però scju bens, sa càpitin tal momènt just, a pòsin zovà a fani contèns—e coma! Provàn a pensà, par esèmpli, a chel cašìn cal stà susedìnt tal Medio Orient, tra Israeliàns e Palestinèis. A si pol ben dìšighi ai Palestinèis (o ai Israeliàns) di no fa stupidàdis, di no zì a scalmanasi masa—o adiritùra suicidasi!—par rivà a otegni sè che, dopodùt, a sòn bens di stu mont: na cjàša, un toc di cjera da podej clamala sò, un stàt propri. Par lòu il vej sti robùtis a sarès sensaltri inìsi di granda contentèsa.)
[601] Taj tre sìrcui pì’n alt, Dante al vegnarà a cjatà fòu coma ca sòn cjastiàs i avàrs, i golòus e i lusuriòus.
[602] Chej ca no sàn un bièl nuja a vàn a fàsi mèstris.
[603] L’ànima a è stada creada cu la dispošisiòn di amà.
[604] La sostansa: Il vustri capì al à inìsi da ròbis estèrnis, che pal spìrit a dovèntin ogjès d’amòu.
[605] Il fòuc al tìnt di alsàsi sempri e di zì a finìla la sù in ta chè che i medievaj a clamàvin la sfera dal fòuc—e là, cu la so sostansa, al durarà par sempri.
[606] Par tiràighi fòu il mani di chista discusiòn “scolàstica” i racomandi Vandelli o altri comentatòus. La sostansa dal discòrs, però, a è che na virtùt—cualsìasi ca sedi—a si dimostra doma gràsis al so efièt, coma in tal cašu da li fuèis vèrdis ca fàn jòdj che un àrbul al è vif; o coma i colòus dal arcobalèn ca mòstrin ca stà plovìnt.
[607] Pì o mancu cussì: A no si sà da’ndulà cal vèn il prinsìpit dal nustri intelèt ne da’ndulà ca derìvin li nustri tendènsis a volej ben, a gustà il bièl, etc.
[608] Par via che chista inclinasiòn a’è istintìva—a no è derivada da sièlta lìbara.
[609] Di mòut che ogni prima inclinasiòn o vòja a zedi d’acòrdu cun ogni altra.
[610] Il ušu da la rašòn (la virtùt) al juda a fa filà dret ogni prin impùls.
[611] A è da oservà che Beatrìs a si metarà a discori di sta voja lìbara, o lìbar volej, pì’ndavànt, in tal paradìs.
[612] Cuant che i Romàns a jòdin il soreli a zì jù tra la Sardegna e la Corsica.
[613] Ilerda = la sitàt spagnola Lerida.
[614] Doj ešèmplis di premurošitàt. Coma cal nota Vandelli, il prin al è di caràtar spirituàl; il secònt, di caràtar temporàl.
[615] Il cori sensa pauša di scju spirs al è part da la so penitènsa.
[616] Il “tal” al sarès Berto da la Scjala, cal steva par murì; e so fì, coròt di cuàrp e di spìrit, al sarès Bepi, mal nasùt parsè cal era nasùt da na relasiòn adùltera. (Vandelli e àltris)
[617] A stàn rimproverànt i mus o acidiòus.
[618] I ebrèos, castigàs da Diu par vej dišubidìt Mošè. I erèdis dal Gjordàn a sarèsin i palestinèis. (Scju dìs chì a somèa che chej puòrs diàus di palestinèis a ricèvin encja lòu un bièl puc dal castìgu di Diu.)
[619] Chej ca no’an volùt seguì Enea fin a Roma, preferìnt restà in Sicilia.
[620] Par vej na buna spiegasiòn di sti rìghis, i sugerìs di consultà i comentatòus. In sostansa Dante al stà descrivìnt chel momènt, sùbit prin dal cricà dal dì, cuant che il scur al stà par zì via.
[621] Ècos di Circe chì, e’n ta li rìghis ca seguìsin.
[622] Beatrìs, secònt Vandelli; ma Dante al pòl vej intindùt Maria o cualchi altra personificasiòn da la rašòn, secont àltris.
[623] Coma un ca si tèn curvàt dal pensej.
[624] Lì ca vìvin i mortaj.
[625] Ca rafigùra i tre vìsis da l’avarìsia, la gola e la lusùria. (Vandelli)
[626] Cu la stesa energìa dal falcòn Dante al à paràt via a zì’n alt fin cal è rivàt tal plan dal ziròn pì’n sù.
[627] La strada ca parta al sest ziròn.
[628] Si sèis lìbars di zì sensa vej da sufrì il patimìnt di stà distiràs par cjera.
[629] Tegnèivi a destra, vièrs l’esterno.
[630] Il pentimìnt.
[631] Il plànzi stes.
[632] Ti’as di savej ch’i soj stàt Papa (“successor Petri”).
[633] Il nòn da la so famèa al deriva dal nòn dal flun—il Lavagna. Chel cal parla al è il Papa Adrian V, da la famèa dal cont di Lavagna. (Vandelli e àltris.)
[634] Neque nubent: la alušiòn a è al discorsùt fàt da Crist tal Vanzeli, indà cal dìs che in paradìs a no si è pì spošis nè di chistu nè di chel altri, ma ca si è dùcjus compàis.
[635] Vers [91], etc.
[636] Chèl dal Papa Adrian V, ca ghi à apena dita di parà via.
[637] Ai doj poès a ghi tocjava cjaminà visìn da la rocja par via che il percòrs al era dut plen di ànimis distiràdis.
[638] L’avarìsia.
[639] Ducju i altri vìsis.
[640] Secont Vandelli al sarà il “veltro” che a la fin al sbarasarà il mont da l’avarìsia. (Cfr. Inf. I, [101])
[641] La stala indà cal è nasùt Gjesù.
[642] Stu Fabrìsi al era un cònsul romàn cal veva (secont Vandelli) la virtùt amondi rara di restà puòr e onèst invensi di siòr e visiàt.
[643] Se Nicolò no ghi vès prejodùt la dote, sti frùtis a si varèsin butàdis a la malavita.
[644] Diu.
[645] La cjaša daj Capetìngis, ca’an seguìt i Carolìngis.
[646] Il me sanc, o miej, i me disendèns, ca sòn doventàs coròs in sèguit al matrimoni di Beatrìs Berlinghièr cun Carlo d’Anjou. Da sta uniòn il re al veva risevùt in dote la contèa di Provensa. (Vandelli e àltris.)
[647] Cul matrimoni di re Carlo.
[648] A si nota in ta sti rìghis na buna vena di sarcàsm. (Tomàs al sarès San Tomàs, mandàt in paradìs da Carlo stes.)
[649] Stu Carlo (di Valois) al à ušàt il tradimìnt coma arma, coma Gjuda. In Italia al à judàt i Neris cuntra i Blancs di Firense. (Robuschi)
[650] Carlo II, fàt prešonej in tal golf di Napoli, al veva “vendùt” so fia par profit. (Robuschi)
[651] Rešidensa dal Papa Bonifas VIII.
[652] Fra i cuaj al sarès Filìp il Bièl, cal sotomèt il papa a na pasiòn coma chè di Crist stes.
[653] Filìp il Bièl, fra ’l altri, al fà fòu i bens daj Templàrs. (Robuschi)
[654] Diu a nol sfoga sùbit la so rabia, coma ch’i farèsin nuàltris, ma al speta il momènt just.
[655] Durànt il dì a cjàntin ešèmplis di virtùt; di nòt, ešèmplis contràris.
[656] Pigmaliòn al veva copàt so cugnàt Sichòt (Sicheo) par vej il tešoru.
[657] Ugo Capèt, chel spìrit cal à apena finìt di parlà.
[658] Delo, la išula indulà che Latona a veva parturìt i so doj fiòj Apol e Diana (il soreli e la luna).
[659] Cašu stran: Pròpit mentri ch’i staj par bati sta riga, i sìnt Cecilia Bartoli ta la radio ca cjànta Gloria in excelsis Deo. Stranìsin cašu. Par stu cašu stranìsin e par ducju i cašus stranìsins ca susèdin tal mont (basta ca sèdin bièj) ca ghi zedi pur gloria in excelsis Deo!
[660] Secònt il Vanzeli, chista a sarès che fruta ca à risevùt na aga ca ghi’a cjòlt ogni sèit in cambiu di na gota di aga par copàighi la sèit dal puòr Gjesù.
[661] Tornàt fòu tra i vifs.
[662] Virgìlio a ghi fà al spìrit un salùt cal và d’acòrdu cul salùt fàt dal spìrit stes.
[663] I sèns a sòn i “P” segnàs su la front di Dante.
[664] Clot, una da li Pàrchis ca fìlin i destìns da la zent.
[665] Il mont di scju spìris.
[666] Dut sè ca susèit chì’n tal purgatori a seguìs un òrdin divìn.
[667] ’L arcobalèn (Iride) cal cambia pošisiòn a seconda dal muvimìnt dal soreli.
[668] Il volej stes di zì in sù al è in sè stes font di plašej par l’ànima.
[669] L’ànima a vorès zì sù, ma la gjustìsia divina a la custrìns a sufrì la necesària punisiòn pa la so inclinasiòn al pecjà.
[670] Sèit dimostrada dal cjantà daj purgàns cuant che n’ànima a si libera da li so pènis.
[671] Stasio, chel cal parla sti rìghis, al era cognosùt coma poeta in taj timps di Crist. (Robuschi)
[672] Secònt Vandelli, Dante a si sbàlia: Stasio al era napoletàn, no tolosàn.
[673] Dopo vej scrìt la Tebaide, Stasio al era muàrt mentri cal scriveva la Achilleide.
[674] Su di me e intòr di me.
[675] Ca sarès l’Eneide.
[676] Ta stu ešìlio.
[677] Pa la zent pì onesta e spontanea a ghi’è dur tègnisi dal ridi o dal planzi, encja se l’ocašiòn a dišarès ca nol è il momènt just par ridi o planzi.
[678] Se dut il grant lavoru ch’i ti stàs fašìnt al è pal ben da la to ànima.
[679] Stu ànzul a ghi à apena scancelàt da la front il cuìnt P (o pecjàt) che Dante al veva intajàt ta la front.
[680] Li peràulis da la beatitùdin (Beati qui esuriunt et sitiunt iustitiam…) cjantada dal ànzul. (Vandelli)
[681] Virgìlio al veva zà sintùt Gjovenàl parlà ben di Stasio; e adès, il èsi in compagnìa di un tipo geniàl coma Stasio a ghi farà someà pì curta la strada ca’an da fà.
[682] Avàr.
[683] Dante e Virgìlio a’an par prin cjatàt Stasio in tal sìrcul daj avàrs.
[684] Il sens al è che se Stasio a nol vès lešùt, e capìt, li rìghis di
Virgìlio, al sarès cal sufrìs li pènis dal’infièr cul rest daj avàrs
(Inf. VII, [25]-[35]). Chì, però, a somèa ca sedi un problema. Li rìghis di
Virgìlio, ripuartàdis da Stasio, a no sòn idèntichis da li rìghis di
Virgìlio ripuartàdis in ta l’Enèide. (Vandelli, etc.)
[685] Pecjàs.
[686] Tošàs a zero, coma che’n tal infièr a sòn descrìs chej che’n vita a vèvin masa largesa o prodigalitàt.
[687] A no’an savùt pentisi nè in vita nè in punt di muàrt.
[688] Coma, par ešempli, a susèit tal cašu da la largesa (o prodigalitàt) ca è oponuda a l’avarìsia.
[689] Sti peràulis a ghi dimòstrin a Virgìlio che Stasio a nol era par nuja avàr.
[690] Cansòns bucòlichis. La referensa a è di Virgìlio, che chì a ghi stà fašìnt n’altra domanda a Stasio.
[691] La muša da la storia, ca ispirava Stasio.
[692] Par meretà la salvasiòn a no basta fà dal ben in tal mont; a bišugna pur vej fede. (Chej in vena calvinista a sarèsin amondi d’acordu.)
[693] Stasio a si riferìs a na sorta di profèsia fata da Virgìlio in ta una da li so òperis.
[694] Par gràsia to i soj doventàt….
[695] Stasio a si riferìs al episòdi da la Tebaide cal descrìf il rivà daj Grecs taj fluns visìn da la sitàt di Tebe.
[696] Omero.
[697] Il Mont Parnàs.
[698] Caràtars, chìscjus e chej da li rìghis ca seguìsin, cjantàs da Stasio in ta li so òperis.
[699] Puarèta par sigùr: dopo vej jodùt murì ducju i sòs, il so maròus pur, a era stada condanada a muàrt da Creonte, insièmit cun so sòu Antigone. (Vandelli)
[700] A sòn apena rivàs tal sest sìrcul.
[701] Cuant ch’i eri frut (a si parla di pì di miès sècul fa) a era abastànsa comun a San Zuan di ušà la peràula “moràr” par descrivi un àrbul di cualsìasi sorta. Ma chè, a si sà, a era l’època daj cavalèis e da li mòris, e ogni època a vèn rifletuda in tal so vocabulari.
[702] Tal sens che li ànimis afamàdis dal purgatori a no podaràn permètisi di mangjà li “mòris” di stu moràr.
[703] I sugerìs di consultà i pensèis di Vandelli a stu riguàrt.
[704] In ta la bibia, il profeta Danièl al veva rifiutàt di mangjà, ma in compèns a ghi era stada conferìda na granda cognosensa da li ròbis.
[705] Chì, in tal me post, di cavalètis d’estàt an d’è tàntis; ma i preferìs lasàlis ca saltusèjn pitòst che mangjàlis, encja se cussì fašìnt i vaj a sacrificà l’ocašiòn di implenimi di Gloria. A no’è da esclùdi, però, che se par un toc a si vès da sopravìvi mangjànt doma, o cuaši doma, cavalètis, a si zarès a vej da li bièli višiòns; roba, forsi, da fàighi invidia al stes Zuan Batista.
[706] Chè ca si fà cul sclop, no cuj madòns.
[707] Virgìlio al sugerìs che sti puòri ànimis a pròvin, cul planzi e cjantà, a liberasi daj vìncuj ca ju tègnin leàs in ta stu post.
[708] Erisitòn al era stàt punìt cu na fan insasiàbil, tant che a la fin al veva tacàt a rošeàsi il so stes cuàrp.
[709] Se Dante al uša “como” par “coma,” alòr i no mi sìnt tant mal a ušà “com” par “coma” nencja jò.
[710] La so vòus.
[711] Cuant che cul sanc da la so vena a ni’a partàt a la redensiòn.
[712] I comentatòus: tal antipurgatori, indulà che il timp da pecjadòu durànt la vita al vèn doplàt prin da entrà tal purgatori stes.
[713] Dal antipurgatori, indà ca sòn chej ca àn spetàt masa timp prima di pentisi.
[714] Forèis al è abastansa sarcàstic tal descrivi la mancjansa di pudòu in ta li fèminis da la Firense cal à lasàt.
[715] A si àja maj jodùt fèminis che par fàighi ritegni il so pudòu a era necesàri creà disiplìnis spirituàlis o civilis? Se’l dišarèsia il puòr Farnèis s’al vès di fà na pasegiàta ta spiàgis coma che di Lignàn al dì di vuej? A ghi vegnarès ingrìsul!
[716] Prin di dut a zaràn a sufrì chej che adès a sòn encjamò frutùs sensa barba.
[717] Par via che Dante, esìnt di cjar e vuès, al fa ombrèna.
[718] La luna, Diana, sòu dal soreli, o Apol.
[719] Ca seguìs Virgìlio.
[720] Stu mont, cal sarès il purgatori, al vòu liberasi di Stasio e mandalu’n ta la strada dal paradìs.
[721] L’ànima di Stasio, ca stà proseguìnt a plan par restà insièmit cun Virgìlio, chèl che “cun me’l và.”
[722] Bonagiunta in tal originàl.
[723] A si trata chì di Papa Martin IV.
[724] Secont Vandelli stu Papa a si la godeva a mangjà bišàtis dopo vèilis ’nnegàdis tal vin (vernaccia) e rustìdis. Insoma, al era un gološòn di un papa, e basta.
[725] Par vej na cognosensa pì buna di scju nòns, e àltris, i sugerìs Vandelli o altri comentatòus.
[726] Ta la bocja.
[727] Tal sens di cunsumà.
[728] ‘Donne ch’avete intelletto d’amore.’
[729] Li ultimi sèis rìghis e chès ca seguìsin a descrìvin la sostansa di chel tipo di poešia o di scrivi cal vèn celebràt coma “dolce stil novo.”
[730] Tal originàl: “dittator” = ’l amòu.
[731] I tornaràj prin cul dešideri che in realtàt. La riva a sarès un post tal Tirèn indulà ca si riunìsin li ànimis par vignì trasportàdis tal Purgatori.
[732] Stu “puòr diàu” al sarès Corso Donati, fradi di Farèis. Secont il fradi, Corso Donati a somèa cal sedi stàt in part responsàbil dal “spolpamìnt” di Firense, descrit pì’nsìma.
[733] Li sfèris celèstis.
[734] Coma ca fà la zent cuant che zà a sà ca no pol vej sè ca vorès vej.
[735] I centàuros, ca vèvin un pet di omp e un cuàrp di cjavàl. Tant chistu che ’l ešempli daj ebrèos cal seguìs al è un ešempli di gološitàt punida.
[736] I guadàis, i cròt, a sòn li pènis ca sufrìsin, che cul zì ’ndavànt ju purificarà.
[737] Sta pluma dal ànzul a ghi neta via il pecjàt da la gološitàt a Dante.
[738] Chej ca s’intìndin di astrologìa a capìsin a volo che Dante al vòu diši ca sòn li doj dopo di misdì. Chej che di astrologia a s’intìndin puc, coma me, a sòn conseàs di consultà i comentatòus.
[739] Rivànt fin a vièrzi (il àt) la bocja par parlà.
[740] Na domanda amondi sensìbli. La risposta a ghi vèn data in ta in li rìghis ca seguìsin.
[741] Tal sens che Dante al podarès alora capì coma ca è pusìbul dimagrì, par rašòns ca no’an nuja a che fà cu la mancjansa di roba da mangjà.
[742] Il sanc cal scòr in ta li vènis di una part dal cuàrp al và a trasformasi in ta la part stesa.
[743] Ta stu “natural vasèl” a si mìscjn il sanc dal omp e chel da la fèmina.
[744] Il sanc da la fèmina al è pront a ricèvi il sanc dal omp, cal è pront a operà.
[745] I sugerìs di consultà i comentatòus par vej na idea pì clara di chista spiegasiòn “scolastica” di sè ca susèit dal momènt dal concepimìnt in sù.
[746] A è clar, chì, che il sanc maschìl al domina. I cròt che certi feminìstis di vuej a ghi darèsin na buna tirada di orèlis a Dante e a Tomàs d’Acuina e a Aristòtil e a dùcjus chej ca la pensàvin cussì in ta chej timps lontàns.
[747] La referènsa chì a è al filošofo antìc Averroe che, secònt li rìghis ca seguìsin, al insisteva che ’l intelèt al era superàt da l’ànima. (Vandelli, su chistu punt al dà na buna spiegasiòn.)
[748] Par vej n’idea pì clara da la fušiòn da li divièrsis pars da l’ànima (vegetativa, sensitiva e rasionàl) a zova consultà i comentatòus. A è da oservà, però, che l’idea che ’l embrio al vegni dotàt di ànima “rasionàl” a vèn scartada daj filòšofos di vuej, da John Locke in cà.
[749] La referènsa chì a è a che part da l’ànima ca resta atìva encja dopo la muàrt.
[750] In particulàr li facoltàs vegetatìvis e sensitìvis, a rèstin calmùtis; mentri che li facoltàs inteletìvis (memoria, etc.) liberàdis dal cuàrp, a dovèntin encjamò pì ben gusàdis.
[751] L’ànima, che chì si si’èra sofermada, a deva forma umana a l’aria. Interesanta chista teoria da l’ànima, ca à ešistensa prima dal cuàrp, e che di fat a ghi dà forma al cuàrp.
[752] Chistu a à dita Maria cuant che ’l ànzul a ghi veva dita ca varès vùt un frut; “Quomodo fiet istud, quoniam virum non cognosco?” Domanda abastansa naturàl.
[753] Il velèn.
[754] Scju spìris a pòsin purificasi doma restànt lì, dentri da li flàmis.
[755] Tal sens generàl da li zònis cjàldis dal Nordafrica.
[756] Par fasi amà da un toru, Pasife a’è entrada ta na vacja di len. Da sta union al è nasùt il Minotauro.
[757] Vandelli al cròt che sta siora a è la Madona; Robuschi al dìs ca è Beatrìs. E jò? Jò’i cròt che sta gràsia a posi èsighi conferìda doma da la adòna—o da Beatrìs cu la gràsia da la Madona.
[758] L’idea che na persona urbana, civilišada, nòbil, a resti culpida (o maraveada) dal straordinari par mancu timp dal cjargnèl (=montanaro) a è, secònt me, un cumplimìnt tant pì grant pal cjargnèl che pa la persona “nòbil.”
[759] Sèšar, coma chej spìris descrìs uchì, al veva pecjàt di sodomìa, e par chèl al vegneva clamàt “regina.”
[760] La so vergogna a asìst li flàmis in tal so viàs di purificasiòn.
[761] Pasife, zà minsonada’n tal vers [41].
[762] Guinišèl, ca ghi’a dàt il via al “stil novo,” al sarès sens’altri dut invidiòus di sta me prova “volgàr” in furlàn.
[763] A è miej consultà i comentatòus par vej na buna idea da la storia di Licurgo, da la so fèmina e daj so fiòj. Chì a’è da notà che Dante al è tentàt di cori vièrs di Guinišèl, pal ben ca ghi voleva, ma al è trategnùt da li flàmis ca cujèrzin Guinišèl.
[764] Cussì a si riferìs Dante al Guinišèl, che di luj a si considera disèpul.
[765] Il miej fabri dal “dolce stil novo” al sarès Arnalt Daniel; chèl crodùt pì avansàt al sarès Girault de Borneil, un famòus poeta provensàl. (Q.v. i comentatòus.)
[766] I “stùpis” minsonàs in ta stu vers a èrin èncja da l’opiniòn che li òperis di Guiton d’Arès a fòsin fra li miej.
[767] Scritòus coma Guinišèl, sensa parlà di Dante stes, a raprešentàvin tant miej il “bièl stil nòuf.”
[768] Arnalt Daniel, zà minsonàt tal vers [115], ca si esprimarà in provensàl fra cualchi riga.
[769] A è ben clar che il provensàl al è cušìn dret dal furlàn.
[770] Il ànzul a ghi aparìs al tramònt. Par na descrisiòn detaliàda su chista determinasiòn di Dante in riguàrt a l’ora, i sugerìs i comentatòus.
[771] Vanzeli di San Matèo, v.[8].
[772] Al è doventàt pàlit coma un muàrt.
[773] Sti rìghis a sugerìsin che Dante al veva vùt ocašiòn di jodi zent condanada vignì brušada viva.
[774] La storiuta di Tisbe e Piramo, na sorta di Romeo e Gjulieta pre- Shakespeariana, a’è contada da Ovidio in ta la so Metamorfoši.
[775] Fin a stu punt, i tre a vèvin cjaminàt in fila indiana, cun Stasio in tal miès.
[776] Indà ca tacava la scjala ca partava al paradìs terestri.
[777] Al era zùt a durmì—o tramontàt.
[778] Citerea = Vènere.
[779] Lia, prima fèmina di Jacob, chì ušada da Dante coma sìmbul da la vita ativa. (Vandelli) La corona ca si met in tal cjaf a è na corona fata di buni òperis.
[780] Rachel, seconda fèmina di Jacob, a è chì ušada coma sìmbul da la vita contemplativa.
[781] I splendòus dal vers [109] a crèjn stu efièt.
[782] Chès temporàlis.
[783] Làsiti guidà da sè ca ti par just.
[784] Beatrìs.
[785] “Chej” a sarèsin i flòus, àrbuj, e’l rest di stu post. Virgìlio, duncja, a ghi dà la sièlta di ušà stu timp in ta la vita contemplativa (stànt sintàt) o ativa (cjaminànt fra flòus e àrbuj.)
[786] Su di tè i conferìs il podej temporàl e spirituàl.
[787] Sicoma ca era matìna, l’ombrena dal mont dal purgatori a vegneva butada vièrs ovest, par là ca si pleàvin li ramàsis.
[788] Visìn di Ravena.
[789] Ta stu post al è sempri il mèis di maj, cu li so gràndis bielèsis primaverìlis.
[790] Divièrsis interpretasiòns di sta riga a sòn pusìbulis. Robuschi e àltris a cròdin ca sedi Proserpina ca pièrt la primavera (i flòus ca steva cjolìnt sù). Jò invènsi i cròt che al momènt dal rapimìnt par man di Plutòn, Proserpina (la primavera) a pièrt so mari (la cjera, la natura) par via ca vèn trasportada tal mont di sot; mentri che Cerere (la mari), pierdìnt so fia, a pièrt la primavera stèsa.
[791] Cupid.
[792] Tal sens che Cùpid di sòlit al culpìva àltris, no so mari, che stavòlta al veva fat namorà di Adòn.
[793] Chè di Serse a è na lesion che al dì di vuèj a varèsin da tegni in mins chej tipos coma Bush mentri ca si preparing a invadi il Iraq, pensànt, coma Serse, che sbarasàsi di Saddam Hussein a sedi na roba da nuja e sensa nisùna conseguensa negativa.
[794] Chìstis a sarèsin localitàs ta li do bàndis dal Elespònt; Leandro al era costrèt a nodà da un post al altri par zì a cjatà la so amànt, fin che a un bièl momènt a si’a ’nnegàt.
[795] Il Letè.
[796] Il Salm XCI, cal dis fra l’altri quam magnificata sunt opera tua, Domine!
[797] Dante a si riferìs a li peràulis di Stasio (Purg. XXI, [43]….) cal veva dita che cà a no si varèsin cjatàt cambiamìns di timp.
[798] Diu al pol cjatà e amirà la perfesiòn doma in sè stes.
[799] Da l’entrada in sù, il purgatori al è lìbar di chej turbamìns ca crèjn chì di nuàltris l’aga e la cjera.
[800] Ca sarès la nustra cjera, no chè dal alt dal purgatori.
[801] Di là—tal nustri mont—stu frutàn (dal àrbul dal ben e da mal?) a nol ešìst.
[802] Tal cors da la purificasiòn a bišugna che na ànima a si dismintièj daj pecjàs ca’a cometùt e ca si recuardi doma dal ben ca à fàt.
[803] Il gust da l’aga di Letè e di Enoè.
[804] Ognùn daj poès di na volta, chej ispiràs in tal Parnàs. Fra chìscjus a sarèsin encja Virgìlio e Stasio; e a’è par chel che Dante, ta la prosima riga, a si volta vièrs di lòu.
[805] Dante al veva cjòlt i so vuj da la bièla Matelda doma par un momentùt.
[806] A sarès bièl savej se Dante al ušarès li stesi espresiòns encja vuèj cuant che la potensa feminista a è tal che’n ta un sens no tant indirèt a parta parfìn a guèris coma chè da l’Afghanistan par liberà li fèminis dal so vel.
[807] Il sun da la melodìa minsonada tal vers [22].
[808] Li Mùšis.
[809] Vigìlis.
[810] Dante al uša il Elicòn, il post indà ca stàn li Mùšis, invensi da li fontànis—o rišultìvis—Aganipa e Ipocrina—ca vègnin fòu dal Elicòn. Il sens al è che Dante al vou bevi da li àghis di sti fontànis par otègni la ispirasiòn ca ghi ocòr par continuà.
[811] Il rest da li Mùšis.
[812] L’ogjèt percepìt da pì di un sens e che, di conseguensa, al pol inganà un daj sens, coma cal ingàna il sens da la vista in ta stu cašu chì.
[813] “Àt” = forma, aspièt. (Dante a si veva visinàt ai àrbuj cussì tant ca nol podeva pì vignì inganàt in ta sè cal jodeva.)
[814] Chista “virtùt” a sarès che facoltàt inteletuàl ca ghi permèt a la rašòn di percepì la veretàt da li ròbis.
[815] Matelda.
[816] Tal nustri mont.
[817] Dal flun Letè, che i poès e Matelda a stàn percorìnt.
[818] Li flamùtis a someàvin pinej.
[819] Li sièt lìstis a rafigùrin i sièt regaj dal sant spìrit: il savej, ’l intelèt, il bon consej, la fuarsa, la siensa, la pietàt, e il timòu di Diu. (Vandelli)
[820] Li strìchis coloràdis lasàdis da li flamùtis a sòn iridàdis, coma cal è ’l arcobalèn o ca sòn i sircuj che ogni tant a si jòdin atòr da la luna. (Delia)
[821] Dante a nol à la capacitàt di jodi cussì lontàn coma cal pòs il spìrit di Diu.
[822] Secont Vandelli, scju vincjacuatri vecjus a raprešèntin i vincjacuatri lìbris dal Vecju Testamìnt.
[823] Cussì al saluda Maria ’l arcànzul Gabrièl.
[824] Coma che’n tal cjèl na stela a cjoj’l post di n’altra.
[825] Sìmbul daj cuatri lìbris dal Nòuf Testamìnt.
[826] La descrisiòn di Dante a deriva in part da Ezechièl e in part da San Zuan da l’Apocalìs.
[827] Il grifòn, a ni recuarda il Vandelli, al è un sìmbul amondi adàt par raprešentà Crist: Crist al à cualitàs divìnis e umànis, coma che il grifòn al è un puc àcuila e un puc leòn. Il cjar al raprešentarès la Glišia.
[828] A è da notà che la part dal grifòn ca raprešènta il divìn a’a la corispundensa àcuila/òru, il pì maestòus daj usièj e il pì presiòus daj metaj. La part umana (il leòn) a è in blanc e in ros.
[829] ’L amonimìnt che, coma ca ghi’a susedùt a Fetòn, cussì a podarès susèdighi al Papa s’a nol vès da guidà ben il cjar da la Glišia.
[830] Li tre fèminis a raprešèntin li tre virtùs teologàlis: la rosa = la caritàt; la verda = la speransa ; la blancja = la fede.
[831] Li cuatri virtùs cardinàlis: la prudensa (= chista), la gjustìsia, la fuartesa e la temperansa. (Vandelli al esplora al lunc il valòu simbòlic di sti aparisiòns.)
[832] San Luca e San Pauli, secont i comentatòus.
[833] La natura a veva fat Ipocrate pal interès daj òmis (chej nemàj ca sòn i predilès da la natura—coma ca crodèvin na volta).
[834] Stu altri vecju al sarès San Pauli, cal mostra cu la so spada il grant podej da la peràula di Diu.
[835] San Zuan, il autòu da l’Apocalìs. A somèa cal durmìsi; ma in realtàt al è tegnùt ben sveàt da li so višiòns.
[836] I ultins sièt minsonàs.
[837] Ca èrin vistìs in blanc.
[838] La caritàt, ca supuarta il Nòuf Testamìnt, a è raprešentada in ròs; la fede dal Veciu Testamìnt in blanc.
[839] Diu stes, tal Empireo, ma encja chel complès di cjandelièrs, etc., zà descrìt.
[840] Il setentriòn pì bas (l’Orsuta cu la stela polar), cal guida il marinàr.
[841] Di matina bunòra, cuant che’l soreli apena apena al vèn sù, al è velàt da vapòus ca ni permètin di vuardalu a vuj nùs.
[842] Un amòu cal và ’ndavòu un bièl puc, coma che Dante al conta in ta la so Vita Nuova.
[843] Dante a nol veva nencja nòuf àis cuant cal veva jodùt Beatrìs pa la prima volta.
[844] Una cuantitàt amondi pìsula (un otàf di un’onsa).
[845] Dùtis li bielèsis dal paradìs terèstri, pierdùdis da Eva, a no bàstin par tègnimi dal planzi.
[846] Chista a è in realtàt l’unica volta che il nòn di Dante al è minsonàt in ta la Comèdia.
[847] Fuèis dal ulìf, ca ghi èrin sàcris a Minerva.
[848] La font a sarès il Letè stes.
[849] La Slovenia dal dì di vuèj.
[850] Il paìs cal pièrt ombrena al sarès ’l Egìt, o altri paìs nordafricàns, indulà che ogni tant il soreli al è cussì dret in parzora daj ogjès ca ghi stàn sot che chej a no fòrmin nisùna ombrena.
[851] Cal sarès il cori da li sfèris celèstis.
[852] I ànzui ca vèvin dimostràt compasiòn pal puòr Dante.
[853] Beatrìs e i ànzui.
[854] Tal originàl il ecuivalènt di “zovenùt” a sarès la “vita nova” di Dante.
[855] Chista a sarès la condisiòn dal puòr Dante cuant che par prin i lu jodìn al’inìsi dal Infièr, cunfùs e pierdùt in tal bosc scur.
[856] Al è restàt lì imbacuchìt, cu la bòcja vièrta ma sensa èsi bon di diši nùja.
[857] Beatrìs a è muarta cuant ca veva [25] àis.
[858] Sens: La lama ca dovarès punì il pecjadòu a vèn smusada dal intervegnì da la mišericordia divina.
[859] Tal e cual di chej ch’encjamò a ghi fàn part dal mont da li ròbis fàlsis.
[860] Beatrìs a ghi stà dišìnt a Dante ca nol veva da vej pierdùt timp a zì in sercja di chej plašèis di stu mont, coma par ešempli il plašej sesuàl.
[861] Colps o avìs di perìcul.
[862] Il vint nostràl al sarès il vint da la tramontana; chel altri al è il vint da l’Africa.
[863] Riferìnt a la so muša coma “barba,” Beatrìs a ghi fà recuardà a Dante ca nol è pì un frutùt. E luj a si sìnt mortificàt.
[864] Stu èsi in do natùris al è il grifòn—mieša àcuila e miès leòn— sìmbul da la dopla natura di Gjesù Crist.
[865] L’aga dal Letè a lu purìfica e a ghi cjoj la memòria daj so pecjàs.
[866] Chìstis a sarèsin li virtùs cardinàlis, che cul so fà a dimòstrin di volej protèšilu.
[867] Indulà ca fòrmin una da li costelasiòns.
[868] Dal inìsi, alòra, Beatrìs a era stada dotada di dùtis li virtùs.
[869] Li virtùs teologàls (caritàt, speransa e fede) ca ghi daràn na man a Dante par jodi li veretàs rivelàdis pì benòn.
[870] Taj vuj di Beatrìs.
[871] Coma za minsonàt, il grifòn al è stàt destinàt a rapresentà il Crist in ta la natura umana e che divina.
[872] In sè il grifòn al restava imutàt, ma a si tramutava in taj vuj di Beatrìs o in tal aspièt uman o in ta chel divìn.
[873] La sostansa di chista esclamasiòn di Dante a è la reališasiòn so che nisùn al podarès maj descrivi cun precišiòn la bielèsa di Beatrìs.
[874] I dèis àis ca separàvin il poeta dal àn da la muàrt di Beatrìs.
[875] Al era dut concentràt in tal amirà la bielèsa di Beatrìs.
[876] Sti tre zòvinis, ca raprešèntin li tre virtùs cardinàlis, a ghi stàn partànt a mins a Dante di smètila di fisà Beatrìs.
[877] I sièt cjandelièrs za minsonàs tal cjànt XXIX.
[878] Cu la bandiera.
[879] Mentri che il cjar al zira, Dante e compàis a sòn ta la banda interna da l’orbita.
[880] I comentatòus a sugerìsin che stu àrbul al raprešenta ’l impero romàn, mentri che il cjar trainàt dal grifòn al raprešenta la Glišia. ’L àrbul svistìt, duncja, al sugerìs la condisiòn dal impero ca ešisteva sensa ’l intervènt redentìf di Crist.
[881] Coma che, di fat, a ghi’a capitàt a la nustra nonuta Eva, che osteàda, dopo vej sercjàt il frut di stu àrbul!
[882] Al à leàt il timòn dal cjar a la frascja cu la frascja stesa. In ta che maniera chì a vèn raprešentada l’uniòn dal’Impero cu la Glišia.
[883] La lus dal soreli a si mìscja cu la lus da la costelasiòn dal Cjavròn, ca seguìs la costelasiòn dal Pès.
[884] Sot n’altra costelasiòn—che dal Toru.
[885] Gjove, ca si ’namorava sù par jù di dùtis li zòvinis ca ghi capitava di jodi, a si veva pur inamoràt di Io e a ogni cost al voleva entrà’n ta li so gràsis. La so fèmina (Gjuno), però, volìnt ostaculalu (cuj sàja maj parsè), a veva metùt Argo (chel mostru daj sent vuj) a fàjghi da vuardiàn a Io. Alòra Gjove al veva mandàt Mercurio a indurmidì il puòr Argo cul contàighi la storia da la ninfa Siringa. Tal fratìmp, Gjove a si veva profitàt, e cussì via dišìnt.
[886] I sugerìs di consultà i comentatòus par una spiegasiòn prufundida di chista similitùdin, ca trata da la relasion fra il sveàsi di Dante e chèl daj apòstui.
[887] La compagnìa e i àltris a sarèsin chej spirs (li nìnfis, i vècjus, etc.) ca compagnàvin il cjar. A è da zontà che s’i si recuardàn che il grifòn al rafigùra Crist, alòra il fat che adès al và in alt al raprešenta l’asensiòn di Crist in tal cjèl.
[888] Cjar—il “plaustrum” latìn.
[889] ’L Acuilòn e il Austri a sòn doj vins ca tirin fuàrt.
[890] Rešidènt ta sta “silva”—o paradìs terèstri.
[891] L’acuila e i so dans a raprešèntin li persecusiòns dal impero viers la Glišia.
[892] “Secja” parsè che la volp, coma sìmbul da la erešia, a è al dišùn di ogni buna dutrina. (Vandelli)
[893] Secònt i comentatòs, l’àcuila chì a raprešenta l’imperatòu Costantìn e la so donasiòn al Papa.
[894] Il dragòn descrìt in ta che rìghis chì al è il Satanàt.
[895] La donasiòn di Costantìn, fata cun buna intensiòn, cul zì dal timp a veva da partàighi brus momèns a la Glišia.
[896] Il cjar al vèn cussì a someà la bestia da l’Apocalìs. I cjafs cornùs a raprešèntin i sièt vìsis principaj ca vegnèvin a corompi la Glišia: la supiàrbia, l’invìdia, la ràbia, l’avarìsia, la lusùria, la musetàt e la gola.
[897] La Curia romana che, coma ch’jodìn ta li rìghis ca seguìsin, a si cocolèa cul gigànt, o re di Fransa.
[898] Par Dante, il rapuàrt fra il Papa e il re di Fransa al era amondi puc san!
[899] Dante chì al raprešenta la zent cristiana—o forsi il pòpul taliàn.
[900] Un sugerimìnt, chì, da la trasferta da la Curia a Avignòn.
[901] Li tre virtùs teologàls e li cuatri virtùs cardinàlis.
[902] Peràulis che Gjesù a ghi veva dita ai apòstui prin di murì.
[903] La fiola: Matelda; chel: Stasio.
[904] E sè ca ghi zovarès tant al me bišùgnu.
[905] La Glišia a era, ma a no è pì, par via che adès a è sot dominio di Satana.
[906] Li plùmis lasàdis da l’àcuila a raprešèntin i bens di stu mont ca’an vùt l’efièt di corompi la Glišia e di fala doventà la “putana dal gigant,” coma descrìt pì’n sù.
[907] “Cinquecento dieci e cinque” tal originàl. A no’è clar se Dante al à volùt significà DXVopùr li cìfris individuàlis: un D, un X e un V, ca podarèsin vignì lešùdis coma DVX ( = DUX = duce). A è miej, chì, consultà chej ca sàn.
[908] Tant Temi che la Sfinx a proponeva oràcui ca èrin durs da capì.
[909] Cuant che Edipo al veva risòlt il problema proponùt da la Sfinx, chista a si veva rabiàt e fàt dans grancj’ taj cjamps (a piòris e blava). Ma stavolta a no saràn dans parsè che i fàs (ca faràn da Najàdis) a risolvaràn ’l enigma.
[910] Da l’àcuila e dal gigànt. Par altri interpretasiòns, a è miej consultà i espèrs.
[911] Par vèjghi dat na rošeàda al milùs, Adamo al à dovùt spetà sincmil àis prin che il Signòu al vegnès a redìmilu.
[912] Piramo al à cul so sanc macjàt li mòris che da blàncjs a sòn doventàdis ròsis. Cussì la vanitàt daj plašèis di Dante a ghi scolorìs la mins.
[913] Ta la proibisiòn riguadànt il àrbul.
[914] I pelegrìns a tornàvin da la Cjera Santa cun’un bastòn fasàt di fuèis di palma, par recuàrt.
[915] A stà di fat che sta dutrina, bašada sul crodi che ’l intelèt al rìvi a capì dut, a no’è suficènt par rìndighi pusìbul a Dante di rivà a capì li veretàs “rivelàdis” da Beatrìs.
[916] Festina = espresiòn latina ca ca mi và tant comuda a mi coma a Dante; a tèn a significà il muvimìnt pì ràpit dal Prin Mobil rispièt a la cjera.
[917] Li sièt virtùs ch’i vìn zà incuntràt.
[918] No eše na ironìa delisioša che mentri ch’i staj scrivìnt (il [23] di dicembri dal [2002]), sta zona fra il Tigris e’l Eufrate a è doventada un daj cèntros di dut il mal di stu mont? Cuj sàja se, dopo vignì distrušùda, a tornarà a doventà un Paradìs Terèstri come ca era stada na volta?
[919] L’aga dal Eunoè a ghi ripuarta a la memoria il ben che un al à fat o pensàt.
[920] Li règulis da l’art.
[921] Indulà cal à bevùt l’aga dal Enoè.
[922] Par vej sfidàt Apòl a sunà il flàut—e pierdùt la sfida—al era stàt spelàt, coma un cunìn. (Tal originàl, natura = vagina.)
[923] ’L oràr. Dante a ghi tegneva un mont di otègni la “laurea” di poetà.
[924] Li fuèis dal oràr.
[925] E sti “vòis” a sòn sempri pì bàsis di chès dal poeta o dal imperatòu.
[926] Dafne, tramutada in oràr, a era fia dal flun Penèo. Duncja, il ramusèl al è di oràr.
[927] Cir = la pica dal Parnàs, ca ghi era sacra a Apòl.
[928] Vièrs il soreli.
[929] Il paradìs terestri.
[930] Glauc, seguìnt ’l ešempli dai pes che dopo vej mangjàt na erba specjàl a si èrin rinvigorìs, al à sercjàt pur luj sta erba, doventànt un diu dal mar.
[931] Sta erba a sarès la stesa esperiensa cu la trašumanasiòn cal à vùt Dante.
[932] Doma Diu al sà se Dante al è stàt partàt sù’n tal cjèl in cuàrp e ànima o doma in spìrit, ca ghi’era apena stàt purificàt.
[933] La saèta a scjàmpa fòu da la sfera dal fòuc; mentri che Dante, purificàt coma cal è, al è cal torna pròpit là.
[934] Dante a si maravèa cal stà zìnt pì’n alt sinò l’aria e il fòuc.
[935] Duti li creatùris a ghi stàn visìnis a Diu (il so prinsìpit) cuj pì cuj mancu secònt li so condisiòns: prima i ànzui, dopo i òmis, etc.
[936] St’istìnt al è la fuarsa che vuèj i clamarèsin “ecològica” tal sens che dut a unìs in ta na manièra o’n ta n’altra.
[937] Stu istìnt al controla dut tal mont—bèstis, òmis e ànzui.
[938] Il Empireo.
[939] Il Prin Mobil, cal sarès il cjèl pì alt e svelt.
[940] La fuarsa istintìva tratada taj ùltins vers a cjoj chì la forma di un arco cul tiru cal và a finìla in ta un post dešideràt.
[941] Pur cognosìnt la strada cal varès il percòrs, il omp da li vòltis al sièls la via sbaliàda, esìnt dotàt da la libertàt di sièlzi.
[942] Il “prin” impùls al sarès l’inclinasiòn “istintìva” pal omp di dirìšisi viers il bon e il just—vièrs Diu. Ma pa la strada stu impùls al vèn deviàt da cualsìasi altra sorta di plašej ca lu tèn lontàn da la so destinasiòn “natural.” (Teorìis modèrnis—la Freudiana in particulàr— a dišarèsin che il contrari a si visinarès pì a la realtàt da li ròbis, almancu par cuant ca riguarda ’l omp—da la fèmina i no mi riscj’ di dìšilu.)
[943] Sta analogìa a somearès contradiši che la tendensa naturàl dal omp a è di zì’n sù. A sarès pì fàsil pensà che ’l omp al è coma il rivulùt, cal tìnt a zì in bas e basta.
[944] Ta sti primi rìghis Dante a ghi consilièa a chej ca no sòn preparàs a seguì il so alt argumìnt di restà indavòu.
[945] Chì in ta la cjera.
[946] Il mar, paj romàns = salum = il mar vièrt e grant. (Espresiòn latìna ca ghi zova a Dante coma ca mi zova a mi.)
[947] Chej ca seguiràn Dante a restaràn pì maraveàs di se ca jodaràn e scoltaràn, che i Argonàutas cuant che, avìnt scjavasàt il mar zìnt in sercja dal vel di òru a’an jodùt Gjason cambiàt in bifòlc.
[948] I comentatòus a ni recuàrdin che il firmamìnt (il “cjèl la sù”) al cor, ta la so rotasiòn, a [84000] mìis al secònt. Encja se chista velocitàt a è justa, il nustri vuli a no si rìnt sens’altri cont di chista granda velocitàt. Pal vuli nustri, il cjèl la sù al pàr di èsi fer. Cussì chè chì jò i resti un puc perplès di sè che Dante al intìnt diši.
[949] Beatrìs.
[950] Ca sarès la brilantèsa da la “prima stela” o luna.
[951] Eterna margarita = diamànt incorutìbil (coma che na volta a si pensava ca fòsin la luna e li stèlis.)
[952] L’aga a resta inalterada dopo la penetrasiòn dal raj.
[953] Gješù.
[954] Coma ch’i acetàn i elemìns fondamentaj da la matematica.
[955] Dante al veva condividùt chista opiniòn di Averroe. (Vandelli)
[956] La limpidesa dal rašonà di Beatrìs a cunfundarà li idèis di Dante.
[957] Li stèlis dal firmamìnt (l’otava sfera) a mostrin divièrsis configurasiòns (mùšis) dipendìnt da la so cuantitàt (= costitusiòn fišica o materiàl) o cualitàt (= costitusiòn formal o sostansiàl).
[958] Chèl da la “densitàt,” za minsonàt taj vers [58]-[60].
[959] Il rar miscjàt cul dens.
[960] La analogìa a è chè di un spièli: un raj al pasa fra’l veri ma al vèn rifletùt dal plomp ca ghi stà davòu.
[961] E chistu secont te al spiegarès li màcis scùris da la luna.
[962] Idèis scolàstichis o Aristotèlichis.
[963] E cussì Beatrìs a dimostra—cu la so maniera medievàl di rašonà—che il pensà di Dante, su li màcis da la luna, al èra sbaliàt. E in ta li rìghis ca seguìsin a darà la vera rašòn di sti màcis.
[964] L’Empireo.
[965] Il Prin Mobil, o il nonu cjèl.
[966] Il nùmar [8]; il cjèl da li stèlis fìsis.
[967] I altri cjej—dal siètim in jù—a ùšin li esènsis ca ghi vègnin jù dal cjèl otàf coma simìnsis (càušis) paj so fins.
[968] Dante al vòu savej la cauša da li màcis lunàris.
[969] Cjèl.
[970] Li inteligènsis angjèlichis.
[971] Il firmamìnt (o cjèl da li stèlis fìsis).
[972] Ca ghi dà forma e ca lu fà movi.
[973] Ca sarèsin li stèlis, consideràdis incorutìbilis.
[974] L’inteligènsa che dut a mòuf.
[975] Beatrìs, ca lu veva fàt namorà da frut.
[976] Da li màcis da la luna e da la “mecanica” dal univèrs.
[977] Provànt la so teši e disprovànt chè di Dante.
[978] Corešùt da la so falsa idea su li màcis da la luna e cunvìnt da la veretàt di sè ca ghi’a dita Beatrìs.
[979] Al contrari di Narcìs, Dante al cròt che li imàginis vèris di sè cal jòt a sèdin fàlsis.
[980] Forsi a vèvin fàt voto di no èsi trìstis cul so canarìn o cul so gjat, sensa stàighi fedèlis a stu voto fin in ùltin.
[981] La so osesiòn di otègni na certa roba.
[982] La caritàt di Diu, ca no ghi sièra maj la puarta a nisùn e ca vòu che la so zent (i ànzui e i beàs) a sedi coma luj.
[983] La sfera da la luna.
[984] Pì visìn da la prešensa di Diu.
[985] Divièrsis interpretasiòns a sòn pusìbilis: a ardeva cul fòuc dal prin amòu; a ardeva cul amòu di Diu; etc. (Parsè no dùtis insièmit, sensa esclùdini una?)
[986] Il voto ca nol era encjamò stàt partàt a la so fin da Picarda.
[987] Santa Clara di Asiši.
[988] Crist.
[989] ’L àbit dal òrdin di Santa Clara.
[990] Chista Costansa, na zòvina di buna famèa, a si veva fata mùnia dopo vej spošàt Rico VI. La legenda a conta, secònt i comentatòus, che in sèguit a era stada cjolta dal convènt dal Arcivèscul di Palermo.
[991] Da Rico VI a à generàt Federico II, ùltin imperatòu da la cjaša di Svevia (Soave). Il imperatòu al è chì clamàt “vint” parsè che un imperatòu al fà sè cal à da fà e dopo al sparìs a colp.
[992] Dante a si baša su un concèt di Tomàs Acuina. Su chistu punt a sòn d’acòrdu encja i ešistensialìscj’ cu la so idea dal “angst” ca ni culpìs cuant ch’i sìn di front a na sièlta da fà. Chistu dilema al fà restà perplès pur li bèstis, coma il me cjan che cuant cal vèn clamàt da me e da la me fèmina al stes timp, par un momènt a nol sà sè fa. A si volta par chì e a si volta par là. A la fin al decìt di zì là di ic. Ta stu cašu, però, un puc di pregjudisi al è: ic a è pì bièla di me e a ghi dà pì biscòs di me. Jò i risolvarès stu problema ešistensialista cul zì “mini maini mo” a l’americana.
[993] Cèrvis.
[994] Il profeta Danièl al veva interpretàt un sun di Nabucodònošor che i so consilièrs a no èrin stàs bòis d’ induvinà, e par chèl condanàs a muàrt.
[995] Secònt Platòn, li nustri ànimis a ešistèvin belzà in ta li stèlis prima di ocupà i nustri cuàrps. Dopo la nustra muàrt a tòrnin la sù.
[996] Chè di Platòn, ca’è contrària ai insegnamìns catòlics.
[997] Spìris coma chej di Picarda che Dante al jòt in ta la sfera da la luna a’an in realtàt residènsa in tal Empireo, insièmit cun ducju i altri beàs, da Mošè a Maria.
[998] Il “sen” al sarès, coma ca si capìs dal contèst, un segnàl o indicasiòn di sè ca è mancu celestiàl dal Empireo—un segnàl che encja un coma Dante (ca nol à la capacitàt di comprensiòn di un beàt coma Beatrìs) al pòsi rivà a capì. Il punt pì bas dal cjèl, dopodùt, a si visìna al punt pì alt dal mont “sensìbil,” comprensìbil encja par un cal è mortàl.
[999] Chel dal Platòn.
[1000] Alòra, secònt Timeo, li ànimis a si distàchin da li stèlis cuant ca vàn a “informà” i cuàrps da la zent al momènt da la so nàsita.
[1001] Li stèlis dal firmamìnt.
[1002] Se Platòn al intìnt diši che li stèlis a’an influensa su la zent, alòra li so idèis a no sòn dùtis da scartà.
[1003] Par no rìnditi erètic pensànt a la rašòn pa la cual un al à rašòn da patì par no vej completàt un voto par cauša di violensa esterna coma cal è stàt il cašu.
[1004] Li flàmis di un fòuc a pàrin via a zì in alt, encja s’a si prova a controlàlis. Cussì un cal vòu rešìstighi a na violènsa personàl, al para via a rešìsti, no’mpuarta sè ca zarà a susedi.
[1005] San Lurìns al era stàt bastonàt e dopo metùt a brušà in ta la grilia par vej rifiutàt di dà sù il tešoru da la Glišia a li autoritàs romànis. Secònt la legenda (Vandelli) na volta ben brušàt ta la schena al à insistìt di vignì voltàt par che altra banda par vignì rustìt par dut compàj. La me volontàt, encja s’a è—ben si sà—fuarta coma ’l asàl, a si visinarès amondi puc a che di Sa’Lurìns!
[1006] Na volta liberàdis da la violensa ca li veva cjòltis dal monasteri a varèsin podùt tornà, se pròpit a varèsin volùt. A pensàjghila ben, la Providensa a à da li bièli pretèšis! Par compuartàsi coma Sa’Lurìns o Sevula a bišugna vej dal sorumàn. Purtròp la stragranda magjoransa di nuàltris puòrs mortaj, di che sorta di volontàt lì in d’avìn amondi pucja. Se par zì in paradìs a tòcja fa coma Sa’ Lurìns, jò di sigùr i zaràj a finila al màsimo tal inìsi da purgatori, e forsi nencja lì. Jò a la Providènsa i ghi sugerìs di capì li nustri debulèsis un puc di pì.A varès da bašasi di pì su li intensiòns di un indivìduo che su la so capacitàt di fa ròbis dal altri mont. Jò, par ešempli, s’a vèsin da minacjàmi di tortura—dišìn di cjòjmi il vin a l’ora di sena—jò ai me torturatòus i ghi dišarès dut sè ca vorèsin savej parsè che jò’i no soj bon di sopuartà nisùn tipo di dolòu, èncja si vorès rešisti, fà ’l eròu, fà il martir. Ma jò i no sarès bon; al màsimo i mi rasegnarès a bevi di dut, encja un vinùt di cjaša ca nol è tant bon. E cussì i no doventarès maj protagonista legendari di nisùn libri e di nisùn cine—e nencja, purtròp, se cussì a tòcja èsi, i zaraj maj a finila in paradìs.
[1007] Se il volej al permèt il mal a lu fà doma par evità un mal encjamò pešu.
[1008] Chist’altri al sarès il volej relatìf, che, al contrari dal volej asolùt, al permèt un mal a cundisiòn che stu mal al vedi il podej di fa evità un mal pì grant.
[1009] ’L intelèt umàn a si unìs a la veretàt divina.
[1010] I vuj di Dante a no rìvin a vuardà a lunc il splendòu di Beatrìs.
[1011] Se un al vèn atràt daj bens dal mont a è parsè che chìscjus a ritègnin un puc dal lušòu dal ben eterno.
[1012] Cu la stesa lìbera volontàt, o sièlta. Na sutilesa: Da stu argumìnt a somèa che il Signòu a ni dedi la libertàt di sièlzi, cussì che nuàltris i podìn sièlzi di fà dal ben o di fà dal mal, di stà cul Signòu o cul Diàu. Di conseguensa, si sielzìn di fà dal ben i vegnìn premiàs; o i vegnìn punìs si no sielzìn il ben. Ma chistu al ecuivàl al diši chistu: Jò i vi daj la libertàt di fà sè chi volèis, basta ch’i fèdis sè ch’i vuèj jò, si no….Ah, scju mistèris da la santa fede—a sòn pròpit durs da capì.
[1013] Dal voto.
[1014] La materia dal voto—par ešempli il voto di sieràsi ta un monasteri a preà.
[1015] La promesa di mantegni il voto.
[1016] Sensa l’aprovasiòn dal confesòu. (Cfr. Purg. IX, [117].)
[1017] Il scambiu a si pòs falu doma cu na materia di valòu superiòu a chè di prima. Par ešempli, se al inìsi i’ai fàt il voto di bevi doma doj gos di vin invènsi di tre, cal è zà un grant sacrifìsi, i sielzaràj, coma “nova materia” di bevini doma un in dì da adès in davànt e fin al cumplimìnt dal voto—un sacrifìsi cussì maestòus cal fa vignì i grìsui doma a pensàighi!
[1018] Tal al sarès, secont Vandelli, il voto da la castitàt di na munia. (A mi tocja amèti che il voto da la castitàt al è di cualchi scjalìn superiòu al voto di godi un got di vin in mancu.)
[1019] Jefta, il gjudice israelita cal veva prometùt, in voto a Diu, che s’al vès vinsùt la lota cuntra i Amonìs, al varès sacrificàt la prima persona ca ghi fòs vignuda incuntra da la so cjasa. Sta prima persona a era stada purtrop so fìa. In tal Hamlet (II.ii), Hamlet al tormenta il puòr Polonius cun referènsis a stu gjudice ebreo. Polonius al è cunvìnt che Hamlet al è un puc ziràt di cjaf. La realtàt, però, a è che Hamlet zà a si’è necuàrt che la fia di Polonius, che puareta di Ophelia, a ghi stà di miès chì!
[1020] Agamenòn, il “gran duce daj Grecs,” al veva fat il voto di sacrificà la so bièla fia Ifgenia se i dèos a ghi dèvin bon timp cuant ca si aviàva vièrs Troja cu li so nàfs,
[1021] Al contrari da li piòris ca vàn di chì e di là sensa savej parsè, il Ebrèo a si cumpuarta secònt règulis fisis. (Da li vòltis encja masa, coma dimostràt dal ešempli di Jefta.)
[1022] La mari a sarès la Glišia.
[1023] Vièrs l’Empireo.
[1024] Chèl di Mercurio.
[1025] Dante. Secont i comentatòus: Dante al aumentarà il spìrit di caritàt di chiscju beàs cul dàighi l’ocasiòn di rispùndighi a li so domàndis.
[1026] Prin di lasà la vita di stu mont. (Militia est vita hominis super terram, coma ca ni recuarda Vandelli da un tocùt di Gjobe (vii.[1])). Dal momènt che la vita nustra a è joduda da stu spìrit coma un continuo lotà, a nol à tant tuàrt. A pensàighila ben, però, la vita sensa “milisia” a no sarès tant da preferì.
[1027] La sfera a sarès Mercurio, iluminàt dal soreli. Il spìrit al è chèl di Gjustiniàn.
[1028] Il cjànt sest al parlarà dal Impero, coma che il cjànt sest dal Purgatori al à parlàt da l’Italia e il cjànt sest dal Infièr al à parlàt di Firense.
[1029] Enea, cal era vegnùt a Roma (e spošàt Lavinia) dal oriènt. La capitàl dal’impero a era stada trasferida a Bizansiu da Costantìn un dušìnta àis prima di Gjustiniàn.
[1030] Cun Enea cuant ca si veva aviàt vièrs l’Italia.
[1031] Gjustiniàn, imperatòu romàn un par di sècuj dopo Costantìn, al è laudàt da Dante pì di dut par vej riordinàt li lègis.
[1032] Chistu al sugerìs che, coma cal dis Vandelli, Gjustiniàn al veva in tal pasàt crodùt a la dutrina dal erètic Eutico, secònt il cual Crist al veva doma na natura, chè divina.
[1033] Una contradisiòn a si otèn cuant che una propošisiòn vera a vèn contraponùda a una propošisiòn falsa, coma la storiuta di Diu: al eše bon di fà una pièra cussì pešanta da no èsi bon da alsala?
[1034] Chèl dal riordinamìnt da li lègis.
[1035] Belizàr al veva otegnùt vitòris, coma chè cuntra i Gos.
[1036] Il còmpit za minsonàt.
[1037] Par.[5].[128].
[1038] Il sen da l’acuila, sìmbul dal impero.
[1039] I Ghibelìns, i prins; i Guelfs, i secòns.
[1040] I tre Oràsios e i tre Curiàsios.
[1041] Dante al sà, secont Gjustiniàn, sè ca è susedùt ta chel intervàl da la storia dal rapimìnt da li Sabinis a la muàrt di Lucrèsia (q.v. i comentatòus), durànt il cual i re di Roma a vèvin concuistàt i pòpui ca ghi stèvin in zìru.
[1042] Il sen romàn—l’àcuila.
[1043] Comùns tal sens di comunitàs o repùblichis. Pir e Bren a èrin doj aversàris di Roma.
[1044] Cuìns (Quinzio Cincinnato) al era cussì clamàt par via daj so cjavielàs risòs.
[1045] A Firense. Amàr, parsè che chì i Romàns a vèvin, coma ca sugerìsin i comentatòus, pierdùt un ešèrcit.
[1046] Stu timp al sarès il timp di Crist.
[1047] Scju fluns a delìmitin i teritòris concuistàs da Sèšar in ta la Gàlia antica.
[1048] Sèšar al à scunfìt Pompèo a Farsalia. Pompèo al è stàt dopo sasinàt in Egjt, indà cal era scjampàt.
[1049] Dopo vej scunfìt Pompeo, Sèzar al à višitàt la zona di Troja.
[1050] Sèšar a ghi’a cjòlt il podej a Tolomeo e dàt a so sòu, Cleopatra.
[1051] Scunfìt Juba, re da la Mauritania, Sèšar al è zut in Spagna a fà fòu i fìis di Pompeo.
[1052] Dal dominio romàn.
[1053] Zan=Janus=Ians. (Da lì al deriva il nustri Zenàr.) Al pierdeva il so silènsiu doma cuant cal vegneva vierzùt, in ocašiòn di na guera.
[1054] ’L Imperatòu Tiberio.
[1055] Tiberio.
[1056] L’ira di Diu—placada cu la soferènsa e muàrt di Gjesù pa la colpa di Adàm.
[1057] La distrusiòn di Gjerušalèm a era susedùda coma na sorta di vendeta, o retribusiòn, viers i ebrèos par vej caušàt la muàrt di Crist.
[1058] Carlo II, re di Napoli.
[1059] I Guelfs, alineàs cu la cjaša real fransèša, a si contrapònin a l’acuila, sìmbul dal Impero, cul cual a sòn schieràs i Ghibelìns. (Chej osteàs di Fransèis—encja’n ta chej dìs là a volèvin vej la so; pròpit coma tal dì di vuèj, cuant ca si opònin al volej dal Impero mericàn!)
[1060] Scju chì a’an fàt dal ben, encja se’l ben a lu vèvin fàt sperànt di otegni fama in tal mont.
[1061] Ta li sfèris celèstis.
[1062] Mercurio, cal è raprešentàt coma un brilànt.
[1063] Secònt i comentatòus, stu Romeo al veva fàt tanti buni òperis che in ùltin a no èrin stàdis gradìdis.
[1064] Chej ca vèvin puc aprèsàt l’òpera di Romeo a ghi vèvin guadagnàt puc; e lòu stes a vèvin sufrìt sot il dominio daj Angjoìns.
[1065] Raimont Berighier.
[1066] Sot la aministrasiòn di Romeo, il patrimòni di Raimont al era cresùt dal dòdis par dèis.
[1067] Li àrmis e li lègis daj imperatòus.
[1068] Di front di Beatrìs, Dante a si sinteva coma un frutùt davànt da la so maestra, dut imbacuchìt; pròpit coma un mona.
[1069] Adàm. (E cuj sàja parsè alòra che i pitòus di na volta a lu pituravin cul bugnìgul!)
[1070] Tal paganèšin cal à caraterišàt l’epoca pre-Cristiana.
[1071] A Gješù, o a che part di Gješù ca è umana.
[1072] Il Verbo stes, che incjarnàt al era cu la natura umana.
[1073] Cu la redensiòn.
[1074] Coma cal sugerìs Vandelli, chistu magistràt al pòl èsi o Diu o ’l imperatòu. Ta’un cašu o’n tal altri, però, i Ebrèos a vègnin punìs par vej punìt Gješù.
[1075] Dante al vorès ca ghi vegnès risòlt il problema da la redensiòn: a nol vèvia, chel puòr diàu di Diu, altri manièris di redìmi ’l omp (e pur encja la fèmina)?
[1076] Beatrìs a si riferìs, i pensi, a sè che Dante al stà pensànt.
[1077] Chistu mòut di otègni la redensiòn—cul sacrifìsi di Crist.
[1078] Li ròbis ca vègnin creàdis da la bontàt divina a dùrin par sempri.
[1079] Sè ca vèn creàt pròpit, e in mòut dirèt, da la Bontàt Divina.
[1080] Chistu a mi pàr cal è un concèt Tomìstic, e a si riferìs a sè ca susèit, o a un creàt, in sèguit a la prima cauša, ca sarès Diu stes cun dut sè ca ghi è coevàl.
[1081] Coma l’imortalitàt, la libertàt, la someànsa a Diu. (Vandelli)
[1082] O da la gjustìsia o da la mišericordia divina.
[1083] Diu al varès podùt sièlzi di perdonàighi il pecjàt al omp; invènsi al à sielzùt di sacrificasi luj stes. Cuala sielta a eše stada pì generoša?
[1084] Dante al è curious di savej parsè che sti ròbis a no dùrin in eterno.
[1085] A risèvin la so forma distinta da chèl che Diu al à luj stes creàt.
[1086] A bèstis e plàntis a ghi vèn dàt da li stèlis vita individuàl da la so potensialitàt.
[1087] Perìcul di danasiòn par via daj so pensèis pagàns.
[1088] Vènere. Ciprina parsè che nasùda a Cipro.
[1089] Il paganèšin.
[1090] Cùpid al veva caušàt l’inamoramìnt di Didòn par Enea.
[1091] Vènere.
[1092] Il so muvimìnt luminòus al variava a seconda da la so capacitàt individuàl di jodi Diu stes.
[1093] Svelt, dal latìn.
[1094] Un daj òrdins daj ànzui.
[1095] Riga ca taca na cansòn tal Convivio di Dante.
[1096] Carlo Marcjèl, fì di Carlo II d’Angjù, muàrt prima di doventà Siòr da la Provènce e di Napoli. (Vandelli)
[1097] Carlo al dovènta pì encjamò contènt tal ricognosi da la vòus Dante, cal veva cognosùt a Firense.
[1098] S’al vès vivùt pì al lunc a no si varèsin vùs chej maj ca sòn capitàs dopo la so muàrt e che luj al varès podùt evità.
[1099] Carlo a ghi varès mostràt il so amòu in mòut concrèt.
[1100] A si trata chì di che part da la Provence ca sarès doventada di Carlo il Marcjèl, coma il regnu di Napoli, dopo la muàrt di so pari, Carlo II.
[1101] Che part da l’Italia ca sarès stada il regnu di Napoli e ca cunfinava cuj Stas da la Glišia.
[1102] Euro = vint cal vèn dal S-E.
[1103] Sòlfar.
[1104] Par via di me.
[1105] Par parafrašà: I so fiòj a èrin disendèns di nonu Carlo I d’Angju e Ridolf d’Asburgo, me misièr.
[1106] ‘Ca mòrin i fransèis!’ a sigàvin i siciliàns, ca no ghi volèvin tant ben ai governàns fransèis—coma che in sèguit a no ghi’an volùt tant ben nencja a altri governàns.
[1107] I comentatòus a no sòn dùcjus d’acordu sul significàt di sti rìghis.
[1108] Stu Berto, fradi di Carlo, al varès bišugna di vej intòr zent onesta, di governàns ca no si profìtin dal so ufisi par fasi siòrs.
[1109] Diu stes.
[1110] Seguìnt il pensej scolàstic: sè ca è necesari a nol pòl no èsi necesari. A nol zùja miga ai dàdos, Diu? (A nol vèvia dit chistu, Einstein?)
[1111] Tal sens di civis, citadìn.
[1112] Li sfèris celèstis a làsin il so stamp in taj indivìduos, ma a no distìnguin tra cjaša e cjaša o generasiòn e generasiòn.
[1113] Diu.
[1114] Chist’ànima lušìnt, che ’ncjamo i no cognosevi, a si’a metùt a parlà, coma un ca si sìnt ben dišìnt ròbis bièlis.
[1115] Il tiràn Ešelìn III da Romàn, cal veva devastàt la cjera trevišana.
[1116] Vènere.
[1117] Folc da Marsilia.
[1118] In cuant a li mišèriis che la nustra zent di cà dal Tilimìnt a à sufrìt in tal zìru daj sècuj, Dante al à sens’altri rašòn; ma’n ta la cuestiòn dal pintimìnt i cròt che Dante a si sbalièj: a no soni li nustri bàndis, dopodùt, plènis di zent ca no ghi interèsa nuja da li ròbis materiàlis, e ca si dedica doma a la vita interiòu e spirituàl?
[1119] A Trevìs, Risard dal Camìn, doventàt tiràn, al era pront da vignì butàt jù. (A par di jodi il crolà da la statua dal puòr Sadàm.)
[1120] Malta = prešòn riservada paj eclešiastics. Il vescul di Feltro al era stàt lì imprišonàt pal so àt di tradimìnt cal veva caušàt la muàrt di divièrs di lòu.
[1121] Dante al è bravùt da ingusà la so lama ironica cuant cal vòu!
[1122] Schiera di ànzui, sùbit sot daj Serafìns e’i Cherubìns.
[1123] L’altra ànima che pur a splendeva.
[1124] Gjojèl di na zona da l’Ašia ca si clama Balascàn. (Robuschi)
[1125] Tal infièr.
[1126] Scju fòucs a sarèsin i Serafìns. In cuant a li sèis àlis ca ju vistìsin, Dante a si’a bašàt su Isaìa, VI.[2]: “Seraphim stabant super illud: sex alae uni et sex alae alteri…” (Vandelli)
[1127] Di savej cuj ch’i ti sòs.
[1128] Tal originàl Dante al crea vocàbuj coma “inlùja”, “intuàssi,” e “inmìi” par significà entrà in luj, entrà in te, e entrà in me. Cun granda fasilitàt a si podarès ušà scju vocàbuj encja in tal furlàn: inmeà, inlujà, insujà, innujà, ecc. il “dolce stil novo” a nol è, dopodùt, tant diferènt dal bièl furlàn nòuf.
[1129] La gran val = il mediteràneo; chel mar = ’l oceano.
[1130] I sugerìs i comentatòus pa na spiegasiòn clara su sti rafinatèsis astronòmichis.
[1131] Bušìa, sitàt algerina, a è tal stes paralèl di longitùdin di Marsilia, sitàt di Folc, cal stà parlànt.
[1132] A la zoventùt. Crusa a era la prima fèmina di Enea.
[1133] I beàs chì a’an dismintiàt, gràsis al Letè, ogni sens di colpa, e a recuardin doma il ben ca ghi è stàt dàt da la providensa.
[1134] Al zira, o torna, atòr di chistu.
[1135] Raab, ca veva vivùt taj timps pre-Cristians, a è lo stes stada beàda e unìda al rest di chej ca fàn part dal triònf di Crist.
[1136] Firense, ca è’n ta li mans dal diau, e che par cauša di chèl tanta zent a sufrìs.
[1137] Il florìn—o i bès.
[1138] Il papa, ca nol custodìs i so agnèj.
[1139] I decrès dal papa.
[1140] Indulà che ’l Anzul Gabrièl a ghi’a anuncjàt a Maria il vignì dal Signòu.
[1141] A vegnaràn prest premiàs chej ca sòn stàs màrtirs par man di fals pàpis e cardinài.
[1142] Chistu concèt dal òrdin e perfesiòn dal mont al vegneva in sèguit ušàt daj Deìscj’ coma baše da la so prova da la ešistensa di un Diu creatòu e perfèt.
[1143] Chel equatoriàl e chel zodiacàl.
[1144] Par difòndi il so inflùs o virtùt a li ròbis da la cjera. Che la zent medievàl a ghi vès crodùt al podej che i pianès a’an su di nuàltris a si pòs ben jodi dal fat che tanta zent encja al dì di vuèj a no planta li simìnsis tal cjamp e a no travaša il vin se pì che la luna a no è justa.
[1145] Par via che, coma ca osèrvin i comentatòus, che gradasiòns di clima ch’i vìn a no ešistarèsin; a si varès invensi estrèmos di cjalt e di frèit.
[1146] Il grado di diramasiòn dal sìrcul zodiacàl da chel ecuatoriàl: s’al fòs pì grant o pì pìsul, a si scumbusularèsin li stagjòns, etc.
[1147] Pensa a sè ca’è stàt zà dita si ti vòus capì sè ca’a da vignì.
[1148] Cul punt ecuinosiàl da la primavera—za indicàt pì’n su (vers [8] +).
[1149] Ogni dì a si lu jòt pì prest dal dì di prima par via ca si mòuf di dì in dì dal solstìsi invernàl vièrs chèl dal estàt.
[1150] I efiès: par ešempli, a vèn lustri pì bunòra; e chel al aumenta il cjalt; e chel al fà crèsi li plàntis pì a la svelta; etc.
[1151] Prima ca no sèdin zà ben formàs.
[1152] Sicòma che Beatrìs a ghi fà part dal volej divìn, li so asiòns a vàn aldilà dal zì dal timp, ca ghi è rèdina doma ai mortàj.
[1153] Diu a ghi mostra ai beàs da la cuàrta schiera (dopo daj beàs da la luna, di Mercurio e di Vènere) i segrès.
[1154] Diu.
[1155] Tal mòut Tolemàic di jodi li ròbis, il soreli al era un ùmil pianeta.
[1156] La fia di Latona a è la luna (Diana), ca è chì rafigurada cun chel sercli luminòus che ogni tant a la circonda.
[1157] Sè che Dante al sìnt e jòt in ta stu post celestiàl a no si pòs maj chì, in tal nustri mont, godi, nè par descrisiòn nè in altra maniera percepìbil.
[1158] Pròntis a tacà di nòuf a balà, coma in ta un ritornèl.
[1159] Dal interno di un daj splendòus. Chel cal parla al sarès Tomàs d’Acuina.
[1160] Se un al ves d’impediti di bevi un tajùt di vin cuant chi ti’as sèit, al zarès cuntra natura, coma ca sarès cuntra natura se l’aga a no scorès jù vièrs il mar.
[1161] Il fondatòu daj Domenicans.
[1162] Berto = Berto Magno, filošofo e maestro di Tomàs d’Acuina; al insegnava a Colonia, indà cal varès insegnàt encja Tomàs d’Acuina.
[1163] Compilatòu benedetìn toscàn di scris bìblics e eclešiastics. Secònt i comentatòus al veva provàt a riconcilià li cuestiòns eclešiastichis e civìlis.
[1164] Dal latìn: forum—cul so significàt di centro di publica atensiòn, coma minsonàt in ta la nota apena data.
[1165] Pieri il Lombart, teologo daj timps di Dante, al veva ufrìt la so òpera a la Glišia coma ca veva fàt la puarèta dal Vanzèli (Luca, XXI.[1],
[4]), che’n tal so puc, a veva dàt pì daj sioràs.
[1166] Coma che cuant che cu l’espresiòn “bròut di gjugjulis” i si riferìn a un bròut cal sintilèa di puntìns di lus.
[1167] A si trata chì di Solomòn, sul cual, secònt Vandelli, tàncjus in taj timps di Dante a èrin curiòus di savej se, nonostànt i so guscj’ epicùreos, al veva otegnùt a la fin la so salvasiòn. Il so Càntic daj Càntics al vegneva ušàt coma na cansòn par celebrà li nòsis da la Glišia cun Crist.
[1168] Dionìs l’Aeropagita.
[1169] Li responsabilitàs ca ghi sòn stàdis conferìdis ai ànzui.
[1170] Sant Agustìn. Chel cal “rit” al è un cal veva contribuìt al pensej di Sant Agustìn in ta la so òpera ‘La Sitàt di Diu.’ I comentatòus a no sòn sigùrs di cuj ca si trata.
[1171] Il spìrit sant cal è’n ta sta otava lus al è Boetius, ’l autòu di De consolatione philosophiae. Boetius al pol mostràighi la via justa a chej ca lu scoltin.
[1172] Dùcjus grancj’ scritòus e teòlogos daj timps medievàj.
[1173] Vir = omp.
[1174] Sigjèr di Brabànt, un esponitòu da li idèis Averoìstis, ca metèvin in dùbit veritàs tomìstichis coma la imortalitàt da l’ànima, la libertàt di asiòn da la zent, etc. I comentatòus a no sòn pròpit sigùrs parsè che Dante al lauda Sigjer cussì tant, s’a si pensa che Dante al èra amiratòu di Tomàs d’Acuina, cal oponeva li idèis di Sigjer. A proposit, Sigjer al era stàt costrèt da l’Incuišisiòn di taši su li so idèis. E Sigjer a si la veva scjampada cul so sugerimìnt che li idèis filošofichis a no sòn di necesitàt li stèsis ca si’a cu la fede. Taj nustri timps zent coma Sigjer a vèn tamponada da autoritàs macartìstichis o ashcroftiànis.
[1175] Un ghi và davòu da li sutilèsis gjuridichis. Chèl ca ghi và davòu daj aforìšmos al entra in taj stùdius da la midišìna.
[1176] L’espresiòn (originàl: gloriosa-mente) a rìnt ben l’idea che Dante al è stàt ben risevùt, e ben risevùt da la granda “mins” di Acuinas.
[1177] Da San Tomàs, cal era cussì interesàt di coma che li ròbis a vegnèvin caušàdis da altri ròbis, a è doma just cal capìsi li “caušis” dal pensej dubitòus di Dante!
[1178] San Tomàs a si riferìs a sè cal à dita taj vers [96] e [114] dal cjànt precedènt.
[1179] A ogni creatura a ghi tocja rìndisi prin di rivà a capì (zì a font) i segrès da la providensa.
[1180] La uniòn fra Glišia e Crist a è stada fata da la Providensa.
[1181] Cussì: cu la granda caritàt di San Checo (Francesc) ; culà: cu la granda sapiènsa di San Meni (Domenic).
[1182] O chi conti di San Checo o di San Meni a fà’l stes: tant, contànt di un a si conta di ducju doj, dal momènt che ducju doj a vèvin il benstà da la Glišia in tal còu.
[1183] Lasù in ta che montagnùta ca si alsa da Gubio. I doj flumùs a sarèsin il Tupìn e il Chiàsi (Chiascio).
[1184] Da che altra banda (orientàl) dal mont.
[1185] Nocera e Gualt, secònt cers comentatòus a èrin sot dominio di Perugia e daj Angjoìns.
[1186] In ta stu post chì al è nasùt San Chechi, pròpit cuant (i dišarès) ca era bišugna di un rinasi eclešiàstic; coma che il soreli al nàs da stu punt orientàl doma tal ecuinòs primaverìl. Considerànt che chista descrisiòn a vèn da San Meni (Domenicàn), il cumplimìnt al è straordinàri.
[1187] A continua la lode di San Meni: Clàmilu Orient, stu post, invensi di Asìši, par via che chì ghi’è nasùt n’altri soreli a la Glišia.
[1188] Sta “siòra” a sarès (adiritùra) la povertàt che Checo al veva sielzùt.
[1189] Davànt dal pari.
[1190] Pa la povertàt.
[1191] Crist stes che, nut, al veva spošàt la cròus.
[1192] ’L amòu pa la povertàt a nol era rišultàt da ešèmplis coma chèl di Amiclat, chel puòr pecjadòu ca no si veva intimidìt par nuja cuant che Gjulio Sèšar a si ghi veva metùt in front.
[1193] Coma oservàt dal Vandelli, la strutura sintàtica di chista tersina a no è tant clara in tal originàl.
[1194] Cjamps cussì fèrtils ca sòn prons par dà racòls in gamba.
[1195] Par via cal zeva in zìru vistìt coma un pesotàr. (La me fèmina a dišarès coma me!)
[1196] Il Papa Inocènt III.
[1197] Il òrdin daj Francescàns.
[1198] Onorio III, papa, che in tal [1223] al veva pa la seconda volta, e in definitìva, aprovàt il òrdin Francescàn.
[1199] Coma ca è contàt tal libri Fioretti di San Francesco.
[1200] Li stigmàtis sàcris che San Checo al veva, secònt i so biògrafos, partàt cun luj par un pu di àjs prin di murì.
[1201] Èco di nòuf il paradòs da la siòra “povertàt.”
[1202] Dal grin da la siora povertàt.
[1203] Stu colèga di San Tomàs al sarès San Meni, il fondatòu daj Domenicàns—patriarca stes di San Tomàs.
[1204] A si acumulèa mèris pa l’altri mont.
[1205] I Domenicàns a no sòn coma i frarùs, puarès; a èntrin invènsi in ta posisiòns di perìcul spirituàl, coma in ta li cjàsis daj aristocràtics, daj governàns, etc.
[1206] Stàlis. Lat = sè che i Domenicàns a pòsin dà di cunfuàrt spirituàl.
[1207] A basta pucja tela par metighi il capùcjo a chès ca ghi stàn visìn dal pastòu—par via ca sòn amondi pùcis.
[1208] La corusiòn daj Domenicàns.
[1209] Cf. Par.X.[96].
[1210] La corona di ànimis luminòšis.
[1211] Par ešempli, la lus da la luna, inferiòu a chè dal soreli, dal cual a deriva.
[1212] Iride, la serva mesagèra di Gjunòn.
[1213] Èco, che par amòu di Narcìs a si’a ridušùt a nujàltri che na vòus. (Se pasiòn par luj ca’a da vej vùt par ridùšisi pì ’ncjamò che in pièl e vuès!)
[1214] La stela polàr. I so vuj a si sòn movùs viers la vòus cal à sintùt cu la stesa naturalèsa e rapiditàt ca si mòuf la gušieluta di na bùsula vièrs la stela dal nord.
[1215] ’L altri “duca” al sarès San Meni, da la banda dal cual, par bocja di San Tomàs, cussì ben si’a parlàt dal me duca—San Francesc.
[1216] A la gloria da la Glišia, pa la cual ducju dòj, a mòut so, a àn combatùt.
[1217] Par.XI.[31]…. Chel cal parla al è S. Bonaventura.
[1218] Calaruega, la sitàt da la Castilia indulà cal era nasùt San Meni (Santo Domingo).
[1219] Il scudo (o emblema) dal re da la Castilia al mostra un leòn ta un cuadrànt di sot e un leòn tal cuadrànt che in diagonàl ghi stà parzòra.
[1220] Druid—predi amondi fedèl a la so fede, coma ca èrin i druids antìcs.
[1221] Cuj erètics.
[1222] Encjamò prin di nasi a ghi veva caušàt un sun a so mari di parturì un cjan blanc e neri cal varès metùt a fòuc dut il mont. (Vandelli)
[1223] San Meni e i Domenicans.
[1224] Dominicus (= Domenico = Meni) al è in Latìn il posesìf di Dominus. A è curiòus notà che a no è doma un zòuc di peràulis ma un sugerimìnt su la teoria medievàl (“nomina sunt consequentia rerum,” coma cal dìs Vandelli) che la personalitàt, il caràtar, di na persona al vèn influensàt dal so nòn. (Jò’i provi a pensà in ta cuali manièris jò i soj sè chi soj par via dal me nòn. Cuj sàja sè ch’i sarès se il me nòn al fos stàt Filibert o Ermenegildo invensi di Ermes? Bepi Pelòj: coma ca mi dìšin, la colpa a era un puc so. Ma jò i lu’ai perdonàt tant timp fà, tant par dimostrà la magnanimitàt da la sublimitàt dal nòn ca mi à regalàt. )
[1225] Cal sarès chèl di dedicasi a la mišeria. (“Và, vènt li to ròbis e dàighilis ai puarès.” San Matèo, XIX.[21].)
[1226] “Felìs” in ta ducju doj i significàs; e “Giovana,” coma cal sugerìs Vandelli, in tal ebràic a si riferìs a na fèmina benvoluda da Diu.
[1227] La vigna = la Glišia; il vignaròu = il Papa.
[1228] I comentatòus a sòn pì bràvos di me a rindi na idea clara di chisti rìghis.
[1229] Pecjàs di erešìa.
[1230] Li ghirlàndis daj sans ca inclùdin San Checo e San Meni.
[1231] Ta la Provensa, indà ca era na concentrasiòn di Albigèis, che San Meni al provava a convertì.
[1232] Una roda (ta la metàfora da la biga) a è che di San Meni, che gràsis a chè la Glišia a veva scovàt via na vura di erètics. Chì a vegnin in mins ròbis puc gustòšis.)
[1233] La roda di San Checo.
[1234] In altri peràulis, i Francescàns a somèa ca no seguìsin pì ’l ešempli dal puòr San Checo. (S’a si la pensa ben, a si resta impresionàs da sta stesa idea cuant ca si višita la bašilica dal sant a Asiši: al è lì il paradòs di na glišia di un valòu inestimàbil ca celebra un sant ca si veva dedicàt a la mišeria!)
[1235] Cuant che i triscj’ a si lamentaràn ca no sòn cuj bòis in paradìs.
[1236] Tal elenco daj Francescàns a si pòs encjamò cjatani cualchidùn cal è restàt fedèl ai prinsìpis dal fondatòu.
[1237] Scju ùltins a sarèsin i “spirituàj” ca insistèvin che li règulis dal sant a vegnèsin seguìdis cun grant rigòu; chej àltris a sarèsin chej ca volèvin bandonà li so règulis dal dut.
[1238] La cura da li ròbis mondànis.
[1239] Iluminàt e Agustìn a èrin doj daj prins ca vevin seguìt il zòvin Checo.
[1240] Chìscjus, coma i àltris teòlogos minsonàs in ta sti rìghis, a fàn part di che corona ca circonda Dante e Beatrìs. (Vandelli, etc.)
[1241] Coma cal sugerìs Vandelli, Natàn e Crišostom a sòn chì coma ešèmplis di òmis ca vèvin ausàt criticà i grancj’. Tal cašu di Natàn, luj al veva criticàt il re Davide par vèjsi incjašàt sù cu la fèmina di Uria.
[1242] Patriarca.
[1243]Arcivescul di Canterbury.
[1244] Autòu di na famòsa Ars grammatica che par sècuj a veva tegnùt contèns i fiòj di scuèla.
[1245] La prima art a sarès la gramatica, la prima da li sièt matèris dal “trivio e cuadrivio” (gramatica, dialetica, retorica, aritmetica, mušica, geometrìa e astrologìa).
[1246] Tant Gjovachìn che Raban a èrin scritòus di òperis religjòšis.
[1247] San Meni? ’L abàt Gjovachìn? Sant Tomàs stes?—Secont Vandelli nisùn al è pròpit sigùr di cuj cal intìnt Dante.
[1248] Tal grin, o centro.
[1249] Li stèlis da l’orsa granda a ni sòn sempri višìbilis par via ca zirin atòr da la stela polàr.
[1250] La prima roda (il prin mòbil) a zira atòr da la stela polàr (il spìs dal mani da la orsa pìsula).
[1251] Dante al invìda il letòu a imaginà duti li stèlis minsonàdis fin chì coma do costelasiòns in forma concentrica.
[1252] Il riferimìnt chì al è a la costelasiòn da la Corona, ca’a derivàt il nòn da la gloria di Ariana, fia di Minòs, cal veva risevùt da Bacò na ghirlanda in regàl coma consolasiòn par èsi stada bandonada da Tešeo.
[1253] ’L originàl “l’uno andasse al prima e l’altro al poi” al sugerìs che li do corònis a si mòvin in sens opòst l’una da l’altra.
[1254] Il letòu al varà na idea di coma che….
[1255] Il sens di sti rìghis: Si si lasàn imaginà li costelasiòns che Dante a ni’a descrìt, alòra i podìn vej na idea da la granda bielèsa da li corònis di lus che Dante al à jodùt; na idea, però, che, in paragòn, a’è cussì pìsula e indistinta coma che il scori da l’aga da la Chiana (na ròja da la Toscana) al dà na idea da la velocitàt dal Prin Mobil, il pì rapid daj cjèlos. Insoma, na idea amondi pìsula!
[1256] Ìn che i antìcs a cjantàvin in onòu di Apòl.
[1257] La Trinitàt e, tal stes timp, l’unitàt tal so insièmit di divìn e di umàn.
[1258] San Tomàs.
[1259] Eva.
[1260] Crist, cu la so pasiòn e muàrt, al à sodisfàt li ešigènsis da la gjustìsia divina.
[1261] Adàm e Crist.
[1262] Solomon, che in ta la sapiensa a nol à vùt compaj. (Q.v. X.[109]….)
[1263] Il verbo, o idea di Diu.
[1264] Il Diu pari.
[1265] A si fà in tre, coma in tal originàl.
[1266] Il spìrit sant.
[1267] I nòuf òrdins daj ànzui, tacànt cuj Serafìns.
[1268] Scju ràis da la bontàt divina a pàsin in jù, da li sostànsis angjèlichis, fin a “informà” che ròbis “contingèntis” ca dùrin puc e ca sòn corutìbilis.
[1269] La so aparènsa fisica, coma la influènsa daj cjèlos, a varièa a seconda daj càšus.
[1270] Ròbis o bestis o òmis (e fèminis pur) a varièjn ’l un dal altri; però, dentri da la so specje, a si visìnin a l’idea esensiàl dal so èsi. Chì, a mi par, tant Platòn che San Tomàs a sòn d’acòrdu.
[1271] Vuàltris i nasèis.
[1272] La perfesiòn ta na creatura a vèn otegnùda s’a si’a la mediasiòn dal spìrit sant (vif amòu), dal fì (la clara vista) e dal pari (prima virtùt).
[1273] Tant Adàm (la cjera) che Crist a èrin perfès.
[1274] Salomòn (cf.X.[114]).
[1275] Cuant che Diu a ghi’a dita di domandà un regàl, Salomòn al à domandàt di vej la sapiensa di podej governà cun gjustìsia.
[1276] Ànzui. (In altri peràulis, la cognosensa teològica.)
[1277] Se do premèsis, una necesaria e una contingènt, a pòsin maj generà na conclušiòn necesària. (Cognosensa lògica e teològica.)
[1278] S’a è pusìbul vej un motu no caušàt da n’altri motu.
[1279] Il savej sti ròbis al cumpuarta na cognosensa da la geometrìa e da la filošofia.
[1280] Tal vers X.[114].
[1281] Ca nol è a la par cun n’altri.
[1282] Vers X.[114].
[1283] Il Signòu.
[1284] Chista espresiòn, “piombo a’piedi,” coma cal dìs Dante, a parta in mins l’imàgin di un galeòt cu na bala di plomp incjadenada ta un piè.
[1285] Un al varès da èsi amondi stùpit par afermà o negà na roba prin di vèjla studiada benòn, fin taj particolàrs pì pìsuj.
[1286] Granda veretàt: I nustri sintimìns a “informin” il nustri pensej o intelèt o rašonamìnt in ta manièris ca sòn fàsilis da jodi
[1287] Un ca nol è preparàt par zì in sercja da la veretàt a si insiminìs di idèis ca pòsin èsi pešu dal so restà ignorànt.
[1288] Parmenide, cal crodeva che dut il mont al fos creàt dal cjalt e dal frèit; Melìs, cal crodeva che il motu al fòs na ilušiòn; Bris, cal voleva scuadrà il sìrcul.
[1289] Sabelio: filošofo africàn dal ters sècul cal negava il dogma da la trinitàt; Ario: fondatòu daj Ariàns, sèta ca negava la eternitàt di Crist; etc. (Robuschi)
[1290] Sìmilis ai impùls ca fàn cori l’aga tal vas apena descrìt: San Tomàs al parla dal sìrcul; Beatrìs dal centri.
[1291] Beatrìs a cognòs il pensej di Dante—encja prima ca lu cognosi Dante stes.
[1292] Dopo la resuresiòn daj cuàrps.
[1293] Di Beatrìs ca ju’a apena preàs di sodisfà il pensej (no encjamò nasùt) di Dante.
[1294] Da la gràsia di Diu ca plòuf jù par sempri. (A è da notà che Dante stes al uša il vocàbul “ploia,” derivànt dal provensàl ploja. Provensàl…furlàn: cušìns strès!)
[1295] Tal originàl Dante al à “sempre vive” cal à un significàt un puc diferènt.
[1296] La luminošitàt di ogni un di chiscju spirs a varia a seconda da la gràsia ca ghi’è stada conferìda—par mèrit. Cussì al dìs chel cal parla— Salomòn, cal à di vej un grant mèrit, gjudicànt da la so luminošitàt, pì intensa di ogni altra tal sìrcul di dentri.
[1297] Cu la resuresiòn il nustri cuàrp al sarà perfesionàt da la Gloria ca ghi è stada conferìda. (Nùja pì mal di cjaf o di zenòli o di schèna!)
[1298] Scju spirs luminòus a si mòstrin ansiòus di rivistì i so cuàrps muàrs. Chì a bišugna che sè che Salomòn al dìs taj vers [56]-[57] al sedi veretàt, parsè che sinò al subentra un problemùt: A è indiscutìbil che tanta zent a à cuàrps ca no sòn par nùja roba da dešiderà—nè da la zent ca ju à nè da àltris. Par podej dešiderà scju cuàrps, chiscju beàs a’an di èsi tant sigùrs che al momènt da la resuresiòn i so cuàrps a saran tant miej di chej ca àn bandonàt al momènt da la so muàrt.
[1299] Chista cualificasiòn a risòlf, un puc, chel problema chi’ai esponùt in ta la ultima nota: li màris, com’che ben si sà, a no jòdin i difiès daj so fioj.
[1300] A no rivàvin a sopuartàlu par via dal so lušòu incandesènt.
[1301] La višiòn di Beatrìs a no vèn data da Dante in taj so particulars par via che scju particulars, insièmit a chej di tanti àltris višiòns di lasù, a ghi sòn zùs da la memoria.
[1302] Ispiràs da la višiòn di Beatrìs.
[1303] Ta un stàt di beatitùdin pì alt.
[1304] A è cussì clar che i ti ju rivistìs dut daj to ràis, o Elios (= soreli = Diu).
[1305] “Fa dubbiar ben saggi” tal originàl. La sostansa a è la stesa: filòšofos e siensiàs a’an sempri pensàt ai mistèris dal cošmo cuant ca’an alsàt i vuj a li stèlis da la via Latea.
[1306] Il sen da la cròus.
[1307] Da na punta a l’altra da la strica orišontàl, e dal punt pì alt a chel pì bas, da la cròus….
[1308] Ombrena = zent. (La peràula chì a ritèn pur il so significàt normàl.)
[1309] Cussì in tal originàl; un strumìnt mušicàl coma na viola.
[1310] Chej, naturàl, di Beatrìs.
[1311] Dante a si acùša, par scušàsi, di vej posponùt il plašej di vuardà taj vuj di Beatrìs, dišìnt sè cal dìs ta li ultimi rìghis.
[1312] Sclèt.
[1313] Ta la volontàt ca parta al mal.
[1314] Il coru daj beàs descrìs in tal cjànt precedènt.
[1315] La mins a và chì in ta la figura di Diu cal tira e mola li rèdinis su dut sè ca susèit.
[1316] Encja comprendìnt la disponibilitàt di scju beàs di fàni fièstis la sù cun lòu, Dante al somèa un puc durùt cun chej ca no’an che granda volontàt di rešisti a li ròbis ca dàn plašej in ta stu mont—e doma in ta stu mont.
[1317] Cu la stesa premurošitàt da la gjèma zà minsonada.
[1318] Secònt Virgìlio, Anchiše al era zùt di corsa a incuntrà Enea cuant che stu chì, coma Dante, al veva višitàt il aldilà.
[1319] Chel cal parla al è Cjasaguìda, un antenàt di Dante. I comentatòus a no sòn sigùrs dal parsè che Dante a lu fa parlà in latìn. (Ca sedi parsè che, al di fòu di luj stes e pus àltris, la lenga “educada” prin di Dante a era il latìn?)
[1320] Doventànt beàt, Cjasaguìda al veva za “jodùt” che stu momènt al sarès rivàt.
[1321] Beatrìs.
[1322] Diu. Tu, al dìs Cjasaguida, ti cròdis che il to pensej al vegni rifletùt in me par volontàt di Diu, che dut al sà; e par chèl i no ti mi domàndis cuj ch’i soj.
[1323] I beàs a pòsin dùcjus vuardà Diu, cal riflèt, coma un spièli, ducju i nustri pensèis.
[1324] Il sintimìnt (afièt) e ’l intelèt (sen).
[1325] Cul cjalt dal so amòu e cu la lus dal so infinìt savej—al dìs Dante—’l intelèt e la caritàt di scju beàs a sòn da la stesa intensitàt.
[1326] Par via ca sòn indistinguìbils.
[1327] Voja e argumìnt: manifestasiòns dal afièt e dal intelèt, minsonàs pì’n sù, ca si esprìmin in manièris diferèntis.
[1328] Cjasaguìda al esprìn contentèsa di vej Dante coma so disendènt.
[1329] Cjasaguìda al varès gust se Dante, cu li so òperis, al rivàs a scurtàighi il timp dal Purgatori al so bišàvul.
[1330] Da scju murs antìcs al riva encjamò il sun da li cjampànis cal segna il pasà da li òris—coma a San Zuan, po.
[1331] La me a’è forsi na pìsula esagerasiòn. Dante, o miej Cjasaguìda, al dìs doma che Firense a steva “sobria e pudica”—ca vorès diši che i so pecjadùs a pòl vèju ben vùs.
[1332] Al contrari daj timps di Dante stes, cuant che secònt un so contemporari (citàt da Vandelli) li frùtis a vegnèvin spošàdis a dèis àis o mancu e a ghi vegnèvin dàtis dòtis sfarsòšis che i puòrs genitòus a no podèvin permètisi sensa zi a robà!
[1333] Divièrsis interpretasiòns pusìbilis: palasàs cun tanti cjàmaris vuèitis? Vuèitis par via daj vìsis daj pàris? Etc.
[1334] Encjamò no era rivada a Firense che corusiòn coma in taj timps dal re Asiriàn Sardanapàl.
[1335] Dut chistu laudà da li virtùs da la Firense di na volta a mi parta in mins che rìghis da la Tempest di Shakespeare indulà che il puòr Gonzalo, tontonàt da Antonio e Sebastian, al dà la so višiòn di coma cal governarès l’išula se luj al vès da vej l’oportunitàt:
…Where I king on’t, what would I do?
I’the commonwealth I would by contraries
Execute all things, no kind of traffic
Would I admit, no name of magistrate.
Letters should not be known; riches, poverty,
And use of service, none; contract, succession,
Bourn, bound of land, title, vineyard, none;…
No occupation—all men idle, all;
And women too, but innocent and pure;….
Chej àltris, naturàl, a lu cjòlin inzìru; però la višiòn di un stàt ideal a la à lo stes, coma ca la à Cjasaguìda di che sorta di Firense ca era na volta e che (i cròt che Dante al pensi) a podarès èsi. A pòsia dasi che Shakespeare al sèdi stàt al curìnt di chistu tocùt da la Comedia?
[1336] Usieladòu: un pas di montagna da’ndà ca si jòt ben Firense; Montanàl: un pas da’ndà ca si jòt ben Roma.
[1337] Pur esìnt siòr, B. Berti a si vistìva a la buna; e la so fèmina pur a no si sbieletava. (Il sugerimìnt chì, però, al è che in taj timps di Dante li fèminis a si pituràvin coma vuèj!)
[1338] Famèis Guèlfis siòris.
[1339] Na stranèsa. Par me, chi’ai vivùt la pì granda part da la me vita adulta in ta un ambiènt nordamericàn, chista oservasiòn di Dante a somèa na roba metaforica e basta, un par mòut di diši. Par me a è di puc cunfuàrt savej indà ch’i vegnarài soteràt. Cal sedi Ashcroft, Powell River, Vancouver, o cualchi altri post, a fà pucja diferensa. A pensàighila, però, la zent di San Zuan (sens’altri chè di na volta) a si sìnt solevada dal pensej di vignì soterada tal simeteri di Pardapòs, indulà ca si cjatarà in compagnìa di cussì tancju parìncj’ e cognosìns. Par chista zent l’idea di vignì soterada ta n’altri paìs (no stìn nencja parlà di un post lontàn coma il Canada) a è insopuartàbil—roba da scumbusulàti la pas da la tomba! Cussì Dante al è da cjapàlu a la lètera.
[1340] Cjasaguìda al para via a contà coma che in taj timps daj nònus di Dante, la zent (benestànt) di Firense a viveva na vita regolàr, a la buna; li fèminis contèntis a cjaša cuj so òmis, che encjamò a no zèvin in Fransa par afàrs.
[1341] Cjanghèla = una di chès; Saltarèl = un brigànt. Chej altri doj a sòn ešèmplis di virtùt romana.
[1342] Il sigà paj dolòus dal part.
[1343] Chel di San Zuan (tal miès di Firense).
[1344] Ferara? Parma? Roma?
[1345] Coràt III di Svesia.
[1346] Chel pòpul al sarès il pòpul Maometàn; i pastòus a sòn i pàpis. (A è clar che sot il dominio di Bush la crocjata cuntra il mont Musulmàn a’è stada risusitada e a è plena di salùt!)
[1347] Chista peràula a no è’n tal originàl, ma il sintimìnt al và d’acòrdu cun chèl esprimùt da Cjasaguìda in ta li so ùltimi peràulis a la fin dal cjànt quindicèšin.
[1348] A mi recuardin i comentatòus che’l ušu dal “vu” al veva vùt inìsi e popolaritàt cuj Romans—e che in sèguit al era stàt puc ušàt. Da frut, però, i eri cussì abituàt a ušà il “vu” cu la zent pì ansiana di me che, na volta stabilìt a Powell River, la ušansa a veva continuàt, fin al punt che par àis, conversànt cu na me visinànt furlana ca veva un dèis àis pì di me, i no vevi vùt il coragju di dàighi dal “tu” e, sicòma ch’i si parlàvin abastansa di frequènt, a mi varès parùt amondi stran il dàighi dal “vu.” Il rišultàt di stu dilema al è stàt che par àis i no ghi’ai dàt nè dal tu nè dal vu. Epùr i soj rivàt a comunicà lo stes. Na maravèa!
[1349] Na alušiòn, chista, a la storia ca lešèvin Pauli e Francesca, chej puòrs diàus!
[1350] Cuant ch’i eri frutùt. (Naturàl che i “àis” chì a sòn da capì coma “condisiòns socjàls, etc.)
[1351] No—no chel nustri, ma chel di Firense.
[1352] Par Cjasaguida, chistu al è il mòut di diši cal era nasùt dal
[1106]. (Miej dàighi na ocjada ai comentatòus par capì li sutilèsis di chistu calcul stelàr—o planetàr.)
[1353] ’L originàl: “Li antichi miei e io nacqui…” Chel sens, da li vòltis pešantùt, di colpa ch’i sìnt cuant che la me gramatica a è un puc cussì cussì—beh, chel sens lì a si lišerìs un bièl puc cuant che encja Dante (ca si tèn cussì visìn dal mestri di chej ca sàn) al uša espresiòns cussì!
[1354] A San Zuan (tal nustri San Zuan) stu “sest” chì i cròt ch’i lu clamarèsin un “borc.” Ta stu borc di Firense ogni àn a festegjàvin il dì di San Zuan cu na granda gara di corsa.
[1355] Coma ca dìšin i comentatòus, Dante a si contenta di mostrà che i so antenàs a èrin di Firense.
[1356] Dal Punt Vecju al Batisteri di San Zuan.
[1357] Tal sens di “artigjàn.” I Cjamps, etc., a sòn ešèmplis di zent ca vegneva dal di fòu di Firense.
[1358] Se Dante (o il so antenàt Cjasaguida) a la pensava cussì daj contadìns dal la zona di Firense, se’l pensarèsia di nuàltris puòrs contadìns di San Zuan?
[1359] Tal sens di un tipo cualsìasi.
[1360] I comentatòus chì a jùdin a capì sti riferènsis. La sostansa, però, a è che Cjasaguida al rinfuarsa la so idea che ai so timps Firense al era miej di vuèj.
[1361] Contràdis = sitàs (coma tal originàl “citade.”) Sens’altri an d’è di chej che vuèj a la pènsin pròpit cussì cuant ca’an in mins i extracomunitàris. Par un coma me, però, cal à vivùt il pì da la so vita in Canadà, un paìs cal à na mistura di nasionalitàs, chistu concèt di Cjasaguida a nol è tant solid.
[1362] Sitàs, chìstis, dùtis zùdis in ruvìna.
[1363] In cualchi roba, coma na sitàt, ca dura un bièl puc.
[1364] Èco, se Dante al fòs stàt di San Zuan invensi di Firense, chisti rìghis a sunarèsin cussì:
Jodùt i’ai jò’i Culòs e’i Castelarìns, i Bàitas, Castìgas, Pisìns e Tamajòs, ca èrin zent in gamba, da tegni a mins.
[1365] Firense.
[1366] Ravignàns, Beluncjòns…famèis di bacàns di chej timps là.
[1367] Coma Cavalièr il Galigàj al veva tal so stema di cjaša na spada cul mani e pòmul di òru.
[1368] La famèa daj Piòj (Pigli) a veva un scudo cu na strica grišulìna ta un sfont ros. (Vandelli)
[1369] Staj (= staio): na sorta di caretèl. Secònt i comentatòus la referensa chì a è che famèis, coma i Gjàis, ca vèvin trufàt il cumùn cun scju caretej di sal che, par via che a cualchidùn di lòu a ghi mancjava na doga, a no vèvin la cuantitàt di sal ca varèsin dovùt vej.
[1370] I Lambertos, ca ghi fèvin onòu a Firense.
[1371] Cun vena un bièl puc ironica, Cjasaguida al para via cussì a contà da la degradasiòn da li ušànsis fra i fiorentìns.
[1372] La zentùta. Miej dàighi na ocjada ai comentatòus par vej na idea clara da li relasiòns minsonàdis ta sti rìghis.
[1373] “Incredibil” parsè che, secònt i comentatòus, daj Pera a no è restàt sen, fòu che’l nòn da la puarta.
[1374] L’insegna dal “gran baron” (Ugo il grant) a è stada vuèj (taj dìs di Dante) cambiada cu na strica ornamentàl da Gjàn da la Bièla. (Par altri a miej zì là daj comentatòus.)
[1375] I Bondelmòns, minsonàs un puc pì’n jù.
[1376] Invensi da spošà la fia di Amidei, Bondelmònt al veva spošàt n’altra zòvina—roba ca veva caušàt la divišiòn fra Guelfs e Ghibelìns.
[1377] Statua mutilada di Marte in banda dal Punt Vecju—indà ch’encjamò si jodeva’n ta chej timps . La pàs a era finida cul sasinamìnt di Bondelmònt pròpit in ta stu post. A mi vèn in mins che—cuj sàja?—forsi Marte che in chisti nòs di Avòst dal [2003] a si lu jòt cussì grant, al è ros coma che flàmis daj fòucs di ducju chej incèndios ca stàn brušànt boscs dapardùt, encja chì a Ashcroft. Ca sèdin scju fòucs stàs judàs da stu Diu guerèsc?
[1378] Il gìlio—emblema di Firense—al era na volta blanc sù un sfont ros, e cussì al è restàt, encja se i Guelfs a vèvin tentàt di cambialu da blanc a ros cun un sfont blanc.
[1379] Fetòn al à volùt èsi sigùr che so pari al èra il soreli. Apòl al à consentìt al dešideri dal fì—cul rišultàt dišastròus ca si sà. E par chèl i pàris encja il dì di vuèj a si tìrin un puc in davòu dal sodisfà dùtis li vòis daj fioj.
[1380] Parsè ca è impusìbul.
[1381] Tal purgatori e tal infièr.
[1382] Cjasaguida.
[1383] Chistu rašonamìnt Tomìstic al raprešenta il “scolastic” tentatìf di armonišà la libertàt di asiòn dal individuo cu la “providensa” o onisiènsa di Diu. Il fat che Diu al sà belzà che jò i zaraj a copà Abèl a nol rìnt necesari il me fratricidi: i soj jò chel cal fà la decisiòn di copà il fradi. Lo stes, però, a si pòs rašonà che’l Diu al varès podùt cambià li ròbis prima ca rivàsin a chel punt crìtic lì. Al varès, par ešempli, podùt acetà il regal che Caìn a ghi veva ufrìt cu la stesa contentèsa cal veva acetàt chel dal fradi. Tal cašu da la nàf ca seguìs la curìnt, a è vera che na volta zuda’n ta la curìnt la nàf a vegneva strisinada ju—che Diu, ca la jodeva zì jù a nol era luj ca la pocava. A si podarès diši, encja chì, che prin che la nàf a si metès in ta sta curìnt, Diu al varès podùt calmà la curìnt, o fà alc di sìmil.
[1384] Cjasaguida, cal jòt tal spièli di Diu, indà cal è rifletùt dut chel cal à da vignì, al jòt pur sè ca ghi susedarà a Dante taj timps ca’an da vignì.
[1385] Ipòlit al era stàt ešiliàt par èsi stàt acušàt di vej tentàt di sedùši la madrigna, cuant che in realtàt (o almàncu secont Ovidio) luj al veva rešistùt a li lušìnghis ca ghi veva fàt ic. (E ben si sà sè che li fèminis a fàn in ta càšus cussì, no? Dopodùt, “hell hath no fury like a woman scorned,” no èše vera?)
[1386] ’L ešìlio di Dante al era stàt contemplàt (a mi pàr di capi daj comentatòus) a Roma, indulà che’l papa Bonifàs VIII al veva pucja simpatìa paj Blancs di Firense.
[1387] Una famèa nòbil ca veva simpatìa par Dante.
[1388] L’acuila imperiàl.
[1389] Il sens al somèa di èsi che a Dante a ghi sarà ufrìda asistensa a colp, prin encjamò di domandala.
[1390] Cjangrant da la Scjala, Siòr di Verona.
[1391] Marte. Ta scju dìs chì (vièrs la fin di Avòst dal [2003]) sta “stela” a è pròpit fuarta—pì luminoša ca sedi maj stada in taj ultins
[60] [000] àis, secònt chej ca sàn. Però, al contrari daj efiès che Marte al à vùt su Cjangrànt, in ta scju dìs al stà creànt dišastros ecològicos in Europa (incèndios, temperatùris cussì altis che fra l’altri a’an copàt [10] [000] di lòu in Fransa) e pur uchì ([30] [000] sfolàs da Kelowna, e un bièl nùmar encja chì a Ashcroft)!
[1392] Li sfèris dal firmamìnt.
[1393] Encjamò prin che il Papa Clement V al invitàs Rico VII a vignì in Italia, par dopo zìghi cuntra, Cjangrànt, a nòuf àis al veva belzà mostràt li virtùs minsonàdis. Chì a si pòs notà che, coma cal dìs Thomas Gray in tal so famòus poema “Elegy Written Upon a Country Churchyard,” a sòn doma i grancj’ ca pòsin mostrà disprès paj bès. Ai puòrs diàus daj puarès a no ghi vèn maj data l’oportunitàt!
[1394] Al saveva ben Dante, che la so fama a sarès durada in taj sècuj, mentri che chè di chej ca lu’an costrèt a ešilià, s’a ešìst, a ešìst gràsis a la fama che Dante stes al à.
[1395] Coma cal sarès il so trisnònu Cjasaguìda.
[1396] Un ca si lasa zì, ca si lasa domà dal ešìlio, al vèn distrùt.
[1397] Si no’ai il coràgju di ricognosi sè ca è veretàt, na dì, cuant che il prešènt al sarà doventàt timp antìc, i vegnaràj dismintiàt dal dut.
[1398] Cuanta veretàt ca è’n ta sti rìghis!
[1399] Purgatori.
[1400] L’ešìlio.
[1401] Diu.
[1402] Beatrìs a lu sigùra che il plašej celestiàl cal à vuardàt taj so vuj al pòl cjatàlu èncja al di fòu daj so vuj.
[1403] La brama di Cjasaguida di discori di nòuf cun luj.
[1404] Chèl che Cjasaguida al minsonarà a si prešentarà svelt coma na saèta.
[1405] Un’altri lušòu.
[1406] La stesa ambiguitàt (al eše il falcòn cal svuala o il vuli dal falconièr?) a è encja’n tal originàl.
[1407] Dùcjus grancj’ condotièrs medievaj, scju chì; fra di lòu, zent coma Gotfrèit a èrin condotièrs da li primi crocjàtis cuntra i saracèns.
[1408] Dante al vuarda in taj so vuj e a ghi par pì bièla di sempri, roba che, considerànt i superlatìfs cal à ušàt fin adès, a somearès impusìbul.
[1409] Dante a si necuàrs ca sòn adès in ta la sfera di Gjove.
[1410] Beatrìs.
[1411] Pa la so vergogna, na fruta—a ni dìs Dante—a cambia colòu, dal ros al blanc, a colp.
[1412] La sesta stela a sarès Gjove, pì temperada di Saturno (frèit) o Mars (cjalt).
[1413] La lus stesa a stà formànt ai so vuj li lèteris da la nustra lenga (ma i no cròt dal furlàn!).
[1414] Una da li Mùšis.
[1415] Volèighi ben a la gjustìsia vuàltris ch’i gjudicàis la cjera.
[1416] “Dùtis chès” a si riferìs a li lùcis ca si stàn pojànt sul colm da la “M,” fašìnt la “M” someà na sorta di gìlio. Pal valòu simbòlic da la “M” i sugerìs i comentatòus, ca la sàn pì lungja di me.
[1417] Diu.
[1418] Informa = tal sens daj antìcs scholàstics: ca ghi conferìs la so vera sostansa o esènsa.
[1419] Il valòu simbòlic al è pì o mancu cussì: i spirs (ca pòsin èsi jodùs coma la zent ca à simpatìa pa la monarchìa fransèša) a càmbin cul so sfavilà il gìlio, cal raprešenta la cjaša franseša, in ta la forma da l’acuila, sìmbul dal Impero, dimostrànt cussì che, tal livèl simbòlic la zent a preferìs—o a varès da preferì—’l Impero al dominio fransèis.
[1420] Il sugerimìnt di Dante chì al è che la corusiòn (fun) da la gjustìsia a deriva da la curia papàl—cun Zuan XXII da Avignòn prin di dut. (Vandelli)
[1421] Coma cal veva fàt il Signòu in tal templi di Gjerušalèm.
[1422] La guèra adès a vèn fata daj pàpis ca ùšin scomùnichis o altri amonimìns cuntra i fedej, e fašìnt cussì a ghi ròbin il pan spirituàl che il Signòu al voleva prejòdi par dùcjus.
[1423] Dante chì al stà apostrofànt, a si pensa, un daj pàpis (Clement V?) cal era stàt acušàt di imponi scomùnichis doma par scancelàlis se un daj potentàs al vès vierzùt il so tacuìn!
[1424] La Glišia.
[1425] Il tu di sti rìghis al è Zuan XXII (o n’altri papa coròt e cìnic). Stu papa a si riferìs a S. Pieri e a S. Pauli in maniera spresànt—e chèl ca gh’impuarta a sòn doma i florìns ca tègnin raprešentada la figùra di San Zuan Batista.
[1426] Il splendòu daj beàs al somèa un’acuila—sìmbul che a Dante a ghi stà amondi a còu, par rašòns za prešentàdis.
[1427] I mi cjoj encja jò la libertàt ca si’a cjòlt Dante tal ušà “rostro” (latìn: rostrum = bec, o muša) par significà la muša o bec da l’acuila.
[1428] La figura da l’acuila che cussì a si stà esprimìnt a è fata di chej tancju puntìns di lùs ca sòn i beàs ca ghi dàn forma.
[1429] Li vòus di ducju i beàs a èrin concentràdis in ta l’unica vòus da l’àcuila.
[1430] Taj òrdins daj ànzui.
[1431] Il capucjo che il falconej a ghi tèn sul cjaf.
[1432] Chel stùpit di un Satanàs di Lusìfar.
[1433] Ogni creatura inferiòu a chè daj ànzui (Lusìfar in particulàr) a è coma un vàs masa pìsul par capì ’l infinìt savej dal creatòu.
[1434] ’L intelèt divìn.
[1435] ’L intelèt umàn al è regàl dal intelèt divìn: regàl grant, a si sà; ma maj cussì grant coma chel da’ndà cal cjoj ispirasiòn—coma che se un siòr a ni regala mil dòlars, mil dòlars a sòn tàncjus, si capìs; ma puc o nuja in confrònt dal tešoru da’ndà ca vègnin.
[1436] Cupiditas radix malorum est—in ta ducju i sens.
[1437] Puòr’on = puòr omp.
[1438] Domanda, chista, che dùcjus a si sòn domandàs, prima o dopo.
[1439] Il cjadreòn di un gjudice.
[1440] Tal sens di èsi il contrari di sutìlis.
[1441] S’a si imedešimèa cu la volontàt divìna.
[1442] Fin a chel punt chì dal rašonamìnt da l’acuila, il me dùbit al restarès intàt.
[1443] L’acuila.
[1444] Vuàltris umàns i no sèis bòis di capì li sutilèsis da la gjustìsia divina. A si’è tentàs di diši, chì, che forsi a no sarès tant na bruta roba se il creatòu a ni permetès di capì cualchidùn daj so mistèris. Forsi, s’a ni spalancàs chel barcòn cal fa jodi sè ca è la di fòu, in tal so ort, par cussì diši, forsi i varèsin encjamò pì amirasiòn par luj e par dùtis li ròbis cal à’n tal so ort. Ma i saj ben che luj al è ostinàt a insisti su la storia da la fede, che sensa di chè i no podarìn maj godi da la bielèsa dal so ort.
[1445] Crist. E di che zent ca fà mostra di vej sempri Crist in mins an d’è tanta, coma ca è tanta la ipocrišìa da la zent.
[1446] Danàs e beàs a si ju jodarà sfilà’n ta do filis: chè daj beàs e chè di chej zùs in malora.
[1447] Imperatòu Berto da l’Austria.
[1448] Il cugnàt di Berto al zarà a pièrdi l’Austria entri pus àis. (Cussì i comentatòus.)
[1449] Stu chì al sarès Filìp il Bièl, da la Fransa, che, secònt i comentatòus, al veva falsificàt tanta moneda par podej fà na guera. Filìp pì tars al era zùt a murì dopo èsi stàt ferìt da un cinghiàl.
[1450] Ducju scju regnàns a’an na roba in comùn: la brama di vej e di otegni teritori daj àltris—’l inglèis al voleva la Svesia; il spagnòu Gibiltèra (daj Mòrus); etc.
[1451] Ca sarès il stes che diši che par ogni virtùt che stu suèt al à, al à pur mil pècis.
[1452] Di stu re di Sicilia a basta diši puc—al era un omp plen di vìsis e basta.
[1453] Il barba di Federico al era Jàcu, re da la Majorca. Jàcu II, il fradi, al era re da l’Aragona.
[1454] Ràsia: na region ca includeva part da la Bosnia, Croàsia, Serbia e Dalmàsia.
[1455] Il re di Ràsia a si veva profitàt dal fat che la so moneda a ghi someàva a la moneda venesiana (I “matapan” vènetos).
[1456] I Pirenej, ca podèvin difìndi il re di Navàra da la Fransa.
[1457] Il re di Cipro, fransèis, al era un omp coròt e crudèl, secònt Dante e secònt i comentatòus.
[1458] Chej puntìns di lùcis ca fòrmin il vuli da l’àcuila a sòn pì brilàns (= di mèrit pì grant) daj àltris ca ghi dàn forma al rest da l’àcuila.
[1459] Re Davide, autòu daj Sàlmos.
[1460] La sostansa di sti rìghis a pàr ca sedi che il cjantadòu (Re Davide) al cognòs adès il grant prèmiu risevùt pa li so òperis.
[1461] ’L Imperatòu Trajàn.
[1462] Cf.Purg. X.[73] etc.
[1463] Il paradìs e ’l infièr.
[1464] Ešechièl che, savùt da Zaìja cal sarès muàrt di lì a puc, al veva domandàt di èsi lasàt vif par encjamò un puc di timp par podej fà penitensa. (Robuschi)
[1465] Coma tal cašu di Ešechièl.
[1466] ’L Imperatòu Costantìn cal veva pasàt li lègis di Roma a l’àcuila, sen dal Impero, e al veva al stes timp stabilìt Bišansio coma capitàl dal Impero.
[1467] Là che la sèa dal vuli da l’àcuila a taca a zì’n jù.
[1468] Gulielmo il Bon, re da la Sicilia, planzùt in taj timps di Dante, pì ’ncjamò pal fat che chej ca lu vèvin suseguìt, Carlo e Federico, a èrin stàs governàns da nuja. (Comentatòus)
[1469] A si mostra dut risplendìnt e colòu di òru.
[1470] Un daj trojàns ca vèvin lotàt cuntra i Grecs. Dante, naturàl, a si necuàrs a colp di sta straordinaria rivelasiòn: se’l fàja un ostia di un pagan uchì in tal paradìs?
[1471] Cussì Shelley cuant che’n ta la so “To a Skylark” al sìnt tal cjantà da la lòdula un segnal di cualchicjùsa cal è cussì tant pì bièl, pì melodiòus di cualsìasi roba ca è di sta cjera, e che di conseguènsa a ghi tocja èsi divìna.
To a Skylark
Hail to thee, blithe Spìrit!
Bird thou never wert,
That from Heaven, or near it,
Pourest thy full heart
In profuse strains of unpremeditated art….
Sound of vernal showers
On the twinkling grass,
Rain-awaken'd flowers,
All that ever was
Joyous, and clear, and fresh, thy music doth surpass….
What objects are the fountains
Of thy happy strain?
What fields, or waves, or mountains?
What shapes of sky or plain?
What love of thine own kind? what ignorance of pain?…
[1472] Ogni roba tal mont a è creada in conformitàt cul volej di Diu (il plašej eterno).
[1473] Dante al uša sta espresiòn latina par significà la esènsa di na roba; e cussì i la uši encja jò. In furlàn na peràula ca si visinarès a sarès “robitàt,” ca sarès la sostansa di na roba, coma che in inglèis a si uša la espresiòn “whatness” o “thingness.”
[1474] La viva speransa (cal à un omp coma Trojàn) di zì a cognòsi Diu a và a “vinsi” sul volej (o amòu) divìn, ca ghi scolta a chej ca mòstrin speransa.
[1475] Trajàn (la prima) e Trojàn (la cuinta) dùtis dos colocàdis ta la sèa da l’acuila.
[1476] Secònt i comentatòus, al è stàt San Gregorio a preà par che Trajàn al tornàs fra i vìfs par fà dal ben—cal era il so dešideri.
[1477] Voltàs: tal sens che in ta chistu momènt al à la nustra atensiòn.
[1478] Crist.
[1479] Tal vuli da l’àcuila, lì cal lus cuj altri beàs.
[1480] Il spìrit di Rifeo il Trojàn.
[1481] Da gràsia a gràsia…
[1482] (Pur. XXIX. [121]-) Li tre siòris minsonàdis chì a sòn la Fede, la Speransa e la Caritàt ca èrin cun Beatrìs visìn da la roda destra dal so cjar. Chisti virtùs a ghi’an servìt coma batièšin al Trojàn pì di mil àis prin dal vignì dal redentòu. Coma ca dìs l’àcuila sùbit sot, a è inùtil che nuàltris puora zent i provani a capì il misteri da la predestinasiòn, cal contèn in se li rašòns ca spiegarèsin—se doma i rivàsin a penetralu—stranèsis teològichis coma che dal cašu di Trojàn. Lo stes, però, si si ategnìn al cašu di Rifeo il Trojàn, a èše necesàri che un pagàn, dišìn un indiàn canadèis da la epoca pre-colombiana, al vedi vùt li virtùs teologàls (caritàt, fede, speransa) e vej crodùt al vignì di Crist, etc., par vej podùt èsi acetàt la sù, tra i beàs? O misteri da la santa fede!
[1483] Diu stes, cal è chel cal tèn in motu duti li ròbis.
[1484] Par diši la veretàt, tal originàl Dante al à “s’affina,” espresiòn ca mostra un perfèt acòrdu fra il volej daj beàs e il volej di Diu.
[1485] Li sèis daj vùj a si sbàsin e a si àlsin al stes timp, cussì coma l’intensitàt da li lùcis tal vuli da l’àcuila a si alsava o sbasava in perfèta sintonìa cul parlà da l’àcuila.
[1486] Tal originàl i vuj di Dante a si fìsin su la “mia donna.” Purtrop il furlàn a nol somèa vej l’ecuivalènt di chista espresiòn. La me fèmina? No. La me siòra? Nencja. La me zovina? La me fruta? La me madona? La me biela? La me ninina? No. No. No. No e no.Il furlàn a nol à nisùna peràula ca si visina a la “mia donna.” La “mia donna” tal sens ušàt da Dante a è espresiòn di gentilesa, di rafinatesa, di galanterìa— cualitàs di un mont social e romàntic che, i cròt, a nol à maj parlàt furlàn. Il furlàn, almancu chel parlàt a San Zuan, al è, in tal scori da la storia, stàt lenga dal contadìn e lì, a è da amètilu, espresiòns cavalerèschis coma la “mia donna” a sòn difìsilis da cjatàlis.
[1487] Semele, na amànt di Gjove ca veva insistìt di jòdilu in tal so splendòu e, in tal jòdilu, a si veva brušàt e di ic a no era restàt altri che un grumùt di sinìša.
[1488] Cualsìasi altra fèmina (fiòla, siòra, zovina, ninùta o fruta ca sedi) a corarès il riscju di someà una di chès ca si vàntin da li so bielèsis. Tal cašu di Beatrìs, però, chistu aserimìnt che la so bielèsa a stà doventànt sempri pì luminoša a no si pòl clamala vanitàt. Cussì a no è nencja just “perdonà” Beatrìs—coma che al inisi i eri tentàt di fà. (S’a vès vùt un momènt di comprensìbil debulesa feminìl i la varès perdonada a colp. Ma chì, sè ca è da perdonà?)
[1489] Il ridi di Beatrìs.
[1490] Il siètin splendòu al sarès Saturno, indà ca sòn apena rivàs. Ta la cjera adès a si sìnt il inflùs di Saturno e da la costelasiòn dal Leòn.
[1491] Saturno.
[1492] Saturno al era il re da la etàt dal òru, cuant che dut a era coma ca varès da èsi, no coma vuèj cuant che dut (o cuaši) a è coma ca è, e par sigùr no coma cal varès da èsi.
[1493] Beatrìs.
[1494] Ca jodeva dal jodi di Diu stes.
[1495] Dante chistu a ghi lu dìs a un daj spìris luminòus ca ghi stàn in front.
[1496] Beatrìs.
[1497] Ta àltris sfèris celèstis.
[1498] Tant il ridi di Beatrìs che il cjantà daj beàs al varès, uchì, na soavitàt cussì granda che Dante, in bròut di gjùgjulis, a nol podarès apresà—ma a si insiminarès dal dut, par sigùr!
[1499] Cun che infušiòn di lus ca vèn dal alt, la lus ca stà parlànt a pol jodi in ta la esènsa di Diu stes.
[1500] Il me jodi (inteletuàl) a si adeguèa a la lus divina.
[1501] Coma dita sùbit sù, nencja i serafìns a rivaràn maj a capì ducju i segrès divìns.
[1502] Dante a la mèt cussì: “Tra due liti d’Italia surgon sassi….” I lu amèt: chistu al suna un puc miej dal me mòut di esprìmimi, almancu in ta stu cašu chì. Ma se si’aja da fà… A pensàighila ben encja Dante al varès aprovàt il pastrosès macarònic da la me riga, cu la so mistura di furlàn “clàsic” e furlàn di San Zuan.
[1503] I comentatòus a no sòn sigùrs a cuj ca si riferìs.
[1504] Al era cognosùt coma Pieri Pecjadòu tal convènt di Santa Maria dal Puàrt.
[1505] Uchì i comentatòus a pàrlin di un anacronišmo (par via che ai timps di San Pieri Damiàn a no si ušava encjamò chel cjapièl che i cardinaj a pàrtin vuèj. A no è la prima volta, a propòšit, che Dante (encja s’a lu fà par bocja di San Pieri Damiàn) al mostra di èsi crìtic di scju minìstros da la Glišia.
[1506] Cefàs = Cephas: San Pieri; il grant vasèl: San Pauli.
[1507] Miga mal, Dante, cuant ca si buta a l’ironìa!
[1508] Cal sarès il sflameà di San Pieri Damiàn.
[1509] A la mari.
[1510] Cf. Par. XXI. [4]-[12]; [57]-[62].
[1511] Prin da murì.
[1512] Ànsi, il riguàrt cal stà mostrànt Dante di front di scju beàs, a lu rìnt pì ’ncjamò meritèvul di vignì ricognosùt da Diu—cal è il so objetìf.
[1513] Il monastèri cal cjòj il nòn di San Benedèt.
[1514] Zent pagana, ca no voleva savèighini da la nova fede.
[1515] San Benedèt al veva fondàt il monasteri di Mont Casìn tal [528].
[1516] Il paganèšin.
[1517] Salt = saldu. I fràris uchì a ghi’an tegnùt dur a la so fede.
[1518] Dante al vòu jodi il sant coma cal era, lìbar da che luminošitàt ca lu tèn, in ta un bièl sens paradosàl, platàt.
[1519] ’L Empireo.
[1520] La sù tal Empireo dut a è perfèt, coma cal è sempri stàt.
[1521] Tal Empireo il “èsi” a nol è na roba materiàl, coma cal è’n ta che altri sfèris o uchì in tal nustri puòr mont. I beàs a pòsin rivà fin la sù; roba ca no ghi è pusìbul a un puòr mortàl coma Dante—almancu no a stu punt.
[1522] Cuant ca si veva insumiàt di vej jodùt na scjala ca si alsava fin tal cjèl, cun ànzui ca ghi zèvin sù e jù.
[1523] Puòr Svuàlt! Stu puòr Benedetìn al era pròpit lì, a partada di man, e cussì i lu’ai ušàt. Colpa so sa’l è saltàt fòu pròpit cuant chi zèvi in sercja di un Benedetìn cal rimàs cun salt!
[1524] Convènt, o monastèri.
[1525] Chel profitàsi da li rènditis da la Glišia. (A si pensarès che la debulesa umana daj prèdis e fràris di na volta, coma la debulesa di chej predis dal dì di vuèj, acušàs di abùšus coma chel da la pedofilia— a si pensarès che sti pècis a varèsin distrušùt la Glišia sècuj fa. E invènsi ic a para via—e abastansa benòn, secònt sè ca si jòt.)
[1526] Se ca custodìs la Glišia a no ghi apartèn nè ai parìncj’ daj fràris e prèdis, nè a àltris ca vòlin scuèdi.
[1527] San Francesco.
[1528] Miràcuj bìblicos coma il spartì da li àghis o’l fà l’aga dal Gjordàn zì cuntra curìnt a èrin pì grandi maravèis che un pusìbul intervènt di Diu di “coreši” la corusiòn ch’i’ai apena descrìt.
[1529] Par via che Beatrìs a ghi’a permetùt di “vinsi” la so gravitàt naturàl e di zì sù svelt, coma un spìrit.
[1530] Il sen dal Zodiac cal seguìs il sen dal Toru al è la costelasiòn daj Zìmuj—e a è sot di chistu sen che Dante al era nasùt.
[1531] Il firmamìnt.
[1532] Il gran pàs al sarès la dificoltàt ca ghi resta a Dante di contà da li ròbis ca nol à encjamò descrìt dal Paradìs.
[1533] I ànzui.
[1534] Dante al stà oservànt la luna da che altra banda, la banda che nuàltris i no jodìn maj e ca no’à li màcis ca si jòdin da chì—da la cjera.
[1535] Pari dal soreli.
[1536] Maja e Dion a èrin li màris di Mercurio e Vènere—ca ghi zìrin atòr e visìn dal soreli.
[1537] Gjove al è’n tal miès di Mars e Saturno; un cjaldòn, e ’l altri frejdùt.
[1538] Vandelli al nota che’n taj timps di Dante i astronòmos a riferìvin ai poscj’ indà ca èrin i pianès coma “cjašis.”
[1539] Coma la usièla, Beatrìs a stà spetànt, duta ansioša, par cualchicjusa di luminòus cal stà par spuntà da un momènt a l’altri.
[1540] Dut il frut cal vèn fòu da la influensa daj cjèlos, cal sarès dut il insièmit daj sans dal Empireo.
[1541] Parsè che li peràulis a no rìvin a descrivi dut chel splendòu.
[1542] Crist.
[1543] Miga mal, no, sta teoria medievàl di coma ca nàs na saèta!
[1544] I si recuardàn ben che puc prin (Par.XXI.[4]+ e [62] + ) Dante a nol varès podùt jodi Beatrìs in ta dut il so splendòu; ma adès cal à jodùt altri ròbis brilàntis al è pì preparàt a vuardà e apresà il ridi luminòus di Beatrìs.
[1545] Cuanti vòltis ch’i vìn vùt dùcjus chista esperiensa chì! Spes a susèit che cuant ch’i si sveàn a colp, ta miès di un sun, i dišìn: èco, a bišùgna che stavolta i mi recuardi di sè ch’i mi stevi insumiànt. Ma, nonostànt il propòšit di recuardàsi daj particulàrs dal sun, puc dopo ch’i si sìn ben sveàs il sun al è zùt sul’òsti e dut sè ca ni resta a è la certèsa ch’i si sìn insumiàs di cualchicjusa ca meretava di èsi recuardada. Tal cašu di Dante, a sarès interesànt aplicà li teorìis di Freud—o di Schachtel. (Chist’ùltin al è chel cal dìs che la rašòn pa la cual i no si recuardàn daj suns a è par via che i suns di sòlit a pàrtin a gala li ròbis che pròpit i vorèsin vej—tal cašu di Dante chistu al somèa pròpit just—ma ca sarès cuntra i precès fondamentàj da la nustra cultura di podej vej o otègni.)
[1546] Dante a nol rivarès a descrivi la bielèsa inefàbil dal ridi di Beatrìs—e dal rest dal so aspièt sant e luminòus—nencja s’al vès la asistènsa di dùcjus i poès ispiràs da dùtis li Mùšis.
[1547] Ca sarès la poešia di Dante.
[1548] La roša = Maria; i gìlios = i apòstui.
[1549] Il so vuli a nol era encjamò abituàt—o dal dut preparàt—a jodi višions luminòšis coma chè ca stà par prešentasi al so vuli.
[1550] La cauša a sarès Crist stes.
[1551] La prešensa visìna—e di conseguensa tant luminoša—dal Signòu a ghi varès impedìt a Dante di podej jodi i altri beàs, lòu stes esìnt luminòus.
[1552] Sùbit dopo che il Signòu, cu la so luminošitàt, a si’a un puc distansiàt, Dante al pòl concentrà il so vuli sul bièl flòu (Maria—la roša mìstica) reprešentàt dal lustri pì intèns cal à davànt di luj.
[1553] In tant e in cuant: in cualitàt e in intensitàt.
[1554] Chista “flama” a sarès, secònt i comentatòus, chè dal ànzul Gabrièl.
[1555] ’L ànzul al “coronava” cu la so melodìa chel gjojèl (zefìr) ca era Maria, e ic a so volta a feva dut il cjèl risplìndi coma da la lus di un grant zefìr.
[1556] Il Empireo.
[1557] Il nonu cjèl, o Prin Motu, cal imbràsa dut il rest dal mont. La so visinànsa a Diu a ghi permèt di godi pì da li àltris sfèris il calòu cal vèn radiàt da Diu e da li so asiòns divìnis.
[1558] Maria e la so simìnsa (il Signòu) a sòn zùs in sù cussì a la svelta che il vuli di Dante a nol è rivàt a seguìju.
[1559] Tal originàl: Sti ànimis a èrin tal semenà “buone bobolce.” Interesanta la nota di Vandelli, cal sugerìs che “bobolce” a deriva da “bifolca,” ca significarès “cjera” o “cjampàgna” in ta cers dialès dal nord. Al spiegarèsi, chistu, il significant di “bifolco,” espresiòn cal ušava me Barba Toni (puarèt) cuant che, da frutùt, i vegnevi da luj butàt par aria. Ca la vedi ušada (coma cal feva cun ludro) in tal sens di “contadinàt” o di “vilàn” o di “salvàdi” par significà che un cal era coma li altri bèstis da la cjera?
[1560] San Pieri, cal è stàt vitoriòus sul mal. Il “concilio” al sarès il insièmit da li ànimis beàdis dal nòuf e dal vecju Testamìnt.
[1561] La nustra fantašìa a no riva a rìndighi gjustìsia a la soavitàt celestiàl di chistu cjànt.
[1562] Cussì a ghi dìs San Pieri a Beatrìs.
[1563] Viru = Latìn (sanzuanišàt) par omp.
[1564] Dal paradìs.
[1565] Coma ca ni recuàrdin i comentatòus, San Pieri “ambulabat super aquam, ut veniret ad Jesum.” (Matt.XIV.[25]-)
[1566] Un ca si prepara a afrontà un ešàm ca ghi vierzarà la strada al dotoràt. Chistu bacelièr al à di tegnisi pront a provà (no a determinà) la cuestiòn ca ghi vèn proponùda dal mestri.
[1567] Mestri—San Pieri; la cuestiòn su la cual al vegnarà ešaminàt: la fede.
[1568] San Pauli.
[1569] Pal significàt medievàl e Tomìstic di scju vocabuj i sugerìs i comentatòus.
[1570] ’L intensiòn = il crodi (i cròt), cal doventa sostansa, tal sens scolàstic di veretàt.
[1571] Ca sarès il jodi in ta li veretàs etèrnis, aparèntis doma s’a si è in paradìs.
[1572] Cun vigòu, cun pasiòn.
[1573] Al so stamp.
[1574] Gjojèl.
[1575] A è fede sensa lìmit chista. I lešèvi tal Vecju Testamìnt alsèra che rìghis ca còntin di chel puòr diàu cal và’n taj cjamps di domènia in sercja di stecùs par tègnisi cjalt. E Diu, avìnt oservàt ca nol rispetava la domènia, a ghi dìs a Mošè: “Copàilu. Bišùgna cal vègni lapidàt.” (Nùmars [15]:[32]) Èco, a bišùgna vej na fede da leòn (cussì par diši, sicòma ch’i no soj tant sigùr di cuanta fede ca’an i leòns) par cròdighi a la gjustìsia di chistu Diu vecju.
[1576] Il Testamìnt vecju e chel nòuf a sòn chì tratàs coma componìns di un argumìnt silogìstic.
[1577] Tal sens di òpera divìna.
[1578] In ta sta metàfora la natura a è paragonada a un fabri ca nol è bon di scjaldà e di dàighi forma a ròbis ca sòn aldilà da li so capacitàs—ca sarèsin i miràcuj.
[1579] Che ròbis consideràdis miràcuj.
[1580] Il Te Deum laudamus….
[1581] Secònt il Vanzèli di San Zuan, San Zuan al era stàt il prin a rivà in tal sepulcri di Crist, ma San Pieri al era stàt il prin a entràighi e crodi che Crist a si era rifàt vif.
[1582] Tal sens che’l Spìrit Sant su di lòu a si’a fermàt e cul santificàju a ghi’a cussì permetùt di risevi la veretàt.
[1583] Si vìn na sincuìna e na cuindišìna, parsè no na trina?
[1584] Ta l’analogìa: il siòr = San Pieri; il servo = Dante.
[1585] I vegnaràj incoronàt poeta, cu la corona di oràr, tal Batisteri di San Zuan indulà chi soj stàt batiešàt.
[1586] Coma che di fàt, San Pieri al à fàt a la fin dal ùltin cjànt.
[1587] San Jacu al veva il so sepolcri in Spagna (Galisia), indà che par jòdilu tàncjus a pelegrinàvin.
[1588] San Jacu al veva comentàt su la bondansa di gràsis dal cjelo (la nustra bašìlica—o la cjaša di Diu).
[1589] I tre, Pieri, Jacu e Zuan, a vègnin a raprešentà la fede, la speransa e la caritàt.
[1590] Cul incoragjamìnt di San Jacu al pòl adès vuardà la granda luminošitàt daj beàs che prin i so vuj a no èrin rivàs a sopuartà.
[1591] Di front di Diu e daj beàs.
[1592] S’al vès rispundùt luj al varès corùt il rìscju di someà vanitòus. Miej lasà che ic a ghi fèdi i cumplimìns.
[1593] Coma ca dìs Beatrìs, a Dante a ghi è concedùt di vignì chì, in ta sta Gjerušalem, par višionà la so realtàt prima di tornà’n tal mont e finì il so lotà in ta la “Glišia militànt.”
[1594] Scritòus da la Bibia, etc.
[1595] David.
[1596] Diu.
[1597] Salm IX.[11]: “Sperent in te qui noverunt nomen tuum,” coma ca lešèvin na volta.
[1598] La speransa ca ghi è stada istilada da San Jacu e Davide adès al pol luj stes istilala in àltris.
[1599] Al sinti li làudis di Dante, San Jacu al và pròpit in “bròut di gjugjulis”!
[1600] San Jacu al àrt di chel amòu ca ghi veva permetùt di afrontà il so martìri fin al momènt da la so muàrt.
[1601] Cuant che un al và in paradìs (da sta cjera) al varà sù doj vistìs: il so spìrit e il so cuàrp.
[1602] San Zuan da l’Apocalìs, cuant cal parla da la risuresiòn daj cuàrps.
[1603] Secònt chej ca s’intìndin, al tramontà dal soreli (vièrs la fin di zenàr) a vèn fòu la costelasiòn dal Cancri. E, Dante al dìs, se sta costelasiòn a varès na stela tant luminoša coma cal è chel lustri cal spunta fòu daj beàs in ta stu momènt—cal sarès San Zuan—alòra a sarès sempri dì par un mèis intej. Chì jo, no volìnt èsi pignòu, i ghi làsi i particolàrs a chej ca sàn.
[1604] ’L usièl = pelicàn = Crist. (Crist a ni ufrìs se stes coma che— secònt la storia—il pelican a ghi ufrìs il so còu ai picinìns sos.)
[1605] Dante al tenta di jodi se San Zuan al è dotàt di cuàrp. San Zuan al sodisfa la curiošitàt di Dante cun sè cal dìs pì’n jù.
[1606] Cuant che il nùmar daj beàs ca sù al dovènta compàj dal nùmar predestinàt da Diu di vignì “elèt” par rimplasà i ànzui pierdùs che volta da la rivolta daj ànzui capitanada da chel tramàj di Lusìfar.
[1607] Doma Crist e Maria a sòn zùs sù’n tal Empireo cun cuàrp e spìrit— no San Zuan, al contrari da la legenda.
[1608] Par via dal splendòu di San Zuan ca lu tegneva imbarlumìt.
[1609] Di San Zuan.
[1610] Beatrìs a no ghi’è’n tal dì di Dante: a no ghi’è pusìbul jòdila par via cal è encjamò imbarlumìt.
[1611] Anania a ghi veva ridàt la vista a San Pauli cul tocjàlu in taj vuj cu la so man.
[1612] Chèl cal fà contèns i beàs uchì al è il prinsìpit e la fin di dut sè che’l Amòu (Diu) a m’insegna.
[1613] San Zuan al vou savej in maniera pì particularišada coma che Dante al à imparàt a volèighi ben al Signòu.
[1614] Il ben (amòu) ca si ghi vòu a na roba al vèn pì grant se pì granda a è la bontàt da la roba a la cual a si ghi vòu ben.
[1615] Diu stes—l’esènsa ca’a dut sè ca è di bon.
[1616] Aristòtil? Platon? Àltris? I studiòus a no sòn sigùrs.
[1617] San Zuan.
[1618] Secònt i comentatòus, chista a sarès na referensa a l’Apocalìs.
[1619] Ta l’Apocalìs, l’àcuila a è minsonada coma sìmbul di San Zuan. (Apocal. IV.[7].)
[1620] …Di sè cal voleva ch’i contàs.
[1621] Dal Signòu.
[1622] Diu. (“Pater meus agricola est.” Zuan XV.[1])
[1623] Par dìšila justa, il gran Diu prima di Adàm al veva creàt i ànzui. Ma Adàm al era sens’altri il prin omp creàt.
[1624] Tal sens di “frut.” Tal originàl Dante al uša “pomo,” intindìnt diši che Adàm al è ’l unic frut che ’l amòu di Diu al à creàt cuant cal era zà madùr.
[1625] Ogni fèmina a è o fìa di Adàm o a è so nuàra par vej spošàt un daj so fiòj.
[1626] Il plašej di Adàm (il prin spìrit) di contentà Dante a si pòl jòdilu sot da la lus ca lu inglùsa.
[1627] Diu.
[1628] Il paradìs terèstri.
[1629] E i ti vùs pur savej, etc.
[1630] Il gustà dal frut dal àrbul proibìt. (Se Dante al vès podùt dàighi na ocjada a che Eva ca ghi stà in bras dal Signòu in ta che famoša pitura da la Creasiòn dal Omp, al varès jodùt che, almancu par Michelangelo, il frut dal àrbul proibìt a ghi’era sens’altri’n tal vùli di che cocolota di Eva lì, coma che ben a somèa da la sberlocjada ca ghi dà a chel puarèt di Adàm.)
[1631] La proibisiòn di no tocjà il frut, etc.
[1632] Adàm al veva vivùt par [930] àis. Dopo muàrt al veva pasàt in tal limbo [4302] ajs. Cul vignì dal Signòu, Adàm al era zùt sù in tal Paradìs. Cussì chè da la creasiòn dal omp al vignì dal Signòu a èrin pasàs [5232] àis. Si ghi metìn insièmit i [2004] ajs pasàs dal nasi di Crist al dì di vuej, Adàm al è stàt creàt [7236] àis fà. Taj nustri timps, l’aritmetica da l’evolusiòn dal mont a è cambiada un puc pì di un puchitìn.
[1633] La lenga di Adàm a era stada parlada fin in taj timps di chel cuarantavòt di Babèl.
[1634] Rašonèvul.
[1635] “…Mobil, cual piuma al vento” a vèn a mins.
[1636] A è naturàl che ’l omp al parli, ma la lenga cal decìt di parlà a è na roba arbitrària ca decìt la zent di chì o di là.
[1637] Il limbo, cal circonda ’l infièr.
[1638] “I” e “El” a sarèsin ducju doj nòns ca si riferìsin a Diu—il prin, secònt i comentatòus, al dà da intindi cualchicjusa di cabalìstic (e il I stes a si riferìs al nùmar un Romàn); il secònt al è Ebreo par Diu.
[1639] In ta [24] òris il soreli a si moveva tra cuatri cuadràns. La “prin’ora” chì a sarès il prin cuadrànt, cussì che Adàm, esìnt stàt in tal Eden chel timp cal dura dal prin al secont cuadrànt, al sarès restàt in tal Eden par puc pì di sèis òris. (I amèt chi saj puc di chisti ròbis arcànis! Miej zì là di chej ca san.)
[1640] Li mušis di San Zuan, San Jacu, San Pieri e Adàm.
[1641] San Pieri.
[1642] Lusìfar.
[1643] Tal infièr.
[1644] Daj timps da la pasiòn dal Signou.
[1645] La Glišia.
[1646] Una part: i Guelfs; l’altra: i Ghibelìns.
[1647] Il Guascòn: il Papa Clement V; il Caorsìn: Zuan XXII (no il Papa bon—Zuan XXIII—ma chel tristàt daj timps di Avignon. (Dèit pur n’ocjada ai comentatòus.)
[1648] Domanda dut, sensa platà nùja.
[1649] Cuant che il soreli al è in ta la costelasiòn dal “cuar dal cjavròn” (Capricorn).
[1650] A mi tòcja inchinami al furlàn di la da l’aga (ma al è doma un prestit).
[1651] Miej dà na ocjada ai comentatòus par capì chista arcana oservasiòn astrològica di Dante. Pal momènt a basta savej che Dante al stà dišìnt ca sòn pasàdis sèis òris da cuant cal à par ùltin vuardàt la jù’n ta la cjera. (Cf. Par XXII. [128]—)
[1652] Da lì cal è Dante al riva a jodi ta una banda il Stret di Gibiltèra, indulà che la nàf di Ulìs a si veva infondàt; ta che altra la spiagja, ta la Fenicja, indà che Europa a veva marošàt cun Gjove. Chel can da l’ostia di Gjove a si veva trasformàt in toru—toru gentìl, si capìs—e a ic, secont Dante, a no ghi veva displašùt pròpit tant di vej dovùt sopuartà il so “dols car’c.”
[1653] La nustra cjera.
[1654] Una costelasiòn.
[1655] “Cjar umana” a riferìs a la natura; “pitura” a riferìs a l’art.”
[1656] Leda, coma ca conta la storia, a era stada sedušuda da chel scaltri di Gjove (ca li induvinava dùtis). Savìnt che a Leda a ghi plašèvin i cìgnos, a si veva tramutàt in ta un di chej usièj lì e da bièl usièl cal era doventàt, al veva fàt, mah, al veva fàt sè cal veva fàt, cul rišultàt che dal òuf di Leda a ghi èrin nasùs i doj zìmuj che adès a sòn lasù tra li stèlis. Dante, duncja, a ni stà dišint che’n ta stu momènt la bielèsa divina daj vuj di Beatrìs a lu’a pocàt a vuardà in alt, vièrs il Prin Motu. A è da notà, però, ’l acopiamìnt da la soavitàt di Beatrìs (e Dante al è mat par ic) a l’atrasiòn cal sìnt pal bièl nìt di Leda. Tant par gust i vorès sugerì che l’atrasiòn sintùda da Dante par Beatrìs a à—o a à vùt—taj timps indavòu cualchicjùsa ca veva in sè almancu un puc di un tacadìs sensual ma che cul zì dal timp chista atrasiòn fišica a si veva sublimàt in ta che figura spirituàl che Beatrìs a è doventada, e di conseguensa in tal so viàs vièrs il Alt. A mi vèn in mins—ma cu na spunta un puc diferenta—na poešia di John Donne. Donne a si sinteva torturàt da che do costàntis atrasiòns: il spìrit da na banda e il cuàrp da che altra. Benòn—in ta na poešia al trata di un tipo coma luj, che volìnt sedùši na bièla zovinùta, ma savìnt che luj al varès da tègnisi sodisfàt di na relasiòn spirituàl, a la fin a si rasègna di otègni pur il so cuàrp, dišìnt che, dopodùt, cuant ca si trata dal spìrit, po, “the body is his book”!
[1657] Il Prin motu e il nonu cjèl.
[1658] In ta cual post particulàr di stu cjèl ca mi veva partàt.
[1659] ’L Empireo.
[1660] Stu nonu cjèl (il Prin Motu) al è inglusàt da la lus e dal amòu ca fòrmin il pensej divìn, coma che il nonu cjèl al inclùt in sè stes dùcjus i altri vot cjèlos.
[1661] “Mant” in tal sens cal inglùsa il nonu cjèl e ducju i àltris.
[1662] A si jòt che il mestri di Dante a ghi veva insegnàt ben a jodi i mistèris da la santa aritmetica: il miès di dèis (= [5]) e il cuint di dèis (= [2]) a sòn dùcjus doj circoscrìs dal nùmar dèis; ma il dèis a nol è inglusàt da chej àltris.
[1663] Il timp al à li radìs in ta stu cjèl, che dopo a si manifesta in taj àltris vot cjèlos, fin a determinà il suseguisi da li ròbis in ta sta nustra cjera. A è da notà coma che chistu pensej di Dante (che di sigùr al riflèt il pensej Tomìstic) a ghi fa èco a li teorìis modèrnis su la inseparabilitàt dal timp e dal spàsiu e dal muvimìnt. Fra ’l altri la metàfora dal timp cal à li so radìs platàdis ta un vas a à aplicasiòn in ta cussì tanti ròbis di ogni dì. Basta pensà ch’i sìn dùcjus partàs a pasà judìsis su sè ch’i jodìn, ca si trati dal compuartamìnt un puc stran di un nustri amìc o una gueruta come che dal imperatòu Bush, e via dišìnt, sensa tant pensà a li radìs di sè ch’i stìn jodìnt.
[1664] Il prin sen di na barba.
[1665] Parsè cal è stuf di sìntila tontonà.
[1666] Se chisti tre rìghis a’an un significàt un puc misteriòus, a sòn pì’ncjamò in tal originàl. I studiòus a no sòn tant sigùrs sul coma interpretà il significàt da la “fia.” A pènsin, però, ca si trati di Circe—che ostia di na maga ca varès tant afasinàt il Ariosto cualchi sècul dopo di Dante—che Circe, fia dal “Sol” (chèl ca si fa jodi a la matìna e al sparìs cul scur da la sera) ca fa aparì cussì bièlis li ròbis dal mont che, par via di chès, un puc a la volta a si resta dùcjus imbrojàs. I blancs (o inocèns) a dovèntin nèris (o coròs). A propòšit, Dante al finìs la riga di miès cun “figlia.” Jò, encja par esigensa di rima, i la finìs cun strea. Fašìnt cussì i ghi cjoj via un puc dal mistèri da la tersina, che forsi a no è tant na bièla roba. Ma se si àja da fa?
[1667] A mancja la guida da la Gloria e dal Impero.
[1668] Zenàr = la nèjf dal unvièr. In altri peràulis, prin che ’l unvièr al sedi dut finìt.
[1669] Chel centèšin dal dì cal vegneva pierdùt prima ca si fès avànt il calendàri gregoriàn.
[1670] Adventus veltri qui debe extirpare cupiditate de mundo. (Tal Vandelli.) Il Veltro al è stàt zà minsonàt in tal Infièr.
[1671] Da la Glišia—che a la fìn a zarà pa la diresiòn justa.
[1672] Cu la veretàt.
[1673] Tal originàl: “che’mparadisa.” Sta peràula inventada da Dante a mi plàs—e a ghi và pròpit ben encja al furlàn.
[1674] Chistu puntìn di lus (Diu) al è par nuàltris fàsil da capì—abituàs coma chi sìn a magìis coma la lus dal lašer, ca è buna da svuarbà un ca la vuarda fìs par via da la so intensitàt.
[1675] Chel puntìn di lus (Diu) metùt visìn di na stela, coma che na stela a ghi stà visìn di n’altra stela, al somearès, in paragon, na luna.
[1676] Il concèt, chì, al è dal sercli che ogni tant a si jòt atòr da la luna—e il soreli al è tant višìbil cuant ca è l’intensitàt dal splendòu da la luna. (Pròpit do sèris fa i’ai jodùt un sercli biel e grant atòr da la luna di Ashcroft. I sìn a metàt mars. Il sercli al era na roba da jodi. Jò i’ai pensàt, “Se’l vòlia diši?” E cuant ch’i mi soj levàt la matina dopo il tre di mars dal [04], là di fòu i’ai jodùt un cuatri centìmetros di nèif. Che il sercli al vedi volùt diši chè? O cal vedi volùt diši che Lolli (la me cagna) a varà fra do setemànis na sgaravana di bièj cjanùs? Cuj lu sàja.
[1677] Il mont, in ta stu cašu, al è chel cal inclùt ducju i cjèlos che, concèntrics, a zìrin atòr da la cjera, fin al Prin Motu. Cussi chè il sercli atòr dal puntìn di lus (Diu) al zira pì svelt di dùcjus.
[1678] L’arcobalèn (Iris).
[1679] Tal so splendòu, chistu sercli a ghi somèa pì daj àltris a la lus divìna par via di èsighi pì visìn. E chì, coma ca ni dìšin chej ca sàn, i sèrclis apena descrìs a raprešèntin i òrdins daj ànzui, tacànt cuj Serafìns, seguìs dai Cherubìns, i Trònos, li Dominasiòns, li Virtùs, i Potentàs, i Principàs, i Arcànzui e par ùltin i Ànzui (puarès).
[1680] Beatrìs a à sùbit jodùt che Dante al era penseròus, ca nol veva dut ben capìt.
[1681] Diu. (La fišica moderna a ghi è d’acordu a l’idea che dut a’a tacàt da un puntìn.)
[1682] Il centro, cal sarès la cjera secònt il sistema di Tolomèo.
[1683] Ešempli: il modèl; ešemplàr: il modelàt. Il modèl al sarès chel mont di la sù—’l Empireo; il modelàt: il mont di ca jù—chel sensìbil. Cussì a la pènsin i studiòus—e jò i ghi soj d’acòrdu.
[1684] Stu ’ntorgulamìnt di metàforis a nol è doma colpa me; un puc di colpa a bišugna pur dàjghila a che benedeta di Beatrìs.
[1685] “Stu chì” al è il Prin Motu che, coma ca è clar dal so nòn, a ghi da muvimìnt ai altri cjèlos. E chistu a ghi corispùnt pì di dut al sercli daj Serafìns.
[1686] A ogni cjèl a ghi corispùnt il so sercli angjèlic. Cussì al nonu cjèl a ghi corispùndin i Serafìns; al otàf, i Cherubìns, e via dišìnt.
[1687] I comentatòus a ni dìšin che Borèa a soflava cun tre curìns: il Maestràl, da destra; il Tramontàn, dal miès; e il Grecàl da la banda sinistra. ìn ta stu cašu al tira il Maestràl, il vint pì dols daj tre.
[1688] In tal sens, i cròt, che il fièr cul cjalt dal cjarbòn ardìnt al doventa incandesènt.
[1689] ’L efièt chì al è chèl di mostrami il stragrànt nùmar di sintìlis ca dàn fòu i sèrclis celestiàj.
[1690] A tèntin pì ca pòsin di someàjghi a Diu (il punt) in tal so splendòu.
[1691] Tersina.
[1692] Il ver al vèn par prin comprendùt dal intelèt e in sèguit dal amòu—ca lu seguìs coma che na onda a ghi va davòu da n’altra. (Dante al uša la metàfora dal “secondà” par esprimi chista idea.)
[1693] Il mèrit al è generàt da la gràsia divina e da la buna volontàt da la creatura.
[1694] Sempri pì’n sù, secònt il mèrit .
[1695] La gràsia a para via a flurì encja’n tal secònt grup (di tre) ta la gerarchìa daj ànzui—e a no svanìs, coma che invensi a smètin di flurì i flòus cul vignì dal autùn chì di nu, cuant ca si fa jodi la costelasiòn dal Arièt.
[1696] I prins—chej che par prin a cjantusèjn sul finì dal unvièr.
[1697] Scju òrdins a sòn nominàs in ta la tersina ca seguìs.
[1698] Dionìs l’Aeropagita, che na volta a crodèvin cal vès scrìt il libri De coelesti hierarchia. (Comentatòus.)
[1699] San Pauli.
[1700] Apol e Diana (soreli e luna).
[1701] La sostansa di chisti rìghis a è che Beatrìs a stà sidina par un momentùt—chel tant che soreli e luna, o li dos costelasiòns nominàdis, a sòn in ecuilibri. Pasàt il ecuilibri, la luna a và jù e il soreli al vèn sù. E a stu punt Beatrìs a taca di nòuf a parlà.
[1702] Beatrìs a à vuardàt in ta la mins di Diu, in ta la cual a si jòt ogni post e ogni timp. E, i dišarès, chì a si unìsin idèis medievàlis e modèrnis tal ricognòsi la sìnteši dal spàsiu e dal timp e la impusibilitàt di separàju.
[1703] La bontàt di Diu a si’a cussì espandùt. A bišugna ameti, però, che in ta la solitùdin da la so pre-angjelica eternitàt, encja stu bon Diu al veva bišugna di un pu’ di compagnìa. Ma a bišugna sinti se cal dìs Dante in ta li rìghis ca seguìsin: prima da la creasiòn Diu al ešisteva in ta un “ambiènt” ca nol veva nè un prin nè un dopo—un ambiènt cal era na eternitàt fòu dal timp. Roba, chista, ch’i faj un pu’ di fadìja a capila, ma che però—coma apena minsonàt—a somèa ca si visìni a li teorìis di astrofišica modèrnis, ca dìšin che il timp e il spàsiu a sòn leàs ’l un cun ’l altri; e che tant ’l un che ’l altri a’an vùt inisi al momènt dal Big Bang, coma che il timp e il spàsiu, secònt Dante, a’an tacàt tal momènt da la creasiòn.
[1704] Coma zà sugerìt, a somèa che prin da la creasiòn Diu a nol vedi vùt il timp di stufasi.
[1705] Li tre frècjs a corispùndin a scju tre elemìns: la forma sostansiàl, la materia in sè stesa, e il insièmit “perfèt” da la forma e materia. A una mins medievàl coma che di San Tomàs chista fušiòn a sarès stada comprensìbil e naturàl. Par me, chi’ai cualchi vansadìsa dal medievàl, a mi’è fàsil capì stu concèt si la pensi coma cal fà me fradi Flavio cuant cal và a sarpì in ta la vigna. Il so impegnu al consist in tre fàšis: prin l’idea di coma cal vòu ca sedi la vit na volta sarpìda; dopo, il sarpì stes—tac tac cu li fuàrfis di vit; e par ultin la contemplasiòn da la vit che a stu punt a contèn in se la forma e la materia e, tant par dìšila pì a la lungja, il potensiàl (il bon vin cal vegnarà da l’ùa da li vìs cussì sarpìdis). Pròpit cussì al fà chel lasù. Ma chistu a mi mèt in mins i me milusàrs là di fòu ca àn encja chej bisùgna di una buna doše di chel tipo di forma lì. Cussì a è miej ch’i làsi la pena e ch’i cjoli su li fuàrfis di vit! A mi tocja amèti che chel tipo di creasiòn chì al è un bièl puc diferènt di chel ca si stà preparànt di fà la me puòra cagna Lollipop, ca’è cussì rotonda e sglonfa che o vuèj ([17] mars [2004]) o domàn a ti farà una sgaravana di cjanùs. E a pensà ch’an d’è di chej ca pènsin che la creasiòn a fòs doma roba di na volta!
[1706] La pura forma, la pura materia, e la uniòn pura da li primi dos, coma za spiegàt.
[1707] La configurasiòn, il insièmit da li sostànsis (tal sens Aristotèlic) che in ta stu cašu a sarèsin i ànzui.
[1708] Sot da la sfera da la luna, indulà che dut a è corutìbil. Chì la materia a pol risevi forma dal di sù.
[1709] Ta sta zona di miès a è la uniòn da la materia e dal pur àt divìn, ca si bràmin il un cun l’altri e si tègnin sempri leàs. Chiscjus a sarèsin i cjèlos. Un bièl puc pì tars a mi par che Pico da la Mirandula al veva da vignì fòu cun l’idea che ’l omp, esìnt tal pì alt da la zona corutìbil, al à il podej di zì in jù o di zì in sù cuj ànzui. Mentri ch’i staj scrivìnt, però, a rìvin nuvitàs (che par dìšila justa a’an puc di nuvitàt) che a Bagdad a si sìnt bombardà di nòuf. Chista nuvitàt a seguìs la nuvitàt da la distrusiòn di un hotel a Bagdad doj dìs fa, e dal masàcri di [200] spagnòi l’altra dì a Madrid, e via dišìnt, ad nauseam. E chista, naturàl, a mi fa vignì in mins ch’an d’è pì di na frigùja di ironìa tal clamani “potensa pura” nuàltris puora zent ch’i stìn garegjànt par jodi cuj cal mostra pì furbìsia in tal distruši e copà. Encja Pico, i cròt, al sarès tentàt di rivišionà li so idèis—se pì ca nol vès da vignì a jodi la me cagna Lolli che stanòt pasada a’a vùt sièt Lolùs. Ic, besòla, mentri ca ti vegnèvin fòu a ti’u lecava e sburtava e rodolava fin ca ti vierzèvin la bocjùta e a tacàvin a cainà— i no saj pròpit se cun contentesa par èsi rivàs in ta stu mont, o cu na lamentèla, ca sarès comprensìbi, par èsi stàs intrometùs in ta’un mont cal à dùtis ches asurditàs ca ghi dàn cussì tant da fà a li CNN di stu mont. Ma encja s’a vèn da pensà che i cjanùs a si stèdin lagnànt, una roba a no’è da dubità—e chè a è il compuartamìnt di Lolli che in ta la straordinaria maniera ca stà tegnìnt cont i so cjanùs a si stà sul seriu levànt da “potensa pura” a cualchicjusa di angjèlic.
[1710] San Tomàs, secònt Vandelli, al dìs però che San Geronimo a si basava suj vècjus antìcs ca dišèvin che “angeli sunt ante mundum corporeum creati.”
[1711] Tant par da un ešempli: “In principio creavit Deus caelum et terram….”
[1712] I ànzui, esìnt i “motòus” daj cjèlos, a no podarèsin èsi perfès s’a ghi mancjàs chel stes ca sòn stàs creàs par movi. Di conseguensa, ànzui e cjèlos ( e dut il rest ca ghi dipìnt) a’an di èsi stàs creàs tal stes timp. QED.
[1713] Ca sarès il stes che diši, cun pi o mancu precišion, che chej osteàs di ànzui malcontèns a sòn vignùs chì a ròmpini li scjàtulis.
[1714] Di zighi atorotòr di chel punt cal è Diu.
[1715] Coma ca nòtin i comentatòus, la supiàrbia di Lusìfar a è metùda in opošisiòn a la modèstia daj ànzui ca sòn restàs fedej a Diu.
[1716] Par gràsia divina e par mèrit so, a no pòsin pì vignì coròs dal mal. (E a Lusìfar se ghi vèvia mancjàt? Forsi nùja. Forsi il contrari. Forsi Diu al veva vùt na debulesa par luj, pensànt cal fòs stàt miej di chej altri ànzui—forsi al splendeva un puc di pì par luj che paj àltris, se sàju jò. Roba chista ca sarès comprensìbil. Dopodùt a susèit spès che un pari o na mari a vedi un preferìt fra i so fijòj. Chista preferensa, però, a pol vej vùt un efièt negatìf: la geneši da la supiàrbia di Lusìfar a pol ben derivà da lì.)
[1717] E chistu afièt Lusìfar al à di vèilu sintùt mancu daj àltris—par via, forsi, da la rašòn chi’ai apena sugerìt.
[1718] Daj insegnamìns fàs ta li “scuèlis” minsonàdis sùbit sù.
[1719] Par via ca dìšin il fals savìnt di diši il fals.
[1720] In altri peràulis, dal momènt ca no pòl dàsi che na eclìs a sèdi susedùda par dut, il scurisi dal soreli al à di èsi stàt dovùt a un miràcul.
[1721] Secònt i comentatòus, Làpos e Bìndos a èrin nòns ca si’u cjatava par dut ta la Toscana daj timps di Dante.
[1722] “Ignorance,” a si dìs in inglèis, “is bliss.” Ta stu cašu a somèa ca sedi il contrari—almancu secònt Dante. Ma jò i no soj cunvìnt al sent par sent che la pošisiòn di Dante a è che justa. I staj pensànt a un puòr contadìn di chej timps là che, sensa nisùna scuela, dut sè cal sà al sà par via dal plevàn dal so paìs e di sè ca ghi conta. Se stu plevàn a ghi dìs che s’a nol vòu che la so ànima a zèdi a finila in ta chel fòr cal è ’l infièr, alòra a bisùgna ca ghi fedi na ofèrta al plevàn e cal otègni stu tocùt di tela che il plevàn a lu sigùra ca è un tocùt da la vela da la barcja di San Pieri, e che chistu tocùt di tela a bišugna ca lu impici insìma dal so armàr e ogni sera a ghi diši un paternoster o doj. In ta stu cašu se ’l àja da fà stu puòr contadìn? Al crompa la tela e ogni sera a ghi dìs il so paternostri o avemaria. Adès, secònt Dante e, i cròt, secònt chej san Tomàs prima di luj, stu contadinàt a nol và a pièrdi doma i bès ca ghi’a dàt al plevàn, ma encja la so puòra ànima. A mi pàr che chistu puòr disgrasiàt al vèn—par dìšila cun delicatèsa—freàt do vòltis, e a la granda!
[1723] Cal sarès, com’che ben si sà: “Euntes in mundum universum praedicate evangelium omni creaturae.” (Grasie, Vandelli.)
[1724] A vèn in mins una da li storiùtis di Chaucer (“The Pardoner’s Tale”) ca conta di un di scju predicjadòus cal fa tintinà li monèdis di arzènt ta li so sachètis contànt strambolòs dal zènar.
[1725] Scju fràris (di Sant’Antoni) e àltris a si profitàvin da la semplicitàt da la zent cul vèndighi “indulgènsis fàlsis.” (“Ca jodi chì, sjòra: chistu vuesùt—che in realtàt al era un vuesùt di na puòra bestia apena pursitada—al è na relìcua di San chistu o di San chel altri. Chèl che, furtunàt, a lu à al zarà a pasà di sigùr cualchi bièl àn di mancu tal purgatori. Ca lu crompi, su, pa la salvasiòn da la so puòra ànima.” E la sjorùta, benedèta, coma fàja a rešistilu?) A propòšit, la me puora mari a ghi voleva un ben dal mont a Sant’Antoni, chel di Padova e chel di Versuta. A ghi voleva cussì tant ben che cuant che, da pìsul, me fradi Esio—puarèt—al sufriva di epilèsia, a lu’a vistìt cul àbit di un frarùt di Sant’Antòni e tegnùt vistìt cussì par un àn a pat che Sant’Antòni a lu vuarìs. E Sant’Antòni a lu veva vuarìt. Che volta lì la “moneda” a no somèa ca sedi stada falsa, par via che fin in ùltin il barba Esio a no si veva pì malàt. Puòra mari e puòr barba Esio—requiescat in pacem!
[1726] Il timp esìnt curt, i vìn da sigurasi che il discòrs a si lìmiti al timp ca ni vansa.
[1727] La mins dal omp a no riva fin la sù.
[1728] “Miàrs e miàrs a lu servìvin; dèis mil vòltis dèis mil a ghi stevin in front.” (Danièl [7]:[10].)
[1729] La infinitàt di ànzui za minsonada.
[1730] Trònos, chì, al è da intìndisi in tal sens coletìf di ànzui.
[1731] ’L amòu che i ànzui a esprìmin pa la prima lus (Diu) ca ju iradièa a vària, dipendìnt da la capacitàt di amà dimostrada daj ànzui—che coma ch’i vìn jodùt a no sòn dùcjus compàis.
[1732] Encja s’a si divìt in ta un nùmar infinìt di spièlis angjèlics, al resta sempri un—coma prin ca ju vès creàs.
[1733] Il misdì.
[1734] Cul rivà da l’aurora cualchi stela la sù a stà svanìnt.
[1735] L’aurora. Pì ca dovènta dì e pì il cjèl a si siera, fašìnt scomparì li stèlis, fin a la pì luminoša.
[1736] Il insièmit daj ànzui—i nòuf òrdins ca zìrin atorotòr dal punt.
[1737] Tal sens di imbarlumìt.
[1738] Il punt (Diu) al era inglusàt da chèl che luj stes al inglusava— tal sens ca ghi conferiva il so splendòu.
[1739] La bielèsa di Beatrìs a và cresìnt cussì tant che encja si ušàsin dùtis li làudis ch’i ghi vìn fàt fin chì, a no sarèsin asàj par descrivi nencja na pìsula part da la so luminoša bielèsa.
[1740] Da chel ch’i mi recuardi jò, cuant che a San Zuan i jodèvin na biela fruta e i volèvin ušà il pì grant cumplimìnt par laudala, i vegnèvin fòu cul superlatìf “Ma a è pròpit na roba da jodi!” Chistu i dišèvin—si rivàvin a sierà la bocja ca ni restava spalancada in tal jòdila.
[1741] Comic o tragic: un scritòu di na comèdia o di na tragedia.
[1742] Un cal à la vista debulùta.
[1743] In realtàt, che il suridi di na fantasuta al insiminìsi un fantàt a no’a di pari roba strana. Tal cašu di Dante, però, ’l insiminimìnt al è adiritura un turbo-insiminimìnt.
[1744] ’L Empireo (il cjèl di pur lušòu).
[1745] Tal Empireo Dante al jodarà i beàs e i ànzui (li do milìsis). I beàs a ghi vegnaràn mostràs coma ca somearàn tal dì dal judìsi universàl, cuant che li ànimis a cjolaràn sù di nòuf i so cuàrps.
[1746] A si è necuàrt che adès al veva na capacitàt di jodi tant pì granda da la so sòlita capacitàt.
[1747] S’i si recuardàn coma che la Comedia a taca, cun Dante pierdùt in ta la foresta, sensa pì la capacitàt di cjatà la strada justa, alòra i podìn ben capì cal à a la fin cjatada sta strada.
[1748] Il flun, li falìscjs, i flòus in ta li rìvis—dut chistu al è un preavìs di sè cal vòu diši.
[1749] L’idea, sedi sè ca sedi, a è chè di un cal ingropa li sèis cuant cal fa il sfuàrs di pensà, o di jodi sè ca no è normàl di jodi.
[1750] A stu punt a ghi’a parùt che l’onda a no fòs pì dreta e lungja coma un flun, ma ca vès forma circolàr.
[1751] Se un a si gjava la so mascara al somèa sè cal era prin di meti sù la mascara.
[1752] I ànzui e i beàs.
[1753] I comentatòus a ni recuàrdin che il sìrcul al è, tra ’l altri, sìmbul da l’eternitàt, di na roba ca no’a nè inìsi nè fin.
[1754] Clif = rivòn di culina = clivo tal taliàn di Dante (Vocabolario della lingua friulana, di Maria Tore Barbina). ’L interesànt chì al è il fat che encja in inglèis a si dìs “cliff” par significà un straplòmp, o rivòn. A pòl dasi che la etimologìa da li do peràulis a sedi diferenta. Il inglèis “cliff,” al deriva dal inglèis antìc, mentri che i pensi che il clif furlàn (= clivo taliàn) al derivi dal latìn. Ma i no esclùt che tant ’l un che ’l altri a vèdin la stesa radìs.
[1755] Beatrìs a ghi mostra il grant nùmar daj beàs ca fòrmin sta roša.
[1756] Il paradìs.
[1757] Il nùmar daj beàs al è cuaši complèt. A mancja puc post in taj scjalìns di stu empìreo.
[1758] Il zì in paradìs al è paragonàt al zì a na fiesta di nòsis.
[1759] Rico VII al à, di fat, intivàt di vignì in Italia cun l’intensiòn di regolà li ròbis, ma, secònt i comentatòus, al à cjatàt tanta ostilitàt tra i Guelfs e àltris che i so bòis propošis a sòn zùs a mont.
[1760] Ta stu periodo il papa al sarà Clement V che, par di fòu, al farà fenta di zì d’acòrdu cun Rico VII; ma di sot al farà coma il vièr, cal guasta sè che ’l imperatòu al vorès fà.
[1761] Simon Magu a si veva meretàt un postùt tal sercli otàf dal infièr; cussì tant Clement V che Bonifàs VIII (chel d’Alagna) a vegnaràn butàs encja pì’n sot!
[1762] I beàs.
[1763] La compagnìa daj ànzui.
[1764] Descrìt chì al è un sbušighès di às ca vàn e vègnin daj flòus e daj poscj’ indà ca làsin la so mièl.
[1765] Diu.
[1766] Pì di chel tant dovùt a li variasiòns dal mèrit.
[1767] A mi vèn in mins la situasiòn dal Iraq che, mentri chi scrif ([16] di Avrìl dal [04]) a somèa ca stedi doventànt sempri pešu. Tant par dà un par di ešèmplis: un daj cuatri ostàgjus taliàns al è stàt gjustisiàt qualchi dì fa e i àltris a pòl dàsi ca vègnin fàs fòu in taj pròsins dìs; i mericàns a’an pierdùt na otantìna di soldàs in ta li ùltimi dos setemànis, sensa contà chel nùmar amondi pì alt di irachèns ca sòn stàs fàs fòu in tal stes timp—un milesincsènt, pì o mancu. Èco, la comunitàt internasionàl a vorès ristabilì ’l òrdin, la pas, in ta sta nasiòn disgrasiada e introduši libertàt e democrasìa. Ma libertàt e democrasìa—un vivi pì o mancu normàl e godìbil, insoma—a nol è pusìbul fin ca no vègnin ristabilìdis il òrdin e la pas. A è par na rašòn coma chista che Dante al dìs che il “gjoldi” in tal post celestiàl cal stà descrivìnt al pol èsi realtàt doma se il post stes al è “sigùr.”
[1768] Ta stu nustri mont—in particulàr, Firense.
[1769] Enìs = la orsa granda; so fì = l’orsa pìsula. Sti dos costelasiòns a si li jòdin sempri insièmit ca fàn il so ziru atòr da la stela polar.
[1770] Roma di bielèsis di stu mont an d’aveva pì di ogni altri post.
[1771] Di Diu.
[1772] Stu pari al è San Bernart di Clairvaux. Al è chì coma sìmbul da la contemplasiòn.
[1773] Beatrìs a è metùda in tal ters scjalìn. Tal pì alt a è Maria, tal secont Eva, tal ters Rachel, e cun ic Beatrìs. Chì—secont i comentatòus—a si jòt dut un incrošamìnt di aritmetica simbolica. (Il tre al è la radìs dal nòuf; e sta radìs a raprešenta la trinitàt, e Beatrìs a ghi fà part dal nòuf, che in ta stu intresamìnt al à tanti corispondènsis ca sugerìsin la perfesiòn.)
[1774] Il paragòn chì al è che luj al è tant lontàn da la višiòn di Beatrìs la sù in tal alt di luj, coma che un sprofondàt tal mar al è visìn dal mont indà ca “tona.”
[1775] Tal Limbo, prin sercli dal Infièr, a era zuda par suplicà Virgìlio di judà Dante.
[1776] Serf dal pecjàt.
[1777] Encjamò.
[1778] San Bernart di Clairveaux.
[1779] Coma ca ni dìšin chej che di latìn e di grec a s’intìndin, Veronica a vòu diši “figura vera.” Si chè, la Veronica a sarès chel sudàri, ušàt da Crist zìnt sù’n tal Calvari, cal à ritegnùt la imàgin da la muša dal puòr Signòu, imàgin ca è encja il dì di vuèj conservada in ta la bašilica di San Pieri. La Croàsia ta chej timps là a era un post na vura lontàn. Vuèj, par significà la stesa roba a si dišarès, forsi, che par jodi sta Veronica a vègnin fin “da li ’mèrichis.”
[1780] A ešìst na storiuta ca dìs che na dì un al à scuntràt San Bernàrt cal cjaminava besolùt ta la banda di un bièl lac. “Bun dì, Siòr Bernàrt,” a ghi’a dìt stu chì. “A nol eše amondi bièl stu lagùt?” San Bernart al à scjasàt il cjaf e vignìnt fòu da li nùlis al à rispundùt: “Lagùt? Cual lagùt?”
[1781] Maria.
[1782] Ca sarès il post indà cal va jù il soreli.
[1783] Una part dal scjalìn pì alt, indà che Dante al jòt il splendòu di Maria.
[1784] Stu post indà ca stà par spuntà Maria al è pì luminòus di cualsìasi altra banda dal scjalìn, o almancu cussì a mi pàr di capì.
[1785] Chista, a mi par a mi, a è una da li rari vòltis che Dante al uša un paragòn ca nol somèa adàt a la situasiòn. Tal cašu di Maria il lustri al è una roba da dešiderà; tal cašu di Fetòn, il lustri cal ilùmina il timòn al è un lustri cal parta il puòr Fetòn a la so distrusiòn.
[1786] I comentatòus a jòdin sta oriflama coma na antica bandiera di combatimìnt fransèsa, colorada di ros e di zal. In ta stu cašu, la lus di Maria.
[1787] Ca è doma just, par via che Bernart al era partàt a la contemplasiòn. A è da notà da l’ùltima riga che encja Dante al stà otegnìnt chista capacitàt.
[1788] Gràsis a Maria, la ferida lasada in tal omp dal pecjàt originàl a è stada metuda in via di redensiòn.
[1789] Eva.
[1790] Il cjantòu (o cjantadòu) al è David, cal veva cometùt il fàl di fa copà Uriah par imposesàsi da la so fèmina, Betseba. La bišàvula di David a era Ruth.
[1791] La roša.
[1792] Il mur cal divìt i òrdins daj beàs—chej dal Vecju Testamìnt e chej dal Nòuf Testamìnt.
[1793] Plen, complèt.
[1794] Scju poscj’ a no sòn encjamò stàs ocupàs da beàs ca àn da vignì.
[1795] La separasiòn a è tra chej—inclùšis li fèminis ebrèis—che crodùt a ghi vèvin a un Crist futùr e chej, sot di lòu, ca ghi vèvin crodùt a un Crist zà vegnùt.
[1796] San Zuan Batista e i sans ca vegnaràn sùbit nominàs a sègnin la granda separasiòn no doma fra il Vecju e Nòuf Testamins, ma a mòstrin pur la corispundensa fra li fèminis e i òmis.
[1797] Ta chel intervàl di doj àis fra la so muàrt e la muàrt di Crist, San Zuan al veva lambicàt—se lambicà a era pusìbul—in tal limbo.
[1798] An d’è di comentatòus ca si gràtin il cjaf pensànt a stu pensej. A eše pusìbul che il nùmar daj “elès” al sedi il stes tant par chej ca’an vivùt prin di Crist che par chej ca’an vivùt dopo la muàrt di Crist—e ca pàrin via a nasi e a vivi in nùmars sempri pì als? Jòi i cròt che scju comentatòus a’an ogni rašòn di gratàsi il cjaf, ma i’ai il timòu che cul tant gratà a pierdaràn ducju i so cjavièj, e a la fin a no ghi’n savaràn nè pì nè mancu di prima.
[1799] Par via di esi muàrs prin di vej savùt distìnguj fra ben e mal.
[1800] Chej che pì’n bas a sarèsin chej muàrs da frutùs che se di mèrit an d’àn, a lu’an par via daj genitòus.
[1801] I varès preferìt il paragon cal fa Dante fra la inevitabilitàt e gjustìsia di dut sè ca è cu la curispundensa fra dèit e anèl. Ma stu paragon a nol à curispundùt a li me ešigènsis di rima. E alòra a bisùgna contentàsi di cussì.
[1802] Di latinìšmos ’l originàl an d’à encjamò di pì! (La zent imprimurida—“festinada” par Dante—a sarès che rivada chì prima dal so timp: i frutùs.)
[1803] Sta peràula i no l’ai cambiada par nùja: il furlàn a ghi è còmut encja a Dante ogni tant!
[1804] Diu, al spiega San Bernàrt, al conferìs li so gràsis coma cal vòu luj. Li so rašòns a sòn sè ca sòn. A Dante—e al rest di nuàltris—a ghi basta jodi ’l efièt da li gràsis conferìdis: a no ocòr cal savedi li rašòns.
[1805] Ešau e Jacu (Gen. XXV: [25]) a vèvin mostràt di odiàsi cuant ca èrin encjamò dentri di so mari.
[1806] Ta la prima etàt—chè di Adàm a Abràm.
[1807] Coma che la circuncišiòn a ghi conferìs virtùt ai màscjus a mi’è difisilùt capì.
[1808] ’L Arcànzul Gabrièl.
[1809] Maria, chì clamada Augusta pal fat che ic a regna’n ta stu impero. I doj minsonàs a sòn Adàm e San Pieri.
[1810] San Pieri, sintàt a la destra di Maria, al vèn fàt rišaltà da Dante pì di Adàm, sintàt a la so sinistra.
[1811] San Zuan il Evangelista, cal veva vùt la višion daj momèns brus che la Glišia a varès vùt da frontà in taj timps da vignì.
[1812] Visìn di San Pieri.
[1813] Mošè, sintàt visìn di Adàm.
[1814] Ana, la mari di Maria.
[1815] Lùsia a ghi veva racomandàt di judà Dante in tal so momènt di pì grant avilimìnt.
[1816] Vùt = risevùt. Il sartòu a si adàta a fà’l so indumìnt cu la stofa ca ghi vèn data. Cussì San Bernàrt a si adàta a la capacitàt di scoltà e capì cal à Dante.
[1817] Maria.
[1818] Su li cualitàs di Maria, descrìtis chì taj tre paradòs di stu tersèt, i sugerìs di consultà i comentatòus.
[1819] Tu i ti sòs chè che….
[1820] N’altri paradòs: il fatòu di Maria a si a fàt fà da chè che luj al à fat.
[1821] La “roša càndida” dal Empireo.
[1822] Tal sens di lus dal misdì, cuant che il soreli al è’n tal punt pì cjalt.
[1823] Pal me jodi. San Bernàrt, coma ca si jòt, al fà dut il pusìbul par judà Dante.
[1824] Ta la so maniera sidina, encja Beatrìs e i àltris beàs a stàn suplicànt Maria, coma cal stà fašìnt San Bernàrt.
[1825] I pensi che Dante al intindi diši che Maria a gradìs il preà di dùcjus—no doma daj beàs. Ma a pensala ben, nuàltris ca jù cuant ch’i preàn i preàn par l’intercesiòn di chistu o di chel altri sant o beàt. Cussi chè, a la fin daj cons, i no sìn pròpit tant lontàns ’l un dal altri. Sinò a no ni resta che sperà che cualchi sant o beàt la sù a ni perdoni.
[1826] Tal alt di Diu stes.
[1827] La lus di Diu a è sostansa in se stesa, mentri che ogni altra lus a no è che riflesiòn di chista.
[1828] I oràcuj da la Sibila, scrìs su fuèis, a vegnèvin spierdùs dal vint.
[1829] S’interna…si scuaderna: stes vocàbuj dal originàl. La metàfora a funsiona tant ben in tal furlàn che’n tal taliàn.
[1830] Espresiòns tomìstichis: sostànsis = sè ca è in se stes; acidèns = manifestasiòns (variàbilis) da li sostànsis.
[1831] La “naf” daj argonàutos a ghi veva fàt ombrena al oceano, roba ca veva lasàt Netùn a bocja vierta. Che tersina chì a è comentada a lunc da Vandelli e àltris. Jò i interpreti l’espresiòn “letargu” coma na maniera di diši di Dante che’n ta stu momènt, jodìnt la conesiòn universàl fra sostànsis e acidèns, roba che nencja i pì grancj’ filòsofos a jòdin cun claresa, a si sìnt cussì ešaltàt da restà sensa peràulis, a bocja vierta, coma cal era restàt Netùn stes in tal jodi, pa la prima volta, n’ombrena insima di luj. E par via da la straordinaria importansa di sta visiòn, Dante al pensa che un istànt (punt) e basta di straviamìnt (letargu) al sarès ’l ecuivalènt di vincjasìnc sècuj di straviamìnt da chel altri straordinàri momènt, chel di Netùn e Argos.
[1832] Diu al restava il stes in ta la so eterna imutabilitàt; ma jò, cul vuardalu, i rivavi a jòdighi aspiès ch’i no vevi maj jodùt prin di adès.
[1833] Iris = il arcobalèn. (Iris = il Fì; ir’s = iris = il Pari.)
[1834] ’L altri ziru (il ters) al sarès il Spìrit Sant.
[1835] E ca no podèvin cjatà.
End of Project Gutenberg's La Divina Comèdia: Complete, by Dante Alighieri
*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK LA DIVINA COMÈDIA: COMPLETE ***
***** This file should be named 16190-0.txt or 16190-0.zip ***** This and all associated files of various formats will be found in: http://www.gutenberg.org/1/6/1/9/16190/
Produced by Al Haines
Updated editions will replace the previous one—the old editions will be renamed.
Creating the works from public domain print editions means that no one owns a United States copyright in these works, so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United States without permission and without paying copyright royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you do not charge anything for copies of this eBook, complying with the rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation of derivative works, reports, performances and research. They may be modified and printed and given away—you may do practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is subject to the trademark license, especially commercial redistribution.
To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free distribution of electronic works, by using or distributing this work (or any other work associated in any way with the phrase "Project Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project Gutenberg-tm License (available with this file or online at http://www.gutenberg.org/license).
1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to and accept all the terms of this license and intellectual property (trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be used on or associated in any way with an electronic work by people who agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works even without complying with the full terms of this agreement. See paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic works. See paragraph 1.E below.
1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation" or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the collection are in the public domain in the United States. If an individual work is in the public domain in the United States and you are located in the United States, we do not claim a right to prevent you from copying, distributing, performing, displaying or creating derivative works based on the work as long as all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope that you will support the Project Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with the work. You can easily comply with the terms of this agreement by keeping this work in the same format with its attached full Project Gutenberg-tm License when you share it without charge with others. This particular work is one of the few copyrighted individual works included with the permission of the copyright holder. Information on the copyright owner for this particular work and the terms of use imposed by the copyright holder on this work are set forth at the beginning of this work.
1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in a constant state of change. If you are outside the United States, check the laws of your country in addition to the terms of this agreement before downloading, copying, displaying, performing, distributing or creating derivative works based on this work or any other Project Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning the copyright status of any work in any country outside the United States.
1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed, copied or distributed:
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at www.gutenberg.org
1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived from the public domain (does not contain a notice indicating that it is posted with permission of the copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in the United States without paying any fees or charges. If you are redistributing or providing access to a work with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted with the permission of the copyright holder, your use and distribution must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm License terms from this work, or any files containing a part of this work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this electronic work, or any part of this electronic work, without prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with active links or immediate access to the full terms of the Project Gutenberg-tm License.
1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary, compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any word processing or hypertext form. However, if you provide access to or distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than "Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm License as specified in paragraph 1.E.1.
1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying, performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided that
- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he has agreed to donate royalties under this paragraph to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid within 60 days following each date on which you prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty payments should be clearly marked as such and sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in Section 4, "Information about donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm License. You must require such a user to return or destroy all copies of the works possessed in a physical medium and discontinue all use of and all access to other copies of Project Gutenberg-tm works.
- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the electronic work is discovered and reported to you within 90 days of receipt of the work.
- You comply with all other terms of this agreement for free distribution of Project Gutenberg-tm works.
1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm electronic work or group of works on different terms than are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing from both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the Foundation as set forth in Section 3 below.
1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread public domain works in creating the Project Gutenberg-tm collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic works, and the medium on which they may be stored, may contain "Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by your equipment.
1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all liability to you for damages, costs and expenses, including legal fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH DAMAGE.
1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a written explanation to the person you received the work from. If you received the work on a physical medium, you must return the medium with your written explanation. The person or entity that provided you with the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a refund. If you received the work electronically, the person or entity providing it to you may choose to give you a second opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy is also defective, you may demand a refund in writing without further opportunities to fix the problem.
1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS,' WITH NO OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance with this agreement, and any volunteers associated with the production, promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works, harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees, that arise directly or indirectly from any of the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of electronic works in formats readable by the widest variety of computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from people in all walks of life.
Volunteers and financial support to provide volunteers with the assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg-tm's goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will remain freely available for generations to come. In 2001, the Project Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4 and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.
The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit 501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S. Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered throughout numerous locations. Its business office is located at 809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email business@pglaf.org. Email contact links and up to date contact information can be found at the Foundation's web site and official page at http://pglaf.org
For additional contact information:
Dr. Gregory B. Newby
Chief Executive and Director
gbnewby@pglaf.org
Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide spread public support and donations to carry out its mission of increasing the number of public domain and licensed works that can be freely distributed in machine readable form accessible by the widest array of equipment including outdated equipment. Many small donations ($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt status with the IRS.
The Foundation is committed to complying with the laws regulating charities and charitable donations in all 50 states of the United States. Compliance requirements are not uniform and it takes a considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up with these requirements. We do not solicit donations in locations where we have not received written confirmation of compliance. To SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state visit http://pglaf.org
While we cannot and do not solicit contributions from states where we have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition against accepting unsolicited donations from donors in such states who approach us with offers to donate.
International donations are gratefully accepted, but we cannot make any statements concerning tax treatment of donations received from outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.
Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation methods and addresses. Donations are accepted in a number of other ways including checks, online payments and credit card donations. To donate, please visit: http://pglaf.org/donate
Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm concept of a library of electronic works that could be freely shared with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
Each eBook is in a subdirectory of the same number as the eBook's eBook number, often in several formats including plain vanilla ASCII, compressed (zipped), HTML and others.
Corrected EDITIONS of our eBooks replace the old file and take over the old filename and etext number. The replaced older file is renamed. VERSIONS based on separate sources are treated as new eBooks receiving new filenames and etext numbers.
Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
http://www.gutenberg.org
This Web site includes information about Project Gutenberg-tm, including how to make donations to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.
EBooks posted prior to November 2003, with eBook numbers BELOW #10000, are filed in directories based on their release date. If you want to download any of these eBooks directly, rather than using the regular search system you may utilize the following addresses and just download by the etext year.
http://www.ibiblio.org/gutenberg/etext06
(Or /etext 05, 04, 03, 02, 01, 00, 99,
98, 97, 96, 95, 94, 93, 92, 92, 91 or 90)
EBooks posted since November 2003, with etext numbers OVER #10000, are filed in a different way. The year of a release date is no longer part of the directory path. The path is based on the etext number (which is identical to the filename). The path to the file is made up of single digits corresponding to all but the last digit in the filename. For example an eBook of filename 10234 would be found at:
http://www.gutenberg.org/1/0/2/3/10234
or filename 24689 would be found at: http://www.gutenberg.org/2/4/6/8/24689
An alternative method of locating eBooks: http://www.gutenberg.org/GUTINDEX.ALL